Toespraak door Minister Bussemaker bij de opening van de CMI-conferentie ‘ Screening in de gezondheidszorg, van push to pull’, in Den Haag op 26 november 2013 [NB. Het gesproken woord geldt!]
1
Dames en heren, In januari van dit jaar verscheen er in Vrij Nederland een artikel van de Amsterdamse huisarts Paulus Lips. Omdat hij in zijn praktijk steeds vaker werd geconfronteerd met mensen die zich preventief tegen betaling laten screenen, besloot hij zijn standpunt in deze nader te bepalen. Naast voor en tegenstanders aan het woord te laten, besluit hij zelf – in het Gooise Baarn - een bodyscan te ondergaan. Over zijn ervaringen schrijft hij: ‘Het apparaat dat de MRI-scan maakt, heeft me in zijn greep. Het gebonk en geratel overstemt de muziek in de koptelefoon. Terwijl de machine het onzichtbare vastlegt, probeer ik me in te beelden hoe het zal zijn als ik straks te horen krijg dat er een ziekte in me schuilt. Maar boven alles ben ik razend nieuwsgierig naar de beelden van het binnenste van mijn lichaam. Hoewel ik in mijn werk de organen, botten en bloedvaten van duizenden anderen op foto’s voorbij heb zien komen, is dit anders, spannender, voyeuristisch. Juist omdat het mijn lichaam is, voelt het als een trip naar een verre en onbekende bestemming.’
Door in de huid te kruipen van de gezonde patiënt, wordt de huisarts zelf gegrepen door de onbegrensde mogelijkheden van de huidige technologie op het gebied van beeldvorming.
2
Het is dezelfde verbeeldingskracht die (ook bij mij) wordt geprikkeld als je leest over de ontwikkelingen binnen de nano-wetenschap (onder andere uitgevoerd door de RUG, hier een van de organiserende partijen). Een imuunsysteem, ondersteund door kunstmatige antilichamen. Nanosensoren die artsen helpen vroegtijdige diagnoses te stellen. Hoe heerlijk om je voor te stellen dat wij mensen, misschien al in de nabije toekomst, nooit meer onverwacht geveld zouden worden door een hartinfarct of geconfronteerd worden met een ongeneeslijke vorm van kanker. Geen wonder ook dat scans en robots die je op tijd waarschuwen tegen ziektes, regelmatig voorkomen in boeken en films over de toekomst.
Dames en heren,
Ik open dit symposium, namens de Minister van VWS, met veel plezier. Niet alleen ben ik, als voormalig staatssecretaris VWS, nog altijd bij de gezondheidszorg betrokken. Ook vanuit mijn huidige rol als Minister van OCW voel ik me hier op mijn plek. Het CMI beweegt zich immers op het snijvlak tussen fundamenteel onderzoek en medische, toegepaste wetenschap. En is door zijn nauwe samenwerking met de beroepspraktijk en het bedrijfsleven, eigenlijk een topsector avant la lettre.
3
En juist bij het onderwerp van vandaag, het preventief screenen is die integrale blik zo belangrijk. Want wat (fundamentele) wetenschappelijke ontwikkeling in de beeldvorming aan de ene kant mogelijk maakt in de zorg – het tot op detailniveau in het lichaam te kijken - vraagt aan de andere kant om realistische inzichten over hoe we hier zinvol mee om moeten gaan. Want alle verbeelding en hooggespannen verwachtingen ten spijt, er zit natuurlijk ook altijd een keerzijde aan het gebruik van Röntgen, CT, MRI en Petscan om ziektes in een vroeg stadium te voorkomen.
Wat zijn de nadelen, gevaren en bedreigingen? Wegen de kosten op tegen de baten? Levert preventief screenen voldoende gezondheidswinst op? Wat zijn de risico’s van straling en deeltjes voor ons lichaam? Voor grootschalig, collectief bevolkingsonderzoek zijn er natuurlijk stringente richtlijnen. Daarom gaat aan de nieuwe introductie van zo’n onderzoek langdurig testen, onderzoek en debat op basis van goede argumenten vooraf. Soms leidt dat tot nieuw preventief onderzoek, zoals het bevolkingsonderzoek naar darmkanker dat binnenkort in ons land, voor alle Nederlanders van start gaat. Voor collectief en doelgroeponderzoek naar andere ziekten – zoals longkanker en screening op hart- en vaatziekten – zit men nog midden in de onderzoeksfase.
4
Onder meer de professoren Oudkerk en de Koning zullen ons meenemen in de ontwikkelingen rond de Nelson-studie en de Robinsca-trial.
Maar goed onderzoek naar preventief screenen is óók nodig voor de individuele toepassing ervan - zoals bijvoorbeeld de total body scan waarbij mensen zelf tegen betaling kiezen voor een onderzoek. En dat is uw eerste programmaonderdeel voor vandaag.
Ik weet dat de meningen daarover flink uiteenlopen. Voor de belangrijkste tegens van veel medici – dat dit soort scans schijnzekerheid bieden en mensen daarnaast vaak onnodig ongerust maken – is veel te zeggen. Ook moeten we onderzoeken of dit type onderzoek, waar mensen zelf voor in de buidel moeten tasten, uiteindelijk niet teveel collectieve kosten met zich mee brengt vanwege vervolgonderzoeken. Althans, in de gevallen dat die vervolgonderzoeken achteraf onnodig blijken te zijn geweest.
Aan de andere kant kun je niet heen om de stijgende vraag van mensen hiernaar. Een trend die samenvalt met het fenomeen van ‘de mondige burger’, die zich niet alleen meer wil verlaten op het oordeel van de medische professional en de wetenschap – maar ook zelf op onderzoek uitgaat. Juist omdat dat zelfonderzoek mensen in sommige gevallen in verwarring of zelf op het verkeerde been kan zetten.
5
De vraag die nu speelt is: moet je dit soort screening in ons land blijven verbieden, zodat we ook geen greep hebben op de kwaliteitsverschillen van deze onderzoeken in het buitenland? Of moet je denken aan een keurmerk, waarbij je de strenge vergunningenwet loslaat, de wet op het bevolkingsonderzoek verruimt en via algemene voorwaarden bescherming biedt aan mensen? Hierover is advies gevraagd aan de gezondheidsraad. Rond de zomer van komend jaar komt de Minister van VWS met een visie.
Maar parallel hieraan is het belangrijk dat u hier, wetenschappers, bedrijfsleven, artsen hierover met elkaar het debat aangaat. Om de overheid en de samenleving te voeden. Ik ben bijvoorbeeld benieuwd of er geen gedegen onderzoek moet komen naar de eventuele positieve kanten van individuele bodyscans zodat mensen niet alleen op reclamepraatjes of de ervaringen van bekende Nederlanders hoeven afgaan. Een andere vraag zou kunnen zijn: hoe verhoudt het tolereren van bodyscans zich tot de preventieve programma’s bij het voorkomen van roken, meer bewegen en gezond eten? En je zou je ook kunnen afvragen: hoe voorkomen we dat deze trend tweedeling in de zorg in de hand werkt? Dat de bodyscan er straks alleen is voor de ‘worried well’ (zoals James le Fanu dit noemt in zijn boek ‘Rise and fall in modern medicin’).
6
Terwijl mensen met minder geld vaak ongezonder leven en aantoonbaar meer kans hebben op dit soort ziektes?
Een symposium zoals vandaag geeft een mooie vloer voor debat en discussie over dit soort vragen. Het lijkt mij belangrijk om uw bevindingen vandaag terug te koppelen aan de Minister van VWS. Maar ook om richting de samenleving helder en transparant te zijn over de besluitvorming rond collectieve én individueel preventief onderzoek. Daarvoor hoeft u natuurlijk niet allemaal zoals de genoemde huisarts van het artikel, zélf een bodyscan te ondergaan. Maar dat die uitwisseling tussen wetenschap en samenleving op dit onderwerp essentieel is, lijkt mij zeker.
Ik wens u een heel goed symposium toe.
7
