Natura Docet Wonderryck Twente Oldenzaalsestraat 39 7591 GL Denekamp Tel.: 0541-35 13 25 E-mail:
[email protected] Internet: www.wonderryck.nl
VRIENDENBLAD, jaargang 20 (nieuwe serie), nr. 1, mei 2016 ISSN 1383-0511 Pag. 4 Voorwoord
Auteur
Pag. 5
Beste vrienden
J. Oude Hassink
Pag. 6
Boekenmarkt Natura Docet Wonderryck Twente
J. Schras, G. Vennegoor
Pag. 6
Historische kranten.nl
Pag. 7
Weide- en boerenlandvogels hebben het moeilijk
J. Bruns
Pag. 10
Een unicum in ons museum: het Vogelbekdier en de Wadmol
J. Grijpma-Van Winsen
Pag. 12
Natura Docet Wonderryck Twente haalt landelijke pers
Pag. 13
Beste allemaal
C. Withag
Pag. 14
Kerkuil gered
M. Lansink
Pag. 15
Nu een museumobject, vroeger niet meer dan een simpel recept (5)
H. Young-Tammel
Pag. 19
Geologie van Wales
D. Wyn Roberts
Pag. 22 Prelude Concert Stift International Music Festival “Buitengewone beesten”
M. Bauhuis
Pag. 24 Wat is de overeenkomst tussen torentjesbloemkool, E. Mulder dennenappels, een zonnebloem en een bijzonder fossiel? Pag. 29
Samenstelling van het bestuur
Pag. 29
Redactie Vriendenblad
Pag. 30 Verenigingsgegevens
3
EEN WOORD VOORAF Hierbij presenteren wij nummer 1 van ons Vriendenblad in 2016, het jaar van het 21e lustrum van ons wonderrycke museum. Wij wensen u veel leesplezier! De redactie
Een eigen website bijhouden, was nog nooit zo makkelijk
• Zelf eenvoudig teksten toevoegen • Zelf eenvoudig afbeeldingen plaatsen • Zelf eenvoudig pagina’s aanmaken • Uit te breiden
kalender, webshop, forum, nieuwsbrief, blog, gastenboek, sociale media en nog veel meer.
Ook voor al uw drukwerk bent u bij ons aan het juiste adres! • Folders • Posters • • Brochures en meer •
De Kerkuil 27 B • 7591 KE Denekamp • 0541-35 46 79
[email protected] • www.groenergraphics.nl 4
BESTE VRIENDEN Krokusvakantie 2016... Het is een drukte van belang in de hal van het museum. Veel bezoekers hebben de weg gevonden naar ons mooie museum. In de zalen staan jonge en oudere bezoekers te genieten van het tentoongestelde; op de educatiezolder wordt getekend en er zitten bezoekers vol aandacht te kijken naar het werk van de preparateur die een vogeltje opzet: een minutieus karwei. Stagiaires Femke, Gijs en Ankido van het Twents Carmel College wijzen waar nodig de bezoekers de weg. Bij de tentoonstelling Buitengewone Beesten staan op sommige plaatsen bezoekers te wachten voor zij een volgende vitrine kunnen bekijken. Kinderen plakken stickers en vullen vol ijver de vragen in die in het begeleidende boekje staan. Deze bijzondere familietentoonstelling is in drie zalen ingericht en rondom deze tentoonstelling worden regelmatig activiteiten georganiseerd. Aanleiding voor deze tentoonstelling is het zwartbonte tweekoppige kalf dat mede door een financiële bijdrage van de Vrienden werd geprepareerd. Hierover heeft dhr. dr. Eric Mulder, conservator en hoofdredacteur van het Vriendenblad op 31 oktober 2015 tijdens onze ledendag een interessante lezing gegeven. Activiteiten van de Vrienden die de komende
tijd op de agenda staan zijn o.a. een excursie naar Lengerich. Deze zal op zaterdag 21 mei a.s. plaatsvinden onder leiding van de heer Gerard Benerink. Hiervoor kunt u zich tot 15 mei aanmelden via de site van de Vrienden. Op 4 en 5 juni staat de jaarlijkse boekenmarkt op het programma. Afgelopen jaar hebben we de eerste dag van de boekenmarkt gecombineerd met in de ochtend de Ledenvergadering. Dit is goed bevallen vandaar dat op 4 juni om 10.00 uur de Ledenvergadering wordt gehouden. Daarna is de boekenmarkt exclusief open voor de Vrienden van 11.00 uur tot 12.00 uur. Hierna is de boekenmarkt open voor iedereen. In de maand juni is er elke zondagmiddag van 14.00 tot 15.00 uur een rondwandeling door de tuin van het museum o.l.v. dhr. Jos Bruns. Er staat dan veel in bloei, o.a. de Brede wespenorchis. Meer informatie over het bovenstaande kunt u vinden op de site van de Vrienden: www.vriendenwonderryck.nl , of op de site van het museum: www.wonderryck.nl . De komende tijd valt er weer van alles te beleven in en rond het museum. Ik hoop dat u net zo zult genieten als de bezoekers in de krokusvakantie. Jose Oude Hassink
Preparateur Marline Wennink 5
JAARLIJKSE BOEKENMARKT NATURA DOCET WONDERRYCK TWENTE zaterdag 4 juni en zondag 5 juni 2016 Op zaterdag 4 juni en zondag 5 juni organiseert de Vereniging van Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente de jaarlijkse boekenmarkt, die een grote variatie in het aanbod van (2e hands) boeken kent. U vindt hier onder andere kookboeken, kinderboeken, literatuur, stripboeken, reisgidsen en natuurlijk natuurboeken. Ook kunt u uw muzikale slag slaan en een keuze maken uit de mooie collectie LP’s! Op beide dagen kunt u terecht van 12.00 tot 17.00 uur. De boeken worden aangeboden aan de Vereniging door mensen die kast en zolder opruimen. We roepen alle leden dan ook op om eens flink in de kast te duiken. Bij grote hoeveelheden boeken kunt u dit middels een belletje naar het museum laten weten, wij
zorgen dan dat de boeken bij u worden opgehaald. Ook kunt u de boeken inleveren bij Natura Docet Wonderryck Twente. Graag ontvangen wij de boeken uiterlijk woensdag 1 juni. We nodigen u graag uit voor de boekenmarkt. Hier kunt u weer mooie boeken kopen (misschien wel uw eigen, maar ook vele andere). De opbrengst van de markt komt namelijk ten goede aan speciale educatieve projecten in het museum. De entree tot de boekenmarkt is gratis. Roept u dus vooral buren, kennissen en overige vrienden op om een bezoek te brengen aan de boekenmarkt én aan het museum. Jolien Schras en Gerard Vennegoor
HISTORISCHE KRANTEN.NL
6
WEIDE- EN BOERENLANDVOGELS HEBBEN HET MOEILIJK Het jaar 2016 is door Vogelbescherming Nederland uitgeroepen tot jaar van de Grutto. Reden daarvoor is de spectaculaire daling van het aantal broedparen in Twente. Daarom werden en worden acties georganiseerd zoals ‘Red de rijke weide’, en op 19 en 20 maart het ‘Welkom Grutto-weekend’. Meer info hierover op de website van Natura Docet Wonderryck Twente. Waar zie je het nog? Weides waar bloemen bloeien, Grutto’s roepen bijen af en aan vliegen en koeien vredig grazen. De moderne landbouw levert ons miljarden liters melk, en euro’s op aan export, maar honderdduizenden weidevogels dreigen het slachtoffer te worden. Op de kale grasakkers vinden ze te weinig voedsel en kuikens zijn er onbeschermd. Daarom voert Vogelbescherming samen met steeds meer boeren campagne voor 200.000 hectare bloemrijke weide, dat is éénvijfde van al het grasland in Nederland. Op korte termijn wil Vogelbescherming resterende goede weide-en akkervogelgebieden veilig stellen. Maar voor de langere termijn is een ander soort landbouw nodig. Dit vraagt niet alleen een omslag in de agrarische wereld, maar ook bij voedselproducenten en consumenten. Vogelbescherming is met haar netwerk van weidevogelboeren en de Red De Rijke Weidecampagne aanjager van de noodzakelijke ommezwaai. Help mee, overtuig politiek en zuivelproducenten en teken de petitie op www.redderijkeweide.nl !!! Jagers De eerste bewoners van Nederland waren hoofdzakelijk jagers en vissers in een oerbosachtig landschap dat zich na de laatste ijstijd zo’n tienduizend jaar geleden gevormd
had. Geleidelijk aan begon men zich voor langere tijd te vestigen en ontstonden open plekken door houtkap voor verwarming en bouwmateriaal voor grote onderkomens voor meerdere gezinnen, de zogenaamde lo’s zoals Weerselo, Boekelo, Getelo, Almelo, Venlo en Het Loo. De houten gebouwen met rieten daken brandden als gevolg van bliksem inslag regelmatig af, maar ook na oorlogen onder volkeren was veel timmerhout nodig voor wederopbouw van dorpen en steden. Steden in het westen van ons land zoals bijvoorbeeld Amsterdam zijn op miljoenen palen als fundering gebouwd, en in de gouden eeuw werd veel Twents eikenhout geleverd voor scheepsbouw in de gouden eeuw. Leerlooierijen gebruikten veel eikenhout om het looizuur dat uit de bast van jonge eiken gewonnen werd om leer te kunnen looien. En om ijzer te kunnen smelten en bewerken was veel houtskool nodig dat mede de oorzaak was van het verdwijnen van het oerbos. De vrijkomende bosgrond werd daarna meestal in gebruik genomen door veeboeren en schaapherders, hierdoor kon het oerbos zich niet herstellen en ontstond vooral in de beekdalen het bloemrijke hooiland en op de hogere dekzandruggen heide met vennen waar weidevogels zoals Grutto, Wulp, Tureluur, Korhoen, Patrijs en Veldleeuwerik zich thuisvoelden. Kunstmest en mechanisatie Boeren plagden vroeger de humuslaag van bos en heidevelden af om deze, vermengd met schapenmest, op de es aan te voeren voor voldoende meststoffen. Dit ten behoeve van het verbouwen van rogge, haver en tarwe. De es werd jaarlijks daardoor één millimeter hoger. Tegenwoordig zijn dit de beste akkers waar boomkwekerijen coniferen en buxus struiken kweken voor tuin7
centra in heel Europa. Door de komst van kunstmest rond midden van de vorige eeuw, kon men ook op de schrale zandgrond gras en mais laten groeien. Heidevelden werden tijdens ruilverkavelingen omgeploegd en kleine percelen uitgeruild zodat grote machines het beter konden bewerken. Door drainage en diepe sloten kan overtollig water in het voorjaar snel weg en kan het gras gemaaid worden terwijl de weidevogels nog zitten te broeden, of kleine kuikens hebben. Aan het gedrag van kraaien kun je zien waar in het weiland maaislachtoffers liggen. Ook jonge hazen, patrijzen, fazanten en reeën zijn slachtoffers van deze ontwikkeling. Natuurlijk zijn vos, ooievaar, reiger en marterachtigen rovers van eieren en kuikens, maar de mechanisatie en dus de mens is toch wel de grootste predator van landbouwvogels en natuur.
Stapstenen Als we in Twente weidevogels willen redden zullen er maatregelen getroffen moeten worden, zoals herstel van weidevogellocaties. Hiervoor zijn natte bloemrijke weilanden nodig die extensief bewerkt worden, waarbij zoals vroeger pas in juni of juli gemaaid en gehooid wordt, en waar slechts een paar koeien grazen. Mogelijke locaties zijn bijvoorbeeld het voormalige Hornven of Hoeneveen gelegen even voorbij het Klöpkeshoes in buurtschap Berghum aan de Mekkelhorsterstraat, en in de beekdalen van Gele beek en Rammelbeek. Inmiddels heeft Natuurmonumenten reeds een stapsteen gerealiseerd in het voormalig moerasgebied Ottershagen bij Tilligte tussen Lattrop en Oud Ootmarsum aan de Kerspelweg. Vanuit de schuilhut kun je prachtig weide- en watervogels bekijken en beluisteren.
Jos Bruns geeft een inleiding voor een rondleiding in de museumtuin. Foto: Santa Kuipers
Scholekster De enige weidevogel, oorspronkelijk strandvogel, die snel zijn leefgewoonte aan ons heeft aangepast is de Scholekster. Deze opvallende zwart-witte steltloper met lange rode snavel vindt zijn voedsel dat hier voornamelijk bestaat uit regenwormen en emelten in berm, plantsoen en stadsparken. Hun nest maken ze op platte daken van grote gebouwen zoals sportzalen en fabrieksdaken op het industrieterrein. Hier zijn ze veilig voor vossen en maaimachines, maar als de jongen uitvliegen wordt het uitkijken voor katten en auto’s in de bewoonde wereld. Het zijn echte herrieschoppers die luid roepend over het dorp scheren, maar dankbaar gebruik maken van hun nieuwe leefomgeving in onze moderne maatschappij. Ze maken wel vaak uitstapjes naar bijvoorbeeld het omleidingkanaal om mosselen te kraken: hun oorspronkelijke voedsel. 8
De Scholekster: inmiddels een echte Denekamper geworden. Foto: Andreas Trepte Winterverblijf In wintermaanden overwinteren sommige weidevogels zoals de Grutto in Afrika, en onderweg moeten ze soms rusten en bijtanken in rivierdelta’s. Van de Grutto is bekend dat ze in Spanje en Frankrijk rijstkorrels uit modderige bodem als voedsel tot zich nemen. Als ze in rui zijn kunnen ze een paar weken niet vliegen. Niet alle weidevogels gaan zo ver weg, want in zachte winters trekken kieviten in groepen met de vorstgrens heen en weer. Je kunt ze dan nog wel in onze kustprovincies zien voeragerend in weilanden en moerasgebieden. Het scholeksterpaartje dat in Denekamp op het platte dak van meubelzaak Busscher elk jaar broedt is eind februari reeds teruggekeerd en dit kun je vaak zien in de berm langs de weg. Begin maart is
melding gemaakt van de eerste Grutto dit jaar ergens in Twente. Hopelijk niet ook de laatste. Tot slot Het zal nooit meer worden zoals het geweest is, maar als goede rentmeester hebben we de verantwoordelijk niet alleen voor onszelf, maar ook voor natuur in het algemeen. De gemeente Dinkelland pleit in haar beleid voor behoud en herstel van natuur en landschap, maar in de praktijk is nog een hele slag te maken. Samen met landbouworganisaties moeten we oplossingen zien te vinden, met name voor weide en landbouwvogels, maar ook vlinders en bijen zouden daarvan kunnen profiteren. Jos Bruns 9
EEN UNICUM IN ONS MUSEUM: HET VOGELBEKDIER EN DE WADMOL In geen enkel museum ter wereld zijn een vogelbekdier en een wadmol in één tentoonstelling te zien of te zien geweest. Beide dieren zijn zeer bijzonder.
Tenslotte: het vogelbekdier is een giftig zoogdier. Bij zoogdieren komt dit nauwelijks voor. Het mannetje bezit een gifklier dat een heftig gif produceert dat voor de mens erg pijnlijk is en een hond kan doden.
Het vogelbekdier Ongeveer 130 miljoen jaar geleden scheurde Australië los van het vasteland. De cloacadieren of monotremata waren toen de hoogst ontwikkelde dieren op aarde. Monotremata betekent letterlijk “wezens met één gat” of anders gezegd: een cloaca is het poep-pisen neukgaatje. Tot de cloacadieren horen de eierleggende zoogdieren waarvan nu alleen nog het vogelbekdier en de mierenegels in Oost Australië en Tasmanië voorkomen. In 1798 stuurde de gouverneur van Nieuw Zuid Wales een geprepareerd exemplaar van een vogelbekdier naar het British Museum in Londen. In eerste instantie dacht men met een vervalsing te maken te hebben, alsof iemand delen van verschillende diersoorten aan elkaar had gehecht: de vacht van een mol, de snavel van een eend en de staart van een bever. Bovendien bleek later dat het vrouwtje eieren met een leerachtige schaal produceert . In een vogelbekdier vinden we dus eigenschappen van reptielen, vogels en zoogdieren. In 1824 werd ontdekt dat de vrouwtjes melkklieren bezitten en toen werd besloten dat vogelbekdieren tot de zoogdieren behoren hoewel tepels ontbreken. Een vrouwtje produceert 2 à 3 eieren die ongeveer 1,5 centimeter groot zijn. Na 10 dagen komen de eieren uit. Het vrouwtje houdt ze dan 10 dagen warm in haar vacht. Een pasgeboren jong is niet groter dan een vingernagel. Na het uitkomen produceert het vrouwtje melk, door melkklieren die uitmonden in haar buikvacht. De melk druppelt dus tevoorschijn tussen de buikharen. De worden jongen nog 6 weken met deze melk gevoed.
De wadmol Net zoals het vogelbekdier een eilandbewoner maar dan een inheemse soort op de Nederlandse Waddeneilanden. Ook bij deze soort kun je je de vraag stellen of je met een vervalsing te maken hebt. Het is geen eierleggend, maar waarschijnlijk een zoogdier dat we tot de hogere of placentale zoogdieren moeten rekenen. Over deze soort is niet veel bekend. Net zoals het vogelbekdier graaft de wadmol gangen. Hierin houdt hij zich overdag schuil. Als voedsel dienen wadvogels en jonge zeehondjes die door de gangen naar beneden worden getrokken. Er blijft dan een kuiltje op het wad achter. Misschien is ooit een jeugdige deelnemer aan een wadexcursie mogelijk slachtoffer geworden van een wadmol. Wadmollen zijn in de hele Waddenzee waargenomen, hoewel veel zeebiologen hun bestaan pertinent ontkennen. Om voor eens en altijd het bestaan van de wadmol te bewijzen hebben leden van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie expedities uitgevoerd op verschillende plaatsen in de Waddenzee. Die expedities hebben helaas geen concrete resultaten opgeleverd. Vaak zie je op een wadplaat wel een grote kuil. Die is dan waarschijnlijk gemaakt door een meeuw of een eend op zoek naar voedsel. Het is niet uitgesloten dat de legende over de wadmollen ontstaan is als gevolg van een onjuiste verklaring van dit soort kuilen. Als er ooit waarnemingen gedaan worden over jonge wadmollen zal ik u daar uitgebreid over informeren, hoewel ik die kans niet zo groot acht. Julia Grijpma-van Winsen, bron: Ecomare 10
Op de voorgrond het Vogelbekdier uit de NDWT-collectie.
De Wadmol, bruikleen van Ecomare, Texel: één van de buitengewone beesten. 11
NATURA DOCET WONDERRYCK TWENTE HAALT LANDELIJKE PERS
Op 2 april jl. haalde Natura Docet Wonderryck Twente op originele wijze het dagblad Trouw (Zie 10 horizontaal). Met dank aan Rosita Hemme. 12
BESTE ALLEMAAL Een aantal van jullie heeft het inmiddels in de wandelgangen al gehoord; ik heb een baan gevonden bij Humanitas in Hengelo e.o.; en wel als teamcoördinator van de thuiszorgadministratie. Het gaat daarbij om het helpen van mensen met financiële problemen en het matchen van vrijwilligers aan deelnemers. Ik heb heel veel zin in deze nieuwe uitdaging. Ik ben in de nieuwe baan officieel per 1 april begonnen. In de praktijk ben ik al op 15 maart gestart. Maar helaas, dat betekent ook dat ik afscheid heb moeten nemen bij Natura Docet Wonderryck Twente. Vrijdag 18 maart jl. ben ik voor het laatst als vrijwilliger in het museum geweest.
Met heel erg veel plezier heb ik hier als receptionist / vrijwilligerscoördinator gewerkt en hele mooie fijne mensen mogen leren kennen. Hartelijk dank voor de fijne samenwerking! Het ga jullie goed! Ik zal jullie vast nog wel eens tegenkomen, wellicht nog als gastvrouw bij de Onvergetelijk Natura Docet rondleidingen. Tot ziens! Nb; een aantal taken zal worden overgenomen door Rosita Hemme en Ine Bonke. Veel suc6 en veel plezier alvast gewenst! Christie Withag
13
KERKUIL GERED In een zomernacht van 2015 is er op de boerderij van Erve Scholten een kerkuil bij één van de vakantiewoningen naar binnen gevlogen door een raampje dat open stond. Omdat er op de boerderij nou eenmaal vliegen zijn hangen er plakstrips om deze vliegen te vangen. Je raadt het al; de uil is in deze plakstrip gevlogen en zit onder het plaksel! De gasten uit de vakantiewoning
hebben hulp gevraagd bij de boer. Deze heeft de vee-arts opgebeld die vervolgens het uiltje is komen ophalen. De veearts heeft het uiltje goed verzorgd en hem ontdaan van alle plakresten door middel van wat Dreft en een theedoek. Een paar dagen later is de uil ’s nachts weer vrijgelaten. Merle Lansink
Met de schrik vrijgekomen. Inzet: plakstrip met veerresten. 14
NU EEN BIJZONDER MUSEUMOBJECT, VROEGER NIET MEER DAN EEN SIMPEL RECEPT (5) Bijdrage: Hanneke Young-Tammel
Tot ver in de 19e eeuw werden dieren, die nu zeer zeldzaam zijn of in hun voortbestaan bedreigd worden, gewoon gegeten zoals blijkt uit dit kookboek uit 1890. 15
16
17
Uit het recept voor dit bijzondere gerecht blijkt, dat de soepschildpadden indertijd levend te koop werden aangeboden. Als suggestie wordt meegegeven, dat eventueel aanwezige eieren kunnen worden meegekookt en dat men saucijsjes kan toevoegen, gemaakt van stukjes schildpaddarm, die gevuld
zijn met fijn gehakt schildpadvlees (“farci”). Kennelijk was het maken van schildpadsoep een dure aangelegenheid (of werden de reptielen maar zelden te koop aangeboden); vandaar óók nog een alternatief recept voor nagemaakte schildpadsoep met als een kalfskop als basis.
Grootschalige vangst van soepschildpadden, plm. 1914, Key West, Florida. Inzet: Soepschildpad uit de NDWT-collectie.
18
GEOLOGIE VAN WALES kalksteen dat rond 320 miljoen jaar oud is, dus uit het Carboon tijdperk. In die tijd lag Noord Wales helemaal onder de zee en ook dichtbij de equator. De verschillende kalksteen-lagen zijn duidelijk te zien op de foto en geologen hebben de lagen geïdentificeerd en kunnen zeggen in welke perioden binnen het Carboon ze zijn ontstaan. De kalksteen is gevormd op de bodem van een tropische zee en bestaat uit de samengeperste resten van ontelbare schelpdieren. Soms zijn er ook grotere schelpresten te vinden en één ervan, die ik heb gevonden, is te zien op de volgende foto. Ik ben geen fossielenexpert, maar ik neem aan dat het een Brachiopode is, omdat dit de meest voorkomende fossielen in the Great Orme zijn! Experts kunnen dit soort vondsen gebruiken om de lagen te dateren. Op de foto hieronder kunnen wij ook een mooie horizontale gelaagdheid zien. Maar de Orme is 3 km lang en ver-
Meester Bernink was geïnteresseerd in de geologie en vanaf 1909 ging hij zich in dit vak verdiepen. Hij heeft het met groot enthousiasme gestudeerd en in 1946 heeft hij, samen met Van der Lijn, de Nederlandse Geologische Vereniging [NGV] opgericht. Dus ik denk niet dat hij er iets tegen zou hebben, dat ik een klein verhaaltje over de geologie in Wales schrijf. Ik woon heel graag in het mooie Twente [en ben ook lid van de NGV!] maar ben in Wales [in onze taal heet het ‘Cymru’] geboren en vanaf de tijd dat ik met pensioen ging, begon ik de geologie van mijn geboorteland te bestuderen. Ik ga bijna elk jaar op een korte vakantie naar Llandudno in het noorden van Wales, want dat is dichtbij een plaatsje waar mijn ouders hebben gewoond. Daar, aan het eind van het strand, is een interessante rots, in feite een klif, die ‘The Great Orme’ heet. Die kun je zien op de foto beneden. Het is
The Great Orme, een klif aan de noordkust van Wales 19
Kaart van Noord Wales. Copyright Contains Ordnance Survey data © Crown copyright and database right, CC BY-SA 3.0. Rechts: detailplaatje the Great Orme. derop zijn de lagen omhoog gedrukt in een wat steilere hoek en dit komt vanwege oude tektonische bewegingen in de ondergrond. Het is misschien interessant op te merken dat men denkt dat de naam ‘Orme’ stamt van het Noors [’urm’- slangenhoofd], omdat het wel een slangenkop lijkt, gezien vanuit de zee. De Great Orme is ook een trekpleister
voor toeristen. Bovenop is er een mooi uitzicht over het landschap en er zijn ook een unieke flora en fauna. Er is een leuke wandeling naar de top, maar deze kan ook bereikt worden met een kabelbaan of een tram, die werkt met een tandrad. Voor een geoloog zijn er ook interessante restanten uit de laatste ijstijd te zien, bijv. zwerfstenen.
Brachiopode, door mij gevonden op the Great Orme 20
Maar voor de geoloog heeft the Great Orme bovenop nog een verrassing in petto, namelijk een kopermijn. Dit is een groot complex en was in vol gebruik tijdens de Bronstijd, dus ongeveer 4000 jaar geleden. De mijn is ontdekt in 1987 en vanaf die tijd hebben experts meer en meer tunnels en mijngangen gevonden, zodat het nu de grootste prehistorisch mijn ter wereld blijkt te zijn. Elk jaar worden er nog steeds nieuwe ontdekkingen gedaan en intensief onderzoek is nog steeds in volle gang. In zijn tijd moet deze mijn een van de belangrijkste in Europa zijn geweest, want zij heeft heel veel koper geproduceerd. Dit werd gemengd met tin om brons te ma-
ken en van dit plooibaar metaal was het verder mogelijk potten en pannen, borden en wapens enz. te vervaardigen. De ingang tot de mijn zie je op de laatste foto (gekopieerd van Wikipedia). Maar waar kwam het koper vandaan? Hoe kwam zoveel koper in de kalksteenlagen? Mogelijkerwijs is het koper van vulkanische origine - er is immers een oud vulkanisch gebied niet zo ver weg. Maar dat is een ander onderwerp en misschien zal ik een volgend artikel daarover schrijven in de toekomst. David Wyn Roberts
Ingang tot de oude kopermijn op the Great Orme
21
PRELUDE CONCERT STIFT INTERNATIONAL MUSIC FESTIVAL “BUITENGEWONE BEESTEN” Maandag 22 augustus, inloop 19.00 uur, Aanvang concert met introductie 19.15 uur Entree € 15,Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente € 12,50
de lijster. Logisch dus dat veel componisten jaloers door de natuur dwaalden om zich te laten inspireren en ook om stiekem de klanken in notenschrift op te slaan en te gebruiken in hun composities. Zo zijn vogels in tientallen zo niet honderden composities terecht gekomen. Alleen Schubert al heeft een tiental composities gewijd aan vogels zoals de nachtegaal (D497 en 724), de zwaan (D 957), de duif (D 965) , de leeuwerik (D 889), de kwartel (D 724), de kraai (D 911). En iedereen kent waarschijnlijk de Zauberflöte van Mozart of het Zwanenmeer van Tchaikovsky, om maar niet te spreken van het Carnival des Animaux van Saint Saëns.
Op maandag 22 augustus om 19.30 uur zal op locatie van Natura Docet Wonderryck Twente een concert plaatsvinden vanuit het Stift International Music Festival (SIMF) onder de titel: “Buitengewone Beesten”. Het is geen wonder dat Natura Docet Wonderryck Twente en het SIMF elkaar ontmoeten. Natuur en muziek hebben veel met elkaar te maken alleen al omdat de natuur heel veel muziek bevat. We hoeven in de lente maar even buiten te zijn om de prachtigste melodieën te horen zoals die van de merel en
Op maandag 22 augustus aan het begin van de avond zullen de musici van het SIMF het gaan opnemen tegen de echte vogels in de
De musici van het SIMF tijdens een optreden in de Stiftskerk te Weerselo. 22
omgeving van Natura Docet Wonderryck Twente. U hoort dan het prachtige “Landscape with Birds” (landschap met vogels) van Vasks, het strijkkwartet van Hayden “The Bird” en van Casals “Song of the birds” in een buitengewoon spannende bezetting van boventoonzang en kwartet. Uitgevoerd door internationale topmusici onder leiding van de Twentse Daniel Rowland. En als u uw kinderen wilt meenemen dan kan dat natuurlijk, die zijn meer dan welkom en tot 18 jaar kunnen ze gratis mee. Speciaal voor vrienden van Natura Docet
Wonderryck Twente bieden we per kaartje € 2,50 korting aan. De kaartverkoop start in mei 2016, voor meer informatie verwijzen we u naar onze website: www.stiftfestival. com. En mocht u belangstelling hebben voor het mooiste kamermuziekfestival van Twente, zo niet van Nederland, kijk dan vanaf 1 mei op onze website waarop u tevens kunt zien wat het festival nog meer biedt van 22 tot en met 28 augustus 2016. Martine Bauhuis, Stift International Music Festival, Weerselo
Het geluid van de Trompetzwaan lijkt op dat van koperblazers die zich voorbereiden op een concert. Bron: Wikipedia.
23
WAT IS DE OVEREENKOMST TUSSEN TORENTJESBLOEMKOOL, DENNENAPPELS, EEN ZONNEBLOEM EN EEN BIJZONDER FOSSIEL? In de collectie van Natura Docet Wonderryck Twente bevindt zich een zwerfsteenfossiel, dat in meerdere opzichten bijzonder is. Het werd gevonden bij Westerhaar en later geschonken aan ons museum door W.F. Anderson (1908-1994). Vanwege zijn belangstelling voor geologie had Anderson Meester Bernink leren kennen. Op 8 april 1946 was hij samen met laatstgenoemde in Arnhem aanwezig bij de oprichtingsvergadering van de Nederlandse Geologische Vereniging. Tot aan het vertrek (in 1968) van het hoofdkantoor van de Nederlandse Aardolie Maatschappij uit Oldenzaal naar Assen was Anderson werkzaam bij dit bedrijf. Na zijn vervroegde pensionering trad hij enkele jaren op als bibliothecaris en “gastconservator geologie” voor Natura Docet. Van 1963 tot 1975 was hij bestuurslid van onze vriendenvereniging . De bijzondere vondst, die hierna ter sprake komt, maakte deel uit van een grotere geologische collectie, die hij aan “Denekamp” geschonken heeft. De vondst van Anderson staat bekend onder de naam Receptaculites koenigii (MURCHISON 1839). Decennia lang was dit fossiel het enig bekende exemplaar uit Nederland. Daarom is het besproken en afgebeeld in een tweetal boeken; te weten in het beroemde “Keienboek” van Pieter van der Lijn1 en in de wat minder bekende “Einführung in die Geschiebeforschung” van Dr. Kurt Hucke2. Maar wat is het eigenlijk? Heel opvallend aan de buitenkant van het zwerfsteenfossiel is een groeipatroon volgens een prachtige regelmatige structuur. Dit mooie patroon wijst erop, dat wij hier te maken hebben met een versteend organisme dat dus ooit geleefd heeft. Op de structuur komen wij straks nog terug. Elders uit Eu-
ropa waren al exemplaren bekend en lange tijd werd deze levensvorm beschouwd als een spons, zoals in oudere paleontologische standaardwerken vermeld staat. Ook is het fossiel bij de koralen ingedeeld. Het werd zelfs wel “Zonnebloemkoraal” genoemd. Tegenwoordig wordt aangenomen, dat Receptaculites verwant is met de nu nog steeds bestaande Dasycladales: een bepaald type groene algen. Zie als voorbeeld de bijgaande foto van Bornetella. Dasycladales zijn ééncellige zee algen, die een kolonie vormen en daarmee een zogenaamd algenlichaam. Elke cel zit in een speciaal kamertje, dat is opgebouwd uit kalk. De kamertjes zijn gerangschikt volgens een bepaald patroon. Verrassend genoeg is bij onze fossiele Receptaculites die rangschikking georganiseerd volgens de rij van Fibonacci. Deze is genoemd naar de Italiaanse wiskundige Leonardo van Pisa (ca. 1170 - ca. 1250), bijgenaamd Fibonacci. Zo’n rij van Fibonacci begint met 0 en 1 en vervolgens is elk volgende element van de rij steeds de som van de twee voorgaande elementen. De eerste elementen van de rij zijn dan als volgt: 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584, 4181, 6765, 10946, enz. Op deze manier kunnen ook vierkanten gerangschikt worden, waarbij één zijde steeds de som is van de zijden van twee voorafgaande vierkanten. Als de tegenover elkaar liggende hoeken van de vierkanten via kwart cirkels met elkaar verbonden worden, is het resultaat een “Fibonaccispiraal”. Het zijn deze spiralen, die in het oppervlak van Receptaculites waargenomen kunnen worden. Het is opmerkelijk, dat dit verschijnsel geen uitzondering is in het plantenrijk: ook in het oppervlak 24
Receptaculites, ca. 450 miljoen jaar oud, uit het Ordovicium-tijdperk. Collectie NDWT. Foto: Herman Akkerman. 25
van torentjesbloemkool, in de bouw van een dennenappel en in de rangschikking van de zaden van de zonnebloem zien we het terug. Kennelijk is het in de natuur de meest efficiënte manier om bepaalde eenheden over een (bijna) cirkel- of bolvormig oppervlak te verdelen.
Onderzijde van het NDWT-exemplaar
Pieter van der Lijn (1870-1964), onderwijzer en aardkundig autodidact, was de grote promotor van de Nederlandse zwerfsteengeologie. Hij schreef talloze publicaties over zwerfstenen in allerlei tijdschriften. Het bekendst is hij door zijn Keienboek, dat voor het eerst in 1923 verscheen en daarna meerder malen herdrukt is, tot en met de 7e uitgave in 1986. In 1918 publiceerde hij sa-
Het Keienboek van P. van der Lijn, 7e druk, 1986
Het Zwerfstenenboek van K. Hucke, NGV-uitgave 1961.
1
26
De NDWT-Receptaculites, zoals afgebeeld bij Van der Lijn (links) en Hucke (rechts) men met Bernink al een voorloper van het Keienboek, getiteld “Geologie van Nederland” en uitgegeven door H.L. Smit & Zn., Hengelo (Ov.) 2 Dr. Kurt Hucke (1882-1963) was een Duitse geoloog, die zich net als Van der Lijn verdienstelijk heeft gemaakt voor de zwerfsteengeologie. Uiteraard had Hucke ook belangstelling voor zwerfstenen van ons land. Zijn boek “Einführung in die Geschiebeforschung” (Inleiding tot de zwerfsteenkunde) werd in 1961 uitgegeven door de Nederlandse Geologische Vereniging, bij haar 25-jarig bestaan.
Bornetella nabij Palau, Stille Oceaan. De bolletjes hebben een diameter van 1 cm. Receptaculites is waarschijnlijk een ver familielid. Bron: Wikipedia.
Dr. Eric Mulder
27
Vierkanten met spiraal, gerangschikt volgens de Rij van Fibonacci. Inzet: naamgever Leonardo van Pisa.
Torentjesbloemkool 28
SAMENSTELLING VAN HET BESTUUR J. Oude Hassink Wiekerstraat 9 (Voorzitter, tel. 0541-62 59 54)
7596 NH Rossum
J. Hunder (Secretaris)
7637 PH Oud Ootmarsum
Heuvelweg 2
A.H. Groener Diepengoor 14 (Penningmeester, tel. 0541-35 42 48)
7591 BW Denekamp
H.J.J. Hulsink
Fonteinstraat 9
7631 AN Ootmarsum
J.A.M. Bruns
Priorweg 3
7591 NL Denekamp
J. Mosman
De Hilgenhorst 4
7591 GV Denekamp
M. Rorink-Heerink
Wildbaan 11
7631 KB Ootmarsum
I. de Vries Oldenzaalsestraat 39 (Liaison museumstaf - vriendenbestuur)
7591 GL Denekamp
REDACTIE VRIENDENBLAD W.M. Groener De Kerkuil 27 B (Vormgeving, tel. 0541-35 46 79)
7591 KE Denekamp
Dr. E.W.A. Mulder
7577 MD Oldenzaal
Henegouwenlaan 33 REDACTIEADRES
Redactie Vriendenblad Oldenzaalsestraat 39 Tel. 0541-29 74 42, e-mail:
[email protected]
7591 GL Denekamp
Bezoek onze website:
www.vriendenwonderryck.nl
29
VERENIGINGSGEGEVENS De VERENIGING VAN VRIENDEN heeft tot doel: - De belangstelling te wekken voor het museum. - De museumverzameling op een zo hoog mogelijk peil te brengen. Zij tracht dit te bereiken door: - Het stimuleren van activiteiten zoals: lezingen, excursies, etc. - Het aanschaffen van allerlei hulpmiddelen ten behoeve van het museaal gebeuren, zoals o.a. tentoonstellingsborden, computers en microscopen, etc. - (Mede-)financiering van “projecten” van blijvende waarde, zoals de restauratie van het Elandskelet, de uitgifte van het boek “Het landschap van Twente” ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van Natura Docet, dinoproject, walvisexpositie, de uitgifte van het boek “100-jaar Natura Docet”. U bent al lid van de VERENIGING VAN VRIENDEN VAN NATURA DOCET WONDERRYCK TWENTE. In uw omgeving zijn zeker nog genoeg mensen, die zich net als u, door de natuur aangetrokken voelen en zich door de natuur willen laten onderwijzen. Misschien zijn deze mensen nog geen lid van onze vereniging. Wellicht is het ook een leuke cadeautip om een jaar lidmaatschap te geven aan vrienden en/of bekenden. Het oudste natuurhistorisch museum in Nederland kan alle mogelijke steun gebruiken om zijn positie te handhaven. Wijst u de mensen in uw omgeving op de mogelijkheid. Stuur onderstaand inschrijfstrookje aan: Vereniging van Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente Oldenzaalsestraat 39 7591 GL Denekamp Of ga naar www.vriendenwonderryck.nl/wordvriend Ondergetekende...................................................................................................................... Adres....................................................................................................................................... Postcode....................Woonplaats............................................................................................ geeft zich hierbij op als lid van Vereniging van Vrienden van Natura Docet Wonderryck Twente. Hij/Zij zal de contributie (€ 15,00) voldoen door middel van de hem/haar toe te zenden acceptgirokaart. Het bedrag kan ook worden overgemaakt op de een van de NL12 INGB 0000 8921 07 volgende rekeningen: Postbank Iban: Rabobank Iban: NL51 RABO 0127 2056 16 U mag ook contant betalen op het museum. Datum........................ Handtekening....................................................................................... 30
Cultuursponsoring geeft kleur aan het leven. Dat is het idee. Rabobank. Een bank met ideeën.
www.rabobank.nl/twenteoost
Inleverdatum kopij
26 augustus 2016
