Naar herstel op landschapsniveau van beekdalen in Nederland Over leven en werk van het OBN-deskundigenteam Beekdallandschap Piet Verdonschot, OBN DT Beekdallandschappen m.m.v. Uko Vegter, Rob van Dongen, Camiel Aggenbach, Ralf Verdonschot
Vandaag • Wat is Kennisnetwerk OBN?
• Wat doet het Deskundigenteam Beekdallandschap? • Enkele voorbeelden
Kennisnetwerk OBN Doel Het bevorderen van de ontsluiting, ontwikkeling, uitwisseling, verspreiding en benutting van kennis omtrent natuurherstel • Praktische adviezen voor beheerders en eigenaren • Centrale rol voor Deskundigenteams
Kennisverspreiding EL&I-programma ‘Kennis voor Natuur’ Websites Natuurportal: Kenniscentrum voor natuurbeheer! – Natuurkennis (wetenschappelijke kennis en beheeradvies uit DTs) – WIKI natuurbeheer (WIKI = interactieve website met praktische kennis) – WIKI natuuronderwijs (kennis voor groen onderwijs) – Natuurbeheer.nu (informatie over beleid, subsidies, regelingen en beheer) – Veldwerkplaatsen
NatuurkennisDTs Laatste kennis over natuurherstel, ten behoeve van: • Natura 2000-gebieden; • leefgebiedenbenadering; • biodiversiteitsdoelstellingen.
Multidisciplinaire deskundigenteams en aanpak op landschapsschaal is dé combinatie voor vergroten veerkracht natuur:
OBN zorgt voor natuurkwaliteit!
Deskundigenteams (DT’s) Benadering op landschapsschaal! • • • • • •
Duin- en kustlandschap Heuvellandschap Laagveen- en zeekleilandschap Rivierenlandschap Droog zandlandschap Nat zandlandschap
• Beekdallandschap En het Expertiseteam FAUNA
DT Beekdallandschap Vertegenwoordigers vanuit: – TBO’s (SBB, NM, de landschappen) – Universiteiten (KUN, UA, RUG) – Onderzoeksinstituten (KWR, Alterra, Vlinderstichting, Stichting Bargerveen)
– Waterschappen – DLG
Kijken naar processen op landschapsschaal
Kijken naar processen op landschapsschaal
Kijken naar processen op landschapsschaal temporeel •
levenscycli, seizoenen, e.d.
longitudinaal •
van mineraalarm boven naar rijk beneden
dwarsrichting •
verticaal
van mineraalarm en droog hoog naar rijk en nat laag
• van zwermruimte hoog naar schuilplaatsen in bodem
Recent onderzoek DT Beekdallandschap Afgeronde (A) en lopende onderzoeken (L) – Preadvies beekdallandschap (A) – Herstel veenvormende begroeiingen in beekdalen (L) – Enquête beekdalherstelprojecten (A)
– Effecten van bevloeiing en mogelijkheden voor herstel van broekbos (Lankheet)(A) – Habitatgeschiktheid beekvissen (L)
Recent onderzoek DT Beekdallandschap – Effecten maaibeheer op ontwikkeling van levengemeenschappen van kleine zeggenmoerassen in beekdalen (L) – Herstel van kleine ecotopen op de hydrologische gradiënt (samen met Nat Zandlandschap (L) – Herstel broekbossen in beekdalen (L) – Brochure + typologie beekdalen (A)
Pre-advies DT Beekdallandschap • stand van zaken herstelkennis beekdalen & beken
• stap naar herstel op landschapsschaal • wat is bekend en wat niet
• kansen en knelpunten i.r.t. beleid & beheer • formuleren kennisvragen
Pre-advies DT Beekdallandschap sleutelfactoren & fauna
beekdaltypologie (aquatische typen<> hydroecologische typen
doelen & praktijk beleidsvelden
referentiebeelden
confrontatie beleidsvelden
knelpunten kennislacunes kennisvragen
proiriteiten onderzoeksagenda korte en lange termijn
Pre-advies => Kennisagenda Herstel van beekdallandschappen (6 thema’s) 1. Herstel moerasbeken, moeras- en veenvorming 2. Morfologie en structuur van beken 3. Afvoerregime, stroomsnelheid van beken en overstroming in beekdalen 4. Chemische kwaliteit van grond- en beekwater 5. Leefgebieden en ecologische vereisten van soorten 6. Leren van lopende projecten
Integrale typologie beekdalen Kenmerken: • Combinatie Hydro- en aquatisch-Ecologische typen • Geologie / Geomorfologie / Hydrografie • Hydrologie / Bodem • Geo(hydro)chemie 1. 2. 3. 4.
Natte infiltratiegebieden met lokale kwel Afvoerloze laagte (moerasbeek) Weinig hellende beekdalen met kwel (laagland) Weinig hellende, vlakke beekdalen met sterke (voormalige) slibafzetting (overgang Pleisto-Holoceen) 5. Sterk hellend, hoge beekdalen met lokale kwel (stuwwallen) 6. Sterk hellend, lage beekdalen met kwel (heuvelland)
Broekbosherstel Lankheet • Kunnen we de abiotische condities en vegetatie van broekbossen herstellen m.b.v. kunstmatige inundaties? • Welke processen versterken of beperken broekbosherstel?
• Beken niet te eutroof voor broekbos of vise versa?
2005: voor inundatie
Met inundatie: eutrofe vegetatie, met Alnion soorten
2007 stagnant oppervlaktewater in zomer
2009 geen inundatie in zomer
Kunnen we de abiotische condities en vegetatie van broekbossen herstellen m.b.v. kunstmatige inundaties? • duurzaam herstel basenrijke omstandigheden • sterke eutrofiering maar ook sterke uitspoeling van P+N • snel herstel/terugkeer broekbossoorten maar sterke toename voedselminnende soorten • toxiciteit onbelangrijk? • lange termijn herstel vegetatie nog onduidelijk • respons aquatische fauna??? • plaggen heeft geen zin
Beken niet te eutroof voor broekbosontwikkeling of vise versa? • relatief lage concentratie opgelost P en sediment P is pré • veel voedingsstoffen komen uit het stroomgebied – stroomgebiedsmaatregelen gewenst
• beekdalinrichting: – ruimtelijke differentiatie van sedimentatie – balans tussen overstromingsfrequentie en oppervlak
• overstroomd broekbos is bron van voedingsstoffen – optie afgraven voor overstromen
Leidraad Beekvissen Habitat- en systeemgeschiktheidsmodel
Landschapsfilters
“Habitat template”
Poff 1997; Townsend & Hildrew 1994
Fysiologie Morfologie Gedrag
Levenstrategie
Introductie Levenstrategieën vissen “Equilibrium”
Middelgroot tot groot Snelle larvale groei Laat volwassen Veel kleine eieren Synchronisatie reproductie
“Periodic”
Klein tot middelgroot Grote en weinig eieren Vorm van broedzorg Langzame groei Lang reproductieseizoen
Klein, snel volwassen Kleine eieren Lang reproductieseizoen met meerdere paaimomenten
“Opportunistic”
Winemiller & Rose 1992; Blanck et al. 2006
Methode Selectie beekvissen
“Equilibrium”
Beekprik
Serpeling
“Periodic”
Kwabaal
Rivierdonderpad
Kopvoorn
Riviergrondel
“Opportunistic”
Methode Habitat en systeemeisen volwassen vis Habitatoptimalisatie via paaimigratie
Eiafzet, ontwikkeling tot vrijzwemmende larve Compensatie van drift
Ontwikkeling larve/juveniel
Larvale/juveniele stroomafwaartse drift
jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec
Resultaten Analyse geschikheid beeksystemen aan de hand van leidraad
Antw
Score
1. Treden er in de periode maart-juni piekafvoeren op die leiden tot sedimentverplaatsing?
Ja Nee
1a 6
1a. Hoeveel piekafvoeren treden er op in deze periode? Piekafvoeren met een tussenpoze < 4 weken moeten hier als 1 piek worden beschouwd.
1 2 >=3
3 1 ongeschikt
Resultaten Beeksysteem wordt gewaardeerd aan de hand van scores
Volwassen vis Geschikt
Paai/ei
Larve/juveniel
Voldoet aan alle eisen
Vrij geschikt
Score 67-99%
Matig geschikt
Score 34-66%
Weinig geschikt Ongeschikt
Score 1-33% Essentiële component ontbreekt
Resultaten Beeksysteem wordt geanalyseerd op knelpunten Wanneer knelpunt aanwezig: • Brongerichte maatregelen • Effectgerichte maatregelen
Probleem: frequent optreden van piekafvoeren 1. Wordt het gebied zelf of de directe omgeving gedraineerd? 2. Is er veel verhard oppervlak in het bovenstroomse deel? 3. Is er veel directe oppervlakkige of ondiepe afspoeling vanaf aanliggende (landbouw)gronden?
Maatregelen
Afrondend • Diverse onderzoeken o.b.v DT uitgevoerd • Aquatische/terrestrische componenten steeds meer integraal benaderd • Steeds meer ook ad hoc adviezen op basis van vragen beheerders • Actieve interactie met Platform Beek- en Rivierherstel vanuit DT Beekdallandschap gewenst
