Naar een werkbare wetenschap: de tekortkomingen van de postnormale methode Schmontology 17 mei 2010
1
Inleiding en motivatie
kelaars), en aan de andere kant vaccin-angst: wetenschappers bepalen niet wat veilig is voor mijn kind!
In de loop van de lezingenserie is duidelijk geworden dat bij verschillende wetenschapsvormen verschillende groepen betrokkenen beslissen. Zo is een sterrenkundige zo goed als vrij in zijn onderzoek, maar moet een psychiater zich onderwerpen aan een ethische commissie, en een cliënt op zijn beurt weer aan de psychiater. Professor Denys draait aan het knopje.
Hoe groter de belangen, hoe groter de angst. Bij wereldomvattende belangen komt het tot een climax. Op het gebied van klimaatwetenschap bestaat een maatschappijbrede roep om controle op de wetenschappers. Er zijn sceptici bij de vleet en het IPCC-rapport kreeg hevige kritiek. Daar bovenop komt nog dat de theorie nog zeer onzeker is: de wetenschappers die controle zouden willen weten zelf ook maar bijzonder weinig, is het algemeen heersende idee. Ondertussen staat er wel een tijdsdruk op het beleid. Te laat is, in dit geval, gewoon te laat.
Wat in de forumdiscussies en de film “Angst” ook duidelijk bleek is dat controle door anderen bijna per definitie angst opwekt. Spookbeelden van een door elektroden in je hersenen beheerste toekomst waarden al direct rond. Veel van de mensen in de film hadden hun stoornis opgelopen na een trauma waar hun zelfbeschikking in het geding kwam: door geweld of misbruik. Of ze wilden juist geen medicijnen slikken om die zelfbeschikking niet kwijt te raken.
Het is dus noodzakelijk dat politici gaan beschikken over wetenschappelijke data die door de samenleving geaccepteerd kan worden, en wel snel. Sneller dan mogelijk is om volgens de kabbelende natuurwetenschappelijke methoden aan zekerheid te komen. Een voorstel om tot deze kennis te komen is postnormale wetenschap. In dit essay zal ik betogen dat postnormale wetenschap grote tekortkomingen kent, en dat normale wetenschap met methoden die minimaal afwijken van de huidige natuurwetenschap, met zijn
Op het persoonlijke vlak heeft controle dus een enorme invloed. Maar ook maatschappijbreed heerst nervositeit over controle door anderen. Het gevolg is overregulatie in de farmaceutische industrie (wij, via de overheid, moeten beslissen over wat veilig is, niet de ontwik1
grote zekerheid, aangepast kan worden om politici van dienst te zijn in het aanpakken van het klimaatprobleem. Daarvoor bespreek ik eerst de algemene en methodologische fouten in de methode van postnormale wetenschap zoals Funtowicz en Ravetz die presenteren in hun paper “Science for the post-normal age”. Daarna wil ik aantonen dat normale wetenschap in Kuhnse zin niet zo beperkt is Funtowicz en Ravetz het doen voorkomen, en doe ik enige suggesties om de huidige wetenschap beter toepasbaar te maken, met de aantekening dat ook politici zich zullen moeten laten scholen.
2
Postmoderne wetenschap is daarentegen open. Er bestaan meerdere perspectieven naast elkaar: wetenschappers, politici en betrokken leken communiceren onderling. De focus ligt niet op details maar op veelomvattende, complexe problematiek, waarbij het doel is snel tot reëele oplossingen te komen. Er zijn meerdere methodieken mogelijk, en er is grote onzekerheid over de geldigheid van behaalde resultaten.1 Door dit bestaan van meerdere perspectieven is niet meer alleen de gebruikte methode belangrijk, maar ook elementen als de omgeving waarin die methode wordt toegepast, de motivatie achter een methode-keus, en de persoon die het uitvoert. Aangezien postnormale wetenschap dit zelf als essentiëel aanmerkt zullen we in het volgende gedeelte deze elementen beschouwen.
Normale en postnormale wetenschap
Funtowicz en Ravetz definiëren [1] postnormale wetenschap nadrukkelijk in contrast met 3 Motivatie van het postnornormale wetenschap zoals beschreven door male wetenschapsmodel Kuhn. Hierbij bedoelen ze specifiek het stadium waar het paradigma zo goed als vaststaat. Een eerste problematisch onderdeel is de moZe associëren normale wetenschap met een tivatie die Funtowicz en Ravetz geven voor welgedefinieërd vakgebied, waarin men zich de ontwikkeling van postnormale wetenschap. concentreert op details en de grote lijnen zeker In [1] noemen ze als gedeeltelijke onderbouzijn. Over de grenzen van de gebruikte we- wing dat bijvoorbeeld de klimaatcrisis veroortenschappelijke methodes bestaat brede con- zaakt is door de huidige wetenschap. Het zou sensus. De wetenschap is sterk intern gericht: daarom onlogisch zijn te verwachten dat diecommunicatie verloopt bijna uitsluitend tus- zelfde wetenschap in staat is de crisis op te lossen wetenschappers onderling, en ook de con- sen. trole gebeurt door mensen uit het eigen vakDit argument is buitengewoon simplistisch. gebied. De primaire motivatie voor de we- In de eerste plaats is er geen rechte lijn te trektenschappers is nieuwsgierigheid, met als doel ken van wetenschappelijke vooruitgang naar het achterhalen van de waarheid. Door de ri- het overmatig gebruik van grondstoffen dat de gide methodes worden problemen die binnen 1 Beide classificaties uit [1]. het paradigma onoplosbaar lijken genegeerd. 2
klimaatproblemen in wezen veroorzaakt. Het is natuurlijk waar dat het gebruik van fossiele brandstoffen alleen mogelijk is door de wetenschappelijke ontdekkingen die aan de basis van de industriële revolutie liggen. In die zin is de wetenschap een noodzakelijk onderdeel van de klimaatverandering.
Een andere aanleiding voor het onwikkelen van postnormale wetenschap zien Funtowicz en Ravetz in de gebrekkige onzekerheidsrapportage van normale wetenschappers. De mate van zekerheid is niet toegankelijk voor de politici en bijvoorbeeld ingenieurs die de nieuw vekregen kennis als basis voor beleid Het is echter niet beslissend: juist hier is moeten gebruiken. een misschien wel postnormaal te noemen saDit is een valide argument voor verandemenspel van wetenschap, politiek en samen- ring, en gelukkig is hier een verbeterende leving verantwoordelijk. Hoe groot de in- trend in waar te nemen (zie bijvoorbeeld de vloed van politiek op wetenschappelijke voor- onzekerheden in het IPCC-rapport). Maar uitgang kan zijn werd duidelijk in het Enge- controle weghalen bij methodologisch geland van 1860: de Locomotive Law verbood trainde wetenschappers en neerleggen bij een motorvoertuigen harder dan 3km/h te rijden gemengde groep waar ook politici en leken binnen de bebouwde kom, en stelde het ver- bij betrokken zijn zou juist averechts werken. plicht dat een man met een rode vlag de auto Funtowicz en Ravetz merken zelf op dat belopend voor zou gaan. Het doel van de wet- langengroepen wetenschappers als feitenmageving was het verhogen van de verkeersvei- chine gaan gebruiken, en juist eisen dat kennis ligheid. Het gevolg was decimatie van het au- als absoluut wordt gepresenteerd. togebruik en verlies van Groot-Brittanië’s leiEen derde motivatie is dat er in de klimaatdende positie in de ontwikkeling van motoren. problematiek, net als het aidsprobleem, meerDat de wet later werd afgeschaft had weinig te maken met wetenschap en veel met de verslechterde industriële concurrentiepositie. Het moge duidelijk zijn dat zonder deze politieke en economische overwegingen de klimaatverandering even ver weg zou zijn als zonder de stoommachine.
dere geldige perspectieven bestaan. Door het juk van het enkele paradigma zou de normale wetenschap niet in staat zijn daarmee om te gaan. Dit is om meerdere redenen onjuist. Ten eerste zijn er fundamenteel verschillende paradigma’s die binnen de normale wetenschap naast elkaar worden gebruikt. Een voorbeeld wordt gegeven door de Kopenhaagse interpretatie van de quantummechanica die al decennia naast de veelwereldeninterpretatie bestaat. Dit leeft in het hart van de natuurkunde, dat volgens Kuhn (in [3]) alleen door de wiskunde wordt overtroffen als het gaat om vaststaande metho-
In plaats van diskwalificatie van de grote boosdoener “normale wetenschap”2 stelt postnormale wetenschap dus eigenlijk voor alle schuldigen van de klimaatcrisis samen te laten werken aan een oplossing. Hoe deze dan wel gekwalificeerd zouden zijn wordt niet duidelijk.3 2
Saillant detail is ook dat Kuhn in [3] de warmteleer ten tijde van de industriële revolutie nog als pré- probleem als mogelijke toepassing van de methode van normaal aanduidt. postnormale wetenschap. Hoe dat veroorzaakt zou zijn 3 Funtowicz en Ravetz noemen ook het AIDS- door de normale wetenschap laten ze onbesproken.
3
dieken. Dat wetenschappers uitstekend met verschillende wereldbeelden kunnen werken wordt ook gedemonstreerd door het Centraal Planbureau, dat voor elke politieke partij economische prognoses en analyses produceert.
aantal voorbeelden die parallel lijken te lopen aan wat we nu kunnen zien. De klimaatwetenschap werkt ook actief aan het creëeren van consensus en het ontwikkelen van grotere betrouwbaarheid, bijvoorbeeld door computermodellen met verschillende ingebouwde onzekerheden met elkaar te vergelijken. Deze ontwikkeling zou tot een nieuw paradigma kunnen leiden, waarna klimaatwetenschap langzaam in het gebied van normale wetenschap in de zin van Kuhn rolt.
Ten tweede is ook binnen de postnormale wetenschap het bestaan van meerdere perspectieven problematisch. Weliswaar kunnen deze nu directer worden afgewogen omdat alle betrokkenen al tijdens het onderzoeksproces een stem hebben, maar als er uiteindelijk beleid moet worden gemaakt is alsnog een keuze voor een vaste, beperkte set perspectieven noodzakelijk. Als afwegers bij uitstek zul5 Risicoanalyse en politiek len politici hier het voortouw moeten nemen. Deze situatie verschilt in effect niet van de huidige methode waar wetenschappers hun mo- Funtowicz en Ravetz identificeren op dit punt dellen leveren en politici die afwegen tegen de wel een groot en relevant probleem: de overgang naar normale wetenschap gaat veel te belangen van de samenleving. langzaam. De kans is groot dat we op dit moment al beleid moeten gaan voeren om de meest ernstige klimaatschade te beperken. 4 Pre-normale klimaatwe- Hier zou postnormale wetenschap op moeten veren en een methode bieden om met de nu tenschap nog bestaande onzekerheden toch tot beleid te komen. Wat is gegeven deze tekortkomingen de posiHelaas zijn ze op dit punt juist onduidelijk. tie van postnormale wetenschap? Funtowicz Maatschappelijke consensus wordt als belangen Ravetz zien het, op de gebieden waar het van toepassing is, als een evolutie van normale rijk onderdeel van het proces genoemd, evenwetenschap. Ze formuleren het als het ver- als het afwegen van belangen tegen risico’s. lies van het losstaande, unieke wereldbeeld. Maar zoals Hansson zegt in [2] bestaat er nog Vanuit Kuhn gezien zou het logischer zijn om lang geen consensus over hoe risico’s en onde klimaatwetenschap te identificeren als pre- gelijke belangen moreel te plaatsen zijn. Zowel Hannsson als Funtowicz en Ravetz normale wetenschap: zoals bij alle vakgebieden in ontwikkeling wordt er eerst een hoop zien voor deze afwegingen de politiek als aandata verzameld, bestaat er discussie over de gewezen leider. Maar op dit moment kunnen relatieve waarde van verschillende gemeten politici nog helemaal niet met onzekere inforgrootheden, en worden meerdere methodieken matie omgaan. Ze zijn zoals alle mensen innaast elkaar gebruikt. In “The Structure of herent irrationeel, zoals we hoorden tijdens de Scientific Revolutions” noemt Kuhn een groot lezing van Prast. Zij noemde voorbeelden zo4
als de wetgeving die de huidige kredietcrisis Zij achten hen zelfs in staat om direct bij de mogelijk heeft gemaakt. wetenschap betrokken te worden. Als dat een Daarnaast weten ze zich geen raad met valide mogelijkheid is, dan moet het ook te door wetenschappers aangegeven onzekerhe- doen zijn om de wetenschappelijke geletterdden. Zo zijn de aanbevelingen van de heid van de bevolking te verbeteren tot het Commissie-Veerman zeer recent nog door punt waar de gemiddelde kiezer enig inzicht in de Tweede Kamer “controversiëel verklaard”. statistiek heeft verworven. Van wetenschapDeze aanbevelingen waren naar specificaties pers wordt dan nog steeds, en in toenemende van de Kamer gedaan op basis van het Del- mate, geëist dat ze onzekerheden in hun resultarapport, dat naar specificaties van de Ka- taten duidelijk communiceren. mer was uitgevoerd. Hier is dus overduidelijk sprake van direct toepasbare, politiek gestuurde wetenschap.
6
Maar delen van het Deltarapport zijn gebaseerd op data die ook gebruikt is voor het IPCC-rapport. Een gedeelte van het IPCCrapport, niet de sectie die in verbinding staat met het Deltarapport, is in opspraak geraakt. Dit was voldoende om de klaarliggende aanbevelingen door te schuiven naar de volgende Tweede Kamer. Of wetenschappelijke onduidelijkheid de werkelijke reden is, is natuurlijk niet na te gaan. Het is ook goed mogelijk dat partijen in verkiezingstijd geen economisch nadelige beslissingen willen nemen. Maar ook dat spreekt niet voor de slagkracht van politici op het gebied van wetenschapstoepassing en het oplossen van het klimaatprobleem.
Een wetenschap met meerdere wereldbeelden
Postnormale wetenschap wil ruimte scheppen voor het naast elkaar bestaan van verschillende wereldbeelden door alle betrokkenen tegelijkertijd te betrekken bij de wetenschap zelf. Politici en leken controleren de wetenschappers, en werken direct samen om verschillende perspectieven aan de orde te stellen. Dit is een grote verbetering ten opzichte van de ivoren toren-situatie waar normale wetenschap inderdaad in kan verzanden. Het nadeel blijft dat het op deze manier onmogelijk is om tot wetenschappelijke consensus te komen. Funtowicz en Ravetz maken geen duidelijk onderscheid tussen wetenschap en beleid. Dat verschil bestaat voor hen alleen in het gebied van “toegepaste wetenschap,” wat onder veel lagere tijdsdruk staat dan postnormale wetenschap. Door deze tweedeling los te laten verliezen ze ook een van de belangrijkste karakteristieken van normale natuurwetenschap: blijvende waarheid (binnen de marges van onzekerheid). Dit is een groot verlies dat door hen verder niet besproken wordt.
Dat postnormale wetenschap hier geen oplossing biedt hoeft echter nog niet wanhopig te maken. Het huidige systeem van een Kamer die de wetenschap verzoekt om informatie en daar beleid op baseert kan zeer solide gemaakt worden door politici en de samenleving aan wie ze verantwoording afleggen te trainen in het afwegen van wetenschappelijke onzekerheid. Zoals Funtowicz en Ravetz terecht opmerken zijn betrokken leken niet dom.
Petersen noemde in de lezing als motiva5
tie voor het direct betrekken van de politiek dat sommige experimenten een enorme impact kunnen hebben, en besluiten daarover dus niet aan de wetenschappers mogen worden overgelaten. Het in de atmosfeer spuiten van zwavel kan de hele aarde razendsnel enkele graden afkoelen. Maar er bestaan al protocollen voor onderzoek met hoog risico, die minder verlammend werken dan zoeken naar consensus binnen de gehele samenleving. Grote experimenten kunnen op individuele basis door de politiek worden afgewogen.
risicoanalyses om weet te gaan zouden we een slagvaardige politiek gesteund door verrassend normale wetenschap hebben.
7
Conclusie
Funtowicz en Ravetz zagen een Brave New World van samenwerking tussen politici, leken en wetenschappers, een nobel en noodzakelijk streven. Helaas is een werkende methode nog niet zo vanzelfsprekend: ze bieden nog steeds geen systeem om risico’s en maatschappelijke belangen ethisch af te wegen. Gelukkig is hun analyse gedeeltelijk gebaseerd op een te negatieve interpretatie van normale wetenschap. Door maatschappelijke belangen mee te wegen in de optimalisatie van modellen kunnen beta’s en gamma’s samen werkbare oplossingen aandragen. Nadat politici een training hebben gehad om onzekerheden in kennis goed te analyseren kunnen zij vervolgens deze oplossingen afwegen tegen de verschillende maatschappelijke belangen.
Dat wetenschappers op zoek naar oplossingen voor het klimaatprobleem met meerdere sociale groepen rekeningen moeten houden staat buiten kijf, en het is een verdienste van de postnormale wetenschap dat dit duidelijk is geworden. Tenslotte hebben oplossingen geen nut als ze niet door de samenleving gesteund worden. Hier is ruimte voor samenwerking tussen beta- en gammawetenschappers. Zoals emmissierechten CO2uitstoot aan de economie hebben gekoppeld, kunnen beta-wetenschappers in de optimalisatie van hun modellen een “maatschappelijke factor” inbouwen. Sociologen en politicologen kunnen de werkbaarheid van oplossingen Referenties wegen aan maatschappelijke belangen, en zo met de beta’s tot een totaalbeschrijving ko[1] F UNTOWICZ , S. O., AND R AVETZ , J. R. men. Een voorgestelde oplossing die veel Science for the post-normal age. FUTUinzet van de maatschappij zou vragen, zoals RES (Sep 1993). bijvoorbeeld het verplaatsen van de Randstad naar Twente, zou een vermenigvuldiging met [2] H ANSSON , S. O. Risk. The Stanford Eneen kleine slagingskans in zijn weging meecyclopedia of Philosophy (2008). krijgen. [3] K UHN , T. S. The structure of scientific Op deze manier worden meerdere normale revolutions. wetenschappen, met hun voordelen van gedefinieerde paradigma’s, gekoppeld aan de creatieve invoer vanuit de maatschappij. Gecombineerd met een Tweede Kamer die met 6
