W.B.J. GROOTHUIS G e e r t v a n W o u s t r a a t 10, 7591 GT D e n e k a m p
MUSEUM NATURA DOCET en de kogeldiorietzwerfsteen van Eext De o p m e r k i n g : " E e n s t e e n k a n v e e l v e r t e l l e n a l s hij d o o r e e n
gische afdeling bekeken
v e r s t a n d i g m e n s w o r d t o n d e r v r a a g d " is van de bioloog, n a t u u r -
ik als gewoon soldaat in dienst geweest en was 4 weken
heb. De gehele mobilisatie ben
b e s c h e r m e r en g e o l o o g Eli H e i m a n s (1861-1914). Deze u i t s p a a k
krijgsgevangene
is z e k e r van t o e p a s s i n g op d e z w e r f k e i die d r i e m a n in 1940 het
Wageningen ben ik mij langzamerhand
n a t u u r h i s t o r i s c h m u s e u m N a t u r a Docet in D e n e k a m p b i n n e n
seren voor de stenen, enigszins
in Duitsland. In mijn eerste studiejaar in zeer gaan
door het college
interesgeologie.
d r o e g e n , w a n t m e n i g w e t e n s c h a p p e r heeft z i c h met dit u n i e k e
Het tweede jaar heb ik fanatiek verzameld
e x e m p l a a r b e z i g g e h o u d e n . Met enige f a n t a s i e lijkt dit b i j z o n d e r e
grote vakantie die daarop volgde. Uit Drenthe is toen
vooral in de
n a t u u r p r o d u c t op e e n r e u z e n g e b i t en z a l a l s s c u l p t u u r in e e n
veel gekomen. Daarna heb ik er niet veel aan gedaan.
m u s e u m v o o r b e e l d e n d e k u n s t niet m i s s t a a n . Deze z w e r f s t e e n
De studie laat het niet toe en de vrije tijd kun je nog altijd
uit F i n l a n d w e r d in het D r e n t s e Eext g e v o n d e n d o o r de W a g e n i n g s e
beter besteden dan steentjes verzamelen.
s t u d e n t J a n n u s R u s s c h e n . Via D o n k e r b r o e k (in F r i e s l a n d ) en W a g e -
mij helemaal
n i n g e n vond d e m e r k w a a r d i g e kei ten s l o t t e zijn e i n d b e s t e m m i n g
de boeren die ik later moet onderwijzen
niet wetenschappelijk
Het is volgens
en bovendien
hebben
er niets aan.
in de z w e r f s t e e n z a a l van N a t u r a Docet. N u , na 65 jaar, behoort d e
Verder interesseert
s t e e n nog s t e e d s tot de t o p s t u k k e n van het m u s e u m en w o r d t z e l f s
niemand voor. De vroegere prof. Van Baren wel, maar de
er zich in Wageningen
d o o r k e n n e r s b e s c h o u w d a l s m i s s c h i e n w e l de m o o i s t e e n m e e s t
tegenwoordige
hoogleraar
b i j z o n d e r e z w e r f s t e e n van N e d e r l a n d . Dit a r t i k e l gaat o v e r de s t e e n
mineralogisch
en scheikundige
en de k e n n e r s die z i c h met de s t e e n h e b b e n b e m o e i d .
sistenten
gaat helemaal de
kant op en de hoofdas-
voelden er ook niets voor. Mijn kogeldioriet kon
hun belangstelling naar
Edelman
nagenoeg
niet opwekken.
Ze hebben er niet eens
gekeken."
Meester Bernink In oktober 1940 ontving M e e s t e r B e r n i n k (1878-1954;
M e e s t e r B e r n i n k heeft over dit aanbod geen g r a s laten
Afb. 1), stichter van Natura Docet, een brief van de 23-
groeien want eind o k t o b e r 1940 lag de hele v e r z a m e l i n g
jarige J a n n u s Russchen (1917-2002), zoon van een l a n d -
van J a n n u s R u s s c h e n a l in het m u s e u m N a t u r a Docet.
bouwer uit het Friese Donkerbroek. Hij was student aan de Landbouw Hogeschool in Wageningen en zou in januari
Meester Bernink en de geologie
1941 zijn eindexamen afleggen. In zijn brief aan B e r n i n k
Voor 1910 had B e r n i n k zich in hoofdzaak bezig gehouden
bood hij zijn zwerfsteencollectie, die hij in enkele jaren had
met planten, vogels, insecten en paddenstoelen. Daarna
v e r z a m e l d , te koop aan voor f 25,-. De grootste zwerfsteen
verdiepte hij zich ook in de geologie, aangemoedigd door
uit deze collectie, een z e l d z a m e kogeldiorietzwerfsteen,
Heimans. Eli H e i m a n s en J a c . P.Thijsse w a r e n in 1896 de
woog 275 pond en mat 55 x 55 x 25 c m (Afb. 2).
oprichters van het natuurhistorische tijdschrift ' D e L e v e n de Natuur'. In dit blad v e r s c h e e n in 1911 B e r n i n k s eerste,
J a n n e s schreef aan B e r n i n k :
geologische publicatie. Hierin beschrijft hij een zoektocht
"Ik ben twee keer bij U geweest, eerst in mijn HBS-tijd en
naar stenen met de kinderen van zijn s c h o o l k l a s .
verder twee jaar geleden (1938) toen ik alleen de geolo-
GRONDBOOR & H A M E R NR 1 - 2006
11
Zijn eerste boek 'Ons D i n k e U a n d ' volgde in 1916. Het is een n a t u u r h i s t o r i s c h e beschrijving van Oost-Twente w a a r i n hij in een apart hoofdstuk de geologie van OostTwente behandelt. In 1918 w e r d het boek 'Geologie van
Afbeelding 2.
N e d e r l a n d ' uitgegeven: een g e z a m e n l i j k e uitgave van
De kogeldioriet van Eext voordat deze doormidden werd
de hoofdonderwijzer P. van d e r Lijn (1870-1964) en J . B .
gezaagd.
B e r n i n k . E e r s t g e n o e m d e w e r d de grote p r o m o t o r v a n de N e d e r l a n d s e geologie en zijn ' K e i e n b o e k ' uit 1923 wordt a l g e m e e n b e s c h o u w d a l s een s t a n d a a r d w e r k voor
Rinke N o l l e s woont nu in H o o r n s t e r z w a a g (Friesland),
z w e r f s t e e n o n d e r z o e k . Van dit boek v e r s c h e n e n zeven
is 89 j a a r en w a s j a r e n l a n g w e r k z a a m bij de R i j k s g e -
d r u k k e n , de laatste in 1986.
o l o g i s c h e dienst in O o s t e r w o l d e . Hij fietst bijna iedere
B e r n i n k w e r k t e ook m e e aan het boek 'Geologie voor
te v e r z a m e l e n . De laatste jaren brengt hij v e e l tijd d o o r
dag nog ongeveer 40 kilometer, m a a r niet o m stenen N a t u u r v r i e n d e n ' van de o n d e r w i j z e r L . B . B o s uit N o o r d -
met het z o e k e n en d e t e r m i n e r e n van p a d d e n s t o e l e n . Zijn
b e r g u m , een boek dat in 1932 de s e r i e n a s l a g w e r k e n
g e h e u g e n voor de g e b e u r t e n i s s e n van m e e r dan 60 j a a r
voor a m a t e u r g e o l o g e n en k e i e n z o e k e r s bijna c o m p l e e t
geleden is nog z e e r goed. Zo wist hij nog vele details te
m a a k t e . De bijdrage van B e r n i n k aan deze uitgave w a s
v e r t e l l e n over zijn j e u g d v r i e n d J a n n u s R u s s c h e n . J a n -
een lijst van grote en kleine g e o l o g i s c h e m u s e a en een
nus, die even oud w a s a l s Rinke m a a r in 2002 overleed,
gedetailleerde lijst met z w e r f s t e n e n en fossielen van
w a s een a a n t a l jaren l a n d b o u w c o n s u l e n t in G r o n i n g e n
acht p a r t i c u l i e r e v e r z a m e l a a r s in N e d e r l a n d . Door dit
en d a a r n a m a k e l a a r in L e e u w a r d e n .
aanbod van l i t e r a t u u r voor z w e r f s t e e n v e r z a m e l a a r s n a m het stenen z o e k e n in ons land een grote vlucht.
V o l g e n s Rinke vond R u s s c h e n de kogeldioriet s a m e n
H e e l bijzonder w a s de s a m e n w e r k i n g t u s s e n B e r n i n k
S c h u d d e b e u r s beschrijft in zijn b o v e n g e n o e m d a r t i k e l de
en K. van d e r Kley. In 1942 w e r d e n de boeken 'De K e i e n
vondst van de b e r o e m d e kogeldioriet a l s volgt:
met H e n d r i k van de Keur. Hij w a s d a a r niet bij.
Onzer H e i d e n ' van B e r n i n k en ' G i d s g e s t e e n t e n van het Noordelijk D i l u v i u m ' van Van d e r Kley bij dezelfde
"Het is het jaar 1937. Twee jonge Friezen, Jannes
Rus-
uitgever uitgegeven. Van d e r Kley gaf in zijn boek een
schen en Hendrik van de Keur, hebben weer eens een dag
beschrijving van 180 g i d s g e s t e e n t e n . In beide uitgaven
keien gezocht langs de Hondsrug en fietsen nu terug naar
wordt ook aandacht besteed aan de kogeldioriet van
'Heitelan'. Als ze tussen Eext en Anlo in voile vaart een
Eext. Uit het v o o r w o o r d van beide s c h r i j v e r s blijkt dat de
boerderij passe re n zien ze - in een flits - naast de oprit
boeken op e l k a a r afgestemd w a r e n . B e r n i n k schrijft:
een opmerkelijke
hoeksteen.
Omdat het al laat is en ze
nog ver moeten gaan, kunnen ze zich nauwelijks "Wat de Noordetijke ast geworden
zwerfstenen
'keioloog'zich
aangaat, zal de
enthousi-
tevreden kunnen stellen
met
onthoud veroorloven.
enig op-
Toch, nadat ze zo'n honderd
verder gekomen zijn, wint de nieuwsgierigheid
meter
het van de
het tweede deel van deze uitgave, waarin de Drent K. van
haast en keren ze om. Dit blijkt de moeite waard te zijn.
der Kley 180 soorten
Nog nooit eerder zagen ze zo'n steen."
behandelt".
Ook van d e r Kley b e s c h o u w d e zijn boek a l s een vervolg op B e r n i n k s 'De Keien O n z e r H e i d e n ' .
W i l l e m Paul de Roever B e r n i n k w a s o n d e r w i j z e r m a a r v e r d e r g e h e e l autodidact en hij miste w e l e e n s de w e t e n s c h a p p e l i j k e a c h t e r g r o n d
Pieter Schuddebeurs
v o o r a l in de geologie. Voor dit m a n c o in zijn k e n n i s kon
De zwerfsteenexpert P i e t e r S c h u d d e b e u r s p u b l i c e e r d e
hij een beroep doen op zijn w e t e n s c h a p p e l i j k e v r i e n d e n
in 1984 in het g e o l o g i s c h e tijdschrift G r o n d b o o r en H a -
o n d e r a n d e r e van het G e o l o g i s c h Instituut van de U n i -
m e r een a r t i k e l over de F r i e s e s t e n e n v e r z a m e l a a r Rinke
versiteit van A m s t e r d a m . Een van m e d e w e r k e r s aan dit
N o l l e s . Rinke w a s buurjongen en vriend van J a n n u s
instituut w a s W i l l e m P a u l de Roever (Afb. 3).
R u s s c h e n . In F r i e s l a n d en v o o r a l in Drenthe k w a m e n in de jaren t u s s e n 1920 en 1940 uit de nieuwe o n t g o n -
Voor de tweede w e r e l d o o r l o g k w a m e n v e e l b e s t u u r s -
nen heidevelden e n o r m e hoeveelheden z w e r f s t e n e n
a m b t e n a r e n uit het v o o r m a l i g e N e d e r l a n d s - l n d i e en
tevoorschijn. Deze gebieden w a r e n een paradijs voor
een a a n t a l a r t s e n en g e z a g v o e r d e r s van p a s s a g i e r s - en
a m a t e u r g e o l o g e n en s t e n e n v e r z a m e l a a r s . Ook de beide
v r a c h t s c h e p e n met hun g e z i n n e n in de z o m e r in D e n e -
v r i e n d e n J a n n u s en Rinke m a a k t e n s a m e n vele fiets-
k a m p met vakantie, a a n g e t r o k k e n door de mooie n a t u u r
tochten vanuit D o n k e r b r o e k in F r i e s l a n d n a a r Drenthe
en niet het m i n s t door de landelijke b e k e n d h e i d van
o m hun s t e n e n v e r z a m e l i n g aan te v u l l e n .
m e e s t e r B e r n i n k en zijn m u s e u m . De familie de Roever w a s een oud z e e m a n s g e s l a c h t en de v a d e r van W i l l e m
GRONDBOOR & H A M E R NR 1 - 2006
Afbeelding 4a. De gepolijste helft van de kogeldioriet van Eext zoals deze vandaag de dag nog ligt te pronken in het museum Natura Docet in Denekamp. De afmetingen van de steen zijn 55 x 25 cm. De kogels (a) zijn ingebed in een tussenmassa van dioriet (b). Middenonder
Afbeelding 3.
komt een gebied
Dr. W.P. de Roever (1917-2000), oud-hoogleraar geologie
voor dat vrijwel uit-
"Laat ik U gerust stetlen: Uw gesteente is een kogel-
aan de Universiteit van Amsterdam.
dioriet; als er een gesteente die naam verdient, is het
sluitend uit zwarte
wel het Uwe. En dan bent u ook zeer bevoorrecht
hoornblende bestaat
van de 'zwarte hoornblende
door
P a u l w a s kapitein bij de Koninklijke Pakketvaart M a a t -
de aanwezigheid
schappij. Tijdens een vakantie van het gezin de Roever
bovendien nog van het niet orbiculair ontwikkelde
in D e n e k a m p en een bezoek aan m u s e u m N a t u r a Docet
vengesteente
w a s de jonge W i l l e m P a u l , l e e r l i n g van een g y m n a -
de onderkant kan zien. De aanwezigheid
s i u m in A m s t e r d a m , o n d e r de indruk van de befaamde
'onvolkomenheden'
zwerfsteen c o l l e c t i e van het m u s e u m en van de m a n i e r
belangrijk als het feit dat u een kogeldioriet
w a a r o p m e e s t e r B e r n i n k h e m wist te i n s p i r e r e n . L a t e r
niet iedereen is zo
of moedergesteente,
band' en ne-
(de 'mond' van de zwerfsteen).
dat ik op de foto aan
in uw kogeldioriet
van deze twee is minstens
even
heeft. Lang
gelukkig."
mocht hij nog een w e e k op het m u s e u m logeren o m zich v e r d e r in de geologie te v e r d i e p e n . Het lag dan ook voor de hand dat hij in 1934 zou kiezen voor een studie in de
"Als U er voor zou voelen om het wonder te laten
doorza-
gen, en een deel van een der helften voor onderzoek af
geologie en w e l aan de universiteit van A m s t e r d a m . Tij-
te staan, lijkt het niet uitgesloten
d e n s zijn studie had hij r e g e l m a t i g contact met m e e s t e r
gesteente iemand zou kunnen promoveren.
B e r n i n k en in 1939 s c h o n k hij zijn v e r z a m e l i n g van 900
aanraden
stenen en fossielen aan het m u s e u m .
doorzagen,
dat er op dat ene blok Ik zou
willen
het op de volgende manier te doen: Midden loodrecht
op de zwarte hoornblende
Izie foto.} Ik zeg juist midden doorzagen,
band
omdat in het
W i l l e m P a u l wist het k l a a r t e spelen in 1940 op 23-jarige
midden het gesteente het meest 'fris' is voor
leeftijd niet alleen zijn studie af te ronden m a a r ook nog
analyses van kogels, tussenruimte,
c u m laude te promoveren in de petrologie, mineralogie
en het niet orbiculair gesteente. Dan een helft op het
hoornblende
en kristallografie. Hij bleef na zijn afstuderen en promotie
zaagvlak polijsten
verbonden aan het G e o l o g i s c h Instituut van de U n i v e r s i -
bewaren.
teit van A m s t e r d a m dat onder leiding stond van professor
iedere plak aan een kant polijsten.
H.A. Brouwer. Tijdens de Tweede W e r e l d o o r l o g verrichtte
van het blok afstaan voor dat het op uitgebreide
hij diepgravend m i c r o s c o p i s c h en c h e m i s c h onderzoek
onderzocht."
en als museumstuk
chemische band
voor Natura
De andere helft eventueel in plakken Ik zou geen
Docet
zagen, en stukken manier is
aan gesteenten die hij s a m e n met professor B r o u w e r op C e l e b e s en T i m o r had v e r z a m e l d . In 1955 werd hij
Uit dit o n d e r z o e k s r a p p o r t blijkt dat de Roever het
hoogleraar aan de Leidse Universiteit in de mineralogie,
fragment van de kogeldioriet reeds in 1941 uitgebreid
petrologie en kristallografie en in 1957 kreeg hij dezelfde
heeft o n d e r z o c h t op zijn m i n e r a l e b e s t a n d d e l e n . V e r d e r
functie aan de A m s t e r d a m s e Universiteit als opvolger
behandelt hij in zijn brief de g e n e s e van het gesteente en
van professor Brouwer. Hij w e r d prominent lid van de
de t h e o r i e e n die hierover zijn g e p u b l i c e e r d , door o n d e r
Koninklijke N e d e r l a n d s e A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n
andere J . J . S e d e r h o l m en professor Pentti E s k o l a van de
en overleed in 2000 op 83-jarige leeftijd in A m s t e r d a m .
universiteit van H e l s i n k i die een kogeldioriet uit Pidytya in Finland o n d e r z o c h t .
Afbeelding 4b.
Het w a s voor m e e s t e r B e r n i n k een g e l u k k i g toeval dat
Detail van afbeelding
hij in1940, toen de kogeldioriet net goed en w e l in het
4a, gemiddelde door-
m u s e u m w a s g e a r r i v e e r d , het proefschrift van de pas
snede van de kogels
g e p r o m o v e e r d e de Roever kreeg toegestuurd. Dit w a s
is 6 - 8 cm.
voor B e r n i n k aanleiding h e m o m advies te v r a g e n . Zo
a. Schil met blauw-
k w a m er een uitvoerige c o r r e s p o n d e n t i e opgang. B e r nink stelde niet a l l e e n vragen over de kogeldioriet; ook andere g e o l o g i s c h e vragen k w a m e n aan de orde. Hij w a s
zwarte magnetietkorrels. b. Zwarte hoornblen-
juist bezig de laatste hand te leggen aan zijn boek over
de (zie 'mond' van
z w e r f s t e n e n getiteld: 'De Keien O n z e r H e i d e n ' , een boek
Afb. 4a).
dat in het najaar van 1942 zou u i t k o m e n en bedoeld w a s 'om beginnende keiologen op streek te h e l p e n ' . Hierin kon hij de informatie van de Roever v e r w e r k e n .
c. Roze plagioklaas, radiaal gerangschikt om de kern van hoornblende.
Onderzoeksrapport van De Roever
d. Niet gepolijst
Eind 1940 zond B e r n i n k foto's en een fragment van de kogeldioriet n a a r de Roever in A m s t e r d a m en in februari 1941 ontving hij een uitgebreid, met de hand g e s c h r e v e n ,
breukvlak. e. Dioritische tussenmassa.
onderzoeksrapport :
GRONDBOOR & HAMER NR 1 - 2006
13
B e r n i n k volgde het advies van de Roever op. Eind februari
De steen is m a g m a t i s c h en ontstaan d o o r l a n g z a m e
1941 Liet hij de kei d o o r m i d d e n zagen en het zaagvlak van
afkoeling en stolling van m a g m a in de diepere lagen van
het voor N a t u r a Docet b e s t e m d e e x e m p l a a r polijsten. De
de aardkorst. De m e r k w a a r d i g e k r i s t a l s t r u c t u r e n in de
gepolijste helft ligt nog steeds in het m u s e u m te pronken
kogeldioriet noemt De R o e v e r het gevolg van ' m e t a -
(Afb. 4). De andere helft is in m e e r d e r e s t u k k e n gezaagd
morfe differentiatie' (differentiatie d o o r m e t a m o r f o s e
en bij w e t e n s c h a p p e r s aan v e r s c h i l l e n d e universiteiten in
van gesteente).
N e d e r l a n d terecht g e k o m e n . In de loop der jaren zijn ook s t u k k e n in handen van p a r t i c u l i e r e n geraakt.
In een tijdschrift in 1940 gaf B e r n i n k een globale beschrijving van zijn nieuwe aanwinst voordat deze d o o r -
Het d o o r z a g e n w a s voor w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k
m i d d e n w e r d gezaagd (Afb. 1):
van groot b e l a n g . H e l a a s ging d a a r m e e w e l voor een d e e l het e s t h e t i s c h e aspect van de o o r s p r o n k e l i j k e
"In de natuur is de steen zwart met wit. Het witte is sterk
fraaie v o r m v e r l o r e n . W i l l e m P a u l de R o e v e r vond zelf
aangetast
niet de tijd een uitgebreid o n d e r z o e k naar de k o g e l d i o -
een zwarte scherpe massa tussen uit. Onderaan ziet men
door het weer. Het zwarte steekt er overal als
riet te v e r r i c h t e n en een publicatie daarover uit te geven.
fijne zwart-met-witte
Hoe w e t e n s c h a p p e l i j k correct hij w a s , blijkt uit o p m e r -
een kristallijn
kingen in b o v e n g e n o e m d e b r i e f :
vetdspaat is en het zwarte hoornblende
puntjes daar is de steen dioriet d.w.z.
gesteente, waarbij het witte een
Daarboven ziet men talrijke appelschijfjes', "Ik zou tiever niet witlen, dat U bij beschrijving
en aanhaling
kalknatron
wordt
genoemd. doorsneden
van kogels. Op de foto is even te zien hoe deze schijven in
van de gegevens mijn naam zou noemen. Het is name-
het midden korrels zwarte hoornblende
lijk een wetenschappelijke
het klokhuis bij de 'appels'. Dan komt een brede
interessant probleem
schande
om op een
dergelijk
geheet niet dieper in te gaan. Ik heb een te pakken,
van permisch
alkaligesteente
Timor, dat me nog wet een half jaar zal
ander uit
bezighouden."
band Ide mondopening taaie hoornblende.
evenals zwarte
lijkt het), deze ligt echter maar wei-
nig dieper dan de rest van de steen en is weer
pikzwarte,
Boven de 'mondopening'zijn
weer schijfjes. De achterkant Het d i e p e r g a a n d e o n d e r z o e k en de publicatie over de
bevatten,
hetalle
is helemaal zo en maakt
daardoor een conglomeraatachtige
indruk."
kogeldioriet van Eext liet hij d a a r o m over aan zijn vijf j a a r oudere c o l l e g a , J a n de J o n g , die ook m e d e w e r k e r
In zijn a r t i k e l uit 1943 voor de Koninklijke N e d e r l a n d s e
w a s van professor B r o u w e r op het G e o l o g i s c h Instituut
A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n geeft De J o n g een m e e r
van de Universiteit van A m s t e r d a m .
wetenschappelijke beschouwing:
Jan D. de Jong
"De kogeldioriet
bestaat uit kogels, uit plagioklaas
J a n de J o n g p r o m o v e e r d e in 1941 en in zijn p r o m o t i e o n -
bouwd, en een diorietische
tussenmassa.
d e r z o e k b e h a n d e l d e hij, net a l s W i l l e m P a u l de Roever,
ben een diameter
gesteente uit Timor. N a zijn p r o m o t i e o n d e r z o c h t hij
van een groot aantal magnetietkorrels
opge-
De kogels heb-
van 6 tot 8 centimeter.
Het in de
voorkomen buitenste
B e r n i n k ' s kogeldioriet aan de hand van een afgezaagd
delen der kogels verleent deze hun kenmerkende
fragment. Hij p u b l i c e e r d e een v e r s l a g van dit o n d e r z o e k
en schaalbouw.
kleur
in 1943 in een aparte uitgave van de N e d e r l a n d s e A k a d e -
slechts in enkele verspreid liggende korrels
mie van W e t e n s c h a p p e n o n d e r a u s p i c i e n van zijn h o o g -
wordt het in de het buitenste deel veelvuldig
l e r a a r professor B r o u w e r en in hetzelfde j a a r v e r s c h e e n
De kleur van de kern is roze, die van de
van De J o n g ook een publicatie over hetzelfde o n d e r -
delen blauwgrijs.
w e r p in het toonaangevende Duitse tijdschrift, ' N e u e s
desienl, terwijl zich een enkele maal in de kernen een of
Terwijl in de kern van de kogels
magnetiet
voorkomt, aangetroffen.
magnetietrijkere
De kogels bestaan uit plagioklaas
J a h r b u c h fur M i n e r a l o g i e , Geologie und P a l e o n t o l o g i e ' .
meer kristallen
Van deze uitvoerige uiteenzetting volgt h i e r o n d e r een
geringe hoeveelheid
van groenzwarte
hoornblende
s a m e n v a t t i n g . Uit de briefwisseling van De J o n g en De
tiet, epidoot, chloriet, sericiet, alkali-veldspaat,
Roever met m e e s t e r B e r n i n k , t u s s e n 1940 en 1943, en
prehniet,
treden op monokliene
magnetiet en limonietisch
(an-
bevinden. In
pyroxeen,
apa-
carbonaat,
materiaal.
uit de publicatie in het g e r e n o m m e e r d e Duitse v a k b l a d blijkt dat De J o n g g e b r u i k kon m a k e n van de voorlopige
Belangwekkend
o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n en adviezen van De Roever. J a n de
gioklaas in de kogels. Dit mineraal treedt op in
J o n g w e r d lector in de s e d i m e n t o l o g i e in L e i d e n en later
te, radiaal gerangschikte
h o o g l e r a a r in de geologie aan de L a n d b o u w H o g e s c h o o l
sionale min of meer afgeronde
in W a g e n i n g e n en overleed in 1992 op 79-jarige leeftijd.
van de eerste ten opzichte van de tweede veldspaat
is de wijze van voorkomen
van de pla-
individuen en in een korrels. Uit de
langgerekequidimenbegrenzing blijkt
dat we hier te doen hebben met korrels, die door een
Herkomst, ontstaan en macroen microscopisch onderzoek
jongere generatie
De kogeldioriet toont z o w e l naar beeld a l s n a a r m i n e r a -
van gelijke samenstelling
zijn vervangen.
van langgerekte
De plagioklazen
individuen
gedeeltelijk
van beide gene rat ies zijn
landesienl.
logische s a m e n s t e l l i n g een vrijwel v o l k o m e n o v e r e e n k o m s t met het door de Fin P. E s k o l a in 1938 b e s c h r e v e n
De diorietische
gesteente van Pioytya in F i n l a n d . M e n n e e m t d a a r o m
lair mengsel van plagioklaas
landesien)
aan dat onze kogeldioriet ook afkomstig is uit F i n l a n d .
blende, met een gemiddelde
korrelgrootte
bestaat uit een
aequigranu-
en groene
N a het s m e l t e n van de gletsjers die N e d e r l a n d g e d u -
ter. Als nevenbestanddelen
titaniet, biotiet, epidoot, chloriet, sericiet,
j a a r geleden) bedekten tot o n g e v e e r de lijn H a a r l e m -
kwarts, pretnet, magnetiet en Umoniet. Deze
N i j m e g e n , lag het noorden van ons land bezaaid met een
tussenmassa
o n v o o r s t e l b a r e hoeveelheid z w e r f s t e n e n uit S c a n d i n a v i e
het veelal convexe contact van de plagioklaas
en F i n l a n d . Ook onze kogeldioriet w e r d , l o s g e r a a k t van
van de hoornblende.
het m o e d e r g e s t e e n t e in F i n l a n d , met deze r e u s a c h t i g e
het contact van de kogels met de tussenmassa
' t r a n s p o r t b a n d ' van ijs n a a r Drenthe vervoerd en d a a r
met de c-as parallel aan het raakvlak van de
GRONDBOOR & H A M E R NR 1 - 2006
onderscheid
hoorn-
van 6 millime-
rende de voorlaatste ijstijd (het S a a l i e n ; z o ' n 200.000
gedeponeerd.
14
tussenmassa
treden op: apatiet,
zirkoon,
alkaliveldspaat, diorietische
zich van normale dioriet door
De hoornblende
kristallen
ten
opzichte
liggen bij meestal kogels.
Het meest kenmerkende
verschijnsel
in dit gesteene,
zowel in de kogels als in de diorietische het gedrag van de jongere
tussenmassa,
veldspaatgeneratie
van de oudere veldspaat en hoornblende. reeds de vervanging van een oudere
DANKWOORD is
ten opzichte
Ik bedank E d m o n d de R o e v e r voor zijn bijdrage a a n dit a r t i k e l . E d m u n d de R o e v e r is de zoon van W i l l e m P a u l de R o e v e r en is evenals zijn v a d e r afgestudeerd in de
We zagen veldspaatgeneratie
m i n e r a l o g i e , petrologie en k r i s t a l l o g r a f i e .
door een jongere in de kogels en de vervanging van de hoornblende
door veldspaat in de tussenmassa.
ker echter treden de vervangingsverschijnselen contacten
van de kogels met de hoornblende
senmassa.
Duidelijop aan de van de tus-
Het is vooral hier dat fraaie vervangingen
hoornblende
door veldspaat worden
van
waargenomen."
LITERATUUR De Jong, J.D., 1943. De kogeldioriet z w e r f s t e e n van Eext (Drenthe). Koninklijke N e d e r l a n d s e A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n afd. N a t u u r kunde, Vol. L l l , nr. I.
O r b i c u l a i r (=kring- of kogelvormig) gesteente op zich
De Jong, J.D., 1943. Ein K u g e l d i o d o r i t g e s c h i e b e von Eext
is a l z e l d z a a m , laat staan k o g e l d i o r i e t g e s t e e n t e . Wat
(Provinz Drente), nebst B e t r a c h t u n g e n u b e r d i e
de kogeldioriet van Eext bovendien zo uniek maakt, is
Entstehung der Kugelgesteine. Neues Jahr-
de a a n w e z i g h e i d van de z w a r t e h o o r n b l e n d e b a n d (de
buch fur M i n e r a l o g i e , Geologie und P a l e o n t o l o -
mondopening) en het niet o r b i c u l a i r e , d i o r i e t i s c h e m o e -
gie, 194 - 208.
d e r g e s t e e n t e w a a r u i t het onderste gedeelte van de steen bestaat. K e n m e r k e n d voor deze kogeldioriet is dat bij de genese z o w e l in de k o g e l s a l s in de t u s s e n m a s s a een
Bernink, J.B., 1942. De Keien O n z e r H e i d e n . J . B o o m en Z n . , M e p p e l .
jongere v e l d s p a a t g e n e r a t i e e e n d e e l van de oude v e l d spaat en h o o r n b l e n d e heeft v e r v a n g e n . Dit f e n o m e e n is e c h t e r a l l e e n m e t een m i c r o s c o o p te z i e n .
Schuddebeurs, A.P., 1984. De K o g e l - z w e r f b l o k k e n van Rinke N o l l e s . G r o n d b o o r en Hamer, j u n i / a u g : 84.
TENSLOTTE N a t u r a Docet in D e n e k a m p , het oudste regionale n a t u u r h i s t o r i s c h e m u s e u m van N e d e r l a n d (1911), m a g zich
Sederholm, J . , 1928. On o r b i c u l a r Granites, spotted a n d n o d u l a r granites etc. A n d on R a p a k i w i texture.
g e l u k k i g prijzen m e t z o ' n j u w e e l te m i d d e n van zijn o m -
B u l l e t i n de la C o m m i s s i o n G e o l o g i q u e de F i n -
vangrijke c o l l e c t i e z w e r f s t e n e n en f o s s i e l e n . De directie
lande, H e l s i n k i , nr. 83.
hoopt dat e n k e l e s t u k k e n van de kogeldioriet die in 1940 w e r d e n afgezaagd en h e r en d e r in N e d e r l a n d terecht
Eskola, P., 1938. On the esboitic c r y s t a l l i z a t i o n of o r b i c u -
k w a m e n nog e e n s t e r u g k e r e n in het m u s e u m . Dat zou
lar r o c k s . The J o u r n a l of Geology,
het g e h e e l nog i n t e r e s s a n t e r m a k e n voor N a t u r a Docet.
Vol. 46, 448 - 485.
J a n n u s R u s s c h e n wist na zijn vondst in 1937 a l dat zijn
Tex, E. ten & Zwart, H.J., 2002. L e v e n s b e r i c h t W i l l e m
kei iets bijzonders moest zijn. Het moet h e m goed g e -
P a u l de Roever. L e v e n s b e r i c h t e n en H e r d e n -
daan hebben dat zijn steen, die door de W a g e n i n g s e d o -
kingen van de Koninklijke N e d e r l a n d s e A k a d e -
centen in de geologie tijdens zijn studie w e r d g e n e g e e r d ,
mie van W e t e n s c h a p p e n , A m s t e r d a m , 89 - 94.
later, na 1940, d o o r m e e s t e r B e r n i n k uit D e n e k a m p z o v e e l aandacht k r e e g . P a s na 1941 deden w e t e n s c h a p pelijke instituten, ook W a g e n i n g e n , moeite o m e e n brok van dit bijzondere en ook nog e s t h e t i s c h fraaie natuurproduct te b e m a c h t i g e n . Het is j a m m e r dat J a n n u s de h e r n i e u w d e b e l a n g s t e l l i n g voor zijn vondst in 2005 niet m e e r mocht beleven want hij overleed in 2002 op 85-jarige leeftijd in L e e u w a r d e n .
c—p
it* DIGGING - PREPARATIONS - WHOLE Int. Dinosaur Digging E i k e n b o o m g a a r d 1 1-13, 5341 CT O s s ( T h e N e t h e r l a n d s ) T e l e f o o n +31 (0) 4 1 2 6 3 4 6 6 9 www.henskensfossils.nl e-mail:
[email protected]
GRONDBOOR & H A M E R NR 1 - 2006
