De hand van de meester
Eerste druk, december 2011 © 2011 Robert Haasbroek Coverbeeld: Bernard Haitink (1983). Foto Stichting Archief Kors van Bennekom www.korsvanbennekom.nl isbn: 978-90-484-2174-9 nur: 665 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur en uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor de directe of indirecte gevolgen hiervan. Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd, waaronder begrepen het reproduceren door middel van druk, offset, fotokopie of microfilm of in enige digitale, elektronische, optische of andere vorm of (en dit geldt zonodig in aanvulling op het auteursrecht) het reproduceren (i) ten behoeve van een onderneming, organisatie of instelling of (ii) voor eigen oefening, studie of gebruik welk(e) niet strikt privé van aard is.
Robert Haasbroek
De hand van de meester
Musici over de invloed van dirigenten op de klank van Nederlandse orkesten
Inhoudsopgave Voorwoord7 Opzet en verantwoording
10
De mythe van de almachtige dirigent
12
Intuïtieve dirigent die kan loslaten: Bernard Haitink
30
Uit de schaduw van de dirigent: de orkestcultuur
37
Orkesttrainers in Nederland. Uitgelicht: Kirill Kondrashin en Mariss Jansons
50
De wisselwerking tussen dirigent en orkest: het verkrijgen van de gewenste respons
62
Er gaat niets boven het concert: Gennady Rozhdestvensky en Valery Gergiev
78
Uitzondering door gave van het woord: Nikolaus Harnoncourt
87
Aanbevolen beeld- en geluidsopnamen
94
Geraadpleegde musici, dirigenten en personen
98
Geraadpleegde literatuur
100
Voorwoord
Zo’n twaalf jaar geleden ontdekte ik de klassieke muziek. Ik wilde wel eens nader kennis maken met dit muzikale genre en kocht van een cadeaubon de verzamelbox Royal Classics. Na enige tijd begon mijn oor te wennen aan dit nieuwe geluid. De relatief lichte kost van deze verzamelbox was een mooie opmaat voor het ‘zwaardere’ symfonische repertoire, waarvoor ik geleidelijk ook een voorkeur ontwikkelde. Steeds vaker ging ik in de plaatselijke speciaalzaak opnamen met elkaar vergelijken. Want na enige tijd werd het mij duidelijk dat de opname (of de interpretatie) van een werk niet bestaat. Hier deed de invloed van een dirigent zich gelden. Door het vergelijken van opnamen ontstond ook mijn fascinatie voor grote dirigenten. Van sommige aansprekende werken, zoals Stravinsky’s Le sacre du printemps, begon ik (historische) opnamen onder dirigenten van naam te verzamelen. Mijn belangstelling voor klassieke muziek beperkte zich aanvankelijk tot het beluisteren van opnamen, totdat ik met een oud-collega naar het Concertgebouw ging voor een uitvoering van Le sacre du printemps. Het concert, met als uitvoerenden Yakov Kreizberg (19592011) en het Nederlands Philharmonisch Orkest – maar ook de prachtige entourage van het Concertgebouw – maakten grote indruk op mij. Daarmee was de toon gezet. Ik ging het Concertgebouw met enige regelmaat bezoeken en woonde er vele andere memorabele concerten bij. Omdat mijn belangstelling voor muziek een dusdanig grote vorm aannam, dacht ik erover mijn interesse ook beroepsmatig in te vullen. Bijvoorbeeld als muziekjournalist. In een stage bij de redactie van het Radio 4-programma Viertakt Podium deed zich een ideale gelegenheid voor. Het was een leerzame en uitermate plezierige tijd, mede omdat 7
de redactie altijd open stond voor het aandragen en uitwerken van eigen ideeën. Na vier maanden werd mijn inzet rijkelijk beloond met een prachtige box van het Holland Festival, die een ereplaats in mijn cd-verzameling heeft gekregen. Helaas kreeg de stage geen vervolg en bleef het bij het proeven aan het werken bij de omroep. Intussen vulde ik mijn passie voor klassieke muziek op een andere manier in. Gedreven door mijn belangstelling voor grote dirigenten, benaderde ik twee oud-musici van het Concertgebouworkest, Rien de Reede en Werner Herbers, en dirigent Ed Spanjaard, om hen te interviewen over hun ervaringen. Deze gesprekken verliepen niet alleen heel prettig, maar smaakten ook duidelijk naar meer. Ik vatte het idee op om mijn belangstelling voor grote dirigenten te gebruiken om doelgericht musici te interviewen over de invloed van een dirigent op de klank van een orkest. Als uitgangspunt nam ik een ervaring van Herbert von Karajan, die in La Scala eens Wagner’s opera Tannhäuser repeteerde. Op een gegeven moment wilde hij even in de zaal gaan luisteren. Hij vroeg aan zijn vriend en beroemde Italiaanse collega Victor de Sabata, die in de zaal zat, of hij het even van hem wilde overnemen. Het resultaat: de klank van het orkest veranderde totaal. Om antwoord te krijgen op mijn vraag, plaatste ik in de zomer van 2008 een advertentie in een aantal landelijke dagbladen. Ook verstuurde ik oproepen naar verschillende orkesten. Uiteindelijk bleek een groot aantal (oud-)musici van de grote orkesten uit Amsterdam, Rotterdam en Den Haag bereid hun medewerking te verlenen. Daarnaast zocht ik contact met enkele prominente concertmeesters uit het buitenland en een aantal dirigenten. Vooral op de persoonlijke gesprekken die ik met de musici voerde, kijk ik met een goed gevoel terug. Steeds stond de liefde voor muziek centraal en passeerden talloze anekdotes de revue. In 2010 besloot ik op basis van de verzamelde informatie geen musici of dirigenten meer te benaderen. Alle verkregen informatie te verwerken tot een manuscript bleek een lastige taak. Hoe ik geprobeerd heb al deze informatie toch een plaats te geven, licht ik toe in Opzet en verantwoording. 8
Veel dank ben ik verschuldigd aan de (oud-)musici die geheel vrijwillig hebben meegewerkt aan een project van een zeer enthousiaste jongeman. Zonder hen zou dit boek niet mogelijk zijn geweest. Ook naderhand bleken zij steeds bereid om prangende vragen te beantwoorden. In het bijzonder wil ik de volgende musici bedanken: Ronald Karten, Roland Krämer, Jos de Lange, Henriëtte Luytjes, George Pieterson, Brian Pollard en Adriaan van Woudenberg van het Concertgebouworkest, daarnaast Ben Legebeke, Hans Roerade, Harro Ruijsenaars en Mikhail Zemtsov van het Residentie Orkest, en verder Jan Jansen, Maija Reinikainen en Karel Schoofs van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Een woord van dank gaat ook uit naar Hans Visser, muziekjournalist van het Noordhollands Dagblad, die mij waardevolle adviezen gaf na het doorlezen van delen uit het manuscript. Het contact met musici en dirigenten gaf mij de kans mijn passie voor klassieke muziek vorm te geven. Bovendien verschafte het werken aan het manuscript mij meer inzicht in de uiterst complexe wisselwerking tussen dirigent en orkest. Ik hoop dan ook dat mijn boek een bijdrage kan leveren aan een genuanceerder beeld van de dirigent en zijn relatie met het orkest. In de toekomst hoop ik mij nog eens te kunnen wijden aan het schrijven van een biografie van een vooraanstaand dirigent zoals Bernard Haitink of Valery Gergiev. Vooralsnog heeft het werken aan dit boek mij al veel plezier bezorgd. Ik hoop dat dit in het eindresultaat doorklinkt. Robert Haasbroek Alkmaar, 27 november 2011
9
Opzet en verantwoording
Gemakkelijk was het niet om de grote hoeveelheid informatie die de musici, dirigenten en personen mij verschaften tot een goedlopend geheel te verwerken. Bij het ordenen van de informatie werd ik bovendien herhaaldelijk geconfronteerd met de complexiteit van het onderwerp. Een onderwerp waarop ik mij vol overgave had gestort. Zo levert de wisselwerking tussen dirigent en orkest al voldoende stof op voor het schrijven van een lijvige studie. Uiteindelijk koos ik voor een opzet die zowel de rijkdom aan informatie als het complexe karakter van de vraag recht doet, door een aantal aspecten uit de relatie tussen dirigent en orkest uit te lichten. Om antwoord te kunnen geven op de vraag hoe verschillende dirigenten een stempel op de klank van Nederlandse orkesten hebben kunnen drukken, is het allereerst noodzakelijk een aantal andere vragen te beantwoorden. In hoeverre heeft een dirigent invloed op een uitvoering en op de klank van een orkest? Ook andere vragen dringen zich onvermijdelijk op: welke invloed gaat er eigenlijk van het orkest uit? En wat maakt de wisselwerking tussen dirigent en orkest tot een succesvolle? Stap voor stap wordt duidelijk hoe groot de invloed van een dirigent op de klank is en eveneens zijn relatie met het orkest ontrafeld. Is er een aspect belicht, dan wordt er overgeschakeld naar het Nederlandse muziekleven. Hoe slagen topdirigenten als bijvoorbeeld Bernard Haitink, Mariss Jansons, Valery Gergiev en Nikolaus Harnoncourt erin een stempel op een orkest te drukken? En naar welke klankaspecten gaat hun aandacht vooral uit? Deze (en andere) grote dirigenten worden steeds op een passende plaats in het boek geïntroduceerd. Zo toont de werkwijze van Bernard Haitink aan hoe het vertrouwen onder dirigenten in de kwaliteit van 10
het orkest gegroeid is. Hoe een dirigent een wezenlijke bijdrage aan het niveau van een orkest kan leveren, bewijst Mariss Jansons. Valery Gergiev en Nikolaus Harnoncourt ten slotte, laten zien op welke uiteenlopende manieren een dirigent met een orkest kan communiceren om tot een goede uitvoering te komen. Iedere dirigent staat ook voor een typische aanpak, die varieert van overwegend intuïtief tot meer intellectueel, en van uiterst gedegen tot zeer gewaagd. Ik heb er bewust voor gekozen om de musici zo veel mogelijk zelf aan het woord te laten over de dirigenten waarmee zij werk(t)en. Verder nam ik me voor, ondanks de complexiteit van het onderwerp, geen wetenschappelijke verhandeling te schrijven met talloze verwijzingen en een conclusie. Wel een verantwoorde en toegankelijke bijdrage aan een buitengewoon interessant onderwerp. Voor de algemene hoofdstukken kon ik daarbij niet om de nodige literatuur heen. Verder heb ik gebruikgemaakt van interviews met topdirigenten met wie ik niet in contact kon komen. Een lijst van alle bronnen die ik heb geraadpleegd, is achter in het boek opgenomen.
11
