OVERDRUK
or.
W. J. LEYDS Frankemlay 831
. ..
UIT
NEDERLAND IN DEN AANVANG DER TWINTIGSTE EEUW.
HET NEDERLANDSCHE TAALGEBIED
DOOR
Dr. H. ] . KIEWIET DE JONGE. I
HET NEDERLANDSCHE TAALGEBIED DOOR
DR. H. ]. KIEWIET DE JONGE, Voorzitter van het Algemeen Neder.landsch Verbond.
T
ot den Nederlands hen stam behooren zij di de Ncderlandsche taal als hunne moed rtaal beschouwen, onverschi!lio· in welk staatsverbanel zij zijn opgenomen. Men kan dus Nederlander zijn volo·cns de wet en toch staan buiten den Nederlandsehen stam; men kan vreemdeling zijn naar de wet en r toe behooren. De Nederlandse he taal is dus hoofdkenmerk. Vraag: wat vcrstaat men daaronder? Tweeërlei: ten eerste de taal van het tegenwoordig Nederland; in dezen zin wisselt het af met Hollanclsch. Dat is natuurlijk, als men bedenkt àat het land zelf Pays-Bas, Niederlande, Netherlands genoemd wordt, maar ook La Hollande, Olanda of Holland. Het eerste is meer ambtelijk en wetenschappelijk, het tweede gewoon. Zoo is: de naam Ncderlandsch van Hollandsch enkel in schakeering van gebruik, niet in wezen verschill end. Maar Nederlandsch is meer. Het is ook van oudsher de naam eener taalgroep, omvattende alle tongvallen die gesproken werden in de lage landen bi der see. Daartoe behoorden Vlaanderen, Brabant, Antwerpen en Limburg, thans de helft vormende van België. Vandaar dat zij ongelijk h bben die aan het Vlaamsch den naam van Nederlandsch ontzeo·gen; het is dit even goed als de taal van b.v. Groningen of Gelderland. Het is echter geen Nederlandsch in den zin van Hollandsch, dat eigenlijk zelf even goed een deel is van het geheel , maar door allerlei omstandigheden aanvaard is geworden als beschaafde omgangstaal, geschreven en gesproken, voor geheel het land. Door aan het Vlaamsch den naam Nederlandsch te weigeren, loopt men gevaar van kleineering, van onderschatting van beteekeni . Ook in het taalleven is goede verwantschap van hooge waarde; alleen is maar alleen en zoo staat het met Vlaanderens taal niet; die heeft rijke familie, trotsch op haar Belgische zuster. Nederland vormt met Vlaamsch België een aaneengesloten taalgebietl van bijna tien millioen m.enschen 1 ) . Maar het is er nog ver van af dat het Vlaamsch •) Nederland telde op 1 Januari 1909 5.825.1 98 inwoners. De toeneming in 1908 bedroeg 77.934, in 1909 zal die vermoedelijk nog hooger zijn, zoodat de bevolking van ons land thans ten minste op ruim 5.900.000 kan word n geschat. In België mag de Vlaamsche bevolking op ong veer 4.000.000 worden gesch at, zij heeft dus de meerderheid. 31 Dec. 1890 bedroeg het aantal inwoners in België 6.069.291 31 " 1900 " " " " " " 6.693.810 31 " 1908 " " " " " " 7.386.4.]4 Tot de beide stijgingen droegen de Vlaamschc provinciën 285.000 en 3·13.000 bij, de Waalsche slechts 183,000 en 186.000.
300
HET NE DE RL;\ NDSCI! E TA ALGEBIE D.
is wat het worden moet. H et zit dik onder de r oest der tijden ; het was een prachttaal eens , maar is op v r schillende plekken tot onherkenbaar s toe verword en. D at geldt niet van de taal der beschaafd e Vl amingen , die heeft voor clken Noord-Nederlander een zoeten klank ; het bestaand e verschil in woorden en zinsbouw vormt de aantrekkelijkheid va n h et oor spronkelijke en toovert de middeleeuwen voor den geest, t oen ditzelfde Vlaanderen de hoofdz etel was aller Ncderlandsche, meer nog , hoofdzetel aller Germaanse he beschaving . Gelegen tu schen Frankrijk , Duitsc hland e n Engeland, dri e land en w aar de Germanen heer scher s waren geworden , had het door zijn levendig handelsverkeer de beste e igenschappen van alle in zich opgenomen. Nog getuigen in de Vlaamsche steden , Brugo·e, Ieperen, Gent , Antwerp en , L euven , de stad huizen , de belforts, de kerken , van ongeëvenaarde welvaart en kun stbeschaving ; de museums ove r de O'eheele wereld bergen ond er hun g r oot ste schatten de schildcrij en van d v a n E yc k s en M e mlin c; J aco b va n M ae rl a nt en Ru u s b r oe c zijn nog de spi egels van hun tijd; zij weerkaatsen al wat men in di e dagen wist van histori e, van natuur, van go dsdi enst , van de O'eheimeni ssen der innigste mystiek. En toen het Vlaam che volk in het laatst .Çler 16de eeuw den genadeslag ontving, die het in ver suffing hi eld meer clan twee eeuwen lang, toen was het nog bij machte even de schittering te doen uitgaan van Rub e n s, J o rd aa n s en V a n Dij c k. V an dat volk zijn de tegenwoordige Vlamingen de r echtstreeksche a fstammelingen. D e r oem van hun verleden is r oem van het België, dat zij sedert 1830 met een Fransch sprekende bevolking, de vV alen , deelen. Hi er komen w ij aan de wonde plek waaraan Belg ië lijdt. D at behoefd e zoo ni et te zijn , indien niet alleen in de wet maar ook in har e t oepassing steeds r echtvaardig heid werd uitgeoefend. D at dit niet gebeurt , is lang ni et altijd de schuld van ·w alen ; meest is het de schuld van Vlamingen zelf. Belg ië is een tw etalig land. Dit is op zich zelf beschouwd niet ee n geluk , maar België moet die tweetalig heid aanvaarden als een vo orwaarde van bestaan; er is niets aan te veranderen : bij de kun stmatige vorming van het K onink:rijk w erd en ver schillende bestanddcelen aaneengekoppeld ; di e moeten ten bat van het geheel nu maar eendrachtig samenwerken. H et ce ne deel moet niet willen bazen over het ander e. Betracht men oprecht en eerlijk de eis ben van het noo it begeerd e , maar opgedrongen en voortaan onve rmijdelijke samenleven, dan zal het blijken dat twee talig heid wel verre van enkel nadeel te zijn , ook g r oote voordeelen kan bieden. Hocveel meer talen men kent, des te meer menschen is men waard , zegt een Latijnsch spreekwoord. Maar een onafwij sbar e c isch is dat men althans één van di e talen, zijn moedertaal, g rondig kent. Een Belg di e Fransch en Nedcr landsch beide goed ver staat , is een dubb el man; zijn mes nijdt aan t wee kanten. L eert hij er Duitsch en Engelsch bij , dan heeft hij zijn kl eine land in geestelijk en stoffelijk opzicht naar alle v ier wind streken uitgebreid. \Vant het bezit van ééne taal , vo oral als di e eene een w er eldtaal heet te zijn , levert gevaar voor lijdelijkheid of geestelijke hooghcidswaan, in elk geval voor onwetendheid en eenzijdige beschouwing . Nederl and er s en Vl amingen zijn van oud sher kooplui geweest ; in alle landen , op alle zeeën , war en zij te vinden ; hun belang eischte dat zij zi ch ver staanbaar maakten aan v reemd elingen en de aano·eborcn gemakkelijkheid daarin hebben zij in de praktijk kunn en oefenen. Zij zien niet op tegen een vreemd e taal, en vergen van den and ertali ge geen moeite om de hunne aan te lecren. Zij weten dat. hun taal niet zoove r r e ikt als Fran eh oî E ngelsch , maar ook in zuiver Nedcrlandschc omgeving, in het eigen land bijvoorbeeld of in igen koloni ën , komen zij den uitJ and er zooveel mogelijk in di ens taal ie gcmoc t. V an dat vcr schijnsel is behalve be cheidenheid en vri endelijke hulp-
liET NEDERL.\:\'1) CIIE T .\ .\LCEBIED.
301
vaardirrheid de berreert oorzaak om door omganrr met den vreemde zi h di ens taal op ongezocht WIJZ e irr n te maken. H t is ni t cl nkbeeldig dat in ommige kringen een vr md die opzettelijk naar rlolland is rrekom n om d Nederlandsche omrrano·staal machti o· te worden, op allerinnemendste wijz buiten de taaldeur wordt o· houd en. Is het een fabri ksg heim gold, zou m n ni t omzichtiger kunn n hand Jen l). II t gevolg is aan den eenen kant dat de Ned rlander, waarond r than ook de Vlaming en Afrikaner moet worden ger kend, zich me r of min van vre mde tal en leert b di enen, maar t vens dat hij in de oorren van den vreemd Jinrr m t zijn eigen taal n1 et voor den darr durft komen. Imm rs wat m n zorgvuldirr op den achtergrond houdt , loopt g vaar voor ni et v el bijzond r s t word en gehoud en. En als eenmaal bij Ned rlander: zelf, door wi se! werking, het denkbeeld heeft post gevat dat zijn taal mind er is dan bijvoorb lel Fransch of Eng lsc h, dan krijgt wat onschuldig wa. een rn tirr verloop. Dat ern stige verloop i ook w 1, maar verspr id en ni t noemenswaard in N derland be p urbaar. Duitschland kent h t v rschijns 1 ook en h -a nkrijk venzeer; in al die land n is het echt r p I van mode en raakt nog Ie hts cl n buitenkant. ln Vlaanderen n Zuid- frika is h t een groot rrevaar. Daar staat de volkstaal ni et al een rots zoo vast, daar is zij dagC'lijks blootrrest lel aan vijandigheid van eig n n van vreemd, daar i · er . trijd om het be taan n zooal ni et deze , dan toch trijd om li cht n lucht tot beteren groei. \V I cl rrclijk is daar de waan alsof de eigen taal de mind re wa , van hoogst bed nkelijken aard. \Vant alle kan de middelmatirre m nsch verdragen b halve den chijn van minderwaardigh eid in maatschappelijk v rk er. Zich vcrrad n als Vlaming is voor velen e n pijniging. Vandaar dat zij hun b st doen l~ ran ehman te . chijncn, wat niet lukt maar toch h criijk aandoet. En al het aankomt op oordcel over Vlaamschel om. is het hunne, al van all verloochenaar. , het vernietigend t. De vrouw is in dit opzicht erger noo· dan de man, daar de v rfranschte opvoeding van h t me i je meestal naa t groote oppervlakkio·h iel, nuffigen afkeer kweekt van eigen volksaard. \Vat Vlamino· i en Vlaminrr zich toont, ook onder de vrouw n is daardoor minder op het uiterlijk, cnvoudiger in z den en gewoont n. \Vat ni t eenvoudig wen cht te zijn, zoekt zijn st un cld rs. Er is bovendi en een maatschappelijke oorzaak waarom h t Vlaams h moeilijke tijden hee ft doorlee fd. Dat is, al is het niet meer volgens d w t, dat het Fransch d m e t voorr chten ge ft. V rd r laat het gehalte van h t lager onderwijs veel te w nsch n over, wat onmidd !lijk blijkt uit art. 19 van de w et van 1 93, waarbij ge n bijzondere school kan worden erkend, tenzij minstens de helft van het onderwijzend person el de bij de wet verci chte b vocgdheid he ft. Voor een goed ver taander i dit halve woord voldo nde, ook om te berrrijpen wat in zulk geval tere ·ht komt van de beocf ning van het Vlaam eh door dikwijl rrel1cel "Ylaamsch-onkundigen" of wat op hetzelfde neerkomt teg·enstanders der spottend genoemde "moedertaal". In onzen tijd van m d dinging op toffelijk en o·ee t lijk o· bied, waaraan in cl laatst jaren zelf · Oo ter che volken de lnem n, is het van het hoorr t belano· dat elk volk zijn uiter te krachten in. pant. All gav n en tal enten n eisch bij volkeren moet n worden rr bruikt n ontwikkeld. Zoo is dat ook van verschillend samenstelling; geen cl 1 mao· a ·ht rblijven bij de krachisontwikkeling van het geh I. H t i · voor Belgi " en tegengaan van inwendige
1) Gelukkig neem t het aantal vreemdelingen, dat d · Nederlands he taal lee rt om met de Nededandsche wetenschap, gesc hi e de nis e n let ter kund e in hel oorspronkelijke kennis te maken , hand over band toe .
j
302
H ET NE:DE R L. \ NDS !I E T.\ .\ LCEB IIW.
verzwakking en du s ee n vcrhocging van kracht naar buite n , indi en het zijn ederl and. che bevolking tot vo ll e ontw ikkeling breng t. De mind er e V laamsche man moei doo r talt-ijke doelmatige vakscholen in staat worden gesteld naar behoefte van eigen aard , zich op te werken u it de put van arm oe en onwetendheid waarin hij van li eve rlede is gezakt ; doo r alle ge ledi nacn he n moet een derrelijk ec ht Vlaamsch nel cn v ij s voeren tot ee n zuive r V laamsche H oogeschooL V a n de benedensic en van de hooo·. te lagen te gelijk moe t een blij vend e ontwikkeling op het gchcclc Vlaamschc volk inwerken. Dan zal ook komen , waa raan het zoozee r behoefte heeft, ee n algemeen erkende beschaafd e V laamsc he spree k- en schrij ftaal , zooals het H oll and eh die is voor ederland. D ialecten zijn d voedsters zulk ccner taal ; zij verhinderen door altijd nieuwcn toevoer van brokken vo lkslev n , dat de algemcene taal ver. tart en ophoudt zelf te leven. Maa r di alecte n alleen , zooal. voor de g roote menigt e in Vl aand erenland th ans noa bestaan, zond er alo·emeen erkende en begr pen hooge re taal , mogen door kerk elijk-staatkundige ove rw o·ing n worden b stendig d, zij houd en V laanderenland en al de la nd en van den Ned rland schen sta m in hun geheel voo r d n weinig ontwikkeld gcsloten; het i · n blij ft een wurmen rt w roe ten op het trooming van gee tclijke en stoffelijke welvaart kluitj e g r ond en de g root gaat hun voorbij. W at ee n scha t van aanleg blijft dan onontgo nn en. \Va nt wat het V laand erenland va n heden re ds verm ag, dat bew ij st een lanae r eeks ber oemd e namen 1 ) . De Vlamingen hebben trots een uithee msc hc overhecrsc hin o· van mee r dan twee eeuwen , van Spanj e, Oostenrijk en F rankrijk , de taaiheid bewezen di e het kenmerk is van den geheelen ederland schen stam. Zij w illen , als all e ederland ers, ni emand s v ij and zijn , maar wel hun eigen vri end. J a n va n Rij s wij c k heeft het naar hun hart aldus gezegd : "H et is on ni et te doen veroveringen te maken op het F ran che taalo·ebicd , dat willen wij ni et ; onze strijd is een verwer ende strijd." E n elders "D e F ra nschc taal staat even hoog in onze achting als de Nederlandse he . zij staat alleen ni et zoo hoog in onze li e fde." L aat het in hun geest door de \ Valen in Belg ië evenzoo naar waarheid edcrl andsch even hoog als het Fran ·eh , word en getuig d: "wij ac hten het maar het Fransch li g t ons nad r aan het hart". D an zullen de Nederl and ers in Bclo·ië blijken hun r oe mrijk voorgeslacht , waar van de schittering noo it taant , ten volle waard te we zen. D g schi edeni s van d n Nederl and chen tam in Zuid-A frika ver schilt zeer van di e in Vl aanderen. Die van Vl aand er en is vee l oud r; zijn strijd tegen F rankrijk dag teekent uit de ven-e middeleeuwen ; toen in 1302 in den Guld enspor enslag mannen als Br e i cl c I en de Con in c het Vlaamsche land bevrijdden van vr eemden invloed, lag er r eeds een lange sleep van twisten in het verleden. \Vat w apenen ni et hadd en vermocht, dat deed later de invloed der Bourgondi sche landsheeren, door wi er voorli efd e voor het Fransch de volkstaal in oneerc kwam. Ond e r den H absburger K eizer K a r e 1 V , den beheerscher van heel het vasteland van \ Vest-Europa, begint het voorspel dat Vlaand er en de vrijheid en dus ook zijn welvaart en geestelijke hoogheid zal onthouden tot in de 19dc eeuw. Bij duizenden togen de uitstekendsten van het volk naar den vreemd e , voora l naar de jonge R epubliek der Zeven Provinciën , di g rootc w inst kreeg uit het stoffelijk en gee. telijk bankroet harer stamgenooten uit het Zuiden. D e eerste alori e der R epubliek w as de naglans der Vlaamsc he beschaving: D a ni e l H e in s iu s, Ju tu s Lip iu s, Dod o n ae u s, Sim o n ') H c n d r i k C o n s c i c n c e , J a n F r a n s \ V i I I c m s , K a n u n n i k D a v i d , G u i d o Gczc ll e, Hu go Vcr ri est, lijn ' t r euvc l s, Pete r Bc n o it , Jan Bl oc kx , Pa ul Fr e d e ri c q , P o I d e M o n t c. a.
HET NEDERLANDSCHE T i\ALGEBfED.
303
----·
Q)
> c:.> 0
.d t::
...
Q) Q)
0 ~ Q)
'0
::::
0
Stevin, Elzevier, Le Maire, Van Meeteren, Frans Hals, Joost van den Vondel, zij allen en zooveel meer getuigden in hun nieuwe vaderland van de voortreffelijkheid hunner Vlaamsche afkomst. In Vlaanderenland zelf was het licht uitgedoofd. Alleen de schilders. het is reed gezegd, . tuwen nog voor kort der vaderen roem in top. Dan is het gedaan; een slaap die menig volk dat verd,venen is uit de rij, tot doodslaap is geword n. Maar Vlaanderen staat weer op en herneemt zijn kracht.
30-+
leffiT NEDE RL ANDSC IIE TAALGEBIED.
D e Nederl andsche sta m in Zuid-Afrika is bedreig d geworden van 1781 af. Nederland was toen , vanwege den tcun aan het afvallige Noord-Amerika verl eend , met Engeland in oor.log. Een landing van de E ngelsche vlo ot aan de Kaap mislukte. In 1806 echter moest Kaapstad zich overgeven en van dien tijd a f is de Koloni e der Kaap de Goede H oop E ngelsch bezit gebleven. D e onjuiste bew ering dat in 1814 de Prins van Oranj e alle r echten op de K oloni e aan E nge land hee ft verkocht , is tot onze kle ineering in het leven geroepen en gehouden; dit kan niet g noeg word en herh aald tegenover de steeds weer opduikend e onware voorstelling l ). D e geschi edenis van de verdere vervolg ingen waar aan van 1836 af, het jaar van den Grooten Trek, de Boer en hebben blootgestaan, is genoegzaam bekend. Inlijving voor en inlijving na is heel het verloop. En voordat bij V er eeniging op 31 Mei 1902 de ·w aarnemende President der Z. A. R. S. vV. Bur ge r tot de vergadering van 60 mannen na gehouden stemming , het pijnlijke woord uitsprak : "Wij staan hi er bij het g ra f van de twee R epubli eken", had Holl and. eh Zuid-Afrika den eerbied en de bew ondering der gcheele w ereld afgedwongen. D e drukkende last der overtaig ing dat in de geschi edeni s der menschh eid brutaal geweld van den machtige den zwakker e onderbreng t. benauwde allen die de wording van den strijd en zijn einde aandachtig hadden ge volg d. H et scheen met den Nederlandsehen stam in ZuidAfrika gedaan, zo oals het in Vlaanderen had geschenen. Geen voorbeeld in de geschi edeni s is aan te wijzen dat na zulk een moordenden oorlog , een klein ond erworpen volk 2) niet zijn staatkundige vrijheid maar zijn zelfstandighied heeft herkreg en , zi ch zelf heeft teruggevond en. D e 1)
H olland was vast beslo te n n a 1813 zijn koloni ë n te ru g te e isc hen. C. K. v. H oge n chreef aan Ba r on F agcl, toenmalige n a dvise ur va n Prins va n Ora nj e, late r gezant te L ond en: "Ik ben v c rpli cht aan Engeland te doe n weten wa t mijn va de rland v a n h aar ve rwac ht; bet is de da delijke en onvoo rwaa rd elijke teruggave der Kol oniën in de dri e w r elddeele n-' ' E nge la nd n oe md e deze n e isch va n H oll a nd "ove r d reven ", en s prak va n H oll a nd s " pretcn s ics." H oll a nd was zoo vc rzwa k t doo r de la ng duri ge oo rl ogen , dat het nood-gedw ongen , all een kon toegeven aan de E ngelsc h c e isc bcn. Will c m I sc hreef cl . cl. 9 Juli 1814 aan H. F age l te L ond en: o. a. "\Vij weten v olkomen wa t onz e positi e is, en da t de aarden pot geen weer sta nd ka n biede n aan den stee nc n pot." V oor den a fst a nd der koloniën, waar ond er de K aap de Goe de Ho op, zou H olland 6 millioe n pond ste rlin g ontv an gen. Di e zes mil! i oen zijn H oll and ec hter ni e t uitb eta ald. H e t geld werd bestee d aan bela ngen , ook van and er e m ogendh ede n. D eze zes millio en werd en in h et traktaat va n H olla nd ge noe md om zooals L ord Cas t 1 e r e a g h het uitdrukte, tegen den Britse hen gezant in den H aag "iets te h e bben om aan h et pubU ek te v e rtoon en ." 2 ) V olgens a mbtelij kc opgaaf in h et E ngelse h e L agerhuis w o rdt de blanke b evolking va n Zuid-Afrik a in 1907 gesc ha t als volg t: de K aa p 610.680 ; Na t al, daa rond er begr e pen Zoeloeland 95.4-10; Tra n svaal 325.250, en de Vrij staat 157.200. D e ge kle urd e bevolking in de Kaap bedroeg 1.896.820 ; in Na ta l 1.072.000; in Tra nsvaal 1.024.000, en in den Vrijstaat 289.900. V olgen s ee n r a min g, doo r het Id en t iteits-de pa r te m en t va n het R oode Kmis te Pretori a eenige m aande n n a den oorlog o penb aar ge maa kt, be droege n de t ot a le ve rli ezen de r Boe r en kommando 's ge durend e den oorlog v an 11 Octo ber 1899 tot 31 Mei 1902, 3700 gesn e uv elden of ove rl eden en ten gevolge van in h et gevecht opge dan e verwondin gen, en 32.000 krij gsgevange nen, v a n wi e er 700 zijn gesto rv en . Doo r de Boe ren-v oo rma nn en word t h et vcrli es aan m cnsch c nl cv cns in de co ncentrat ie-kamp en op ongev eer 20.000 gesch a t, een cijfe r dat ze ker ni et te laag is ge raamd. Bij de j ongste a mbtelijke vo lkstellin g in Zuid-Afrik a in 190-l is v er zuimd de b volkin g te v erd eel en n aa r de taal di e zij spree kt, zood a t er geen a mbtelijke cijfers besta an o mtrent de H oll a nd seh-s pre kend e bevolking . H et aantal zi ele n de r vers hili end e Holl and sc he kc d w n b edroeg in 1908 in de K aap-K ol oni e 264.024, in Nat al 4.411 ; in Tra nsvaal 208.765 en in den Vrij staa t 102.517 ; wa arbij moe t wo rd en opge m erkt da t ond er dit zie lental geen kl e urlin gen zijn beg re pen . cl o r p
305
l iET NEDERLi\N I SCITE TAi\LCEB I G:D.
toeko mst moet leeren of de eenheid der vier deelen van Zui d-Afrika doo r de Uni e gewaarb org d , op vasten bodem van blijvende samenwerking is gegrond. Maar dat de K aapkoloni e, Oranje-Vrij staat , T ransvaal en Natal vrij willig zich hebben aaneengesloten , dat op zich zelf reeds is een eve n verrassend als ver blijdend ver schijnse l geweest. Evenals in België zijn de Nederl ander s in A fr ika gedwongen één vaderl and te deelen met andertaligen, du s met landgenooten van andere zeden en gewoonten. Bei de parti jen hebben ook daar zich naar elka nder te schikken , w illen zij op den duur in vrede leven. De Unie waarborg t over en weer de r echten van gelijkhe id. E venals in Vlaand eren hang t bij de A frikaner de geestelijke zelfstandigheid af van hun taal. Verli ezen zull en zij di e, ook bij de groot ste ver waarloczing, ni et binnen kort tijdsverloop ; daar voo r zit zij te vast. Een omstan dig heid bovendi en die kenm erk is van bet land , de g r oo te afstanden en de w ijde ver spr eidheiel der bewoner s, verhinder t een snel ve rsterven. V oor dit en nog wel eenige geslachten dus, houdt de H oll andsch-Afrikaansche taal be t zek er uit , ook zonder de minste opze tte lijke verz orging. Maar van een der O'elijke lijdelijkheid is geen sprake. Gedurend e den oorl og is den A frikaners, zelfs in streken w aar zij bijna geheel verengelsebt war en, zooals de K aap K oloni e, deoogen geopend voor het gevaar van verdw ijning der aloude moedertaal. W as die oorl og niet gekomen, dan zou in de K oloni e en in den Or anj e-Vrij taat zoe tj es aan de ver engelsehing van zelf zijn voortgewoek erd , uitgaand e van de steden en groote dorpen. Maar het proce ging n iet snel genoeg en in de Zuicl-Afrikaansche R epubliek g roeide onder Kruger s bewind een geslacht op , dat de kracht van het Afrikanerdom zocht in nauwe aansluiting bij H ollandsche taal en echt N ederlandsche beschaving . V andaar dat Transvaalsche verd er e ontwikkeling in di en geest baastig in haar loop moest w orden gestuit en de te g root haast heeft als menigeen , ook E ngeland bijna bedrogen. H et is op het ka ntj e a f g eweest, en de gevolgen zijn alle behalve van di en aard gebleken , dat het Afrikanerdom en zijn taal zijn uitger oeid. Integendeel , uit ve rschillende deelen, dikwijls elkaar tegenwerkend , is één geheel gegroeid: het A frikaansche volk. Vl amingen zijn in den r egel Jager ambtenaar , midd enstander , kle in grondbezitter of daglooner ; dat het aantal gestud eerd en onder hen gaandeweg groeit , bewijzen o. a. de steeds drukker bezochte Vlaamsche geneeskundige Congressen. Afrikaner s waren vóór den oorlog voor verreweg het g r oo tste deel boer, al naar den aard van den bodem zich toeleggend op vcrh ou wi ng , v eteelt, struisfokkerij of wijnbouw. K ooplui en daglooners kwamen weinig voor; het laatste w erd ontaarding geacht en schande. vVie stucleer en ging, werd meest procureur. Buiten de dorpen stonden de hoeven in onafzi enbar e eigen ruimte, waarop bijplaat sen voor huurders, die gew oonlijk zonen uit het gezin war en. Daar was de Boer heer en meester; dwingend gezag boven zich was hem van oudsher vreemd; samenwerking met buren gold slechts voor bijzonder e g evallen bij g emeenschappelijk g evaar of bij een trek. D e natuur vormde den zeventiende of achttiende-eeuwsehen oud-HoUander tot die g astvrij e, woordkarige , g ezond-ver standige, voorzichtige en onverzettelijke menschensoort, die voortdurend de aandacht trekt der geheele wer eld. D e Afrikaners zijn in de eenvormig heid der blanke aardbewoners iets aparts , iets verfri sschends ; hun leuke humor en kinderlijke blijmoedigheid , gepaard met hun veelal rnstige vroomheid , doen grooten teg enspoed en harde noodlotslagen berustend verduren. D e oorlog heeft hun de onvermijdelijke nood zakelijkheid geleerd van blijvende samenwerking, al is die moeilijke kunst nog niet geheel ver overd ; alles moet zijn tijd hebben en jagen laten mensc hen zich wel, maar de natuur ni et. NEDER LAN D .
20
306
liET NEDERLANDSCIIE TAALGEBIED.
De gevolgen v:.tn den oorlog hebben aan velen ook duidelijk gemaakt dat gezag wil worden gehoorzaamd, en dat in de geordende maatschappij rechten en plichten samengaan. Bovendien is één bewustzijn in de donkerheid der dagen tot klaarheid gekomen, dat alle Afrikaners van Zuid-Afrika één geheel vormen, bij elkaar hooren en uit moeten zijn op handhaving van hun gemeenschappelijke nationaliteit. De leus die alom rijst, wanneer in het nauw gedreven volken voor zich en hun nakomelingen het land opeischen, waar hunne voorouders hebben geleefd en gestreden, die leus is geweld uit het hart der Afrikaners: on~ land voor ons! Zij bedoelen daarmede niet eene ontzegging aan Engeland m hun land te wonen; dit zou ongerijmd zijn en is buitengesloten. Maar zij bedoelen er mee dat Afrikaners in hun eigen land vóór ieder ander recht hebben op de ambten en betrekkingen die zij kunnen waarnemen. Hun vrij algemeen verbreide tweetaligheid geeft hun daarbij een voorsprong. Dat er betrekkingen zijn waarvoor de vereischte kundigheden nog niet in hun land worden aangeleerd, erkennen zij volmondig. Zij weten dat zij zijn een jonge natie; zij zijn daar trotsch op, omdat zij nog den prikkelenden drang kennen van opbouwen, vaak van den grond op, wat zooveel spannender en geestdriftiger arbeid is dan bewaren en verbouwen. Jong is het land; alleen om en bij Kaapstad ziet men historie. Toch ook, in de streken waar de oorlog heeft gewoed, resten van vrouwenkampen, blokhuizen, prikkeldraad, forten en bouwvallen. Hooren doet men zulke historie ook; wel heeft de vredesklok geluid maar nog niet in alle harten is het stil. Overigens, waar zijn hier de stadhuizen, de belforts, de kathedralen van het Vlaamsche land? Waar de kunstverzamelingen, openbare en bijzondere? ZuidAfrika is een heerlijk land, ondanks zijn woestenijen; het heeft een heerlijk klimaat, ondanks zijn droogten of op bandjir lijkende regens; het heimwee naar zijn wijde velden bekruipt allen die eens die onbegrensdheid hebben doorkruist; de gastvrijheid zijner bewoners is weldadig nog lang nadat zij is genoten, maar een land van kunst is Zuid-Afrika nog niet; weinig gebouwen treffen door schoonheid; alleen in het oudste deel der kolonie herinneren de hoeven aan den smaakvollen, ouderwetsehen eenvoud onzer vaderen. En als in alle jonge landen wordt ook in Zuid-Afrika de wetenschap nog weinig om de wetenschap beoefend. Dat alles komt nog, als welvaart is teruggekeerd en bezonken rust; als een goed ingericht Hooger Onderwijs geslachten heeft gekweekt van vereerders eener onafhankelijke, niet uitsluitend voor de praktijk van het leven beoefende wetenschap. De omstandigheid die bij het beoordeden der taaltoestanden in Vlaanderen geldt, geldt ook in Afrika: beide deelen van den Nederlandsehen stam waren eeuwen lang afgesloten van de buitenwereld. In Vlaanderenland hield de menschwaardigheid op waar het Fransch ophield; wat daaronder zat, leidde een versuft leven en verbruikte zijn voorraad taal, zonder dat deze werd aangevuld door eigen nieuwe begrippen of toevoer van buiten; het werd een bezinksel, waarvoor de meer ontwikkelde zich zorgvuldig hoedde. De eenmaal zoo heerlijke Vlaamsche taal van Esmoreyt en Beatrys had zich als een asschepoester verborgen in koestal en keuken. In Afrika waren de verhoudingen anders, maar toch ook daar afgeslotenheid, door ligging van het werelddeel en door de verspreidheid der menschen. De Boer .die aan den gezichteinder den rook kon zien van zijn buurman, kreeg het benauwd en trok verder. Zijn taal behoefde niet rijk te zijn maar werd raak als zijn geweer; een duidelijke, heldere taal, vol van den humor die de natuur zelf is, maar arm aan woorden en zinsbouw, slechts voor zijns gelijke vo lmaakt verstaanbaar en in al haar fijne schakeeringen van klank en toon volkomen te waardeeren. Vóór den Grooten Trek was de Kaap-Kolonie, steeds
TI ET
EDE RL \ NDSCJII.': TA A LCEBI EO.
307
mee r het binnenland in , de w oonplaat gewe st ; daar heeft het frikaansch van th ans zi ch gezet , ond er den invloed van de taal der sc heepsbe mannin rren , die de Kaap aandeden op hun reis van d Oost naar Holl and, en dikwijl s lang aan land bleven of voor g oed. Di e schipper staal w as hoog twaar schijnlijk een mengsel van laag Maleisch en P ortugee. eh ; oo k de darrel ijksche omgang met de inboorlingen werkt in op het A frikaan eh , en sed rt de ve ti rring der Engelsehen en hun uitbreiding naar het oord n , het E ngelsch. Nu nog moeten de Afrikaners ter dcge oppas en tegen het overn emen van Enge l chc woord en en meer nog van E ngel. he woo rd chikking 1 ). laanderen heeft terrenover het Fran eh denze lfd en str ijd te trijden. H et dagelijks pr ken en hoor n van vreemde taal doet de rrrenzen vervl oeien ; het F ran eh in Vlaamsch-Belg ië is Vlaamsch-Fransch en het ederland sch F rans h-Vlaamsch. atuurlijk i dat verkee rd; logisch denken in één taal is al moeilijk o·eno g; in twee tal n i het zoo veel te zwaard r , omdat voor h tzelfde bcrrrip in twee tal n zoo zelden volkomen gelijkwaardige woordkl anken zijn. In 1 0 , na de eerste inlijvinrr door Enge land , trad Tra nsvaal plotseling in de rij der nati es. edert di en tijd he ft het voortdurend al zijn kra hten moeten inspannen voor zelfverweer. Toch heeft het onde r Pres. Kru rre r , m t di ens trouwe hulp Dr. L ey d s, in korten tijd wonder n verri cht voor de ontwikkeling der landstaal , door midd el van deugdelijk onderwij s 2 ) . Nog zijn daar van de rrevolgen duidelijk merkbaar. Maar ni et lang genoerr heeft dat onderwij s doorgewerkt om zelfs in Transvaal naast het Afrikaan. eh van h et dag elijksch leven , een hooger ontwikkeld Nederlandsch te vestigen, ook voor wetenschappelijke doeleinden g eschikt. Wie de noodzakelijkheid van zulk een rijker voertuig van ook andere dan alledaag sche ge dachten ni et inzien, of vreezen dat het te strak spannen van hun wenschen afkeer voor dat Hoorr re Holl and eb zou wekken , staan de geleidelijk ontwikkeling der Afrikaan che omrran rrstaal voor, in de richting van het beschaafde ederla nd ·eh. Zij will en de volkstaal verederland chen rijken tot zij ook al boekentaal voor al de leden van den stam gemakkelijk verstaanbaar is, en het Afrikaansche volk zijn stamgenooten in Europa lezende en hoorende begrijpt. D aartoe will en zij het z.g . I-loog Holl and eh op de scholen zi en onderwezen 3) . Maar er zijn er di e zich de g eestelijke ontwikkeling der jonge nati e ander s denken. Zij ook hebben hun volkstaal lief maar achten hun volk afgesneden van hoogere na tionale beschaving , als dit niet het Hoog-Holland eh , zij het 1) Ee n voor den sta nd van h et Jede rl a ndsc h in Zuid-Afr ika ze ke r ni et ong un sti g tee ken is de voo ruitgang de r H oll andsc he e n de ac hte ruitga ng de r E nge lsc he pers. ede rt haar wede rge boorte in 1902 zag D e Volks te m te Pret o ria haa r oplaag ve rdri edubb elen. D eze bedraagt thans ruim 15.000 exe mplaren. Na den oorlog zijn e r dri e Holl a ndsc be geïllustreerde tijdschriften ge bo ren . D e Stem te Burge rsdo rp en H et \Vesten t e Potche fstroom, die aanvankelijk eenm aal pe r wee k ve rse hen n, k ome n th a ns tw ee m aal pe r wee k uit. D e Ste m sedert J a nu a ri 1908; h et W esten sede rt 1 ov embe r I. I. Oo k het aa nta l H oll a nd se he ni e uws bla den is th a ns ze ker ni et mind er da n vóó r den oorlog. D aa rentegen h eeft de Cape Tim es van 1 e pte mb er 1908 a f ha ar form a at v erkle ind va n de 16 r e uz en bla dzijde n in 1903 krijge n de lezers th ans slec hts 10 kl e in e pagina' . D e S. A. News te Kaa p ta d leidt een sle pend bestaan. J o ha nnesburg Star, Tran svaal L eade r en Rand D a ily Ma il , a ll e te J ohannesburg, ma a kte n het a l ni et bete r. Zoo zijn oo k n a de n oo rl og a l heel s poedig de o nbet rOLLwba t·e llollandsc he bl a de n ve rdw e ne n, omd a t, zooals de politi eke D . . ·. J. cl u To i t van de Paa r! ze lf e rke nd hee ft , de leze rs ni ets m eer va n zijn staatkun dige ri htin g n va n di e zijne r volgelin gen mo este n h e bbe n. 2) Zi e het Onde rwij in de Zuida frik aa nsc h • R publi e ken, G t·oe nboe k, uitgave v a n het Al ge mee n Ne de rl a ndsc h V e rbo nd. 3 ) Ln het bijzond er is di t het st r even der Afrikaa n che T aa lve rce ni g ing.
308
Tf ET NE l ERLANDSCI rE TA!\ LGEBTE D.
dan in schrift en woordkeus iets vereenvoudigd, al · uitgangspunt neemt van zijn taalstudie. Zij stellen zich voor dat zooals iedere levend e algemeene spreeken schrijftaal onophoudelijk wordt gevoed uit de tongvallen , zoo ook het Nederlandsch in Zuid-Afrilca aan h et Afrikaansch steeds ni euwe kra cht zal ontleenen; de stage aanraking met de volksta al zal deze en de hoogere beschavingstaal be id en verrijken en het Afrikaansche volk voor geestelijke a fzondering van meet af behoeden. Voor iemand di e er buiten staat, is beid er standpunt te begrijpen. Maar ontegenzeggelijk schuilt er een gevaar in het vertroetelen der.volkstaal, als er nog geen vastheid is in de hoogere taaL Dat wordt voornamelijk in de Kaap Koloni e gevoeld, waar te Stellenbosch de taa l van Holland bij de meest ontwikkelden in eer e is 1). J-Iet proza van een Hof m ey r , een De Vos. een Viljo e n en zoovele Ds. A . MOORREES. anderen steekt het beste Holland sch naar de kroon en de gedichten van Moorree s: 2) hadd en naar de taal eve n goed op eenige duizenden mijl en afstand, in Holland zelf, kunnen zijn geschreven: Onder 't di chte l o mm e r Van een ei.kctak, Di e zijn brcede sc hadu w werpt Op het ri ete n dak, Vóór mijn kl eine woning, Schuilend in h et groen Van g rana a t en win ge rd-ran k, Appel e n limoen, Zit ik stil te p einzen.
L egt men daarnaast - het gaat hi er niet om de kunstwaard e, maar om de taal - b.v. het begin van Jan C e 11 i e r s Liefde en Plig 3) de ontboezeming 1) H et vindt zijn uitdrukking in den Taalbond di e den 31en October 1890 werd gesticht. In 1895 w erd 't ee rste Taalbond-exam en gehoud en m e t h et do el Afrikaners gelegenheid t e geve n ee n g raad in h et Hollandsch of de Afrikaansche geschiedenis te b ehal en, w elke ge legenheid bij de van het onderwijs-departement der Ka a p-kolonie uitgaand e exam ens ni et besto nd. Aan dit eerste exam en name n 455 candidaten deel. Dit getal steeg tot 504 in 1896, 766 in 1897 ; 1141 in 1898 en bedroeg in 1899 reeds 1381. Door den oorlog daalde h et getal in 1900 tot 842. In 1901 en 1902 we rden gee n exa m ens ge houd en. R eeds in 1903 echter we rd besloten de exa mens weder· uit t e schrijven. Dat jaar bedroeg het aantal candidaten 8~7, in 1904 11 87, in 1905 1403, in 1906 1538, in 1907 2305; in 1908 3380 en in 1909 4001. 2) Zeve njnartj es, Ge di chten vnn A. Moorre e s, Amsterdam - Kaapstad 1908. 3) J. F. C. Ce 11 i c r s: Lie f Ie e n Plig, Afrikaans Toon eelspcl. Nederlnndsche Bibliotheek, t\ mst erd a m, 1909.
H E T NEDE RL. \ NDSC frE Ti\,\ LGEBTED.
309
m alleenspraak van M ag r ee t , dan tr ff n enkele gemakkelijk te bevr oeden a fwijkingen; de taal is voo r eiken ontw ikkeld en Nederland er en Vl amin over s taan baar . "Bemin te wees en te be min , o God, Gee n gave nog so hec dij k , g root en skoon; 0, in die bo rs so' n h e me l te voel lewe, Te g r oot, te m agt ig v' r so kl ein bestek! Di t klop, di t swcl, o f 't di e ba nd zo u b re k A ls n ie m et ruim e ha nd e n vo lle m aat Di e rijk dom s ove rv loed wo rd ui tges troo i E n m cegcdeel aa n a lm a l om o ns heen. Tc kort di e dag, te klei n die s pa nn t ijds Om sovec l he il te bere e n te verlewc; l\l aar s kaa rs het 's nags di e vaa k ui t mede lij D ie soctc pij n de woe lin g stil ge maak, Of cl'ec rstc m o re-. u·aa l, vo l so rge oo k Dat o'n be it te la ng ve rgeet sa l blij, Ko m haast ig weer o m cl 'ooglcc o p l lig, J a loe rs om d ' e rste g liml ac h o p te va ng \Vat ni e uw bese f va n blij bez it wc r bre ng.
•
E nz oovoort. D e uitga no- n zijn hi er en daar a fo-eslcten ; "bêre" staat wat vre md voor "bergen", waarin de g zeer we inig w ordt gehoo rd; "lig" vo r "li chten"; "wat", in den laat. ten r egel, voor "di ", slaand op "glimlach". Tn 't alo· mee n echter kan een ge midd elde llolland er dit Afrikaansch gemakk lijk v rstaan. Of hij dit Je . t of een ve rs van G uid o Geze l t e of een O ve r-B tuw he nove ll "van Cr e m e r, zal w at moe ilijkh id be treft , he m eend er zijn. Maar de vraag in dezen is mind r o{ de H oUand er d Vl aamsc he n Afrikaansche talen ver staat , d;l.n wel of de Vlaminge n en A frikaners ern sti o· bedoelen het H oll and eh te Je ren ver. taan. Dit nu i be li st noodig , will en zij op ge te lijk g bied in hun land zich als zoocl ani o· doen geld n. D eugde lijk onderwij s in eene zooveel moa-cl ijk de a lge meene Nederl and sche taa l nabijkomend e eige n taal , is daarbij ona fw ij sbaa r. Dit nu laa t in be ide land en zeer veel te wenschen ove r; in Vl aancl eren i. het ve rfranscht , in A frik a vereng lsc ht. K erkelijke overwegingen spelen in b id e een belanoTijke r ol. Maar oo k maa tschappelijke; in Belo-ië kon men tot nu toe minister w ord n zond er een w oord Vl aamsch te kenn en , maar voor de klein te offi ci elc betrekkin g moet men de twee talen mac hti o- zijn. In BeJo·ië he t vrijh eid der ial n t heer schen , maar vrijh eid onder stelt keus en de Vlaminge n hebben geen keus , zij moeten. In het Middelbaar Onderwij s is het F ran. eh nog de voertaal voo r verscheid en vakk n; het H oog r Ond erwij i noo- bijna ge heel verfransebt liet onderwij s van de meisjes , tot zelfs in h t V laamsche A ntwerpen , i nagenoeg Fran eh ; in dP vrij e Katholi eke gesti chten (scholen) is de toestand nog erger. H et gebeurt dat Vlaamsche kind er en di e Vl aamsch sprek n in de scholen om die red n va n hun medele rlin o-en overl a t lij den. Een kenm rkend voo rb eld van de a fwezigheid van vrijheid in keus, is, dai in de A cademi e van Schoo n Kun sten te Antwerpen , aan het H ooger Ge. ti cht voor Beeld ende I un sten, a l de lc. en in het Fransch w orden o·eo-ev n , alh oewel er op dit ooo·enblik van de 55lcerlin o-en 49 Vl amingen zijn en lecht 6 W alen en vreemdclin o-e n , waa rond er nog w 1 2 H olland er s. D e schuld van dat all e li o-t ni et uitsluitend bij cl r egeering; de hoofd schuld valt op de Vl amingen zelf, op di genen van ben wel te v rstaan, di e de mi sstanden bestendigen en vererge ren, m t geleid r lao-e of w el uit zwakh eid om voo r zich op te eischen w at de we i hun hee ft t oegezegd. Mel den Afrib.n r i. het ni t and e r . Ook hij w ordt gedwong n om altijd door de eisch n der b staand e ond erw ijsregeling in h t ooo· te houd en; a ls het eind-
310
HET NEDERLi\
DSCHE TAALGEBIED.
station altijd Engelsch is, dan slaat men zoo spoedia mogelijk di e richting in 1 ). In Vlaanderen en in Afrika komt het er op aan een gelijkwaardig gebouw te doen verrijzen, naast dat Fransch of Engelscbe e indstation, zoodatmen het eene kan binnentreden of het and re, naar eigen vrije zelfbewu te keus. In Vlaander en koe tert men de beste verwachtingen van de onpartijdiae houding van d n ni euwen koning. Albert !heeft zijn grondwettigen e d gez woren inFran eh en ed rland sc h be id e, daarm de de harten _ winnend e van alle oprechte Vlamin o-en, di e zeer goed w eten dat de hoogeren en ho ogen, gaarne of ni t, den koers nemen di en de hoog te aangeeft. In frika hebben de leiders op dit oogenblik de toekomst van hun volk in handen, door te zorgen dat goede w etten rechtvaardig word en uitgevoerd. Zich daarvan volkomen bewust , J. B. M. HERTZOG. meester van een vasten wil, terk door innige overtuiging, is de wetenschappelijk gevormde Minister van Onderwijs in den Oranje-Vrijstaat, Generaal H e rtzog, de man gebleken die stil verzet breken kan en on ver1) D e tege nstand e rs van het Nededandsch in Z.-A. be d e pen zich bij hun o pzet tot uitroe iing aanhoudend op het ve rm ee nd e feit, als h add en de Hollande rs de Fransche vlu chtelin ge n van het Edi ct va n Nantes, ge dwonge n afstand te do en van hun taal. Dit nu is onjuist, schoon algemeen v e rbrei d. Vife l is het fe it waar dat "Heeren Seventien" bun voornemen h eb ben te k e nn e n gegeve n h et Fransch te " mortificee r en " en als uit de n ederzetting aan de Kaap te verbann en, ma ar dit wisten de Hu ge noten vóór hun vertrek. Geen hunn e r hee ft e r ooit v erz et tege n aangeteekend. Integend eel zij legden allen, ge heel vrijwilli g, dankbaar voor hetgeen voor hen werd g daan, den eed af dat zij zich in a ll es zouden ged rage n a ls goe de en getrouwe onderdanen; zij zwoeren uitdrukkelijk hun Franschdom a f en ~v e ns c ht en ge heel als Nede rland e rs te word en besc houwd. \Ve l ha dd en zij hun e ige n gees te lijke en later hun eige n gemeente m et eige n ke rkb estuur. Die Franschen, di e hun ni e uwe vaderland de K aa p, a.Js ee n r edding beschouwd en, moesten, he t was ee n lev e nse isc h, zoo spoedig moge lijk de taa l Jee ren de r oudere koloniste n, wi er raad, bijstand e n erva ring van la nd en inboorlinge n zij dage lijks be ho efd en . Hun aantal hee ft nooit m ee r be drage n clan ee n zesde der kolonisten of ee n ac htste de r blanke bevolking, ambtenaren e n militaire bezetting inbegrepen. Door h et ge bre k aan Fransche vrouwe n sloten zij huwelijke n m et Neclerlandscbe en de kind e re n t·eeds spraken Nederlandsch als hunne mo ede rtaal. Ongeveer vijftig jaar na hunn e vestiging was het Fransch, uitgezo nd erd bij enkel besc haafd e ambtenaren, aa n de Kaap volkomen onbekend. Dit zou ni et mogelijk zijn ge wees t, indi en de vaste wil had ge heerscht o m de taal de r o ud e re n te handhaven . D e Hu ge noten kwa me n bij onze voorouders om ge wetens vrijh eid en rusti ge uitoe fenin g van hun be roe p. Zij schikten zich naar de leefwijz e hunner r e dd e rs, di e op hun b urt he n m et open armen ontvingen. Maar de verhouding tusschen Brit en Boer in Z.-A. is heel ~lnders geweest; van vrijen wil en open arm en daar geen sprake. W el v a n strijd om de heerschappij en voorz elfbho· <:~ pn
HET .NEDE RLANDSCHE T AALGEBIE D .
31t
•
"De H alve 1ae n". Copie van 't schee pj e waarm e de Huclson 9 Septe mber 1609 de Manh a tta n opvoe r.
zettelijk op zijn doel af gaat. Zoo zal het overal moeten zijn , w aar Nederlander s en Engelsehen in nagenoeg gelijken getale samenwonen. Vrijhe id van keus ook daar , maar dan ook onvo orwaardelijk; geen vrijheid in naam en gedw ong n fraaiigheid in daad. Op de vraag dus , kort en goe d , ho staa t het met het NederJ an lsch taalge bied in Vl aander en en Afrika , luidt het antwoo rd: in beide is de strijd gaand e, in beide wint men te rre in , in beide wettig t het heden vertrouwen op de 1.ockom. t. E r is verhevenh eid in den aanblik van di en st.rijd , want het geldt het waardige en ervolle eigen be taan van t wee kloeke volken. Nederland houdt het oog vast op beide gericht. D e ontvangst van "D e H alve Maen" en de hun land vertegenwoordigend e
312
JTET NEDERLA DSCTIE TAALGEBTED.
Hollanders bij de nu pas gevierde Hudson-Fulton-fee ten, bewees opnieuw hoc Iieuw-York , eens NieuwAmsterdam 1 ) , op dankbare wijz zijn verled n onaf. heidelijk acht Yan wat in ruim eren zin moederl and mag hccte n. \Varm e genegenheid moge voor dat mo ederland zijn blijven bestaan, rechtstreckschc af tamming van zuiver Holl and schc ge lachten mog nog voor tal van ieuwY orker famili es r eden zijn van trots 2), bij hunn e feestelijke bij enkotnsten mogen nog aloude Jiollandsche gebruiken word en vertoond, de Holland chc taal di er zeven ti cndc-eeuwsche kolonisten i weg en daarmede het gee telijke amenl even met den 1 cderlandschcn stam. Ned rland zelf is daa rvan voor en g r oot d cl schuld. Die schuld is w 1 t vcrklaren maar gch el te vergoelijken nooit. De eenzijdige maar toch ook benijdbar e kracht van Engeland om overal ederland nooit g had. Hart zijn taal te planten waar het verschijnt, heeft \'OO r zijn tamgcnooten in d n vrcc·mdc heeft het noo it rrctoond , noch in ZuidAfrika, noch in Amerika. ll ccn edcrt Tran vaal eersten bevrijdingsoorl og hee ft h t zijn lijdzaamhe id, di e aan onvcrsc hillio·hcid g r ensde, overmand n zijn ong lijk m t beschaming ingez ien. Het dankt di e ontwaking aan Transvaal ee rst , n daa rn a . in den Zuid-A frikaan chen oorl og, aan Tran sv
1) \Ye cannot he lp feeling th at t he old nam cs New Amsterdam and R e n se la rwij k (o r Beve rwijk as it was ori g ina lly call cd) wo ulel have co nveyed to pos te rity a mo re fittin g me mory of th e past, and wou lel have omm em o ra ted better th a n th ir pr se nt nam es th e plu ck a nd co urage of o ur anccsto rs. (The Dutch in ~ew Netherlands a nd The Unitcel Statcs, 1'\ew-York, 1909, bz. 57). 2 ) De tuyv e a nt s, R oose v e lts , V a n d e: r Bipt. 3) Er lee ft ee ne talrijk e Nederlandsche bevolkin g in de volgende steden: Chi<:ago (ruim 30.000 Vl am ingen •n H oll a nd e rs), Battle- reek, E ngle woocl, Kc nawce, l\lillwaukec, New-York, Gt·eenbay, Sa n Francisco, Pate rso n, R osela nd , Gano, K:tlamaz oo, Clevela nd, Grand R a pids, Sioux Ce nt e r, pringfie lcl , Alton, S poka ne, enz. De Jl\ederlander stie htt en versc he id ene volksplantingen, a ls : H oll and, Friesland, Oostburg, Prin sburg, \'lissi ng-cn, Amsterdam, D e Pere, ll obo kc n, Z elan d, Pella, Midd elburg, Overijse!, G raaf c hap, Drcntc, \Vilhelmin a, Orange-City, e nz. DL . K u i p c r sc h:,t het ::t:nHal in ~ ederla nd o f uit Xederlandsch e o ud e rs in Amerika gebo ren Xcdcrlanclcr o p 230.000. (Zi e \':l!'ia Am • ri ca n a bz. 60). 4 ) Zie de ui ter t m e rkwaardige L eve nssc hets van Rev. A. ·. van .R a a I t e n, D. D. Een der vaders de r "Sche idin g" in l'\cclcrland en st ichter der ll ollancl sc he Ko lo ni ë n in den taa ;\li t· hi ga n, :\'oo rd -Amcrika. Uit oors pro n kclijkc bronnen bewerkt door R cv. J I c n r y E. Dos k c r l ijkc rk ·. ·. Callcnbach, 1893.
TIET .NEDE RL.t\NDSC! fE T i\ALGEB IED.
•
313
g rooten r ijkdom brengen di e H oll and er s en V la mingen , di e ederl and ers du , het maar zelden, maa r zij vormen mee t a ls landbouw rs een vrome, ingetogen , eerlijke bevolkin CY, die in b trekkeiijk korten tijd tot welvaart is gekomen. E n in de gestude rde wereld bekleeden v len een eer volle plaats. A l wordt e r alleen in Grand-R apids in mee r dan tw intig kerk n nog Tlolland sch gepredikt , al ver chijnen in de V ereenig de taten ruim twintig dagen weckbladen in h t H oll and sch 1 ) , die taal zal zi ch toch op den lang n duur moeilijk kunn en taande houd en in d n all e mees! epend en stroo m van het E nO'elsch. Dit zelfd e lot is aan elke and ere taal hesehor n 2) . D e onve rmijdelijke noodzakelijkheid om buiten hui s, in het a lge meen lev n , zich va n E nO'elsc h te bedi enen , maakt dat de moedertaal zi ch ni et kan opw rkcn en vera rmt ; de gestadige voedin O', di e bestaansvoorwaa rde is van ieder e ta
314
liET NEDERLAND. CTI E T ,\ ALGEBIED.
D e handelspolitiek der Oost-Indische Compagni e heeft de verbreiding der ederl and che taal in onze Oo t niet geduld; war s van elke gemeenzaamhe id met den Inlander , heeft zij in plaats van een g root ni euw ederland sch taa lgebi ed te scheppen , een vree mde Ooster che taal op J ava ingevoerd , di e zi ch als ve rkeer taal over geheel Insulinde heeft ver preid . De over wegingen van dat ee ns zoo machtige handelsli chaam moge n in de tijden van tot het uiter st gedreven monopoli es o-eldig zijn geweest , in onzen tijd pas en zij ni et meer. \Vaa r tot voo r kort nog d ontwikkelde J avaan of 1ale icr ste l elmat ig w erd verhin derd de taal va n ederl and aan te leer en en zi ch door midd el van bock n of gesprekken E uropeesche k enni s eigen te maken , daar i de openbare meening in Indi ë en d onweer taanba re wetensd rang bij Inlanders in de laa t te tijden in vcrz t gekomen en de koer verand erd. Een A mbonces l) ge tuigt daa r van : "het is also f en toeven voo rd hee ft gekl onken , zóó machtig a l dat van de Indi sc he toevenaa r Yoghi s en Ki his, di e , zooals de age verluidt , in enke le minuten uit e n manggapit en trotsehen boo m vol bl ader n en vru hten kunnen scheppen." Zoo n l is het natuurl ijk niet gegaan , maar we l zijn de openbaringen v rras end va n een ni uw l ven , van het geluid e ncr ni euwe lente. \Vel i nog van tijd tot t ijd een krampachtige va thouding te bespeuren aan het oud stelsel , en w eigert een cdcrl and sch ambtenaar zijn taa l uit den mond va n n Tul and er te hooren , maar tegenover den uitgedrukten wen eh van de ederland sche Reo- e rin o- n de publieke overtuig ino- sterft de oud e opvatting onh erroe pelijk weg. Voorna me lijk bij het ond erw ijs wordt de v randerd ri chting m rkbaar. Evcnal. cht r met o-rooten nadruk r op is gewezen dat de Vl a mingen ni e t v ij and en zijn van het F ransch , en de A frik anen ni et vij and en zijn van h t Engc lsch , maar voor hun taal dezelfde eerlijke bedoeling eischen , zoo moet om en dikwijls gerezen mi sve rstand opni euw te verdrijven , met den g roo tsten nadruk w orden gezeo·d dat ni emand er over denkt om den Inland r , zelfs a l. dat moo-elijk was, het ed rlandscb op te dringen. De Inland er in het algemeen ge proken heeft ni et de min te behoe fte aan onze taa l, niet de minste behoefte aan Europeesche be chaving . D at kan ni et herhaa lde lij k ge noeg w ord en ge zeo-d. \Vat men w el kan en mag, wa t men mo t zelf., dat in diegenen der beschaafd e Inl and er di e daartoe voo r zi ch en hunne kind er en d n wensch hebben geopenbaard, de gcleo·e nhcid openen om door midd I van het ederl and sch hunne kcnni te ve rrijken. ederl and sch Oost-Indië is een eenling voorz oove r men weet , in de ge. chi deni s van all e K oloni aal bezit , dat daar namelijk uit d bevolking zelf de ste cl aano-roeiende roep wordt gehoord om deelgenoot t word en va n de bc chavin o- van het overh eer chcnde volk. D e natuurlijke ontwikkeling dezer ki em eise bt omzi chtig heid en zorg. \\~e l kan m n bij den enkeling noo it de gevaren voork omen van onvold oend voo rb r id c en slecht ge leid e kenni s, maar door w eloverwogen maatregelen kan men de lang za merhand ontwaakte begeerte naa r weten , trapsgewij s, zond er overh aasting, vo ld oe n. Geen luchtkasteeten van plotsetingen ommekeer mogen word en voorgespiegeld ; de ederl andsche landaard waarb org t het tege novero-e telde. Zij w eet nog van o· duld en van wachten , en al kan dit so ms baar parten spelen , zeker is het dat de spiegeling aan een ander haar dikwijls te r e hter tijd tot voorzi htig h id maant. Een vr eemde be chavin o- wordt nooit tra ffeloos te haasti g aanvaard ; cl k nni s di niet goed i. v rtccrd , baart altoos haar lasten. H et is du s van b lang da t h t Inl and che kind voo r de E uropeeschc L agere
1) ]. E . Tc hup e i o r y. De I nla nd c r vóó r e n na de la nd sc h \' erbond. T. ]. Boo n, Amsterda m 1908.
li chtin g va n het Alge m e n N' de r-
HET
EDERLANDSCl-IE TAALGEBIED.
315
chool bestemd , zooveel ederlandsch h eft ge leerd , dat het daar het Onder wij vo lgen kan. Zeer ter echt heeft d R egeerin rr di en i eh ge t ld daar and er de school schade zou lijden. Voorbereidinrr du s in en F r öb 1. eh ooi is o·ew nscht , n de gelegenheid daartoe is bij na overal geop nd w aar dergelijke inrichting n zijn. Naast deze lage re sc holen voor gemeng d Inl andsehen E uropee che bevolkin rr, bestaan zui ver inl and sch scholen waar in d n laa tst n t ijd het ederlandsc h als I ervak is inrrevoerd. D it zijn de Inl a nd sche cholen d r Eerste Kl asse, bezocht doo r kinde ren van d n w ijdvertakten ade l, di e over eenige n tijd e n ge. lacht zull en vormen dat H oll and eh spre kt en . hrijft 1 ) . Door dez inri chtingen i voorloopi rr in d behoefte van Inlanders aan kenn is van onze taal vold oend e voorz ien. liet is va n h t grootste belanrr dat uitbreiding geleidelijk opgaat met de ontwikkelinrr di er behoeft . Wat th an. h t mee t voor de hand lig t, is uitbreiding va n Lager lnl andsc h Ond rw ijs in d land talen ; daa rn aa. t zullen langzamerh and w I aan d beurt moet n kom n schol n voo r Inl and ers w aar het H ollands h voertuig i bij a ll e ond rw ijs. Zulke sc holen zijn er r ds: de Menadosche chool in 1enado, de D li sch choo l in ~l e d an , de . ahansc he chool in T a ndjoeng Balai , de Lanrrka t eh school in T andjo ng 1 o ra, de D pok che School te De pok en de bijkans en halve eeuw be taande A mbonsche Burger chool op A mb oina. Deze sc holen hebben en 1 erplan rre lijk aan dat der Europ es he Lagere Scholen in Tndi t.', terw ijl het ond erw ij. in h t H oll and eh word t gegeve n door fnl and rs , onder to zicht van een E urope eh n hoo fd ond erw ijze r. D e uitkom ten zijn zeer gelu kki o· te noemen. T e hup e i o r y, w i ns voo rdrac ht t Le id en gehoud en in n zitting van h t T aal- n L tterlëundig Cong res te L eid en , hi er ond er i aange haald , w a. zelf een I erling di r A mbonsche burger chool en en schitter end bew ijs van de hooge ontwikkelin rr en kenni , waartoe de Inl and er het brengen kan. A lsof h t echter ni t ove rbodi rr was dit te zeggen! Voo ral zijn aanleg om een vreemd e taal te 1 er n , is g r oot. D at blijkt ook uit de Mei jes K ost- en D agschool t T omohon in de 1ina has a, voor dochters van aanzienlijke inland er s. e rgens in de lina has a en in de Iolukk n , zegt T hup e i o r y, is h t ed rl and sch li ed meer in eere. H et Nederl and che Zang koor is daar van e n bewijs. D e opleiding van toekom tige lnland. che ond rwijze rs is een n aao·stuk van g roo t gew icht. liet derlandsch als voertui rr is indertijd op de Kwe ksc holen afgescha ft. ln 1904 werd het doo r den in vloed va n Mr. ]. Il. A b e nd a non, Directeur toenmaals va n Ond erwij s, op d Kw ekschool t F ort de K oek weer ingevoerd. Dit voo rbeeld zal nu leiden tot wed rinvoerin rr op all kw ekscholen in lndi ·•. Dan zull en zij in dit opzicht gel ijk staan m t de inrichtinge n tot ople iding van inlandsche a mbt na ren in de Minaha a en op hool van inlandsche artsen te \V 1t vr den. \Villen Inl and er J ava en met de het onderw ij van wetenschappelijk ontwikk lde ederl ander s aan di e en nog nader op te ri chten scholen volrren , dan is deg lij k k nni s onzer taal daa r voor onmi sbaa r. D e leerlin rr n zelf beo-rijpen dat , blijk ns de ver chili ende ver e ni rringen door hen ge ticht , tot oefening in de ederl and cbe taal , in voo rdrac ht en welsprekendh id. T e Batavia, emaranrr en oerabaja bestaan dri e- en vijfjari rre IIoog re Burge rscholen waa r E uropeeër en Inland r s door n zitten ; zoo ook te Buit nzorg d L andb ouws hool , te Batavia de T chni s he Afd lin o· der ] onin rrinWilh lminaschool en t oe ra baja de Burger avondschooL
1 ) Z ie Tc h u p c i o r y bi. 6. Zie ook ll c n r i Z o n dc r va n. La n d e n Y o lk va n o nze Oost. Za lt-Bo mm e l. IJ. J. va n de arde & Co., bi. 96.
316
H ET NEDER LAND CT! E TA .'\ LGEBTED.
U it al deze scholen zal geleidelijk een geslacht van Inlander s opg roeien dat met hun E uropeesche oud-medeleerlingen een vaste en steeds g r oeiend e kern van H oll and sch sprekend en en schrij ve nd en in Onze Oost zal vormen. Zij zullen voor een deel aan ederl andsche H oogescholen hunn e wetenschappelijke ontwikkeling voltooien , en in hooge ambten mede de bestuurder en zijn van hun eigen volk. L angs dezen weg zou het natuurlijke verloop kunnen plaats hebben van eene lang zame aanpas ing van de meest ontwikkeld n uit de volken van den r chip el , aan de beschaving van een zed lijk en wetenschappelijk nog hoogstaand \ Vest r. eh volk. Lig t onze Oost tu chen het E ngelseh-sprekend e Achter-Indië en het Engelseh-sprekend e Australië , en ond rvindt het daar van op taalgebied onmi skenbaren invloed , de Nederland sche Koloni e urin ame heeft, tu sschen een Franse he en een E ngelsche K oloni e gelegen, evenzee r een stil len strijd voo r d hoogheid harer moedertaal. Bij het veelvuldig bezoek van E ngelsehen en Amerikanen, di e het ge makkelijker vinden een and er hunne taal te laten spreken , is enkel de kenni s d r Nederl and che taal in den hand el of hooo-e.re n omgang ni et voldoe nde. D e eigenaardig heid der H oll and ers om hunn e taa l voo r zich te houd en , buiten mededing ing , heeft van jong af aan , evenals in de Oost, zoo ook in dit gedeelte van de \Vest verhinderd, dat H oll and eh de taalderKoloni e w erd. D e neger slave n werd en in het ru stig bezit gelaten van hun kind erlijk bra bbeltaaltje , het eger -Engel eh , en w el ve rre van te eischen dat zij tegen hun mee ters ver staanbaar Hollandsch ge bruikten , spraken deze hen toe in d hunn e. Nu nog zelfs zijn er , en ni et zoo we inig , onder de beschaafd ederl and sche be volking , di e voor den schijn onze taal te goed vinden voo r het gewone volk , maar inderdaad het wel genoeglijk vind en ze lf in d kromme taal der weinig ontwikkelden te g r asduinen. V an de drie Guy::ma's is Suriname het eenige da t zijn bevolking ni et door de g ouvern ementstaal kan ber eiken. V erzeilt een onzer Boschnege rs op Fransch of Engelsch gebied , dan blijkt het dat hij zee r goed de talen daar leert spreken; maar H oll and sch verklaart hij ni et machtig te kunnen worden. En zijn verklaring wordt aanvaard. En toch op alle scholen wordt H ollandsch geleerd. Maar w at geeft het of het Negerkind al vorderingen heeft gemaakt , voldoende om bij verderen omgang met Nederland ers een o·oed edèrl and sch te lever en ? Die verd ere omgang blijft uit. \Vat in Oost-Indië zelfs nu nog w el ee n enkele maal vo orkomt, dat de inlander een snauw krijg t als hij het waagt Holland sch te spreken , dat gebeurt tegenover de inl ander s in Suriname ook nog. Bij meer tegemoetkoming, bij minder onver schillig heid , bij g r oo ter overtuig ing bovenal van de waarde der uitbreiding van het Nederlandsch, zou binnen korten tijd het NegerEngelsc h tot de plaats zijn teruggebracht , di e het toekomt. En di e plaats is ni et een eereplaats. D e ederland er s willen ni et dwingen. D at toonen zij in de Oost opperbest. H et is een deug d: leven en laten leven. Maa r zij to onen vaak een slofheid di e een gevolg is van gemi s aan gevoel van eigenwaarde. V an dat gemi s weet ook de Koloni e Curaçao danig mee te spreken. D e eenige plaats w aar daar het kind wordt gedwongen geregeld het H ollandsch te hooren en te spreken , is de Openbar e School; de Bijzondere cholen behande len bijna alle (de K atholi eke Zu ter- en fraterscholen uitgezond erd ) het ederland eh als bij vak en het onderwij w ordt bijna uit luitend in het Spaan eh of E ng clsch gegeven 1) . Buiten de school w ordt P apiamentsch gesproken. D e gezinnen der 1 ) V1;I. l.I . Mi chelsen in h et Curaçao-N umm e r van N e rl a ndi a 1905 bi. 1-1 8 vlg. V e rg. daa rnaas t i\1. V icto1· Zwyse n bi. 154 vl g.
li ET NEDE RL.\ NDSC II E T ,\ ,\ LGEBIED .
317
Macamba' (in IIoll and ge boren H oll and r s) daargelat n , wordt in mi ss geen twintig gezinn n van Curaçaot' naars nu en dan ond rling H ollands h gebruikt , en zijn er zeker geen tien waar dat r gel is. V olbl oed H oll and r. zelfs, met Curaçaose he dames getrouwd , spreken met hunne kind eren nooit and r s dan de arm e volkstaal, di e een meng el i van paan eh , Hollandsch , Engel eh en Indiaansch ; hunne kinderen ver taan op zesjari O" n Je ftijd bijna ()'een w oord Tioll and sch 1). D e schuld van zulke ve rschijn elen ru t ni et op het tegenwoordig geslacht. Zij is o·cworden , lang zamerh and ; de toestand en zijn do r onze voor oud rs ni t op zijn best O'e]cid en v rvormd. H et is z er moeilijk om terre in te herwinnen. T och g schi edt dit n door onverdrot n arbe id kan ook op taalgebied Curaça o de moo ie H olland s he K oloni e ZIJn , di e zij th ans tot bewond rin O' van all e vreemdelingen i'nd erd aad is. Ziedaar eenige O'edachten en opmerkingen va n het Ned rland. eh T aa lg bi d buiten ederland , mi ssebi n een artikel weinig pa sencl in d r eek van zak lijk b schouwin O"en in dit bock. Maar het ond erwerp zou z e r stu o· zijn , bepaald h t zich voorn amelijk tot fe itelijke g ge v n . L and en , eenmaal H olland sch , nu in vreemd bezit , als Ceylon, al s d Oo. ten Ioordz eeku st van Duit chl and , h t \Vesten van H a nnover en \Ve. tfalen, een kl e in deel der Rijnprov in ciën ook , heb ik buit n be preking ge laten. Ook de ver sc hill ende plekken op de wereld waar Holl and r s in g root aantal en min of meer Holl and sch leven leiden. Op Vlaander en en Zuid- frika heb ik ;roornamelijk gelet , het minder bclanO'rijkc opofferend e aan het voornaamste. 1)
Dezc lfd , bi. 14 9. Zi e oo k
J.
lT. l\1. Chuma ce iro, blz. 156 vg l.
