Nederlands Openluchtmuseum

Nederlands Openluchtmuseum

Arnhem

LESPAKKET Dossier Kinderarbeid

Een Canonproject over kinderarbeid door de jaren heen Voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs Inclusief introductie- en afsluitende les

Dossier Kinderarbeid

Over dit lespakket:

Contact

U heeft gekozen voor het educatieve project: ‘Dossier Kinderarbeid’ voor groep 7 en 8 van het Basisonderwijs.

Voor inhoudelijke vragen over dit project en het lesmateriaal kunt u contact opnemen met de afdeling Educatie. Wij zijn het beste te bereiken via het e-mailadres: [email protected] of bel voor een afspraak met de afdeling Sales & Reserveringen, telefoon: 026 357 61 25.

In dit lespakket kunt u het volgende vinden: – Introductie Nederlands Openluchtmuseum – Wat biedt het museum nog meer? – Introductie project Dossier Kinderarbeid – Voorbereidende les met leerlingenmateriaal – Museumbezoek – Afsluitende les

Dit lespakket bestaat uit:

Docentenhandleiding Werkbladen (roze) Werkbladen (geel)

De roze en gele werkbladen moeten gekopieerd worden.

Colofon Productie: Afdeling Educatie, Nederlands Openluchtmuseum, 2013 Illustraties: Henriet van Roosmalen Met dank aan de leerlingen en leerkrachten van de Protestants Christelijke Basisschool De Klimroos in Westervoort en Basisschool de Arcade in Arnhem.

Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid Welkom in het Nederlands Openluchtmuseum Het Nederlands Openluchtmuseum is er voor iedereen die Nederland en de wijze waarop de Nederlanders leefden, wil ontdekken, zien en beleven. In het uitgestrekte museumpark ondergaan u en uw leerlingen de geschiedenis van het dagelijks leven. Naast de oude trams zijn er meer dan tachtig historische huizen en bedrijven in het park en vrijwel allemaal zijn ze toegankelijk voor publiek. Op veel plekken kunnen de leerlingen echte vaklieden aan het werk zien, zoals de smid, de papierschepper of de olieslager. Alle zintuigen worden geprikkeld bij een bezoek aan het museum! Educatieve projecten Voor alle groepen uit het primair onderwijs, speciaal onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs zijn educatieve projecten ontwikkeld. Elk project duurt twee uur, waarin kinderen op hun eigen niveau worden uitgedaagd actief bezig te zijn met een stukje Nederlandse geschiedenis. Een overzicht van alle educatieve projecten vindt u achterop deze brochure.

De plek voor kinderen Het Kindererf is het centrale punt van diverse educatieve activiteiten in het museum. Het is gevestigd in een oude Brabantse boerderij en is dé plek voor kinderen! Leerlingen kunnen hier allerlei karweitjes doen die vroeger heel gewoon waren, zoals water pompen, wassen met een wasbord en de koe melken. Kortom: een plek waar je je naar hartenlust kunt uitleven!

Gewoon even lekker spelen Even gewoon lekker spelen kan ook in het museumpark. Op het plein in de Zaanse buurt staat het historische speelgoed, zoals hoepels, vélocipèdes en de Vliegende Hollanders al klaar. Naast het historische doolhof is een moderne speeltuin ingericht om even lekker uit te razen.

Retourtje tijdreizen Vergeet vooral ook niet HollandRama te bezoeken. In een moderne tijdcapsule reist u kriskras door het karakteristieke Holland van vroeger en nu. U komt langs landschappen, interieurs, stadsgezichten, oude en moderne voorwerpen. De panorama’s en authentieke voorwerpen bieden een verrassende kijk op het leven van gisteren. HollandRama is vanaf 2015 de Canon van de Nederlandse Geschiedenis te zien.

Smikkelen en smullen Ontdekken en spelen in de buitenlucht maakt hongerig. Het Openluchtmuseum biedt daarom verschillende mogelijkheden om een hapje te eten. Schrijf samen met uw leerlingen geschiedenis en kom een dagje ontdekken, spelen, proeven en speuren!

Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid

Introductie

Voorbereidende les

Doelgroep Het project is bestemd voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs.

De voorbereidende les bestaat uit vier onderdelen: een verhaal, twee werkperiodes en een afsluiting.

Thema Het project ‘Dossier Kinderarbeid’ gaat over de werkomstandigheden van kinderen in Nederland rond 1900.

Omschrijving Het verhaal gaat over een meisje dat in de textielfabriek werkt. Aan de hand van de fotovellen kunnen leerlingen daarna foto’s zoeken die horen bij verschillende vormen van kinderarbeid. Van de foto’s die overblijven, kan een kwartet worden gemaakt. Tijdsduur Zonder het maken van kwartetten neemt de les 1–1,5 uur in beslag. Het verhaal en de verwerkingsbladen kunnen ook worden verdeeld over twee lessen.

Doel – Leerlingen raken vertrouwd met het begrip ‘kinderarbeid’ en verschillende vormen van kinderarbeid van vroeger in Nederland. –  Leerlingen kunnen na afloop van de les verschillen benoemen tussen de leefomstandigheden van kinderen in Nederland, vroeger en nu. Opzet van het project Het project bestaat uit drie onderdelen: 1. introductieles op school 2. museumbezoek 3. lessuggesties na afloop van het bezoek. Canon Dit project sluit aan bij het venster ‘Kinderarbeid’ uit de geschiedenis canon. Kerndoelen Het project sluit aan bij de kerndoelen 12, 14, 15, 19, 20, 23 en overkoepelende kerndoelen 1 en 2.

Voorbereiding Werbladen kopiëren. Materialen (laten) meenemen, zoals tijdschriften, schoonschrijfpen, stempels, kledingstoffen, etc.

Doel De leerlingen kunnen het verhaal plaatsen binnen het project. Ze leven zich in in het leven van een (fictief) kind dat vroeger kinderarbeid moest verrichten. Organisatie U leest of vertelt het verhaal ‘In de Textielfabriek’. In dit verhaal vertelt een meisje over haar leven. Het verhaal speelt zich af in de 19e eeuw. Dit verhaal kan kort worden besproken. (‘wat deed dit meisje; ‘vind je dit werk wel/geen kinderarbeid en waarom’; ‘wat voor kinderarbeid was er vroeger nog meer’; ‘bestaat kinderarbeid hier nog steeds’; ‘waarom en wanneer is kinderarbeid hier afgeschaft’) U kunt hier ook de achtergrondinformatie voor gebruiken.

Deel 2 - Vroeger en Nu Nodig: Werkblad 2: Kopieervel ‘Nu’

Materiaal Voor de leerkracht: – Verhaal: ‘in de textielfabriek’ – Achtergrondinformatie

Werkbladen 3 t/m 9: Zeven kopieervellen ‘Vroeger’

Deel 1 - Het verhaal

Werkblad 14a en 14b: Antwoordvel foto’s

Werkbladen 10 t/m 12: Drie kopieervellen met foto’s

Nodig: Werkblad 1 (a t/m d): Verhaal: In de Textielfabriek.



Tijdsduur De les duurt ongeveer 15 minuten.

Tijdsduur Dit onderdeel duurt ongeveer 35 minuten.



Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid

Doel Leerlingen onderzoeken verschillen en overeenkomsten tussen de leefomstandigheden van een kind vroeger en nu. Organisatie Iedere leerling krijgt het werkblad 2 ‘Nu’. Daarnaast krijgt iedere leerling één van de 7 werkbladen 3 t/m 9 ‘Vroeger’. Elke leerling krijgt de werkbladen 10 t/m 12 met foto’s. Vroeger Op de werkbladen ‘Vroeger’ staat een leeg kader met een omschrijving van een kind en het werk dat hij/zij vroeger deed. Daaronder staan drie lege kaders met tekst. Deze kaders gaan over ‘wonen’, ‘werken’ en ‘kleding’. In de kaders moeten de juiste foto’s worden geplakt. De leerlingen zoeken uit de 28 foto’s de 4 goede foto’s en plakken die op. Nu Op het werkblad ‘Nu’ staan vier lege kaders. In één van de kaders kunnen de leerlingen een foto of tekening van zichzelf plakken of tekenen. Bij de andere kaders kunnen de leerlingen tekenen, plaatjes plakken, schrijven over ‘wonen’, ‘werken’ en ‘kleding’.

Deel 3 - Kwartetspel Nodig: Werkbladen 10 t/m 12: Drie kopieervellen met foto’s Werkbladen 15 t/m 21: Kopieervellen kwartetspel

Met bovenstaande organisatievorm houdt iedere leerling 24 foto’s over. Van deze foto’s kan een kwartetspel worden gemaakt. Daarvoor heeft iedere leerling de zeven vellen met kwartetkaders nodig.

Deel 4 - Afsluiting Tijdsduur Dit onderdeel duurt ongeveer 10 minuten. Doel Aan het einde van de les kunnen de leerlingen de dagindeling van het door hun gekozen kind van Vroeger naast die van henzelf plaatsen en conclusies trekken over het leven van kinderen vroeger in vergelijking met het leven van kinderen nu. Oefening 1 De Vroeger en Nu formulieren worden naast elkaar gehangen. De afsluiting wordt door middel van een coöperatieve werkvorm verwerkt. Wandel-wissel-uit. 1. De leerkracht vraagt de leerlingen onafhankelijk door de klas te gaan lopen. 2. De leerkracht roept: “Sta stil!”. De leerlingen stoppen dan onmiddellijk met lopen. 3. De leerlingen vormen vervolgens tweetallen met de dichtstbijzijnde leerlingen (bij een oneven aantal een drietal).

4. De leerkracht stelt een vraag over de verschillen van het leven van kinderen in Nederland van vroeger en nu met betrekking tot arbeidstijden, rusttijden, kleding en vrijetijdsbesteding. De kinderen krijgen bedenktijd. 5. De tweetallen vertellen elkaar hun antwoord (ieder heeft bijvoorbeeld 1 minuut). 6. Stap 1 t/m 5 herhaalt zich weer voor een volgende vraag (zie stap 4). Oefening 2 De Vroeger en Nu formulieren worden naast elkaar gehangen. De afsluiting wordt door middel van een coöperatieve werkvorm verwerkt. Om de beurt. 1. De leerkracht vormt tweetallen. 2. De leerkracht laat op het bord verschillende vragen zien over het leven van kinderen waarbij de leerlingen de situatie vergelijken tussen vroeger en van nu (één voor één de vragen laten zien). Denk daarbij aan: arbeidstijden, rusttijden, kleding en vrijetijdsbesteding. 3. Leerling 1 begint met antwoord geven, vervolgens geeft leerling 2 een antwoord. Dan is leerling 1 weer aan de beurt etc. De leerlingen proberen zoveel mogelijk te bedenken en schrijven dit ook op. 4. Aan het einde van de oefening wor den enkele leerlingen aangewezen om de gegeven antwoorden met de klas te delen. Tip Bekijk ook het filmpje over kinderarbeid van ‘het Klokhuis maakt geschiedenis’ op www.hetklokhuis.nl.

Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid Achtergrondinformatie: Kinderarbeid in de 19e eeuw Kinderarbeid heeft in Nederland nooit zulke extreme vormen aangenomen als in België en Engeland, maar dan was het nog wel erg genoeg. In Hilversum bijvoorbeeld werd, tussen 18401870, iemand gemiddeld eenentwintig jaar (door kinderarbeid en zuigelingensterfte). (Poolman, 1981) Kinderen kregen zelden of nooit onderwijs en het merendeel kon niet lezen en schrijven. Kinderarbeid kwam voor in alle mogelijke sectoren. De belangrijkste kenmerken: – lange werkdagen, weinig rust (meestal een uur per dag, de werkdag is minstens twaalf uur) – laag of geen loon – slechte werkomstandigheden: onveiligheid, stof, gevaarlijke stoffen – geestdodend en eentonig werk. De eerste protesten tegen kinderarbeid klonken rond de jaren dertig van de negentiende eeuw, toen de katholieke geestelijkheid tegen de kinderarbeid in de wollenstof-industrie in Brabant protesteerde. De reden was dat veel kinderen in protestantse bedrijven werkten, waar ‘de duivel regeerde’. Pas als ze de eerste communie hadden gedaan rond hun twaalfde, konden ze voldoende weerstand bieden binnen de bedrijven. (Vleggeert, p.11) Verder begonnen hier en daar onderwijzers te klagen over het schoolverzuim. In 1834 vestigde de Provinciale Commissie van Onderwijs in Overijssel de aandacht op de geestelijke en lichamelijke gevolgen van kinderarbeid. Dit en nog wat andere artikelen en zelfs een wetsontwerp waarbij kinderarbeid onder tien jaar verboden zou worden (niet aangenomen), zorgden ervoor

dat de regering ging onderzoeken hoe het nu precies zat. In 1841 was er een regeringsenquête, maar er volgde geen verdere actie. In de jaren vijftig van de negentiende eeuw begon de opkomst van de industrie en economische groei. Nog steeds was er veel verzuim van school, vooral ’s zomers wanneer gewerkt werd op het land, in steenbakkerijen en veenderijen. Er werd in 1861 een regeringsenquête gehouden. Fabrieken met minder dan tien arbeiders, veldarbeid, landbouw, veeteelt, huisnijverheid en ambachten vielen buiten het onderzoek. De resultaten van de enquête verdwenen in de kast. In 1863 schreef dr. S.Sr. Coronel, een arts, een voorstel om kinderarbeid te beperken. Ook kwam de bekende schrijver J.J. Cremer met een verhaal over de slechte situatie in Leiden. Naar aanleiding van zijn verhaal richtten eenendertig Leidse fabrikanten een petitie tot de koning waarin ze vroegen om betere arbeidsomstandigheden. Voor het eerst werd het vraagstuk in de Tweede Kamer besproken. Er werd een commissie ingesteld die onderzoek ging doen naar de toestand van fabriekskinderen. Directies van fabrieken kregen vijf vragen voorgelegd: – hoeveel kinderen werken er en welke leeftijd hebben ze? – hoeveel uren per dag werken ze? – welk loon verdienen ze? – heeft het werk invloed op hun lichamelijke, geestelijke en zedelijke ontwikkeling?

Ook werd de commissie veel geschreven door gemeentebesturen en zelfs door arbeiders zelf. De conclusie van de commissie was, dat kinderarbeid niet hoefde te worden verboden. Dan zouden de kinderen namelijk thuis gaan werken of ergens anders werk zoeken. De enige oplossing die de commissie kon bedenken was een schoolplicht, om de ontwikkeling van de kinderen te bevorderen. De commissie kwam uiteindelijk met een negatief advies om kinderarbeid te verbieden, waarschijnlijk door de in Nederland heersende moraal dat de overheid zo min mogelijk moest ingrijpen bij maatschappelijke kwesties. Toch veranderde langzamerhand de algemene opinie over kinderarbeid. Binnen de Kamer ging Mr. S. van Houten de discussie aan met de regering en buiten de Kamer werden besprekingen gevoerd door een groepje liberalen en werd zowaar de eerste arbeidersdemonstratie gevoerd. In 1874 werd een voorstel goedgekeurd dat volgens de tegenstanders van kinderarbeid lang niet ver genoeg ging. Kinderarbeid door kinderen onder twaalf jaar werd verboden, maar schoolbezoek werd niet verplicht gesteld en er werd een uitzondering gemaakt voor veldarbeid en huiselijke en persoonlijke diensten. Achteraf blijkt dat in de huisnijverheid de kinderen het meest werden uitgebuit en veel kinderen overleden. In 1889 werd deze wet strenger, maar was nog steeds niet van toepassing op de landbouw; in 1901 werd de schoolplicht ingevoerd; in 1955 werd een werkverbod voor meisjes onder veertien jaar ingesteld, in 1965 voor jongens.

Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid

Vormen van kinderarbeid Touwslagerijen Ook wel genoemd garenspinnerijen of lijnbanen. Het werken in de lijnbanen blijkt achteraf één van de ergste vormen van kinderarbeid te zijn geweest. In Moordrecht moesten kinderen van vier jaar veertien of vijftien uur per dag in de touwbanen als wieldraaiers werken. (Vleggeert, p.21) Textielindustrie Fabrieksarbeid. Met ongunstige invloeden op volwassenen en kinderen: – gelijke tred houden met de bewegingen van de machine – lange tijd rechtop staan zonder dat er pauzes zijn – beroving van slaap. Werkzaamheden van de kinderen waren natspinnen van linnengaren, aaneenknopen van gebroken draden, opzetten van de kamrollen en opvegen van het katoenafval. Bij het natspinnen moesten de kinderen met blote voeten op de vloer staan en drupte water tegen het lichaam aan. Het opvegen van stof was heel gevaarlijk omdat de machines niet beveiligd waren. Landarbeid Landarbeid was een vorm van kinderarbeid die niet als kinderarbeid werd beschouwd. Vaak werkten kinderen in het gezin mee op de boerderij. Bij de afschaffing van de kinderarbeid werd een uitzondering gemaakt voor veldarbeid.

Veenderijen Op veenderijen werd heel hard gewerkt door de hele familie. Er was grote armoede. De natte turf werd voornamelijk gestoken door de vaders; de moeders en kinderen legden de turf te drogen op een veldje. Veel ouders lieten hun kinderen niet naar school gaan, omdat ze zich schaamden voor hun vieze handen. Arbeiders werden vaak uitgebuit door de veenbaas en woonden gedurende het seizoen in een plaggenhut. Steenbakkerijen Zeer slechte werkomstandigheden. ‘Een moeder die haar dochtertje naar de steenbakkerij moest sturen, wist zeker dat haar dochter al de eerste dag ontgroend en ontmaagd terug zou komen.’ (De Herdt en De Graeve) In Hendrik-Ido-Ambacht moesten jonge kinderen van vier of vijf jaar urenlang stenen stapelen en wegdragen. (Vleggeert, p.21) Mijnindustrie In Nederland van weinig betekenis, maar in België werkten in 1846 ongeveer 10.000 kinderen tussen 10 en 12 jaar. Ze werkten zowel boven als ondergronds, twaalf uur per dag. Dienstbode Het beroep van dienstbode was zwaar. Werkgevers stelden hoge eisen aan hun huishoudelijk personeel: altijd klaar staan, één vrije avond per week en eens per week of per twee weken een vrije zondag, weinig loon, handtastelijkheden van mijnheer, kleineringen en testen op eerlijkheid etc. De werkzaamheden van een meisje liepen per betrekking en functie uiteen, van zilverpoetsen tot koken, parket wrijven, lopers kloppen, tafeldekken en bedienen.

Literatuur De Herdt, R. en De Graeve, B. Kinderarbeid van omstreeks 1800 tot 1914. Museum voor industriële archeologie en textiel/ stadsbestuur Gent, dienst voor culturele zaken, 1979. Gorter, I.H. en De Vries, C.W. Gegevens omtrent den kinderarbeid in Nederland volgens de enquêtes van 1841 en 1860. In: Economisch-historisch jaarboek 8, 1922, p.1-262. Poolman, H. Kinderarbeid in Hilversum. Nummer 8 in de serie ‘Gooi en Vecht’, Naarden 1981. Postma, A. Een onbekende enquête uit 1877. In: Economisch- en sociaalhistorisch jaarboek 36, 1973, p.216-261. Postma, A. Een enquête uit 1883. In: Economisch- en sociaal-historisch jaarboek 36, 1973, p.261-277. Regt, A. de. De vorming van een opvoedingstraditie: arbeiderskinderen rond 1900. In: Kruithof, Noordman, De Rooy (red.). Geschiedenis van opvoeding en onderwijs. Nijmegen, SUN, 1982. Schrijverscollectief (Dorrestijn, H., Eykman, K., Moonen, R. e.a.). 100 jaar geleden. Ill. Fiel van der Veen. Amsterdam, 1979. Vleggeert, J.C. Kinderarbeid in de negentiende eeuw. Fibulareeks 34, Bussum, 1967. Vleggeert, J.C. Kinderarbeid in Nederland 1500-1874. Assen, 1964. Voss. V. Iene miene mutte... Kinderen van alle tijden. Bussum, 1978.

Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid

Bezoek aan het museum

Tijdsduur Het project duurt 2 uur.

Afsluitende les

Nodig: Werkbladen 22 en 23

Doel De kinderen krijgen inzicht in de werkomstandigheden van leeftijdsgenoten rond 1900.

Nodig: Werkblad 13

Werkblad 22 Brief ‘Hallo allemaal’ De brief is een introductie op het museumbezoek en is bestemd voor de leerlingen. Het is de bedoeling dat u de brief voorafgaand aan het bezoek kopieert en uitdeelt, of aan de leerlingen voorleest. Werkblad 23 ‘Begeleiding tijdens het museumbezoek’ Dit werkblad is een introductie op het museumbezoek en is bestemd voor alle begeleiders. Hierin vindt u wat u van het museum kan verwachten en wat het museum verwacht van de begeleiders. Het is de bedoeling dat u dit werkblad kopieert voor alle begeleiders en voorafgaande aan het bezoek met elkaar bespreekt en meeneemt naar het museum.

Korte omschrijving Hoe waren de werkomstandigheden voor kinderen rond 1900? Er worden commissies ingesteld die deze vraag gaan onderzoeken. Op diverse locaties in het museumpark horen leerlingen verhalen van kinderen die werken op het land, op het veen, en in de fabrieken. Ze bekijken de veiligheid, hygiëne en de werkomstandigheden en ondervinden aan den lijve wat kinderarbeid betekent. Na afloop rapporteren de verschillende commissies aan elkaar en leggen ze verbanden met de hedendaagse situatie in verschillende ontwikkelingslanden.

Organisatie We verzoeken u om op tijd bij het Kindererf te zijn, het startpunt van dit project. Het Kindererf is een kwartiertje lopen van de Entree. Als u de tram neemt, stapt u uit bij Halte C. Uw groep wordt ontvangen door een museummedewerker, die het project tijdens het museumbezoek begeleidt. De begeleider verzorgt de introductie en de afsluiting van het project. U gaat dus zelf met de leerlingen aan de slag. Wij vragen minimaal vier begeleiders (waarvan één leerkracht) op een groep van 30 leerlingen en verwachten van de begeleiders een actieve rol. Na de introductie wordt de klas in vier groepen verdeeld. Met elke groep gaat een begeleider mee. Natuurlijk is de museummedewerker tijdens de activiteiten aanwezig ter ondersteuning en advies. suggestie Een locatie in dit museum, die aansluit bij dit onderwerp is de Wasserij uit Overveen (38). Dit nummer staat op de plattegrond die u bij de infobalie krijgt.

Fotovel met afbeeldingen van voorwerpen

Tijdsduur De les duurt 45–120 minuten. Doel – Leerlingen beseffen dat kinderarbeid nog steeds bestaat in veel landen. – Leerlingen zien in dat het een complex probleem is met als voornaamste oorzaak armoede. Voorbereiding Het is handig als u zelf wat van de genoemde sites bekijkt en/of uitprint. Op een aantal sites zijn ook complete lessen over kinderarbeid nu te vinden. U kunt onder andere kijken op de volgende sites: – www.unicef.nl/kinderarbeid – www.novib.nl – www.fnv.nl – www.stopkinderarbeid.nl – www.fairtrade.nl – www.amnesty.nl – www.ntr.nl – www.consumentenbond.nl (lidmaatschap nodig) – www.cmo.nl (centrum voor mondiaal onderwijs) – www.kennisnet.nl – www.savethechildren/ kinderarbeid.nl – www.schooltv.nl – www.entoen.nu/kinderarbeid.nl Voldoende computer-/internetcapaciteit regelen.

Docentenhandleiding

Dossier Kinderarbeid

Instructies Laat de foto’s van de voorwerpen zien. In de museumles hebben de leerlingen deze voorwerpen al gezien. Ze weten dat al deze voorwerpen door kinderen gemaakt kunnen zijn. Bespreek dit nogmaals en gebruik daarbij onderstaande tekst: Wat is kinderarbeid? Volgens de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) is kinderarbeid werk dat gedaan wordt door kinderen onder de 15 jaar. Huishoudelijk werk of werk dat kinderen doen om hun ouders te helpen valt daar niet onder, mits de kinderen naar school gaan. (bron: Centrum voor mondiaal onderwijs) Verdeel de klas over een aantal groepjes. Elk groepje kiest een voorwerp en gaat daarover de onderstaande vragen beantwoorden. De antwoorden rapporteren ze terug aan de hele groep. Dit kan in een mondelinge presentatie of met een verslag of werkstuk. U kunt zelf bepalen hoelang ze ermee bezig moeten zijn. Voorwerpen – voetbal – spijkerbroek – thee – tapijt – speelgoed – gymschoen

Vragen die over het voorwerp gesteld kunnen worden: 1. In welk land zou het gemaakt kunnen zijn? 2. Wat voor soort werk doen de kinderen? 3. Hoe zijn de werkomstandigheden? 4. Hoe oud zijn de kinderen? 5. Waarom werken deze kinderen? 6. Gaan de kinderen naar school? 7. Waar wonen de kinderen (thuis of op de werkplek)? Extra vragen die tijdens het zoeken gesteld kunnen worden zijn: a) In welke landen van de wereld is nog kinderarbeid? b) Is er nu een wet tegen Kinderarbeid? c) Wat voor soort kinderarbeid is er nog meer? d) Welke organisaties doen iets tegen kinderarbeid, en wat doen ze? e) Hoe kun je zien of iets door kinderen gemaakt is, hoe weet je zeker dat dat niet zo is?

Leerlingenmateriaal Werkblad 1 (a t/m d) Verhaal in de Textielfabriek Werkblad 2  Kopieervel ‘Nu’ Werkbladen 3 t/m 9  Kopieervellen ‘Vroeger’ Werkbladen 10 t/m 12  Kopieervellen met foto’s Werkblad 13 Fotovel met afbeeldingen van voorwerpen Werkblad 14a en 14b Antwoordvel foto’s Werkblad 15 t/m 21 Kopieervellen kwartetspel Werkblad 22 Brief ‘Hallo allemaal’ Werkblad 23 Begeleiding tijdens het bezoek

Werkblad 1a: Verhaal

Dossier Kinderarbeid In de Textielfabriek Kleine broertjes zijn best lief. Maar je moet er niet teveel van hebben. We moeten nu al met z’n vieren in de bedstee slapen. Wij, daarmee bedoel ik mijn ouders, mezelf en nog vijf andere kinderen. Soms is het best gezellig, hoor, met zoveel mensen in een bedstee. Gisternacht lag mijn broer­tje van drie nog op de grote teen van mijn zus te sabbe­len.”Ik droom­de dat er een vis aan mijn voet hing,” zei mijn zus toen ze wakker werd. Ikzelf heet Maaike. Ik ben dertien jaar en ik werk in een katoenspin­nerij, in Gent in België. Het is een fabriek waar draden worden gesponnen van wol. Vroeger gebruikten ze daar het spin­nenwiel voor. Nu kunnen veel meer draden tegelijk worden gemaakt met de machines. I­ kzelf ben draadjes­ maker: ik knoop de draden die breken zo snel mogelijk weer vast op de machine. Toen ik voor het eerst in de fabriek ging werken was ik negen. ­Mijn vader heeft nog gepro­beerd te zorgen dat ik n ­ iet hoefde. W ­ ant mijn moeder is ziek geworden van het werken in de fa­briek. Door het stof dat ronddwar­relt in de spinnerij kon ze steeds moeilijker ademhalen. Mijn vader wil niet dat ik ook ziek word. Mijn broertje Stijn van zes jaar werkt ook in de fabriek. Dat mag eigenlijk niet, want hij is te jong, maar we hebben het geld hard nodig. ­Mijn moeder past nu op de kleine kinde­ren en op de kinderen van onze buren. Wij werken zes dagen in de week in de fabriek. ’s Morgens begin­nen we om half zes. Ik sta dus altijd om vijf uur op. We werken door tot ’s avonds zeven uur. In de winter ga ik in het donker weg, en kom ik in het donker weer thuis. Op zondag

ben ik soms zo moe, dat ik wel de hele dag door kan slapen. Er werken een heleboel kleine kinderen in de fabriek. Die halen katoenafval onder de machines vandaan. Mijn broertje Stijn doet dat werk ook. Het is heel gevaarlijk, omdat de machines heen en weer gaan. ­Stijn moet altijd zorgen dat hij op tijd onder de machi­ ne van­daan is. Vorige maand gebeurde er iets heel ergs. Een klein meisje kwam met haar arm klem te zitten onder de spinmo­len. Die stopte niet vanzelf en toen werd haar arm er afgerukt! Ik zag het gelukkig zelf niet gebeuren, maar ik hoorde het meisje wel gillen. Ik ben snel naar Stijn gerend en heb mijn handen voor zijn ogen gedaan, zodat hij het niet kon zien. Na het ongeluk waren veel mensen boos. Omdat de machines gevaarlijk zijn en er zulke kleine meisjes in de

fabriek werken. Mijn moeder wilde dat Stijn de fabriek uit gaat: ”S­traks krijgt hij ook nog een ongeluk,” zei ze. “Eén momentje niet opletten en je ligt onder de machi­nes.” Maar we kunnen het geld dat hij verdient niet missen. En Stijn zelf zei: ”Ik pas heus wel op, hoor.” Onze baas, Marij­nesse, z­ orgt dat alles in de fabriek goed gaat. De direc­teur zelf laat zijn gezicht natuurlijk nooit zien. Die zorgt alleen dat hij het geld krijgt dat wij voor hem verdienen. Sommige bazen slaan de arbeiders, en als ze ziek zijn worden ze gewoon naar huis gestuurd. ‘En je hoeft ook niet meer terug te komen,’ zeggen ze dan. Onze Marijnesse is niet zo. Hij helpt ons juist zo veel moge­lijk. De kleinste kinderen mogen af en toe in zijn kan­toortje op de bank slapen. Hij vindt het namelijk heel erg dat kleine kinderen in de fabriek moeten werken.

Landelijke betoging te Brussel, 1906. Op 15 augustus 1906 manifesteerden te Brussel de kinderen en vrouwen uit de natte vlasspinnerijen, voor vermindering van het aantal arbeiduren. Uiterst rechts op de foto staat Jan Samijn, voorzitter van de vakvereniging van de Gentse vlasbewerkers.

Werkblad 1b: Verhaal

Dossier Kinderarbeid

Hij was ook erg kwaad na het ongeluk. ­ Op de dag van het ongeluk zei mijn vader onder het eten: “Volgens mij kunnen ze dit nooit geheim houden. En ìk ben benieuwd wat er dan gaat gebeuren!” Inderdaad ging het nieuws als een lopend vuurtje door de stad. Er stond zelfs een stukje in de krant. “Waarom kom ik nou nooit eens in de krant”, zei ik tegen Claartje, toen we tussen de middag bij de fabrieks­poort zaten te eten. Mijn vader kreeg trouwens gelijk. Vorige week riep Marijnesse ons bij elkaar. “Er komen belangrijke mensen een onderzoek doen naar het ongeluk” vertel­de hij. “Ze komen kijken of er niet teveel kinde­ren werken en of de machi­nes veilig zijn. De direc­teur heeft gezegd dat ik alle jonge kinde­ ren een dag vrij moet ge­ven. Want de commissie mag hun natuurlijk niet zien. Maar,” zei hij, “ik weet zeker dat

Stakers te Boom, 1905

jullie vast wel iets kunnen bedenken om de hoge heren te laten zien.” Wij hadden heel goed begrepen wat Marijnesse met die laatste zin had bedoeld. Op de dag van het hoge bezoek hadden wij allemaal onze oudste kleren aange­trokken. Dan leek het alle­ maal nog wat erger dan het al was. Ik was op blote voe­ten. Dat was niet eens zo heel erg gemeen, want ik heb in het echt ook wel eens op blote voeten ge­ werkt, toen we thuis geen geld hadden om schoenen te kopen. De commis­sieleden waren met z’n achten. De directeur liep ook mee. Hij keek niet zo erg blij. De fabriek zag er vast niet zo glimmend uit als hij zich had voorge­steld! Ieder­een stond nog krommer dan anders. Claartje en ik gingen expres hard hoes­ten. Toen ik de slappe lach kreeg moest ik echt hoesten.

De hoge heren liepen door de fabriek en vroegen af en toe iets aan de arbeiders. Door de herrie van de machines kon ik na­tuurlijk niet verstaan wat ze tegen elkaar zeiden. Daar kwam een meneer naar mij toe. “Est-ce que cela te plaît de tra­vailler ici?” (“Hoe is het om hier te werken?”) vroeg hij aan mij. Ze spraken Frans! Nie­mand van ons kan Frans spreken. Ik had willen vertellen dat er heel veel kleine kinde­ren in de fabriek werken en dat ik ’s winters nooit daglicht zie en dat mijn moeder ziek is geworden door het werk en nog veel meer. Maar nu kon ik die meneer alleen maar een beetje onno­zel aankijken. Hij liep weer verder en snel riep ik naar Claartje: ‘Ze spre­ken Frans!” Mijn zus draai­de zich om en liep naar Marij­nesse. Ze zei iets en hij ging snel achter de hoge heren aan. Daar begon hij druk op hen in te pra­ten. Marijnes­ se kon geluk­kig wel Frans spre­ken. Nu kon ik ook wel raden wat hij aan het vertel­len was! Na een hele tijd met Marij­nes­se gepraat te hebben, vertrokken de hoge heren met de direc­teur. “Ik heb de commissie precies ver­teld hoe het hier gaat,” zei Marijnes­se toen ze weg waren, “hoe­veel mensen er ziek zijn en hoeveel kinderen er werken. Ze konden hun oren niet gelo­ven. Nu zal er vast wel iets gaan verande­ ren.” Toen begon hij te lachen en zei: “In elk geval krijgen jullie een andere baas.” Twee dagen later, op donder­dag, hoorden we dat Marijnesse de volgende dag naar de gevan­ge­nis moest. Hij had zes maanden cel gekregen, “vanwege het versprei­den van opruiende pamfletten”. M’n vader zei: “­Daar heeft de directeur voor gezorgd, omdat Marij­nesse hem verra­den heeft bij de commis­sie.” ’s Avonds hadden mijn vader en mijn oudste broer een vergade­ring met

Werkblad 1c: Verhaal

Dossier Kinderarbeid

Marij­nesse voorop liep de hele stoet langzaam naar de gevangenis. Daar stond de politie te paard ons op te wach­ten. M ­ aar wij waren hele­maal niet van plan om te gaan vechten. Er stond wel een fotograaf, die een foto van ons maakte. “Komen we nu in de krant?” vroeg ik aan mijn vader. De volgende dag stonden we in de krant! Mijn vader kocht hem voor ons. Als je héél goed keek, kon je mij zien staan tussen alle anderen. Dat vond ik het leuk­ste van de staking. De rest van mijn familie niet. Die vonden het leukste dat Marijnesse weer vrij kwam. Daar had de commissie voor gezorgd nadat in de krant had gestaan wat er allemaal gebeurt in de fabriek. De directeur kwam hoogstper­soonlijk vertellen dat wij voortaan maar tot vijf uur ‘s middags hoeven te werken. Dan is het in de winter tenminste nog een heel klein beetje licht.

andere arbeiders uit de fabriek. Het was al laat toen ze thuis­kwamen, maar ik sliep nog niet. “We gaan Marij­nesse met z’n allen naar de gevan­genis brengen, morgen­vroeg”, zei mijn vader. “En dan maken we er meteen een mooie staking van,” zei mijn broer.” “Mogen de kinderen ook mee­gaan?” vroeg ik vanuit de bed­stee. D­aar moest mijn vader erg om la­chen. “Mogen? Jullie móeten mee! Vrouwen en kinderen eerst,” zei hij. “Ga dus maar snel weer slapen, want het is een heel eind wandelen morgen.” Mijn vader en broer waren de rest van de nacht houten borden aan het beschilde­ren. ‘Lage lo-

nen! Lange werk­dagen!’ stond erop. En op een ander bord schreven ze het in het Frans ‘Voila, c’est la vie des pauvres gens!” (Kijk, dit is het leven van arme mensen). “Als zij Frans spreken”, zei mijn vader,“dan kunnen wij het ook.” De vol­gende ochtend vertrokken we met z’n allen naar het huisje van Marij­ nesse. Toen Marijnes­se naar buiten kwam, met zijn koffertje in de hand, keek hij wel even raar op van al die mensen. Alle fabrieksarbeiders waren er. Mijn vader voerde het woord. “Marijnesse” zei hij, “als jij naar de gevangenis moet, dan gaan wij ook.” Met

Ideeën afkomstig uit: Daens, film uit 1993, regie Stijn Coninx. De Herdt, R. en De Graeve, B. Kinderarbeid van omstreeks 1800 tot 1914. Centrum voor kunst en cultuur Gent, 1979. Giele, J. Arbeidersleven in Nederland, 1850-1914. Nijmegen, Sun, 1979. Walda, D. en Boezeman, W. Vroeger: hoe onze groot- en overg­r­ootouders speelden, werkten, dachten, trouwden en kinderen kre­gen. Sjaloom, 1981. Feit en fictie in dit verhaal Zo aardig als Marijnesse in dit verhaal waren de meeste op­zichters niet. Ze stonden in dienst van de directie en moesten zorgen voor zo groot mogelijke winsten. In literatuur zijn vooral voorbeelden te vinden van opzichters die de touwtjes strak in handen hielden door bijvoorbeeld arbeiders te slaan. Ook de volwassen begelei-

Werkblad 1d: Verhaal

Dossier Kinderarbeid

gevangenis vergezeld. Hij moest daar zes maanden straf uitzit­ten omdat hij zijn arbeid­sters in het openbaar had verde­digd. Of deze staking effect heeft gehad, is niet bekend. Eén van de bekendste voorvechters in de Belgische socia­lis­tische arbeidersbeweging is Jan Samijn geweest, de voorzit­ter van de vakvereniging van Gentse vlasbewerkers. Hij werd in 1906 veroordeeld tot zware boeten wegens het uitdelen van zesdui­zend pamflet­ten ter verdediging van de vrouwen en meis­jes in de Gentse vlasspinnerijen. De Volksdrukkerij had hier­aan meegewerkt, en drukte later ook het pamflet, waarin de bevol­king werd opgeroepen mee te betalen aan de proceskos­ten.

ders van kinderen, die de kinderen aannamen en uitbetaalden, sloegen kinderen. De omstandigheden waren vooral voor de gezondheid erg slecht. De ongunstige invloeden waren onder meer: –  het eentonige tredlopen gelijk aan de bewegingen van de machines – lange tijd rechtop lopen met onvoldoende pauze – te weinig slaap, last van beenkrampen ’s nachts. Er gebeurden regelmatig ongelukken met de machines. In de Gazette van Gent, 19 januari 1872, verscheen het volgende artikeltje: ‘Gisteren nanoen is een meisje van 10 jaar, in eene dechetfa­briek op den Dendermondsche steenweg met de linkerarm inge­draaid tussen de tandwielen van haar getouw. De arm werd haar van het lichaam gerukt. Ze werd

terplaatse geneeskundig behan­deld en daarna naar de Bijloke gevoerd. Er werd een onderzoek ingespannen om te weten of alle voorzorgen ter voorkoming van het ongeluk genomen waren. De beste voorzorg zou, onzes ins­ziens, zijn dergelijke kinderen op de fabrieken niet toe te laten.”

Rond 1900 kwamen de arbeiders meer voor zichzelf op. Wat dat betreft is dit verhaal niet geheel onwaarschijnlijk. Feit is, dat begin 1900 verschillende keren gestaakt is. In 1906 hebben Gentse kinderen en vrouwen (uit de natte vlasspin­nerij) in Brus­sel gedemonstreerd voor vermindering van het aantal arbeidsuren. In 1909 hebben meisjes en arbeidsters uit de vlasfabriek in Kortrijk de secretaris van de vakbond -dus niet, zoals in het verhaal, de opzichter in de fabriek- naar de

Bron De Herdt, R. en De Graeve, B. Kinderarbeid van omstreeks 1800 tot 1914. Centrum voor kunst en cultuur Gent, 1979.

Werkblad 2: Nu

NU

WONEN Hier woon ik:..................................................... NAAM Mijn naam is:...................................................

KLEDING Dit draag ik:..................................................... WERKEN Ik klus of werk thuis. Ik vind dit wel/geen kinderarbeid, want...................................................... DAGINDELING Mijn dagindeling (zo precies mogelijk) 12 9

3

12 9

6

3 6

12 3

9

6

12 9

......................................................

12 9

12 3

6

3 6

9

3 6

Werkblad 3: Vroeger

Vroeger

Steenbakkerij

Klaas

Wonen

Werken

Kleding

Dit is Klaas. Hij werkte in een bakkerij, waar geen brood maar stenen werden gebakken.

De stenen werden buiten gedroogd en daarna gebakken. De kinderen sjouwden de stenen. Klaas werkte van 4 uur ’s ochtends tot soms­8 uur ’s avonds. Hij had één uur pauze.

Soms bleven de steenbakkers slapen in loodsen, waar regen en wind doorheen bliezen.

Klaas droeg een wijde korte broek met bretels om hem op te houden. En daaronder droeg hij lange kousen.

Werkblad 4: Vroeger

Vroeger

touwslagerij

Willem

Wonen

Werken

Kleding

Dit is Willem. Hij werkte als wieldraaier in een touwslagerij.

Na een hele dag aan het wiel draaien kreeg Willem wel pijn aan zijn arm. Zeker omdat de touwbaan heel zwaar en lang was. Hij werkte 12 uur per dag.

Kleine touwslagerijen hadden een touwbaan naast het woonhuis.

Deze kleding droegen de “lijndraiersknegten”.

Werkblad 5: Vroeger

Vroeger

fabrieksarbeid

Anna

Wonen

Werken

Kleding

Dit is Anna. Ze werkte in een garenspinnerij.

Anna maakte lange dagen. Ze moest de hele dag hetzelfde werk doen. Om half 6 in de ochtend begon ze en werkte tot 7 uur ’s avonds. Ze had een half uur pauze.

De mensen woonden vlakbij de fabriek in kleine huizen, die dicht op elkaar stonden.

De hele dag op blote voeten.

Werkblad 6: Vroeger

Vroeger

mijnbouw

Thijs

Wonen

Werken

Kleding

Dit is Thijs. Hij werkte als sleper in de mijnen. Zijn gezicht was vies en zwart van de kolen.

Thijs was leerjongen en daarom moest hij mee de mijn in. Dat was niet goed voor zijn gezondheid. Hij werkte van 4 uur ’s ochtends tot ca. 5 uur ’s middags, zonder echte pauze.

In Limburg waren de meeste mijnen. Daar waren dan ook hele dorpen met mijnwerkers­huizen. In deze straat woonde Thijs, in een gedeelte van zo’n huis.

De petten waren verstevigd, omdat ze moesten dienen als helm.

Werkblad 7: Vroeger

Vroeger

landarbeid

Sietske

Wonen

Werken

Kleding

Dit is Sietske. Ze werkte mee op de boerderij van haar ouders, ook al was ze nog maar vijf jaar oud.

Op de boerderij moest veel werk worden gedaan: bij­­voorbeeld aardappels rooien, vlas drogen, zaaien, wieden en dieren voeren. Het was werk van 6 tot 6 met een uur p­auze in de middag.

De boerderij waar Sietske woonde was heel groot. Ze moesten er dan ook met veel mensen wonen (en al het vee natuurlijk).

Omdat Sietske de hele dag buiten werkte, moest ze goed beschermd zijn tegen de kou, maar ook tegen de zon. Ze droeg daarom een lange jurk.

Werkblad 8: Vroeger

Vroeger

dienstbode

Trui

Wonen

Werken

Kleding

Dit is Trui. Zij werkte bij een rijke familie. Ze moest het huishouden doen.

Ze moest zorgen dat het eten op tijd klaar was en ze moest wassen, strijken, stoffen, loper kloppen… Van half 7 ’s ochtends tot ’s avonds 8 uur was ze bezig, met twee pauzes van een half uur.

Trui woonde bij het gezin in huis. Maar dan wel op zolder in een eigen kamertje.

Trui moest er keurig uitzien. Ze had een witte schort voor en een hoedje op, om de haren uit de ogen te houden.

Werkblad 9: Vroeger

Vroeger

veen

Wiebe

Wonen

Werken Het werk was de hele dag door: sjouwen, tillen,

Kleding

Dit is Wiebe. Hij werkte in het veen. Net als zijn ouders en zusjes. Ze staken turf, dat als brandstof werd gebruikt.

stapelen. Wiebe werkte van 5 uur ’s ochtends tot 7 uur ’s avonds ­­­en had een half uur pauze.

Ze woonden in een klein, donker en vochtig huis. Dat was van plaggen gemaakt en heet dan ook een plaggenhut.

Wiebe droeg soepele kleding tijdens het werk.

Werkblad 10: Fotoblad

➔

Werkblad 11: Fotoblad

Werkblad 12: Fotoblad

Werkblad 13: Fotovel met afbeeldingen van voorwerpen

Werkblad 14a: Antwoordvel

Dossier Kinderarbeid Antwoordvel foto’s (voor de leerkracht) Portret Fabrieksarbeid

Steenbakkerij

Veen

Mijnbouw

Wonen

Werken

Kleding

Werkblad 14b: Antwoordvel

Dossier Kinderarbeid Antwoordvel foto’s (voor de leerkracht) Portret

Wonen

Landarbeid

Touwslagerij

Dienstbode

➔

Werken

Kleding

Werkblad 15: Kwartet

MIJNBOUW

MIJNBOUW

THIJS WONEN WERKEN KLEDING

THIJS WONEN WERKEN KLEDING

MIJNBOUW

MIJNBOUW

THIJS WONEN WERKEN KLEDING

THIJS WONEN WERKEN KLEDING

Werkblad 16: Kwartet

VEEN

VEEN

WIEBE WONEN WERKEN KLEDING

WIEBE WONEN WERKEN KLEDING

VEEN

VEEN

WIEBE WONEN WERKEN KLEDING

WIEBE WONEN WERKEN KLEDING

Werkblad 17: Kwartet

DIENSTBODE

DIENSTBODE

TRUI WONEN WERKEN KLEDING

TRUI WONEN WERKEN KLEDING

DIENSTBODE

DIENSTBODE

TRUI WONEN WERKEN KLEDING

TRUI WONEN WERKEN KLEDING

Werkblad 18: Kwartet

LANDARBEID

LANDARBEID

SIETSKE WONEN WERKEN KLEDING

SIETSKE WONEN WERKEN KLEDING

LANDARBEID

LANDARBEID

SIETSKE WONEN WERKEN KLEDING

SIETSKE WONEN WERKEN KLEDING

Werkblad 19: Kwartet

TOUWSLAGERIJ

TOUWSLAGERIJ

WILLEM WONEN WERKEN KLEDING

WILLEM WONEN WERKEN KLEDING

TOUWSLAGERIJ

TOUWSLAGERIJ

WILLEM WONEN WERKEN KLEDING

WILLEM WONEN WERKEN KLEDING

Werkblad 20: Kwartet

STEENBAKKERIJ

STEENBAKKERIJ

KLAAS WONEN WERKEN KLEDING

KLAAS WONEN WERKEN KLEDING

STEENBAKKERIJ

STEENBAKKERIJ

KLAAS WONEN WERKEN KLEDING

KLAAS WONEN WERKEN KLEDING

Werkblad 21: Kwartet

FABRIEKSARBEID

FABRIEKSARBEID

ANNA WONEN WERKEN KLEDING

ANNA WONEN WERKEN KLEDING

FABRIEKSARBEID

FABRIEKSARBEID

ANNA WONEN WERKEN KLEDING

ANNA WONEN WERKEN KLEDING

Leerlingenmateriaal

Dossier Kinderarbeid Werkblad 22: Brief van het museum

a

Hallo allemaal,

Jullie komen binnenkort naar het Nederlands Openluchtmuseum voor het project Kinderarbeid. Dit project gaat over het werk dat veel kinderen rond 1900 in Nederland moesten doen. Ze werkten thuis, op boerderijen, op het land of in fabrieken. Het was vaak zwaar, ongezond werk en soms ook gevaarlijk. Jullie krijgen tijdens het project de taak om dit te onderzoeken. Je wordt lid van een onderzoekscommissie en gaat uitvinden hoe het zit. Dit ga je doen door te luisteren naar verhalen van kinderen uit die tijd die je vertellen hoe hun werkdag er uitzag. Dan gaan jullie het werk ook zelf uitproberen zodat je er goed een mening over kunt vormen. Je komt te werken in de textielfabriek, de zuivelfabriek, op de boerderij en in het veen (de turfindustrie). Dus stroop je mouwen maar op, want er gaat gewerkt worden. We wensen je alvast veel plezier. Tot ziens in het museum! Groetjes van de medewerkers van de afdeling Educatie

Begeleidersmateriaal

Dossier Kinderarbeid Werkblad 23: ‘Begeleiding tijdens het museumbezoek’ Op schoolreisje naar het Nederlands Openluchtmuseum Hoe gaat het in z’n werk?

Begeleiders Uw groep wordt op het Kindererf ontvangen door een museummedewerker, die het project tijdens het museumbezoek begeleidt. De begeleider verzorgt de introductie en de afsluiting van het project. U gaat dus zelf met de leerlingen aan de slag. Wij vragen minimaal vier begeleiders (waarvan één leerkracht) op een groep van 30 leerlingen en verwachten van de begeleiders een actieve rol. Natuurlijk is de museummedewerker tijdens de activiteiten aanwezig ter ondersteuning en advies. Zorg dat u op tijd bij het project bent. Het Kindererf is een kwartiertje lopen van de Entree. Als u de tram neemt, stapt u uit bij Halte C. 1 2 3

bussen Parkeren Betalen bij kassa Entreepaviljoen: - HollandRama - Kaartcontrole - Toiletten - Kluisjes

4 5 6 7 8

Met de tram naar het Kindererf, stap uit bij Halte C Ontvangst museummedewerker: het Kindererf Lekker eten (Picknickloods) Even lekker spelen Wasserij uit Overveen

7

8

6

Kindererf: Kinderarbeid

7 5

2 1

3

4

Overzicht van ons aanbod per groep groepen

1

2

3

4

●

●

5

6

7

8

Wat wil je later worden? Wat kon je vroeger worden?

●

●

Brood! Dat koop je toch in de winkel?

●

●

●

●

●

●

Bakkers en Boeren Hoe zie jij een ander?

●

●

●

●

●

Educatieve projecten Keuterboeren Waar komt jouw eten vandaan?

Janneke’s Snuffelhoek Hoe woonden de mensen vroeger?

●

Dossier Bouwen Bouwen in de 18e en 19e eeuw

●

●

●

Dingenliefde Hoe en wat bewaart een museum?

●

●

●

Architecten gezocht Ontwerp je eigen woonboerderij

●

●

Dossier Kinderarbeid Kinderarbeid

●

●

canon

Nieuw in Nederland Waar moet je aan wennen?

●

●

canon

●

●

●

●

Speurtochten De dag van Deetje In de schoenen van een kind van vroeger Voetsporen 1 In de voetsporen van je voorouders

●

●

● ●

●

●

Voetsporen 2 In de voetsporen van je voorouders Spaartocht Sparen, bewaren en verzamelen

Nederlands Openluchtmuseum Schelmseweg 89, Arnhem Reserveringen: 026 357 61 23

●

●

●

Schoolreisjes: 026 357 61 25 www.openluchtmuseum.nl [email protected]