M U S E U M B O E R H A AV E
Jaarverslag 2012
VOORWOORD
van de directeur
Voor Museum Boerhaave was 2012 een jaar van doorpakken en doorgroeien. Na het uiterst enerverende jaar 2011, dat in het teken stond van het halen van de ‘norm eigen inkomsten’ en dat het museum een enorme boost heeft gegeven (van de nood een deugd maken), was het zaak het momentum te behouden en het opgebouwde krediet aan te wenden tot het verder uitbouwen van de positionering van het museum.
Wat betreft de reguliere taken: ook in 2012 heeft Museum Boerhaave veel werk gemaakt van belangwekkende tentoonstellingen, vakkundige restauraties, het verwerven van aanwinsten, op de actualiteit geënte evenementen en een groot aanbod aan educatieve activiteiten – waar mogelijk in samenwerking met betekenisvolle partners binnen en buiten de museale wereld. Het bezoekersaantal steeg met 10 procent tot boven de 60.000 – een verdubbeling in vier jaar tijd. De aanvraag voor rijkssubsidie in het kader van de ‘culturele basisinfrastructuur 2013-2016’ is positief beoordeeld door
de Raad voor Cultuur. Met de daarop volgende beschikking van het ministerie van OCW kan Museum Boerhaave, ondanks de doorgevoerde bezuinigingen, goed uit de voeten.
Anatomisch Theater. Daarnaast zoekt het museum samenwerking op fundamenteler niveau met het Amsterdamse Science Center (en museum) NCWT/NEMO. Een ander opvallend initiatief in 2012 was de eerste uitreiking van de Boerhaave Biografie Prijs in samenwerking met de Koninklijke Hollandse Maatschappij der Wetenschappen. Deze driejaarlijkse prijs bekroont de beste Nederlandse biografie van een wetenschapper.
Bij alle activiteiten die Museum Boerhaave onderneemt verdienen twee ontwikkelingen extra aandacht: samenwerking en collectiemobiliteit. Museum Boerhaave werkt samen met relevante partijen bij uiteenlopende projecten, zoals met het Gentse Guislain museum bij de tentoonstelling ‘Het gewichtige lichaam’, of met de publieke omroep bij de live Hoe?Zo!radiodebatten ‘Op de snijtafel’ vanuit ons
Ook buiten de muren van het eigen museumgebouw is Museum Boerhaave present met collectie. Voorbeelden in 2012 zijn de expositie ‘Boerhaave aan
2
Zee’ in het Palace Hotel in Noordwijk en ‘Verborgen krachten’ tijdens de Shell Eco-marathon in Ahoy Rotterdam, terwijl een afgeleide van de expositie ‘Soundbites’ onderdak kreeg bij het bedrijf Merford te Gorichem. Groot nieuws was dat de aanvraag van Museum Boerhaave voor financiële ondersteuning van de herinrichting van zijn vaste presentatie door de BankGiro Loterij is gehonoreerd met een bedrag van 1 600.000. Deze herinrichting zal de komende jaren stapsgewijs zijn beslag krijgen. Dirk van Delft
Afdeling Publiek en Presentatie
Tentoonstellingen & Nevenprogrammering De afdeling coördineert de tentoonstellingen, organiseert evenementen en het nevenprogramma van de hoofdtentoonstelling, ontwikkelt de educatieve programmering, verzorgt het publieksonderzoek, de fondswerving en het communicatiebeleid van het museum. De tentoonstellingen komen steeds in nauwe samenwerking met de afdeling wetenschap tot stand. Naast drie nieuwe tentoonstellingen in 2012 – ‘Het Gewichtige lichaam & Amazing bodies’, ‘Leydse Weelde’ en ‘Geletterd & Geleerd’ – liepen sommige tentoonstellingen nog door vanuit 2011. Het betrof hier de tentoonstellingen ‘Verborgen krachten: Nederlanders op zoek naar energie’ (t/m 18 maart), ‘Nobelprijs NL’ (t/m 9 september) en ‘Kwik nagenoeg nul’ (t/m 31 december 2012).
Het Gewichtige Lichaam: over dik, dun, perfect of gestoord (13 april – 10 september 2012) In deze tentoonstelling stond de fascinerende omgang van de mens met zijn uiterlijk centraal. Rode draad van de
tentoonstelling vormde de geschiedenis van het hongeren. In deze presentatie was ditmaal geen ruimte voor wetenschappelijke objecten. Alle facetten van een verstoorde relatie tot het lichaam werden geïllustreerd door twee- en drie dimensionale kunstwerken van
internationale en nationale herkomst. Zo tekende L.A. Raeven (Nederland) voor een indringende filmopname over anorexia, was Fernando Botero met een ingetogen tekening aanwezig, troonde een ongewoon dik en volumineus mensfiguur van kunstenaar John Isaacs in de
3
entree van het museum en koos Museum Boerhaave een van de aanwezige fotografische werken van Ivonne Thein als campagnebeeld voor het affiche van de tentoonstelling. De tentoonstelling was eerder te zien in Museum Dr. Guislain te Gent (België)
A fde l i n g PUB L I EK E N P R E S E N TATI E Michaela Spiegel, ‘Geht Schlechts Ident’ (2007)
waar zij ontvangen werd als ‘een pareltje over een onderwerp dat niemand onberoerd laat’. Ook de ontvangst in Nederland was goed en de pers meldde zich in groten getale. De opening van de tentoonstelling was onderwerp in de actualiteitenrubriek Twee Vandaag. De tentoonstelling ‘Het Gewichtige Lichaam’ vormde het vertrekpunt voor de kleine tentoonstelling ‘Amazing bodies’, in hoge mate geïnspireerd door de verkenning met interactieve instrumenten. In deze met het experimentele AR platform Aurasma vormgegeven fototentoonstelling speelden jonge kunstenaars - studenten van het Piet Zwart Instituut uit Rotterdam - met de thematiek van lijfelijkheid en gezondheid. Om de volle omvang van de beelden te bekijken, werd van de bezoeker een actieve houding gevraagd om de presentatie gebaseerd op augmented reality voor de smartphone/Ipod te beleven. Deze ‘augmented’ tentoonstelling was een primeur voor Museum Boerhaave. Bij de tentoonstelling ‘Het Gewichtige Lichaam’ werd in samenwerking met
het Voedingscentrum ‘Super chefs’, een publieksprogramma voor kinderen ontwikkeld. In speelse ontmoetingen maakten kinderen tijdens de schoolvakanties in Museum Boerhaave uiteenlopende ‘gezonde’ maaltijden en werden ze geïnformeerd over de schijf van vijf! Als vanouds was het onderwerp van de tentoonstelling ook aanleiding voor een brede neven-programmering.
Gustav Zander, toestel om het gehele lichaam in rijzit te laten vibreren (vroeg 20e eeuw)
Museumnacht 2012: ‘Medisch Centrum Boerhaave’ (30 juni 2012) In een gevarieerde programmering maakten de vele bezoekers kennis met de theatraliteit van het lichaam. Onder het motto ‘zien en gezien worden’ presenteerde Museum Boerhaave live tatoeages, nep verminkingen en henna tattoos. Maar ook de glamourwereld van het bodybuilden ontbrak niet. En natuurlijk kon er als vanouds doorlopend gedanst worden.
Nevenprogrammering uitgelicht:
Lichaam in beeld avondfilmvoorstellingen i.S.M. het Leids Film Festival (7 en 8 juni 2012) Gedurende twee avonden werden vier films geprojecteerd waarin de fascinerende omgang van de mens met zijn uiterlijk centraal stond. Programmering: Wall-E, Fast Food Nation, Hunger en Abre los Ojos. Aan de filmvertoningen gingen introducties vooraf van Bart van Opzeeland van Foodwatch en Mieneke te Hennepe, conservator van ‘Het Gewichtige Lichaam’ en medewerker van Museum Boerhaave. Kurt Stellaert, ‘Zonder titel’ (2009)
4
A fde l i n g PUB L I EK E N P R E S E N TATI E
Leydse Weelde: Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw (11 oktober 2012 t/m 5 mei 2013) In deze tentoonstelling richtte de aandacht zich op de 17de- eeuw, een periode van grote betekenis voor de ontwikkeling van de botanie, en op de cruciale rol die de stad Leyden hierin speelde. In 1590 werd in Leiden de Hortus Botanicus opgericht (oudste in Nederland) en de beroemde plantkundige Carolus CLusius werd in 1593 benoemd tot de eerste prefect van deze hortus. De stad was ook de thuisbasis van andere plantkundigen, uitgevers, tuineigenaren en kunstenaars en van groot belang voor de verspreiding van de populariteit van exotische planten over de hele Republiek. Niet al het geëxposeerde liet zich voegen binnen de context van de Gouden Eeuw of stond in directe relatie tot de stad Leiden. Voor deze objecten – herbaria, tekeningen, tegels en schilderijen – reserveerde het museum een zaal op de begane grond die de naam ‘Schatkamer kreeg. De tentoonstelling werd geopend door een gesprek tussen wetenschapscommunicator Jos van den Broek en de Britse schrijver, ontdekkingsreiziger en avonturier Redmond O’Hanlon. Laatstgenoemde
5
ontving uit handen van gastconservator Esther van Gelder het eerste exemplaar van de publicatie ‘Bloeiende kennis: Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw’ (Uitgeverij Verloren, 2012). Parallel aan de hier geschetste historische verhaallijn kwam de hedendaagse botanie aan bod in de tentoonstelling met het werk van tekenaar en biologe Janneke Brinkman Salentijn. In deze speciale presentatie die de titel ‘Leydse Weelde met Janneke Brinkman’ droeg, stond het museum stil bij haar 25-jarig kunstenaarschap. Nevenprogrammering uitgelicht: Het assortiment van de museumwinkel en de entree van het museum toonden zich niet eerder zo kleurrijk en fleurig van onderwerp. Bij de tentoonstelling werd een nieuw educatief programma voor het basisonderwijs geïntroduceerd. De tentoonstelling inspireerde verder tot uiteenlopende workshops, lezingen en evenementen. De samenwerking met het tijdschrift ‘Margriet’ kan hier niet ongenoemd blijven. In een bijzondere lezersactie werden lezeressen uitgenodigd kennis
A fde l i n g PUB L I EK E N P R E S E N TATI E
Geletterd & Geleerd. Brill: 330 jaar typografie voor de wetenschap
te maken met het werk van Janneke Brinkman en werden er, geheel in lijn met de bloemstillevens in de aquarellen, aansluitend kleurrijke kerststukken gemaakt. Ook werd de tentoonstelling gepromoot op de druk bezochte Margriet Winterfair in de Utrechtse Jaarbeurshallen.
(10 november 2012 – 19 mei 2013) De tentoonstelling was een eerbetoon aan de 330-jarige geschiedenis van de Leidse firma Brill en toonde verschillende hoogtepunten in wetenschappelijke publicaties zoals de ‘Elementa Physica’ van Van Musschenbroek uit 1734 en boeken van Swammerdam en Boerhaave. Maar ook talrijke publicaties in niet-Westerse talen en hun specifieke schrifttekens maakten deel uit van het ontwikkeld eigen lettertype.
In samenwerking met de MuseumGroep Leiden werden twee arrangementen voor senioren uit de regio ontwikkeld. In ‘Leydse Weelde’ en ‘Boekenweelde’ werden voor kleine groepen ouderen respectievelijk de hoogtepunten uit de tentoonstelling en de bibliotheek van het museum toegelicht. Wegens het grote succes zet de Museumgroep het arrangement in 2013 voort. 6
Laurens van der Vinne, ‘Fantasielandschap met exotische planten’ (1736)
A fde l i n g PUB L I EK E N P R E S E N TATI E
Schateiland Boerhaave (vanaf 4 juli 2012) Op 4 juli was het zover: ‘Schateiland Boerhaave’, de nieuwste doetentoonstelling voor kinderen, werd op deze dag feestelijk geopend. In deze interactieve tentoonstellingsruimte gaan de kinderen driehonderd jaar terug in de tijd en maken ze een expeditie naar Schateiland Boerhaave. Onderweg kruipen ze in de huid van de scheepsarts en de scheepskapitein, bepalen ze waar
een ontdekkingsreis door de
wetenschap
help! ze zich op zee bevinden, beantwoorden ze vragen en krijgen ze een stempel voor ieder juist antwoord. Alles met als doel om een volle schatkaart te krijgen die leidt naar het fabeldier dat zijn bijzondere verhaal vertelt. De officiële opening werd verricht door de populaire TV-presentator Maurice Lede van Het Klokhuis.
vanaf 8 jaar
doe elling tentoonst
www.museumboerhaave.nl 7
A fde l i n g PUB L I EK E N P R E S E N TATI E
Overige evenementen Weekend van de wetenschap naar ruimtestation ISS. Na afloop bezocht Kuipers met de aanwezige kinderen Schateiland Boerhaave. Een fotoshoot met vele belangstellenden kon uiteraard niet uitblijven
Kunst en wetenschapsfestival de Meeuwen van Tinbergen (25 t/m 28 oktober 2012) I.s.m. Cowboy bij nacht & lezingen met Studium Generale en het Science & Cinema programma ‘De Meeuwen van Tinbergen’ is een interdisciplinair kunstproject over het leven en gedachtegoed van Niko Tinbergen (1907-1988). De theatervoorstelling ‘De meeuwen van Tinbergen‘ ging tijdens het Oerol festival in juni op Terschelling in première en beleefde de afronding van de tournee in de binnentuin van Museum Boerhaave tijdens het kunsten wetenschapsfestival in oktober. Naast de theaterproductie bestond het project
Astronaut André Kuipers
8
lo so of Ba s
t ee m
s
arriveerde de Nederlandse delegatie van de toen net beëindigde Internationale Wiskunde Olympiade en verwelkomden we onder meer Jeroen Huijben en Jetze Zoethout, de twee Nederlandse gouden medaillewinnaars. Onder leiding van wiskunde docent Jasper van der Schors werd een wedstrijd gehouden met alle aanwezigen en werden de bezoekers uitgenodigd om de nieuwe Wiskunderoute te doen. Dr. Steven Wepster (Universiteit Utrecht) sloot deze eerste dag af met een lezing over Simon Stevin (1548-1620), toegepast wiskundige, natuurkundige en ingenieur, wiens werk is terug te vinden in Museum Boerhaave. De zondag werd ingeluid door een gastcollege van prof. dr. Jos van den Broek over de spannende ontdekkingsreizen van zijn helden Charles Darwin (1809-1882) en Maria Sibylla Merian (1647-1717). Daarna waren alle ogen gericht op astronaut André Kuipers die op deze middag in Museum Boerhaave een lezing hield over zijn ervaringen tijdens de missie
Fi
(6 en 7 oktober 2012) In deze eerste editie van het landelijke weekend van de wetenschap stelde Museum Boerhaave de programmering in het teken van ‘helden’. Op de zaterdag stond alles in het teken van wiskunde. Onder de noemer ‘Goochelen met getallen’ brak wetenschapper en ‘wiskundemeisje’ dr. Ionica Smeets een lans voor de wiskunde en nam de jonge bezoekers mee in een onderzoek naar alledaagse verschijnselen. Daarna
Har
ing en w kundige Io is
aS nic
uit een tentoonstelling en een excursie (op Oerol). In Museum Boerhaave werd de voorstelling steeds gevolgd door lezingen van onder andere Bas Haring en Carel ten Cate. Conservator Bart Grob van de afdeling Wetenschap stond, samen met de acteurs, aan de wieg van dit bijzondere project. Het Science & Cinema programma kwam tot stand in samenwerking met het Leids Film Festival. De films, wetenschappelijk van signatuur, werden ingeleid door verschillende deskundigen, onder wie sterrenkundige Ignas Snellen en wetenschapsjournalisten George van Hall en Maarten Keulemans.
A fde l i n g PUB L I EK E N P R E S E N TATI E
Het Nano Weekend
Bubblebrunch
(1 en 2 december 2012) In samenwerking met Stichting Technolab organiseerde Museum Boerhaave een gevarieerd programma over nano-technologie. Directe aanleiding hiervoor vormde de komst van de Nano supermarkt (een omgebouwde SRV-wagen met nanoproducten) op het Vrouwenkerkplein, grenzend aan de entree van het museum.
(30 december 2012)
Nano sokken!
b co Ni
eAr
H
Magic meatballs
HELE WEEKEND
JKE NANOWIJ RL I N EE
In het museum zelf begeleidden de stagiaires van Stichting Technolab speelse workshops voor de kinderen en tekende Museum Boerhaave voor een drietal lezingen over Nano-technologie. Dr. Ruud Peters, verbonden aan het Instituut voor Voedselveiligheid, sprak over nano in voeding, prof. dr. Hans Tanke lichtte aansluitend de microscopische blik op de nano-wereld van de menselijke cel toe. Drs. Virgil Rerimassie, verbonden aan het Rathenau Instituut, sloot de middag af met een meer algemene lezing over de risico’s en sociale en ethische dilemma’s van de technologie.
Het
Gratis toegang TOT MUSEUM BOERHAAVE!
Op zondag 30 december nodigde Museum Boerhaave de relaties uit voor een feestelijke afsluiting van het jaar. Met alweer de tweede editie van deze Bubblebrunch bedankte het museum de vaste vrienden en trouwe bezoekers in het afgelopen jaar. De opkomst was bijzonder groot en de sfeer was uiterst opgetogen.
De Nano bus en voorbeelden van producten ontwikkeld m.b.v. Nano-technologie
9
Afdeling PUBLIEK EN PRESENTATIE
Evenementen voor de jeugd Xperiment i.s.m. Schooltv
Shell Eco Marathon
Willie Wortel Wedstrijd
(18 t/m 26 februari 2012) i.s.m. Stichting Technolab
(16 t/m 19 mei 2012)
(4 april t/m 1 mei 2012) i.s.m. Stichting Technolab
In de voorjaarsvakantie organiseerde Museum Boerhaave verschillende speelse en leerzame workshops over energie en techniek. De allerkleinsten werden door het poppenspel van Moffel en Piertje meegevoerd in een verhaal over licht en energie, terwijl de iets oudere kinderen (7-12 jaar) zelf in een workshop met energie aan de slag gingen. Voor de echte speurneuzen was de, door Shell beschikbaar gestelde, fruitklok een mooie prijs om mee naar huis te nemen.
Ahoy-Rotterdam was gedurende deze vier dagen in mei het decor voor de eerste editie van de Shell Ecomarathon in Nederland. Het grootschalige evenement omvatte een Business Forum, zuinigheidswedstrijden voor studententeams en ‘Het Lab’. Voor laatstgenoemde onderdeel waren twee hallen van Ahoy gereserveerd. Hier stonden veel attracties opgesteld waar de bezoeker op interactieve wijze kennis kon maken met innovatie en energie. Museum Boerhaave maakte deel uit van ‘Het Lab’ en presenteerde een fragment van de tentoonstelling ‘Verborgen krachten: Nederlanders op zoek naar energie’ en programmeerde de korte theatervoorstelling over Marie Curie. De Shell Ecomarathon trok 40.000 bezoekers.
Op woensdagavond 4 april vond de finale van de Willie Wortel Wedstrijd plaats en presenteerden de 22 finalisten (totale inzending van 199 uitvindingen) uit Leiden, Alphen aan den Rijn en omgeving hun uitvindingen. De jury bestond dit jaar uit de 12-jarige Vince, winnaar van het TV-programma ‘Het Beste Idee van Nederland’ met zijn Lunch Locker, Frank de Wit, wethouder van Onderwijs en Sport in Leiden en Michel du Chatinier, collega-wethouder in Alphen aan de Rijn. Het werk van de finalisten werd een maand lang tentoongesteld in het museum. De prijswinnende uitvinding van deze editie was de allergiescanner van Dex, Sebastiaan, Tom, Roel en Rien van het Da Vinci College.
10
Museum Jeugd Universiteit
Ook in 2012 kende Museum Boerhaave een succesvolle reeks met colleges voor de jeugd op steeds de derde zondagmorgen van iedere maand. Ir. Diederik Samsom opende de reeks met een bevlogen verhaal over kernenergie. Op de overige ochtenden ging de aandacht uit naar onderwerpen als ADHD en de vraag of deze stoornis al in de hersenen zit, naar eetgewoonten en de vraag of eetstoornissen eigenlijk te voorkomen zijn.
Afdeling PUBLIEK EN PRESENTATIE
Educatie
De samenwerking met de Leidse musea, vastgelegd in de centraal gecoördineerde onderwijsactiviteiten van de Museumgroep Leiden, bevestigde opnieuw haar kracht. Museum Boerhaave ontving de groepen 8 van het zogeheten Museum & School programma-aanbod en rondt daarmee deze meerjarige kennismaking met de Leidse musea af. De populariteit en het gebruik ervan strekken zich inmiddels uit tot naast gelegen gemeenten. Geheel in tegenspraak met onze gewoonte om de educatie aan te laten sluiten bij de vaste presentatie maakten we een uitzondering voor de tentoonstelling ‘Leydse Weelde’. Rond de personages Jan Huygens van Linschoten (ontdekkingsreiziger en avonturier), Carolus Clusius (medicus en wetenschapper) en
prinses Marie de Brimeu ( prinses en tuinliefhebster) ontwikkelde bureau De Praktijk een in de Gouden Eeuw geworteld onderwijsprogramma voor het basisonderwijs. Het bereik onder de leerlingen van het basis en voortgezet onderwijs bleef gelijk aan het vorige jaar. Het museum is zeer verheugd over een groeiende deelname van de HBO en universitaire studenten aan kleinschalige en omvangrijkere projecten. De samenwerking tussen Museum Boerhaave en Stichting Technolab bij educatieve publieksevenementen maakte een duidelijk groei door. Beide organisaties tekenden voor een gezamenlijke programmering van het Nano-weekend, de Willie Wortel Wedstrijd en de techniekcampagne ‘Xperiment’. Verder werd er achter de schermen hard gewerkt aan de totstandkoming van een nieuw onderwijsprogramma bij de in 2013 te openen tentoonstelling over Christiaan Huygens. 11
Slingerklok van Cristiaan Huygens
Afdeling CollectieS
Wetenschap De conservatoren adviseren over conservering, restauraties en bruiklenen van de voorwerpen. Naast het bestuderen van de collectie dragen ze door (inter)nationale artikelen en lezingen bij aan de bekendheid van het museum in de internationale wetenschapshistorische wereld. Ook dragen de conservatoren bij aan de voorbereiding van de tentoonstellingen en schrijven ze een (deel) van de bij de tentoonstelling horende publicaties.
Externe presentaties, lezingen en publicaties De conservatoren en de directeur (tevens bijzonder hoogleraar Materieel erfgoed van de natuurwetenschappen aan de Universiteit Leiden) publiceerden in nationale en internationale tijdschriften. Ook verzorgden ze lezingen in binnenen buitenland. Zo combineerden Tiemen Cocquyt en Ad Maas hun re-enactment van de beroemde achttiende-eeuwse valproef van professor ’s Gravesande met het achterliggende verhaal op symposia in Edinburgh en Brussel. De
drie conservatoren Mieneke te Hennepe, Tim Huisman en Bart Grob organiseerden een eigen sessie op het congres van The European Association of Museums of the History of Medical Sciences in Berlijn. Ook het vermelden waard is de workshop in Museum Boerhaave waarin getracht werd het wasinjectie-proces van de anatomieprofessoren Ruysch en Albinus te doorgronden met het injecteren van gekleurde was in echte (dierlijke) harten. Originele tekening van de valproef door ‘s Gravesande
12
A fde l i n g col l ect i e s
Salon Boerhaave lezingen Prof. dr. Walter Vandereycken, hoogleraar psychiatrie aan de Katholieke Universiteit Leuven en mede-samensteller van de tentoonstelling in Guislain, schetste de medische geschiedenis van het lichaam ‘door dik en dun’. Prof. dr. Denise de Ridder, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Utrecht, ging in op de verleidingen die het eten tot een ware marteling kunnen maken. Prof. dr. Pieter Rietbergen, hoogleraar Cultuurgeschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, blikte terug in de tijd en belichtte de relatie tussen voedsel en religie aan de hand van Europa’s eerste gedrukte kookboek uit 1470.
In het voorjaar organiseerden conservatoren Tiemen Cocquyt en Ad Maas van Museum Boerhaave, samen met Wolfgang Engels van de Carl von Ossietzky Universität in Oldenburg (Duitsland), een Salonreeks met live historische experimenten die belangrijke momenten in de wetenschapsgeschiedenis in herinnering brachten. De gekozen experimenten hielden verband met de toen lopende tentoonstelling in Museum Boerhaave, ‘Verborgen krachten: Nederlanders op zoek naar energie’. In vier geanimeerde en druk bezochte bijeenkomsten passeerden het kleibak-experiment van ’s Gravesande uit 1722 de revue, voorts het experiment van Joule halverwege de 19de eeuw waardoor warmte- en bewegingsenergie onder één noemer kwamen, het naar Charles Wilson genoemde nevelvat uit 1900 en het knalgas waarmee de Nederlandse scheikundigen Deiman en Paets van Troostwijk in 1789 de theorie van de Fransman Lavoisier over verbrandingsreacties bevestigden. De tweede reeks lezingen sloot aan bij de tentoonstelling ‘Het gewichtige lichaam’ waarin de verstoorde relatie tot het eigen lichaam centraal stond. Steeds op de zondagmiddag spraken deskundigen
over aspecten van voeding in een breed maatschappelijk en historisch perspectief. Prof. dr. Jaap Seidell, verbonden aan het Institute of Health Sciences aan
de VU, sprak over feiten en fabels over overgewicht. Naast de zin en onzin van diëten en andere afvalmethoden lichtte Seidell ook haalbare oplossingen toe.
13
In aansluiting met de komst van ‘Leydse Weelde’ stond de botanie centraal in twee lezingen. Etnobotanicus Tine van Andel sprak over het vergeten ‘Hermann Herbarium‘ en ander onderzoek naar het Surinaamse plantenrijk terwijl kunst- en wetenschapshistoricus Alette Fleischer de particuliere collectie planten, herbaria, boeken en tekeningen van verzamelaar Hieronymus van Beverningh toelichtte. Ze ging daarbij nader in op diens bijdrage aan de florale kennisvermeerdering door zijn landgoed open te stellen voor liefhebbers, hoogleraren en tuinlieden.
A fde l i n g col l ect i e s
Microsafari (vanaf 17 mei 2012) Met deze nieuwe interactieve audiotour horen en zien de bezoekers allerlei bijzonderheden aangaande infectieziektes, antibiotica en antibiotica-resistentie. Vragen als ‘wat is een bacterie en hoe werken antibiotica’ en ‘wat is resistentie, hoe ontstaat het en waarom hebben we nieuwe medicijnen nodig’ worden
door specialisten beantwoord in de begeleide rondgang langs de collectie van het museum. De tour eindigt in een tuberculosehuisje, een huisje in de tuin van het museum dat – naar het zonlicht gedraaid en frisse lucht toelatend door de open ramen – in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw dienst deed als een ‘kuuroord’ voor tuberculosepatiënten in de eigen achtertuin. Vóór de ontdekking van geschikte antibiotica was het kuren in sanatoria of tuberculosehuisjes de enige behandeling tegen deze gevaarlijke bacteriële infectieziekte. De audiotour werd ontwikkeld in samenwerking met Team Antibiotica Gezocht!, winnaar van de Academische Jaarprijs 2011. De Academische Jaarprijs is bestemd voor het populariseren van wetenschappelijk onderzoek. Team Antibiotica Gezocht! bestaat uit medewerkers en studenten van de Universiteit Leiden (Moleculaire Biotechnologie/ Moleculaire Ontwikkelingsgenetica) en het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam (Medische Microbiologie). Het audioapparaat is gratis te leen bij de informatiebalie van Museum Boerhaave. TBC huisje in de tuin van Museum Boerhaave
14
A fde l i n g col l ect i e s
Reuzen van de Lage Landen (12 juni 2012) Met deze thema-avond stond Museum Boerhaave stil bij het afscheid van KNAW-president Robbert Dijkgraaf. Robbert Dijkgraaf, Ad Lagendijk (fysicus en oud-columnist van de Volkskrant), Jos Engelen (voorzitter NWO; oud-wetenschappelijk directeur CERN) en Niek Lopes Cardozo (TU Eindhoven) spraken over de stand van het bètaonderzoek, over kansen en de rol van overheid en bedrijfsleven. Rode draad in alle toelichtingen was de prangende vraag of het toptalent in de wetenschap in Nederland wel voldoende ruimte krijgt. De avond stond onder leiding van wetenschapsjournalist Marcel Hulspas, auteur van het toen recent verschenen boek Reuzen van de Lage Landen (uitgeverij Nieuw Amsterdam) waarin Robbert Dijkgraaf op zoek gaat naar de grootste geleerden uit de vaderlandse geschiedenis. Simon Stevin, Vesalius, Christiaan Huygens, Antoni van Leeuwenhoek, Heike Kamerlingh Onnes: allen passeerden ze in het boek de revue. Dijkgraaf ‘zocht ze op’ in musea, archieven
en stoffige kelders. De thema-avond in Museum Boerhaave sloot aan bij dit boek en verkende in hoeverre de tijden zijn veranderd. De avond werd muzikaal opgeluisterd door cabaretier Kees Torn die, bij wijze van entre’act, een lied over neutrino’s zong.
Directeur Dirk van Delft demonstreerde het valexperiment met de besmeerde geroosterde boterham, beter bekend als ‘buttered toast’ die, altijd met de besmeerde kant op de vloer zou belanden. Conservator Bart Grob toonde in een tweede experiment aan dat het dopen van een koekje in een kop thee niet altijd tot het onmiddellijk verweken van de zoete instantie leidt. Beide experimenten trokken veel bekijks.
Uitmarkt 2012 Museumplein A’dam (25 en 26 augustus 2012) Pitch ‘Jouw idee voor onze toekomst’ Museum Boerhaave borduurde voort op de twee edities Meet & Eat. In de vorm van een vrolijke ‘meet & great’ daagde wetenschapsjournalist Jeroen Dirks het publiek uit geniale, verrassende en vernieuwende inzichten, ideeën te presenteren over een viertal thema’s, te weten: energie, voedsel, gezondheid en (computer)techniek & welvaart. Deze thema’s komen op korte of langere termijn aan bod. Bijzondere ideeën leveren als het ware input voor de nevenprogrammering en events.
ReSTAURATIE
NIEUWE AANWINSTEN Museum Boerhaave heeft dit jaar betrekkelijk weinig nieuwe objecten verworven. Een hoogtepunt is de zeventiende-eeuwse Nederlandse pleinschaal. Deze voorloper van de rekenliniaal was vroeger op elk VOCschip te vinden, maar is tegenwoordig zeer zeldzaam. Met financiële steun van de Samenwerkende Maritieme Fondsen is dit instrument gekocht. Opvallend veel voorwerpen zijn ons dit jaar door particulieren aangeboden. Het meeste daarvan is op grond van het collectiebeleid afgewezen (bijvoorbeeld omdat het al aanwezig was in de collectie, of geen Nederlandse oorsprong had). Een legaat met een collectie twintigste-eeuwse microscopen hebben we wel in dank aanvaard.
The Night of the Ig’s (20 september 2012) Tijdens de Nederlandse Ig Nobel Night verzorgde Museum Boerhaave in de aanloop naar de live verbinding met Harvard (VS) later in de nacht, twee Ig Nobelprijswinnende experimenten.
KNAW-president Robbert Dijkgraaf
15
‘Portret van een wiskundige en zijn vrouw’, onbekende Nederlandse meester (17de eeuw)
Het vorig jaar verworven schilderij van een onbekende meester uit de Gouden Eeuw met daarop afgebeeld een (echt-)paar geleerden met meetkundige instrumenten is dit jaar gerestaureerd en van een lijst voorzien. Het pronkt nu in de vaste expositie. Een andere externe restauratie betreft een collectie glasnegatieven van het Katwijks Zeehospitium. Deze foto’s geven een indringend tijdsbeeld van de behandeling van armlastige tbcpatiënten aan het begin van de twintigste eeuw. De foto’s zijn gerubriceerd en via de collectiedatabase te vinden.
A fde l i n g col l ect i e s
Bibliotheek en Informatiecentrum De afdeling Informatie verzorgt aanschaf, onderhoud, uitlening en informatie over de collectie en begeleidt het publiek in de bibliotheek. Ook zorgen de medewerkers voor de ontsluiting van de collectie, voert de afdeling het beheer over de collectiedatabase en ondersteunt ze bij het bruikleenverkeer en het geven van rondleidingen.
Doordat de werkzaamheden van de conservatoren en restauratoren meer op het vlak van publiek lagen (met name werk voor en aan tentoonstellingen) was er behoefte aan extra handen voor de registratie van de collectie. Afgelopen jaar heeft het museum voor de collectie beschrijving twee vrijwilligers aangetrokken die onder begeleiding van de collega’s van het Informatiecentrum veel werk verzetten. Ook de welhaast continue stroom van stagiaires is zeer nuttig in de
langdurige processen van het fotograferen van de collectie. In 2012 is veel tijd geïnvesteerd in de nieuwe database Adlib. Vooral de begeleiding van conversies van het oude (ORS) systeem naar de nieuwe database was een tijdrovende aangelegenheid en een proeve van grote accuratesse. De inmiddels definitieve en geslaagde conversie naar Adlib luidt een nieuwe fase in van het completeren van de content. Auzoux model, collectie Museum Boerhaave
16
A fde l i n g col l ect i e s
Restauratie De afdeling Restauratie beheert de collectie en voert zo nodig een conservering of restauratie uit in het eigen restauratie-atelier met specialisatie in metaal en houtrestauraties. De afdeling ziet verder toe op de bewaaromstandigheden in museum en depots, ondersteunt bij het transport van bruikleenaanvragen en zorgt voor technische bijdragen bij de totstandkoming van tentoonstellingen en evenementen. De gerestaureerde heliostaat van J. van der Cloese
De afdeling is nauw betrokken geweest bij de inrichting van diverse tentoonstellingen op andere locaties. Voorbeelden in 2012 zijn de expositie ‘Boerhaave aan Zee’ in het Palace Hotel in Noordwijk en ‘Verborgen krachten’ tijdens de Shell Eco-marathon in Ahoy Rotterdam, terwijl een afgeleide van de expositie ‘Soundbites’ onderdak kreeg bij het bedrijf Merford te Gorichem. De afdeling coördineerde en verzorgde het vervoer naar en inrichting van een Europese tentoonstelling over anatomische modellen in de Alma Mater Studiorum van de
dienst over constructie-technische zaken maakten hier deel vanuit. Vanzelfsprekend hield de afdeling zich bezig met het conserveren van de collectie en met restauratie van objecten. Klokkenrestaurator Tjeerd Bakker restaureerde de heliostaat (1720-1740) van de hand van J. van der Cloese naar ontwerp van ’s Gravesande. Daarnaast ontving de afdeling diverse stagiaires van de opleidingen de Vakschool uit Schoonhoven, de Reinwardt Akademie en van de Leidse Instrumentmakers School, de LIS.
Universiteit van Bologna, Italië. Ook bij de definitieve oplevering van ‘Schateiland Boerhaave’ was de inzet van de afdeling van grote betekenis. De voorbereiding voor de geplande verhuizing van de afdeling restauratie (planning september 2013) naar het depot van de Raamsteeg nam veel tijd in beslag; herschikking van ruimtes en veelvuldig overleg met de Rijksgebouwen17
MUS EUM B OERH A AVE
Publieksonderzoek Bezoekers
De MuseumMonitor is het continue publieksonderzoek dat
categorie
door TNS NIPO bij Museum Boerhaave wordt uitgevoerd. Voor een benchmark worden de resultaten van Museum Boerhaave vergeleken met die van andere cultuurhistorische musea. Museum Boerhaave had in 2012 een steekproefgrootte van 483.
aantal
Individuele bezoekers
41.995
Schoolbezoek
18.891
Totaal bezoek
60.885 (2011: 55.494)
Schoolbezoek w.v.Basisschool w.v.Voortgezet onderwijs w.v. HBO/WO w.v. Technolab
Onze bezoeker, wat weten we? De gemiddelde leeftijd van onze bezoeker is 47 jaar, 73% is hoog opgeleid (v.a. HBO). 58% van de bezoekers heeft de Museumkaart. De helft van de bezoekers woont in de provincie Zuid-Holland, 17% is afkomstig uit de provincie Noord-Holland en 9% uit de provincie Utrecht. 62% bezocht Museum Boerhaave voor de eerste keer. Iets minder dan de helft van de bezoeker
benut de website voorafgaand aan het bezoek waarbij de praktische info en de info over de tijdelijke tentoonstellingen het meest bekeken werden.
in aanmerking. De vaste collectie scoorde bij alle leeftijdsgroepen goed. De beoordeling van de tijdelijke tentoonstellingen wisselde. De tentoonstelling ‘Verborgen krachten’ werd als ‘uitstekend tot zeer goed’ ontvangen waarbij vooral de presentatie hoog scoorde. De tentoonstelling ‘Het gewichtige Lichaam’ kreeg een lagere waardering. Gelukkig nam de waardering met de tentoonstelling
Wat was de waardering voor ons museum? Onze klantvriendelijkheid scoorde onverminderd hoog; ver boven het gemiddelde van andere musea! De winkel en het museum café scoren komen daarentegen voor verbetering
18
4396 4581 3653 6261
‘Leydse Weelde’ weer toe; de helft van de bezoekers oordeelde deze ‘uitstekend tot zeer goed’. Wat motiveert onze bezoeker? Ook in 2012 werd Museum Boerhaave als boeiend en verrassend ervaren. Ons sterkste punt is nog steeds het feit dat de bezoeker iets leert en aan het denken wordt gezet.
Financ i ën
Ba l ans per 3 1 dec e mbe r 2012 ACTIVA
E x p loitatie r e ke n in g ov e r 2 0 1 2
2012
2011
Werkelijk
Begroting
Werkelijk
2012
2012
2011
Vaste activa
1
481.088
1
610.086
Vlottende activa
1
563.465
1
850.426
Liquide middelen
1
2.945.080
1
3.046.405
Totaal activa
3
3.989.633
3
4.506.917
BATEN Directe en indirecte opbrengsten
1
979.155
1
1.043.942
1
Subsidies Totale Baten
1.528.166
1
5.076.992
1
4.941.426
1
5.102.912
3
6.056.147
3 5.985.368
3
6.631.078
LASTEN
PASSIVA
2012
2011
Eigen vermogen
1
1.501.358
1
1.999.543
Voorzieningen
1
110.769
1
204.329
Langlopende schulden
1
114.499
1
130.675
Kortlopende schulden
1
2.263.007
1
2.172.370
Totaal passiva
3
3.989.633
3
4.506.917
Salarislasten
1
2.546.648
1
2.598.740
1
2.149.678
Huisvestingslasten
1
1.689.964
1
1.686.919
1
1.627.524
Overige lasten
1
2.400.407
1
1.759.709
1
2.124.334
Totale lasten
3
6.637.019
3 6.045.368
3
5.901.536
3 -/- 60.000
3
729.542
Saldo uit gewone bedrijfsvoering
3 -/- 580.872
Saldo rentebaten en -lasten
1
60.000
1
63.685
Exploitatieresultaat
3 -/- 498.185
–
3
793.227
Mutatie bestemmingsreserves
1 -/- 392.008
–
1
780.000
Onttrekking / toevoeging a.d. reserves
3 -/- 106.105
–
3
13.227
19
82.687
1
MUSEUM BOERHAAVE Lange St. Agnietenstraat 10 2312 WC Leiden [t] 071 5214224 www.museumboerhaave.nl
