Naar de hemel. en weer terug. Docentenhandleiding lespakket Voortgezet Onderwijs Tweede fase. Wat geloofden de middeleeuwers?

Naar de hemel en weer terug Wat geloofden de middeleeuwers?

Docentenhandleiding lespakket Voortgezet Onderwijs Tweede fase

Inhoudsopgave

pagina 3

Inleiding

4

Praktisch

5

Introductieles (werkblad en bronnen)

12

Woordenlijst

Kijkwijzer:

Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase

13

Naar de hemel en weer terug

25

Afbeeldingen

2


Achtergrondinformatie

•

In de lessenreeks Naar de hemel en weer terug staat de invloed van het christelijk geloof op de middeleeuwse samenleving centraal. Leerlingen maken kennis met de belangrijke rol die de kerk speelde, met de heiligen- en reliekverering, met het kloosterleven, met pelgrimstochten en de kruistochten. Het project gaat uit van enige basiskennis over de Middeleeuwen en het christendom.

1.a Introductie

Tijdsduur: 1-2 lesuren

Het pakket bestaat uit twee delen. Het eerste onderdeel bevat een introductieles op de thema’s die tijdens het museumbezoek aan de orde komen (bijlage Werkblad). Aan het eind volgt een aantal verwerkingsvragen en opdrachten aan de hand van middeleeuwse bronnen (bijlage Bronnen). De introductieles bereidt de leerlingen voor op het bezoek aan Museum Catharijneconvent. Kopieer het Werkblad voor de leerlingen. Licht het project klassikaal toe. Laat de leerlingen de introductieles aandachtig doorlezen en de vragen beantwoorden. Bespreek de antwoorden klassikaal.

Thema’s: geloven, leven na de dood, heiligen- en reliekverering, kloosterleven

Bestemd voor:

•

HAVO/VWO tweede fase

Aansluiting bij:

CKV, Kunst algemeen, Kunst (beeldende vorming), Geschiedenis, Nederlands en Godsdienst/Levensbeschouwing

1.b Voorbereiding op museumbezoek

CKV • • • •

Domein A: culturele activiteiten Domein B: kennis van kunst en cultuur Domein C: praktische activiteiten Domein D: reflectie

Kunst, algemeen (CKV 2/3)

• • •

Domein A: vaardigheden Domein B: invalshoeken voor reflectie Domein C: cultuur van de kerk (11e-14e eeuw)

Leerdoelen

Leerlingen kennis laten maken met:

• • •

Dit lespakket laat leerlingen kennismaken met de rol van het christelijke geloof in de Middeleeuwen de belevingswereld van de middeleeuwse mens middeleeuwse bronnen Om deze doelstellingen te bereiken is gebruik gemaakt van zowel cognitieve als affectieve vragen. Na afloop van het project hebben de leerlingen voldoende (cultuur)historische kennis om zich een beeld te vormen van het functioneren van de Nederlandse samenleving in de Middeleeuwen en de rol die het christendom daarin speelde.


Het museumbezoek vormt het tweede deel van het lespakket. Leerlingen lopen met een kijkwijzer door het oude kloostergebouw (bijlage Kijkwijzer). De tocht voert onder meer langs altaarstukken, beelden, schilderijen en liturgische voorwerpen. Er wordt aandacht besteed aan het kloosterleven, de kerkelijke rituelen, de functie van kunstwerken en de opdrachtgevers. Kopieer vóór het museumbezoek de kijkwijzer voor iedere leerling. Vertel wat er in het museum van hen wordt verwacht en neem klassikaal de museumregels door. Lees zelf de kijkwijzer door zodat u weet waar de leerlingen in het museum mee aan de slag gaan.

De museumregels

1. 2. 3. 4.

Jassen en tassen in de garderobe. Mobiele telefoons uitzetten. Alleen schrijven met potlood op een onderlegger. Geen kunstwerken aanraken en niet op vitrines leunen. Andere museumbezoekers geen overlast bezorgen. Niet eten en drinken in het museum. Zorg voor een begeleider op tien leerlingen, die de groep actief begeleidt. De begeleiders zijn verantwoordelijk voor het verloop van het bezoek en het gedrag van de leerlingen. Beschadigingen aan voorwerpen worden door school vergoed.

5. 6. 7. 8. 9.

3


2. Museumbezoek

Tijdsduur: 1,5-2 uur

Vervolgens bezoeken de leerlingen met de Kijkwijzer zelfstandig het museum. Voor het beantwoorden van de vragen moeten zij de kunstvoorwerpen bestuderen, de teksten in de museumzalen lezen, de audiotour beluisteren en de banken met touchscreens raadplegen.

Haal bij de Tickets-balie in het museum een potlood en een onderlegger, deze kunt u kosteloos lenen.

Bezoekadres Lange Nieuwstraat 38, 3512 PH Utrecht t 030 231 38 35

Achtergrondinformatie

Meer informatie bij het lespakket Naar de hemel en weer terug is te vinden in de volgende museumpublicaties:

De infobladen (pdf-bestanden) zijn gratis te bestellen via [email protected]. De boeken zijn te koop in de museumwinkel. • Infoblad Woord en Wapen: over de kerstening van Nederland • Infoblad Kloosters en Kruistochten: over de belangrijkste kloosterorden en de kruistochten • Infoblad Meditatie en Devotie: over de moderne devotie • S. van Haaren, B. Hellemans e.a.: Christendom in Nederland. Topstukken uit Museum Catharijneconvent, Zwolle 2006 • B. Hellemans en J. Riley-Smith, Kruistochten, Zwolle 2005 • T. Hoekstra en C. Staal, Catharijneconvent van klooster tot museum, Zwolle 2006

Praktisch

Entreeprijzen • • • •

CJP/Cultuurkaart € 3,50 p.p. Docenten/begeleiders gratis Onderwijsjaarkaart € 100,Rondleiding basis- en voortgezet onderwijs (max. 15 pers.) € 45,- per uur

• • •

Dinsdag tot en met vrijdag 10-17 uur Zaterdag, zondag en feestdagen 11-17 uur Gesloten op 1 januari

Openingstijden

Bereikbaarheid • 15 minuten lopen vanaf station Utrecht CS • Buslijn 2, halte Catharijneconvent in de Lange Nieuwstraat • Parkeergarage: Springweg • Touringcars: Maliesingel, Lepelenburg Check: www.utrecht.nl/bereikbaar

Tip!

Contact

U bent altijd welkom om uw bezoek ter plekke voor te bereiden. Heeft u vragen of opmerkingen? Neem dan contact op met de medewerkers Educatie via 030 231 38 35 of [email protected]. Actuele informatie vindt u op www. catharijneconvent.nl.

Rondleiding Een bezoek aan de tentoonstelling wordt extra boeiend en interactief met een speciale rondleiding door een deskundige museumdocent. Een rondleiding moet minimaal twee weken van te voren worden aangevraagd aan via 030 231 38 35 of [email protected]. Kosten: € 45,00 | 60 minuten | max. 20 leerlingen | exclusief toegang

Wilt u met de school ook de Catharijnekerk bezoeken? Kijk dan op www.dekathedraal.com voor meer informatie en de openingstijden.

Aanmelden

Meld uw bezoek aan Museum Catharijneconvent minimaal twee weken van te voren aan via 030 231 38 35 of [email protected].

Onderwijsjaarkaart

Onderwijsjaarkaart biedt voordeel. Een jaar lang gratis toegang voor leerlingen en docenten/begeleiders in groepsverband met de onderwijsjaarkaart. Vraag een Onderwijsjaarkaart minimaal twee weken van te voren aan via 030 231 38 35 of rondleidingen@ catharijneconvent.nl. Kosten: € 100,-


4

Werkblad

Introductieles God straft onmiddellijk They’ll tell you you can’t have your own way unless you pay money and dedicate your life Or you’ll be damned in hell. Bad Religion, Faith in God, 1982

De Amerikaanse punkrockband Bad Religion levert met het nummer Faith in God felle kritiek op de inhaligheid en de strenge regels van de kerk. Dezelfde kritiek is ook niet van de lucht tijdens de Middeleeuwen en de Reformatie* in de zestiende eeuw. De hervormers protesteren tegen de macht en de rijkdom die de kerk heeft vergaard in de Middeleeuwen. Hoe zit het nu precies? Hoe groot is de macht van de rooms-katholieke kerk* in de Middeleeuwen? En wat geloven de middeleeuwers eigenlijk? Het lespakket Naar de hemel en weer terug vertelt je meer.

Gregoriusmis Meester van de H. Sippe, 1486 Elke dag worden er onder leiding van een priester missen gevierd. Deze plechtige kerkdiensten bestaan uit verschillende onderdelen, zoals bidden, zingen, bijbellezingen en wierook branden. Het belangrijkste is de heilige maaltijd, de eucharistie, waarbij christenen het overlijden van Jezus en zijn opstanding uit de dood herdenken.

De macht van de kerk

Na de val van het Romeinse Rijk in de vijfde eeuw valt West-Europa uiteen in kleine rijken en vorstendommen. Germaanse stammen stichten nieuwe koninkrijken. Zij geloven in eigen goden, zoals Wodan en Donar. De kerk probeert deze volkeren te bekeren tot het christendom. Ierse en Engelse monniken* spelen hierin een grote rol, met bekende zendelingen zoals Willibrord (ca. 658-739) en Bonifatius († 754). Gestaag weet de paus zijn geestelijke en ook zijn wereldlijke macht in Europa uit te breiden. Overal waar mensen zijn bekeerd, worden kerken gebouwd. Gelovigen komen daar samen om God te eren en om te bidden, bijvoorbeeld voor een goede oogst.

Aankomst van Willibrord in Nederland Utrecht?, ca. 1510

Laatste Avondmaal, Zuid-Nederland, 1515-1525

Dit gebruik is een herdenking van het Laatste Avondmaal, de afscheidsmaaltijd die Jezus de avond voor zijn dood houdt. Hij breekt voor de aanwezige apostelen* brood en zegt: “Neemt, eet, dit is mijn lichaam”. Bij de beker met wijn zegt hij: “drinkt allen hieruit, dit is mijn bloed”. Jezus vertelt zijn leerlingen dat zijn dood een offer is voor de mensen. Tijdens de mis veranderen het brood (in de kerk wordt een hostie* gebruikt) en wijn in het lichaam en het bloed van Jezus.

Woorden met een * vind je terug in de woordenlijst. Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase / werkblad en bronnen

5

Hemel en hel In de Middeleeuwen zijn gelovigen er van overtuigd dat God overal aanwezig is en een onbeperkte macht bezit. Gebeuren er allerlei onverklaarbare dingen, dan wordt dit toegeschreven aan de wil van God. Worden mensen ziek, dan is dat een straf van God. Is er hongersnood, dan is dit een teken van God. Om hem goed gestemd te houden, bidden mensen tot hem en wonen zij in de kerk missen bij. Wanneer ze Gods regels hebben overtreden, vertellen ze hun misstappen in een biecht* tegen de priester om zich weer met God te verzoenen.

De Hel, Hermann Tom Ring, ca 1550

Bron 1: God stuurt de Dood

Boven aan mijn troon gezeten, zie ik een mensheid, die niets wil weten Van religieus ontzag. Ze zijn verblind vandaag de dag en ze erkennen mij niet meer: het aards bezit is nu hun heer. Het geld is in mijn plaats getreden en men vergeet hoe ik heb geleden

Hemel en hel, Lieven van Lathem, ca 1475 De manier van leven in de middeleeuwen wordt sterk bepaald door het geloof in een hemel en een hel. De mensen geloven dat Jezus met zijn dood de straf voor de zonden* van de mensen op zich heeft genomen. Volgens hen komt Jezus aan het einde der tijden terug op aarde. Iedereen, zowel de levenden als de doden, zal dan op zijn daden en gedrag worden beoordeeld. Dit wordt het Laatste Oordeel genoemd. De personen die een goed leven leidden, gaan naar de hemel. Mensen die tegen Gods wil leefden en de regels van de kerk overtraden, vertrekken linea recta en voor eeuwig naar de hel. Daar moeten deze zondaars boeten voor hun slechte gedrag. Daarom is vergeving van de zonden enorm belangrijk in die tijd. Die kunnen ze krijgen door over hun zonden te vertellen tijdens de biecht. De priester zal hen vergeven en een straf opleggen, bijvoorbeeld een tijdlang vasten* of een bedevaart* maken.

Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase / werkblad en bronnen

God houdt in het Nederlandse toneelstuk Elckerlijc de middeleeuwse mens een spiegel voor. Elckerlijc, ‘iedereen’, wordt vermanend toegesproken.

Daarom bied ik, zoals het hoort, Iedereen de rekening aan Iedereen betert zich anders niet. Waar ben je Dood, die niemand ontziet? Ga dan van hier naar Iedereen en geef hem namens mij te verstaan dat hij op een pelgrimstocht1 moet gaan, die niemand, al wil hij nog zo graag, ontloopt; dat ik hem mijn rekenschap vraag. Anoniem, Den spiegel der salicheit van Elckerlijc, Antwerpen 1501 1

Hier in de betekenis van: ‘dat hij moet sterven’.

6

1.1 Hoe denkt de schrijver van Elckerlijc hoe God tegen

de mens aankijkt?

1.1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........

1.2 Welke boodschap moet de Dood van hem overbrengen

aan de gelovigen? 1.3 Hoe past dit gedicht in het gedachtegoed van de

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

middeleeuwers? ……………………………………………………………………........ 1.4 Lees de passage uit het nummer van Bad Religion

nog eens over. Vind jij dat de twintigste-eeuwse kritiek van deze band ook van toepassing is op de middeleeuwse situatie? Motiveer je antwoord.

Vagevuur

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

1.2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........

Vanaf de twaalfde eeuw geloven de mensen in het vagevuur. De zielen van zondaars die niet voor eeuwig naar de hel worden gestuurd, komen daar tijdelijk in terecht. De arme zielen krijgen er dezelfde martelingen als in de hel, maar mogen na hun straf door naar de hemel. Hier zie je hoe een zestiende-eeuwse schilder dacht dat het vagevuur eruit zou zien: als een grote opengesperde bek van een vervaarlijk beest.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

1.3 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

1.4 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ Het vagevuur als opengesperde muil Detail van: Gregoriusmis met stichter Meester van de Levensbron, Holland, ca. 1510


……………………………………………………………………........

7

2.1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ Christus aan het kruis, Utrecht?, ca. 1540 ……………………………………………………………………........

Op deze memorietafel zie je Hadewyck en Agnes, benedictinessen in de Sint-Stevensabdij te Oudwijk bij Utrecht. Zij lieten het maken ter nagedachtenis aan henzelf. Het tekstbord onder het schilderij roept de toeschouwer op om voor hun zielenheil te bidden.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Om zijn tijd in het vagevuur te verkorten, kan de zondaar op aarde al een beroep doen op allerlei bemiddelaars, zoals priesters en kloosterlingen. Hij kan hen missen laten opdragen en laten bidden voor zijn zielenheil*. De gelovige kan zijn straf in het vagevuur ook voor een deel of helemaal afkopen. Tegen betaling of in ruil voor speciale verdiensten, zoals een bedevaart, verleent de paus of de bisschop een aflaat*. Veel gelovigen schenken in de Middeleeuwen daarom geld, land of kunstwerken aan kerken en kloosters. Als tegenprestatie bidden geestelijken en kloosterlingen voor de schenkers en hun overleden familieleden. De kunstwerken worden memorietafels genoemd, ‘ter memorie’ of ‘herinnering aan’.

Bron 2: Bang voor de dood

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2.1 Lees de passage uit het nummer van Bad Religion

nog eens over. Vind jij dat de twintigste-eeuwse kritiek van deze band ook van toepassing is op de middeleeuwse situatie? Motiveer je antwoord.


……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

8

2.2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2.3 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ Detail van Drieluik met Triomf van de Dood en Laatste Oordeel, Hermann Tom Ring, ca. 1550

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Wees dus waakzaam, want jullie weten niet op welke dag en op welk tijdstip hij komt. (Matteüs 25:13) De (dans om de) dood kan iedereen, arm of rijk, plotseling overvallen. Zo ook deze bisschop.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

De Bisschop

2.4 ……………………………………………………………..……

God zij met mij in dit stervensuur al ben ik bisschop, ik vrees het helse vuur Want vele dingen heb ik misdaan hoe zou ik Gods straf kunnen ontgaan Oorlog woedt overal in mijn sticht* Omdat ik niet op vrede was gericht Door mij heeft de duivel tweedracht geschapen Zo komt vaak oorlog van ons, de papen* Nu wordt hier door mijn schuld geroofd en gebrand en menig onschuldig mens aangerand Christus die voor mij stierf en weer is opgestaan Zie mij in dit uur genadig aan Anoniem, Des Dodes Dantz, Lübeck, 1498

2.5 ……………………………………………………………..……

2.2 Wat gaat er volgens de bisschop gebeuren nu hij

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

stervende is? ……………………………………………………………………........ 2.3 Een lastige vraag misschien, maar hoe denk je

zelf over de dood? En wijkt dit af van het idee van de bisschop?

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2.4 Hoe had de bisschop volgens de kerk zijn angst

kunnen voorkomen?

2.5 Is hij nu nog te redden volgens de katholieke kerk?

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Leg je antwoord uit.


9

De macht van heiligen

Wanneer in Keulen in de twaalfde eeuw een Romeinse begraafplaats wordt ontdekt, denkt men de beenderen van de heilige Ursula en haar 11.000 reisgenotes te hebben gevonden. De botten worden vereerd als relieken en bewaard in reliekhouders waaronder deze buste. Het schedeldak kan opengeklapt worden en heeft aan de achterzijde een scharnier. In de voorzijde van borst en schouders bevinden zich drie openingen die zicht gaven op de nu verdwenen relieken.

Omdat relieken erg kostbaar en geliefd zijn, worden ze goed beschermd in een speciaal omhulsel bewaard. Deze reliekhouders zijn meestal prachtig versierd met de duurste materialen, zoals goud, zilver en edelstenen. Soms hebben ze de vorm van het lichaamsdeel, dat er in wordt bewaard. Dit zijn ‘sprekende reliekhouders’, zoals deze veertiende-eeuwse reliekbuste van een gezellin van de heilige Ursula. Bij relieken en bij de graven van heiligen gebeuren allerlei wonderen. Zo genezen zieken spontaan en kunnen blinden weer zien. Elke heilige heeft daarin zijn eigen specialiteit, die gerelateerd is aan het leven dat hij heeft geleid. Zo beschermt de heilige Ursula zieke kinderen en zorgt zij voor een goed Heilige Ursula en huwelijk en een rustige reisgenoten Noorddood. Nederland, ca. 1530

Ook heiligen kunnen een goed woordje doen. Deze mensen hebben zo’n vroom en voorbeeldig leven geleid, dat zij door de kerk heilig zijn verklaard. Na hun buitengewone leven komen heiligen direct bij God in de hemel terecht. Heiligen kunnen er zelfs voor zorgen dat al gestorven gelovigen sneller naar de hemel gaan.

Relieken, 1440-1700 Dit zijn stukjes bot die als relieken van heiligen werden vereerd. De echtheidsverklaringen van de relieken, reepjes perkament waarop de naam van de heilige staat, zijn niet bewaard gebleven.

De middeleeuwers geloven dat de wonderkracht die een heilige tijdens zijn leven bezit na de dood in zijn lichaam achterblijft. De lichamen van gestorven heiligen worden daarom verdeeld in kleine stukjes: relieken. In elke nagel, haar of bot is de kracht van de heilige nog aanwezig, samen met de kracht van God. Ook gebruiksvoorwerpen of kledingstukken van een heilige bezitten bijzondere en beschermende krachten. Relieken worden bewaard in kloosters en kerken die daardoor hun status verhogen en bezoekers trekken. Reliekbuste van een gezellin van Ursula Keulen, ca. 1350 Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase / werkblad en bronnen

Bron 3: De m(kr)acht van relieken

In de twaalfde eeuw is een man genaamd Suger abt* van de oude Franse abdij Saint-Denis in de buurt van Parijs. Omstreeks 1150 wordt de eerste steen gelegd voor de bouw van een nieuwe kloosterkerk. Tal van kerkelijke en wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders zijn aanwezig. Ook Suger, hij vertelt:

Op zondag stelden wij ons op om in een processie* te gaan lopen, prachtig versierd en opgeluisterd met belangrijke gasten. Zelfs de koning was aanwezig. De bisschoppen droegen relieken van de kruisdood van Jezus, zoals zijn doornenkroon. Ook een arm van de heilige Simeon werd

10

meegedragen samen met andere heilige beschermrelieken. Eerbiedig daalden wij af naar de put die voor de funderingen was gegraven. Wij baden tot God of hij wilde zorgen voor een snelle verbouwing. Daarna legden de bisschoppen de eerste steen. Zij zongen een psalm uit de bijbel. De abten, monniken en bisschoppen legden ook allemaal een steen neer en sommige mensen edelstenen, uit liefde en eerbied voor Jezus.

3.1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

3.1 Een bijzondere gebeurtenis, het leggen van de

eerste steen. Welke speciale handelingen werden er in Saint-Denis verricht?

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

3.2 Wat was het belang van de aanwezigheid van

de relieken? 3.3 Welke ‘rituelen’ gaan tegenwoordig vooraf aan

het leggen van de eerste steen van een gebouw? Zie jij overeenkomsten en/of verschillen met de middeleeuwse praktijk van abt Suger?

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

3.2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Troffel voor Eerstesteenlegging Middelburg, 1741

……………………………………………………………………........

3.3 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........


11

Woordenlijst Abt: hoofd van een mannenklooster Aflaat: met een aflaatbrief wordt een straf geheel of gedeeltelijk kwijtgescholden die een gelovige anders in het vagevuur zou moeten ondergaan.

Priester: geestelijke die van de bisschop een priesterwijding heeft ontvangen en op grond daarvan onder andere mag dopen, het brood en de wijn tijdens de mis mag wijden en uitdelen en een huwelijk mag inzegenen. Processie: een plechtige kerkelijke optocht.

Apostelen: de twaalf belangrijkste leerlingen van Jezus en eerste verkondigers van het christendom. Ze worden ook wel discipelen genoemd. Bedevaart: een tocht naar een heilige plaats met als doel het afsmeken van een gunst of als boetedoening. Het wordt ook wel een pelgrimstocht genoemd.

Rooms-katholieke kerk: Vanaf het eind van de vierde eeuw is de officiële kerk in West-Europa de roomskatholieke kerk. Of ook wel de ‘algemene kerk van de Romeinen’, van het Griekse woord καθολικός (katholikos) voor ‘algemeen’. Sticht: een bisschoppelijk vorstendom of staat.

Biecht: de biecht is een van de zeven sacramenten oftewel heilige handelingen. Tijdens de biecht vertelt een gelovige in de kerk zijn zonden aan een geestelijke. Bisschop: een bisschop is een priester van de hoogste rang. Hij houdt zich bezig met het bestuur van een bisdom. Constantinopel: de hoofdstad van het Byzantijnse of Oost-Romeine Rijk. Tegenwoordig heet de stad Istanbul.

Vasten: het zich geheel of gedeeltelijk onthouden van eten of drinken. Zielenheil: de redding van de ziel in het hiernamaals, het leven na de dood. Zonde: een overtreding van de kerkregels tegen de wil van God.

Dominicanen: monniken die behoren tot een bedelorde die in de dertiende eeuw is opgericht door de heilige Dominicus. Dominicanen houden zich bezig met het godsdienstonderwijs en het bekeren van mensen. Heilige Land: het land dat God aan het volk Israël beloofde: Palestina (het huidige Israël). Hervorming: de kerkhervorming of Reformatie waarbij de westerse kerk zich in de zestiende eeuw splitste in de protestantse en de Katholieke Kerk. Het doel was het herstel van de oorspronkelijke zuiverheid in leer en gebruiken in de christelijke kerk. Binnen de hervorming ontstonden verschillende afsplitsingen, zoals de calvinisten, lutheranen en doopsgezinden. Met name Calvijn heeft veel invloed gehad in Nederland. Hostie: een stukje ongezuurd brood, dat verwijst naar het brood dat Jezus tijdens het Laatste Avondmaal onder zijn leerlingen verdeelde. De hostie wordt tijdens de mis gewijd door de priester en opgegeten. Monnik: mannelijke kloosterling. Het woord monnik is afgeleid van het Griekse woord voor ‘alleen levend’, monachos. Papen: katholieken.


12

Kijkwijzer

Naar de hemel en weer terug Hallo, Welkom in Museum Catharijneconvent! Dit museum verzamelt kunstwerken die iets te maken hebben met de geschiedenis van het christendom in Nederland. Vandaag word je langs een aantal middeleeuwse kunstwerken geleid. Onderweg beantwoord je de vragen. Soms is goed kijken genoeg, soms heb je de hulp nodig van de teksten in de museumzalen, de multimediatour of de touchscreens.

Om te beginnen

Haal bij de Tickets-balie een onderlegger en een potlood en een multimediatour voor het beantwoorden van de vragen. Ga bij de door de automatische deuren en loop via de grote trap naar beneden. Je komt nu in de Catharinazaal. Hier begint de Kijkwijzer.

De betekenis van de woorden met een * vind je in de woordenlijst achterin deze kijkroute. Hangt een bepaald object niet op zaal? Gebruik dan de afbeelding achterin de kijkwijzer. Wij wensen je veel plezier en succes. Tot ziens!

De 5 museumregels 1. 2. 3. 4.

Berg je jas en tas op in de garderobe Zet je mobiel uit Schrijf altijd met potlood Raak geen kunstwerken aan en leun niet op vitrines 5. Bezorg andere museumbezoekers geen overlast

Aquamanile gebruikt voor de handwassing

Woorden met een * vind je terug in de woordenlijst. Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase / kijkwijzer

13

1. Het lijden van Christus In de Catharinazaal staat het beeeld van Christus op de koude steen.

1.1 ……………………………………………………………......… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

1.1 Welk gevoel krijg je wanneer je kijkt naar dit beeld?

……………………………………………………………………........ 1.2 Welke ‘truukjes’ heeft de beeldhouwer daarvoor toe-

gepast? Noem er drie 1.3 Welke scene beeldt hij uit?

1.2 ……………………………………………....………………..… ......................................................................................................

1.4 Waarom past het gevoel dat jij opschreef zo goed bij

deze scene? 1.5 Waar stond dit beeld oorspronkelijk en wat was de

functie ervan?

..................................................................................................... .....................................................................................................

1.3…………………………....…………………………………..… …………………………………………………………………...…... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………... ……………………………………………………………........ …………………………………………………………………….....

1.4

…………………………………………………………………... . ……………………………………………………………….............. ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………............... Christus op de koude steen, Oost-Nederland, ca. 1510

……………………………………………………………………..... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Loop de Catharinazaal uit en ga aan het eind links de Schatkamer binnen.

1.5…………………………………………………………………... ……………………………………………………………................... ……………………………………………………………………..... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase / kijkwijzer

14

2. Meeleven met Jezus Ga in de Schatkamer op zoek naar dit kleine tweeluikje met vier voorstellingen uit het Nieuwe Testament. In de veertiende eeuw nam de vraag naar luxe, dramatiek en vroomheid toe. Gelovigen wilden zich op elk moment, niet alleen in de kerk, via dramatische voorstellingen in kunnen leven in het leven van Christus. Zij gebruikten de bijbelvoorstellingen ook bij het bidden en mediteren.

1. ……………………………………………………………......…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2. ……………………………………………....………………..……

Tweeluikje met vier nieuw-testamentische voorstellingen. Noord-Frankrijk of Vlaanderen, 1375-1380.

2.1 Voldoet dit tweeluikje aan die nieuwe vraag?

Leg eens uit. 2.2 Zet de scènes in de goede volgorde, van links naar

rechts zie je: Kruisiging, Aanbidding der koningen, Geboorte van Jezus, Aanbieding in de tempel 2.3 De figuren hebben onderling contact met elkaar en

zijn zo met elkaar verbonden. Noem drie dingen waaraan je dit kunt zien.

..

3. …………………………....…………………………………..…… 1.…………………………………………………………………...… ……………………………………………………………………........

2.4 Kijk goed, denk na en streep door:

- Het tweeluikje is gemaakt van blank hout/ivoor - Een tweeluik wordt ook wel diptiek/triptiek genoemd - Inclusief de achtergrond bestaan de scènes uit twee/ drie/vier lagen - Het reliëf is relatief ondiep/diep uitgesneden - De haren en de handen zijn niet gedetailleerd/ gedetailleerd weergegeven - Dit tweeluikje was ooit/nooit gedeeltelijk/ helemaal beschilderd - De S-houding van de slanke figuren wijst er op dat het tweeluik romaans/gotisch is


2.……………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........

3.……………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

15

2.5 In de Schatkamer kun je nog twee voorwerpen vinden die deels - van hetzelfde materiaal zijn gemaakt. Gebruik het schema.

Voorwerp 1: ……………………………………………….........….

Voorwerp 2: ……………………………………………….........….

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

Functie: …………………………………………………..................

Functie: …………………………………………………..................

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

Voorstelling: …………………………………………………..........

Voorstelling: …………………………………………………..........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........

……………………………………………………………………........


16

1 ……………………………………………………………..…… Verlaat de Schatkamer en loop de trap op. Ga door de deur rechts en loop de zaal in met het rode tapijt: de Refter.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

3. Middeleeuwse held Dit is het grootste uit één stuk hout gesneden middeleeuwse beeld dat in Nederland bewaard is gebleven. 1

Zoek uit wie Christoffel is.

……………………………………………………………………........ ......................................................................................................

2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........

2 Welke functie had dit beeld voor de middeleeuwse mens?

……………………………………………………………………........ 3 Probeer te verklaren waarom middeleeuwers bang waren voor

een plotselinge dood. 4 Net als de middeleeuwers dragen sommige mensen een af-

beelding van Christoffel bij zich aan een sleutelbos of in de auto. Geloof jij in een beschermende werking hiervan? 5 Draag je zelf een talisman bij je?

……………………………………………………………………........ .....................................................................................................

3 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

4. Middelrijns altaar

……………………………………………………………………........ .....................................................................................................

4 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ .....................................................................................................

5 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………..……....... ……………………………………………………………………........


17

In dezelfde ruimte als het beeld van Christoffel staat het Middelrijns altaar, een groot veelkleurig altaarstuk.

1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

1

Wat is de functie van zo’n altaarstuk? ……………………………………………………………………........

2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

3 ……………………………………………………………..…… a.…………………………………………………………………...… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ 2 De schilder koos voor scènes uit het leven van Jezus

op de buitenluiken en voor taferelen uit het leven van Maria op de binnenluiken. Motiveer zijn keuze. 3 Het altaarstuk bevat veel symboliek. Zoek met

behulp van de touchscreen een en ander uit. Kies vier symbolen uit, denk aan bloemen of dieren, die je tegenkomt op het Middelrijns altaar. Beschrijf op welk paneel je het symbool hebt gevonden en geef de betekenis aan.

b.……………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

c.……………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........

Verlaat de Refter langs het beeld van Christoffel. Je komt in de kloostergang.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

d.……………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........


18

1 ……………………………………………………………..……

5. Hoe Nederland in God ging geloven

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2………………………………………………………………… Balksleutel met borstbeeld van Willibrord, 1495-1504

…......……………………………………………………………….... 1

Vanaf de zevende eeuw werd de bevolking van Nederland bekeerd tot het christendom. Dit proces wordt kerstening genoemd. In de kloostergangen van het museum wordt de geschiedenis van het christendom verteld aan de hand van zeven thema’s. Verklaar de naam van het eerste thema: Woord en Wapen. In een van de vitrines zie je een textielfragment met de weigering van de doop door Radbod. Volwassenen die het christelijk geloof aannamen, werden gedoopt door volledige onderdompeling in een doopvont ge vuld met water. De bekeerlingen spraken zelf een doopbelofte uit, zoals deze uit de achtste eeuw: Verzaak je de duivel? Ik verzaak de duivel En ik verzaak alle duivelsoffers. En alle duivelswerk? En ik verzaak al het duivels werk en duivels woord, Donar en Wodan, Saxnot en alle demonen die hun gezellen zijn. Gelooft u in God de Almachtige Vader? Ik geloof in God de almachtige Vader. Gelooft u in Christus, Gods zoon? Ik geloof in in Christus, Gods zoon. Gelooft u in de Heilige Geest? Ik geloof in de Heilige Geest.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

3…………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2. Wat was de functie van het uitspreken van deze doopbelofte? 3. Waarom liet Radbod zich niet dopen en wat zal de consequentie hiervan zijn geweest?

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

4 Hoe kun je de versieringen op de dertiende-eeuwse ste-


……………………………………………………………………........

19

nen doopvont die je in deze kloostergang ziet hiermee in verband brengen?

4 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

6.1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ Doopvont ……………………………………………………………………........ Ga rechts de hoek om naar de volgende kloostergang. Neem plaats in de bank met de twee touchscreens.

6. “Volstrekt niets stellen zij boven Christus” Bekijk het onderste filmpje over de zuster en beantwoord de volgende vragen.

……………………………………………………………………........

6.2………………………………………………………………… ….................................................................................................. ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

1 Tot welke kloosterorde behoort zij? En wat zijn de

regels van deze orde (zeg iets over de dagindeling en de manier van leven).

6.3 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........

2 Bekijk nu het filmpje ‘Beatrijs van Assendelft. Wat is

een brevier en waarom gebruikt ze dit?

……………………………………………………………………........

3 Verschillen de redenen van de hedendaagse zuster met

……………………………………………………………………........

die van Beatrijs om het klooster in te gaan? ……………………………………………………………………........

4 Wat vind je zelf? Snap je waarom iemand het klooster in wil? Leg je antwoord uit.

6.4………………………………………………………………… …........………………………………………………………………… …........………………………………………………………………… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........


20

6.5 ……………………………………………………………..…… Loop nu weer even terug naar de kloostergang waar je het eerste was. Aan de wand hangt dit schilderij

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

6.6……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ Verschijning van Maria met kind aan Dominicus in een kloosterkerk.

……………………………………………………………………........

6.5 De monniken staan keurig op een rij. Wie van hen is

……………………………………………………………………........

nu Dominicus? Hoe zie je dit? 6.6 Lees de wandtekst ‘Nieuwe Kloosterorden’ en de tekst

bij het schilderij. Waarom werden er nieuwe kloosterorden gesticht?

6.7 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

6.7 Het schilderij toont het visioen van Dominicus. Hoe heeft de schilder dat in beeld gebracht?

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

7. Op bezoek bij heiligen

……………………………………………………………………........

7.1 Kijk goed om je heen in de kloostergangen en

……………………………………………………………………........

bedenk dat bijna alle voorwerpen in de Middeleeuwen in kerken stonden. Op welke manieren werden middeleeuwers herinnerd aan heiligen. Noem drie verschillende soorten voorwerpen met hun functie.

7.1 ……………………………………………………………..…… I

……………………………………………………………………...... . ……………………………………………………………………........

II…………………………………………………………………….... . ……………………………………………………………………........

III…………………………………………………………………….. .................................................................................................... ……………………………………………………………………........ Naar de hemel en weer terug. vo tweede fase / kijkwijzer

21

7.2 Gelovigen dachten dat heiligen hen konden

beschermen. Er was echter nog een reden waarom de herinnering aan heiligen levendig werd gehouden. Welke?

7.2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

In de Middeleeuwen trokken mensen naar plaatsen waar heiligen of hun relieken lagen begraven, bijvoorbeeld een kerk of kapel.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

7.3 Pelgrimstochten naar heilige plaatsen worden

nog altijd gemaakt. Zijn de beweegredenen van de moderne bedevaartgangers en de wijze waarop zij reizen in de loop der eeuwen hetzelfde gebleven? Motiveer je antwoord. Je hebt tijdens de Introductieles al het een en ander gezien en gelezen van de pelgrim Stijn Oosterling. Bekijk het interview met hem in de bank met de touchscreens die in een van de kloostergangen staat.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

7.3 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

7.4 Wat concludeert hij na afloop van het filmpje?

……………………………………………………………………........

7.5 Stijn bezocht drie heilige plekken in Jeruzalem.

……………………………………………………………………........

Aan de wand hangt een schilderij van vier Jeruzalemvaarders. Het onderschrift meldt wie wie is en wat hun reisdoel was. Geef hier een hedendaagse vertaling van.

7.4…………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………....... . ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

7.5…………………………………………………………………... ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ 7.6 Bekijk het houten beeld van ‘Jacobus de Meerdere’

Beschrijf hoe een middeleeuwse pelgrim zich kleedde.

……………………………………………………………..……

.…………………………………………………………………...… ……………………………………………………………………........

7.6.………………………………………………………………… …................................................................................................. ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........


22

8. Naar de hemel, en weer terug? In de Middeleeuwen en de zestiende eeuw werd er met dit soort schilderijen vaak gewaarschuwd voor het gevaar van rijkdom voor het ‘heil’, de gezondheid, van je ziel. Zoek dit schilderij op.

8.1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

8.2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

8.3 ……………………………………………………………..…… Paradijs: …………………………………………………................ ……………………………………………………………………........ Lazarus, Zuid-Nederland 1520-1530 8.1 Om welk bijbelverhaal gaat het op het schilderij

……………………………………………………………………........

Onderwereld: …………………………………………………........

precies? ……………………………………………………………………........ 8.2 Hoe heeft de schilder de bedelende Lazarus en

de rijke man weergegeven?

……………………………………………………………………........

8.3 Na de dood zijn de rollen omgedraaid, hoe worden

het hemelse paradijs en de kwellingen in de hel uitgebeeld? 8.4 De rijke man steekt zijn uitgedroogde tong uit

naar aartsvader Abraham, die zich in de hemel bevindt: “Vader Abraham, heb medelijden met mij.” Abraham antwoordt: “Zoon, bedenk dat jij je goederen al binnen hebt”. Leg uit waarom de afloop van het verhaal past binnen de middeleeuwse gedachte over (een leven na) de dood?

8.4 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........


23

9. Wat vind jij? Loop nog eens door de kloostergangen en de Refter. Kies twee voorwerpen uit die heel duidelijk de kern van het geloof van de mensen in de Middeleeuwen laten zien.

1 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

Je bent nu aan het einde gekomen van de Kijkwijzer. Lever de vragenlijst samen met de audiotour in bij de audiobalie en de onderlegger bij de receptie van het museum.

……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........

2 ……………………………………………………………..…… ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........ ……………………………………………………………………........


24

Afbeeldingen in deze kijkwijzer

Christus op de koude steen Oost-Nederland, ca. 1510 ABM bs692


25

Tweeluik met Geboorte van Christus, Opdracht in de tempel, Aanbidding en Kruisiging, Noord-Frankrijk/Vlaanderen, 1375-1380, MCC ABM bi754


26

Heilige Christoffel Henrick Douwerman, ca. 1525 ABM bh251


27

Middelrijns altaar Middelrijn of Westfalen?, ca. 1410 ABM s25-28 en ABM s156-158


28

Doopvont Westfalen, ca. 1200 ABM bs610


29

Verschijning van Maria met kind aan Dominicus Noord-Nederland, begin 16e eeuw ABM s71


30

Crypte van de Geboortekerk te Bethlehem Amsterdam?, ca 1520 Museum Catharijneconvent, Utrecht, ABM s104


31

Jacobus de Meerdere met staf in rechterhand


32

Lazarus Zuid-Nederland, 1520-1530, StCC s1


33

Naar de hemel. en weer terug. Docentenhandleiding lespakket Voortgezet Onderwijs Tweede fase. Wat geloofden de middeleeuwers?

Recommend Documents