NAH bij kinderen en jongeren: plasticiteit en herstel Caroline van Heugten Universiteit Maastricht
[email protected]
Inhoud presentatie Plasticiteit van het brein Hersenletsel Schade en herstel Lange termijn gevolgen Behandeling en begeleiding Voorkomen beter dan genezen? En wat doet u morgen?
Plasticiteit van het brein
Plasticiteit • Veranderingen in de organisatie van de hersenen van individuen als gevolg van (normale) ontwikkeling, leerprocessen en ervaring: 1. ontwikkeling van de hersenen 2. plasticiteit bij volwassenen 3. plasticiteit na hersenletsel
Plasticiteit: 1. ontwikkeling van de hersenen
Hersenen?
Gedrag?
Gedragsontwikkeling
Ontwikkeling van de hersenen • Bij geboorte volledige hersenschors en set van zenuwcellen • Jeugd: vooral nieuwe verbindingen • 0-6 jaar: meer volume • Ontwikkeling niet overal tegelijk klaar
Ontwikkeling van uitvoerende functies (Anderson, 2002) Aandacht Flexibiliteit Doelen stellen Verwerking
Plasticiteit: 2. plasticiteit bij volwassenen • Neurogenese mogelijk = nieuwe zenuwcellen • Structurele veranderingen bij leerprocessen mogelijk • Functionele veranderingen na oefenen mogelijk
Maguire et al, 2000: groter hersenvolume In gebieden voor ruimtelijk geheugen bij Londense taxi chauffeurs
Plasticiteit: 2. plasticiteit bij volwassenen • Neurogenese mogelijk = nieuwe zenuwcellen • Structurele veranderingen bij leerprocessen mogelijk • Functionele veranderingen na oefenen mogelijk
Driemeijer et al, 2008 + Scholz et al, 2009: zowel grijze als witte stof veranderingen na leren jongleren
Plasticiteit: 3. plasticiteit na hersenletsel (v Zomeren & Deelman, 1978)
Plasticiteit: 3. plasticiteit na hersenletsel (Wolf, 2007)
• CIMT bij CVA patienten: * 3 uur per dag, 10 dagen * functionele oefeningen • CIMT leidt tot verbeteringen in arm functie • Structurele veranderingen in grijze stof van motorische en sensorische gebieden
Hersenletsel bij kinderen en jongeren
Oorzaken hersenletsel bij kinderen • Traumatisch: • Niet traumatisch: verkeersongeval zuurstofgebrek val infecties voorwerp tegen het hoofd tumor voorwerp in het CVA hoofd drugs/alcohol epilepsie etc.
Vóórkomen • Traumatisch letsel: tussen 100-300 per 100.000 jaar • Niet traumatisch: ???? (50-150?) • 16.000 kinderen <25 jaar met traumatisch hersenletsel naar ziekenhuis elk jaar • 150.000 < 21 jaar ooit hersenschudding of hersenkneuzing • Vooral jongens >12 jaar
Vóórkomen • Ernst: Glasgow Coma Score, PTA, neurologische afwijkingen, CT/MRI scan (GCS: ogen, vragen, bewegen) licht: GCS (13-15) matig: GCS (9-12) ernstig: GCS (<9)
-> 75-80% -> 5-10% -> 3-8%
•
Let op: indeling op basis van acute symptomen, niet op basis van gevolgen
Schade en herstel
Gevolgen van hersenletsel • • • • • • • •
Medische gevolgen Bewustzijn en vegetatieve functies Motorische en sensorische functies Cognitieve functies Communicatie Persoonlijkheid en gedrag Sociaal-emotionele ontwikkeling Gevolgen voor het gezin en de omgeving
Factoren van invloed op (functioneel) herstel (1) • Premorbide factoren: * leeftijd * intelligentie * opleidingsniveau * persoonlijkheid * alcohol- en drugsgebruik * sociale omgeving * al aanwezige problemen
Leeftijd en herstel • Kenhard principe: hersenletsel bij kinderen heeft minder ernstige gevolgen dan vergelijkbaar letsel bij volwassenen omdat het brein nog in ontwikkeling is • Gevolg: minder behandeling en aandacht voor kinderen
Leeftijd en letsel (Anderson, 2005) • • • • •
N=122 kinderen, TBI, ziekenhuis Leeftijd bij letsel: 0-2 jaar, 3-7 jaar en 8-12 jaar Ernst: licht, matig en ernstig Onderzoek: direct, 12 en 30 maanden later Cognitief herstel: minimaal bij ernstige groep van 3-7 jaar • Cognitief herstel: minimaal bij matige en ernstige groep van 0-2 jaar • Leeftijd en ernst dus dubbel risico op een slechte afloop!!
Leeftijd en letsel (Anderson, 2002)
‘Growing into the deficit’
Factoren van invloed op (functioneel) herstel (2) • Factoren in relatie tot het letsel: * aard en ernst van het letsel * behandeling direct na het letsel *specifieke stoornissen, met name in persoonlijkheid en gedrag
Hoe licht is licht letsel? (Hawley, 2004)
licht
matig
ernstig
Ernstige beperkingen Matige beperkingen Lichte beperkingen Goed herstel
0
0
5
23
22
26
46
39
48
28
39
21
Volledig herstel
3
0
0
Factoren van invloed op (functioneel) herstel (3) • Factoren na het letsel: * ontvangen behandeling * steun uit de omgeving * financiele problemen * …….
Functioneel herstel bij ontslag uit de revalidatie (Bedell, 2008) • N=167, 5-18 jaar, revalidatieopname • PEDI bij opname en ontslag = Pediatric Evaluation of Dsability Inventory • PEDI scores verbeteren significant • Kortere opname: hogere score op mobiltieit en ADL • Minste verbetering op sociaal functioneren • Jonge kinderen hadden slechere uitkomst dan oudere kinderen • Slechtere uitkomst bij lagere SES en fianciele situatie
Gedragsproblemen in de eerste 18 maanden (Chapman, 2010) • Kinderen met matig en ernstig hersenletsel vergeleken met orthopedische letsels • Kort na letsel en 6, 8 en 12 maanden later • Ernstig hersenletsel groep heeft na 18 maanden meer externalizerende gedragsproblemen en problemen met planning en organisatie dan orthopedische groep • Problemen ontstonden gedurende de follow up a.g.v. losse opvoeding, familieproblemen en lage SES
Lange termijn gevolgen
Cognitieve uitkomst 10 jaar later (Horneman, 2009)
• N=156, TBI, 0-17 jaar • Follow up 10 jaar later • Slechte testpresetaties op: * intellectueel gebied, vooral verbaal functioneren * verbaal leren * geheugen * visuo-contruciteve functies * planning en organisatie • Er is herstel, maar op verschillende domeinen blijft het functioneren slecht, vooral uitvoerende functies
Kwaliteit van leven van volwassenen na kinderletsel (Anderson, 2009)
• N=130, TBI als kind, nu 18-42 jaar • Meeste volwassenen vinden hun kwaliteit van leven voldoende • 17% rapporteert een lage KvL • Lage KvL gaat gepaard met: * ervaren afhankelijkheid * ernstig letsel * jonge letsel leeftijd * als school niet is afgemaakt * aanwezigheid van psychologische problemen
Behandeling
Behandel- en begeleidingsmogelijkheden • In een pedagogische context • Met en door gezin en andere betrokkenen • Aansluitend bij de fase van herstel: * acute zorg * zorg in de vegetatieve fase * revalidatie * cognitieve revalidatie * gedragssbehandeling * speciaal onderwijs * speciale aandacht in onderwijs * begeleiding en ondersteuning van het gezin * monitoring en volgsysteem
Cognitieve revalidatie (Slomine, 2009)
• Vroege neurorevalidatie (Melchers 1999) • ATAG-k voor aandacht en geheugen (Van ‘t Hooft 2005)
• Aanbod behandeling via therapeut of familie (Braga 2005)
• Probleemoplossende vaardigheden voor het hele gezin (Wade 2006) • Informatie om kennis en inzicht te vergroten (Beardmore 1999)
• Neuropage (elektronisch hulpmiddel) voor geheugen en aandacht (Wilson 2001)
Behandelen in de thuissituatie (Braga, 2005)
• Conventionele revalidatie aangeboden door therapeuten 2 uur per dag 5 dagen per week óf • Oefeningen aangeboden in de thuissituatie door familieleden tijdens dagelijkse routines van het kind • Significante en klinisch relevante verbeteringen op cognitieve en fysieke domein
Voorlichtingsbrochure (Ponsford, 2001)
• 1 week na licht hersenletsel werd een assessment gedaan en een voorlichtingsbrochure over NAH uitgedeeld • Na 3 maanden was er meer angst en depressie bij de controlegroep die alleen op 3 maanden werd gezien en geen brochure had gekregen • Dit is ook bekend uit CVA studies
Ondersteuning van het gezin (Cole, 2009)
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Houd rekening met de ontwikkeling Stem de interventie af op de individuele familie Bied bemiddeling aan Geef voorlichting en educatie over het letsel Zorg dat het gezin op 1 lijn zit Pas de omgeving van het kind aan Geef vaardigheidstaining aan familie én kind
Of …..
Wie krijgt een traumatisch hersenletsel? (McKinlay, 2010) Wie krijgt een traumatisch hersenletsel ? Leeftijd: 0-15 jaar Oorzaken: vallen, voorwerp tegen het hoofd, sport
Jongens
Moeder <24 jaar Lage levens standaard
Wie krijgt een traumatisch hersenletsel ?
Depressie moeder
>2 gedrags problemen
Moeder geen opleiding >4 negatieve life events
Familie lage SES
Te lieve moeder
Jongens
Moeder <24 jaar Lage levens standaard
Wie krijgt een traumatisch hersenletsel ?
Depressie moeder
>2 gedrags problemen
Moeder geen opleiding >4 negatieve life events
Familie lage SES
Te lieve moeder
jongens
Moeder <24 jaar Lage levens standaard
Wie krijgt een traumatisch hersenletsel ?
Depressie moeder
>2 gedrags problemen
Moeder geen opleiding >4 negatieve life events
Familie lage SES
Te lieve moeder
Voorkomen is beter dan genezen!
en wat doet u morgen?
Huiswerk 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Wat doet u morgen? 1. Herken en erken hersenletsel bij kinderen en jongeren 2. Kind met problemen? Denk aan hersenletsel op jongere leeftijd 3. Hoe licht is licht? Ook licht letsel heeft gevolgen 4. Let vooral op de minder zichtbare problemen: cognitie, emoties en gedrag 5. Volg het kind: gevolgen zijn niet stabiel 6. Volg het gezin: ook zij hebben er last van 7. Voorlichting en informatie is nooit genoeg 8. Verwijs door voor gerichte behandeling
Bedankt voor uw aandacht!
