Msc 2 Redesign Rechtbank Lelystad Beschrijving

Msc 2 Redesign Rechtbank Lelystad Beschrijving

Datum

:

7 juni 2005

Namen/st.nr

:

K.H. Berghorst J.J.L. Duijndam J.J. Huisman J.V. Post F.W. Rocks R. de Man S.F.C. van Oss

Tutor

:

Dhr. Heintz

1088292 9205446 1002139 1022504 1184466 1089978 1039369

7-6-2005

RE&H - Project Management - Msc 2

Voorwoord Het rapport “Rechtbank Lelystad Beschrijving” is samen met het rapport “ Rechtbank Lelystad Analyse & Verbetervoorstellen” het eindrapport voor het project Redesign van Msc2 Real Estate & Housing van de TU Delft. Tijdens het project "Process Redesign" wordt het bouwproces van het project Rechtbank Lelystad onderzocht. Het leerproces beslaat een project start-up, waarin met de groep een werkplan wordt opgesteld. De project start-up wordt gevolgd door de beschrijvende fase, waarin objectief wordt beschreven hoe het bouwproces is verlopen. Vervolgens wordt het bouwproces geanalyseerd, teneinde meer inzicht te verschaffen in de knelpunten en de successen tijdens het proces. Deze knelpunten en successen vormen de basis voor de op te stellen verbetervoorstellen. Bij het maken van dit onderzoek is het essentieel om beweringen in het rapport te onderbouwen met betrouwbare informatie. Hiertoe is onder meer gebruik gemaakt van interviews, die afgenomen zijn bij verschillende betrokken partijen. Tevens hebben we inzicht gekregen in de beslisdocumenten en overeenkomsten die betrekking hebben op de bouw van de rechtbank. In het voorwoord willen wij van de gelegenheid gebruik maken om alle contactpersonen van de betrokken partijen die tijd voor ons vrij hebben gemaakt en ons te woord hebben gestaan om al onze vragen en meer te beantwoorden. Zonder de verkregen informatie en documenten zou het niet mogelijk zijn geweest dit onderzoek te volbrengen. Hierbij gaat met name dank uit naar de volgende personen. Dhr. Bolt van aannemerij Dura Vermeer Dhr. Dammers van ING Real Estate Dhr. Dullemond van de Raad van de Rechtspraak Dhr. Eijgenbrood van Dam & Partners architecten Dhr. De Gier van VROM Dhr. Hillebrand van de Raad van de Rechtspraak Dhr. Jansen van Gemeente Lelystad Dhr. Ten Klooster van het arrondissement Zwolle Mevr. Romijn van Omroep Flevoland Dhr. Wolvekamp van de Rijksgebouwendienst

Speciale dank gaat uit naar dhr. Heintz voor het begeleiden van het project. Niet alleen zijn begeleiding door het proces heeft ons elke week weer op de goede weg geholpen. Ook het inzicht wat hij ons verschaft heeft in het belang van groepswerk, concrete takenverdeling en het inzien van ieders individuele kunnen en bijdrage in de groep, is voor ons allen een belangrijke les geweest in onze ontwikkeling tot projectmanagers.

Delft, 7 juni 2005

__________________________________________________________________________ Process Redesign Rechtbank Lelystad – Beschrijvend deel 1

7-6-2005


Inleiding In het project Process Redesign van Msc 2 Real Estate and Housing wordt getracht het bouwproces van een bouwproject te onderzoeken en te analyseren, waarna de knelpunten en successen binnen het proces worden onderzocht. De bedoeling van Redesign is om eventuele verbetervoorstellen aan te geven, waardoor in de toekomst bij soortgelijke projecten op bepaalde knelpunten geanticipeerd kan worden. Voor dit project Process Redesign zijn, door het begeleidend team van dit kwartaal, vijf projecten aangedragen: theater Hoorn, een school in Amsterdam, een kantoorgebouw in Rijswijk, meldkamer Leiden en als laatste Rechtbank Lelystad. Elk project wordt door een andere groep behandeld. De groep “Het Vijfde” heeft de taak project rechtbank Lelystad te onderzoeken. Het rapport dat voor u ligt is het beschrijvende deel, hierin wordt beschreven hoe het bouwproces van de rechtbank Lelystad is verlopen. De beschrijving is opgezet aan de hand van afgenomen interviews, documentatieverzameling, literatuurstudies en het verzamelen van artikelen, hiermee is getracht een zo objectief mogelijke kijk te geven op het bouwproces van de rechtbank Lelystad. Met deze objectieve beschrijving van het proces worden in het rapport “Rechtbank Lelystad Analyse & Verbetervoorstellen” de bevindingen geanalyseerd en worden er conclusies getrokken, hieruit worden knelpunten geëxtraheerd waarna er verbetervoorstellen worden aangedragen. Hierdoor kan in de toekomst het proces van soortgelijke projecten verbeterd worden. Het rapport " Rechtbank Lelystad Beschrijving" is als volgt opgebouwd. Voor diegenen die zich nog wensen in te lezen in het project wordt verwezen naar hoofdstuk één. In hoofdstuk één wordt een globale beschrijving gegeven van het bouwproces van de rechtbank. Voor informatie aangaande het de voorafgaande fases, de afspraken en het bouwproces wordt verwezen naar de hoofdstukken twee tot en met twaalf. In hoofdstuk twee wordt dieper ingegaan op de scope (het doel) van het project. Dit hoofdstuk wordt gevolgd door het hoofdstuk Omgeving, hierin wordt de projectomgeving behandeld, er wordt gekeken hoe de verschillende actoren ten opzichte van elkaar in het proces stonden. In hoofdstuk vier wordt aan de hand van de verschillende fasen in het bouwproces aangegeven hoe het proces is verlopen, hierbij wordt dieper ingegaan op belangrijke momenten tijdens het proces. Van hieruit worden in hoofdstuk vijf de verschillende risico’s binnen het project beschreven en hoe deze zijn beheerst tijdens het proces. Dit hoofdstuk wordt opgevolgd door het hoofdstuk Contracten, hierin worden de veranderingen van contractmodellen in de verschillende fasen behandeld en wordt beschreven hoe de contracten waren samengesteld. Na het hoofdstuk contracten worden de vijf beheersaspecten behandeld: Geld, Organisatie, Tijd, Informatie en Kwaliteit ofwel GOTIK. Als laatste worden in hoofdstuk twaalf de besluiten en faseresultaten behandeld zoals deze zijn genomen en behaald in het bouwproces. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een korte samenvatting. Het Vijfde hoopt u met dit verslag voldoende inzicht te geven in het verloop van het bouwproces van de rechtbank Lelystad.

“Het Vijfde” __________________________________________________________________________ Process Redesign Rechtbank Lelystad – Beschrijvend deel 2

7-6-2005


Inhoudsopgave Voorwoord....................................................................................................................1 Inleiding........................................................................................................................2 Inhoudsopgave.............................................................................................................3 1. Project rechtbank Lelystad....................................................................................5 1.1. Opzet JR-120 en raamovereenkomst............................................................5 1.2. Lelystad .........................................................................................................6 1.3. Proces startup................................................................................................7 1.4. Locatiewisseling.............................................................................................8 1.5. Betrokkenheid ING ........................................................................................9 1.6. Eindresultaat................................................................................................10 2. Scope..................................................................................................................12 2.1. Inleiding .......................................................................................................12 2.2. Ontstaan scope van RGD en Justitie...........................................................12 2.3. Scope rechtbank Lelystad ...........................................................................14 2.4. Veranderingen in scope...............................................................................15 3. Omgeving............................................................................................................17 3.1. Inleiding .......................................................................................................17 3.2. Relatiekwadrant ...........................................................................................17 3.3. Middelen en doelen van partijen..................................................................19 4. Fasering ..............................................................................................................21 4.1. Inleiding .......................................................................................................21 4.2. Tijdslijn.........................................................................................................22 4.3. Initiatieffase..................................................................................................24 4.4. Definitiefase .................................................................................................25 4.5. VO-fase........................................................................................................26 4.6. DO-fase .......................................................................................................27 4.7. Voorbereidingsfase......................................................................................28 4.8. Uitvoeringsfase ............................................................................................28 4.9. Nazorgfase ..................................................................................................29 4.10. Tabel doelen per fase ..............................................................................29 5. Risico ..................................................................................................................32 5.1. Inleiding .......................................................................................................32 5.2. Risico´s ........................................................................................................33 5.2.1. Politiek / Bestuurlijk ..............................................................................33 5.2.2. Juridisch / Wettelijk...............................................................................34 5.2.3. Technisch .............................................................................................36 5.2.4. Financieel / Economisch.......................................................................37 5.2.5. Organisatorisch ....................................................................................38 5.2.6. Sociaal / Maatschappelijk .....................................................................39 5.2.7. Ruimtelijk / Geografisch........................................................................40 5.3. Risicomanagement ......................................................................................42 6. Contracten ..........................................................................................................45 6.1. Inleiding .......................................................................................................45 6.2. Contracten tijdens de Initiatieffase...............................................................46 6.2.1. De RGD ................................................................................................46 6.2.2. Ministerie van Justitie & RGD...............................................................46 6.2.3. RGD & ING...........................................................................................47 6.3. Contracten tijdens de Voorlopig Ontwerpfase .............................................49 6.3.1. Aanbesteding ontwerp aan Dam & Partners ........................................50 6.3.2. Contractmodel/contractsamenstelling RGD en Dam & Partners ..........51


7-6-2005


6.4. Contract tijdens Definitief Ontwerpfase / voorbereidingsfase ......................52 6.4.1. ING en de RGD ....................................................................................52 6.4.2. ING en Dam & Partners architecten .....................................................53 6.5. Contract tijdens Uitvoeringsfase ..................................................................54 6.5.1. Contract tussen ING en aannemers .....................................................54 7. Geld ....................................................................................................................57 7.1. Inleiding .......................................................................................................57 7.2. Geldbeheersing justitie ................................................................................58 7.3. Financieringsvormen ...................................................................................59 7.4. Projectontwikkelaar en raamovereenkomst.................................................60 7.4.1. Het bruto aanvangsrendement (BAR) en de ontwikkelingsfee.............60 7.5. De rechtbank in Lelystad .............................................................................62 7.5.1. Tussenberichten ...................................................................................62 7.5.2. Bouwkosten ..........................................................................................63 8. Organisatie..........................................................................................................65 8.1. Inleiding .......................................................................................................65 8.2. Actoren ........................................................................................................67 8.3. Organisatiemodel keuze van de JR-120......................................................69 8.4. Organisatiemodel tijdens start-up t/m VO fase ............................................70 8.5. Organisatiemodel tijdens DO t/m voorbereidingsfase .................................71 8.6. Organisatiemodel tijdens uitvoeringsfase ....................................................72 9. Tijd ......................................................................................................................74 9.1. Inleiding .......................................................................................................74 9.2. Projecten binnen JR-120 en het raamovereenkomst ..................................74 9.3. De rechtbank Lelystad .................................................................................74 9.4. Vertragingen ................................................................................................76 10. Informatie ........................................................................................................78 10.1. Inleiding....................................................................................................78 10.2. Informatie .................................................................................................78 10.3. Informatiebeheersing ...............................................................................79 10.4. Technieken van informatiebeheersing .....................................................80 10.5. Organisatiestructuur voor informatiebeheersing ......................................81 10.6. Managementteams ..................................................................................82 11. Kwaliteit ...........................................................................................................84 11.1. Inleiding....................................................................................................84 11.2. Kwaliteit beheersing .................................................................................85 11.3. Kwaliteit van het ontwerp .........................................................................86 12. Besluiten over Faseresultaten.........................................................................89 12.1. Inleiding....................................................................................................89 12.2. Beslisdocumenten....................................................................................89 12.3. Formele vs. informele besluiten ...............................................................91 12.4. Beslissingbevoegdheid ............................................................................92 Conclusie ...................................................................................................................93 Literatuurlijst...............................................................................................................94 Bijlagen: Bijlage 1 – Brief aan voorzitter Tweede Kamer Bijlage 2 – Intentieverklaring Bijlage 3 – Raamovereenkomst Bijlage 4 - Tussenberichten Bijlage 5 – Betrokken partijen Bijlage 6 – Interviews Bijlage 7 – Notulen van “Het Vijfde” Bijlage 8 – Afkortingen lijst __________________________________________________________________________ Process Redesign Rechtbank Lelystad – Beschrijvend deel 4

7-6-2005


1. Project rechtbank Lelystad

Afb. 1: Rechtbank Zwolle-Lelystad

1.1. Opzet JR-120 en raamovereenkomst In september en oktober 1990 worden twee nota’s aangeboden aan het parlement, respectievelijk “Recht in beweging” en “Huisvesting justitiële diensten”. In deze nota's worden de bevindingen van het Ministerie van Justitie verwoord, die zijn opgedaan in de jaren tachtig, over onder andere de slechte staat van de justitiële gebouwen en de te kleine werkruimtes. Tevens wordt in de nota “Recht in beweging” aangegeven dat het wenselijk is om de rechterlijke macht te reorganiseren. Hierover meer in het hoofdstuk scope op blz 12. Om deze grootse reorganisatie binnen de rechterlijke macht en het oplossen van het huisvestingsprobleem te coördineren, is in 1989 het managementteam JR-120 opgezet1. Dit managementteam is een samenwerkingsverband tussen het Ministerie van Justitie en de Rijksgebouwendienst (RGD). Deze samenwerking resulteert uiteindelijk in het JR-120 programma, waarin de ontwikkeling is opgenomen van 18 gerechtsgebouwen en 26 penitentiaire inrichtingen en jeugdinrichtingen tussen 1990 en 1998. Om de gewenste kwaliteit voor de projecten binnen dit programma vast te stellen is in 1989 het FEG opgesteld (Functionele Eisen Gerechtsgebouwen) door het Ministerie van Justitie. Hierin worden naast de functionele eisen ook de ruimtelijke en technische eisen vastgesteld voor gerechtsgebouwen. Voor het ontwikkelen van de gebouwen zijn deze eisen aangevuld met de door de RGD opgestelde prestatiespecificaties. In de prestatiespecificaties staan aanvullingen en verbeteringen op het gebied van kwaliteit ( zie hoofdstuk 11: Kwaliteit blz. 85). Voor de realisatie van de gebouwen is de RGD raamovereenkomsten aangegaan met marktpartijen. In deze overeenkomsten wordt de financiering en/of ontwikkeling door de marktpartijen overeengekomen. Een van deze raamovereenkomsten is gesloten met ING Real Estate (ING) op 6 april 1993. Deze overeenkomst omvat de realisatie van veertien gerechtsgebouwen. De overeenkomst bevat een investeringsbudget van 706 miljoen gulden (320 miljoen euro). Een van de veertien gerechtsgebouwen is een nieuw te realiseren rechtbank in Lelystad. De overige dertien gerechtsgebouwen binnen de raamovereenkomst met 1

Film "Huisvesting justitiële diensten": Ministerie van Justitie; 1990


7-6-2005


de ING zijn, Alkmaar, Amsterdam, Arnhem, Assen, Groningen, Haarlem, Middelburg, Roermond, Utrecht, Groningen, Zutphen, Almelo en Den Bosch. Zoals aangegeven in de inleiding, wordt in dit rapport het bouwproces van de rechtbank Lelystad onderzocht. Om een beter beeld te krijgen van de rechtbank, zal hieronder een uitleg gegeven worden over de rechtbank zelf.

1.2. Lelystad De rechtbank Lelystad is een onderdeel van het arrondissement Zwolle-Lelystad. De rechtbank in Lelystad is in haar arrondissement niet ondergeschikt aan de rechtbank Zwolle, maar is een nevenvesting, waar gelijksoortige rechtspraken plaatsvinden. Binnen het arrondissement zijn afspraken gemaakt over de verdeling van de rechtszaken. Daarin staat onder meer dat de rechtbank Lelystad rechtspraken binnen de provincie Lelystad behandelt en de rechtbank in Zwolle de rechtspraken binnen de provincie Overijssel2 behandelt.

Afb. 2: arrondissement Zwolle-Lelystad

Voordat de rechtbank in 2001 het huidige pand betrekt, is de rechtbank in verschillende panden ondergebracht. Tot 1985 worden er zaaltjes gehuurd in de Agora (het theater in Lelystad). Van 1985 tot 1992 vestigt de rechtbank zich in het kantoorverzamelgebouw Waterwijzer aan de Maerlant 2 in Lelystad, hier heeft de rechtbank beschikking over 300 m2 bruto vloeroppervlak (BVO). Door de groter wordende organisatie en behoefte aan meer ruimte, huurt de rechtbank vanaf 1992 twee verdiepingen in het kantoorverzamelgebouw Lelystaete aan de Maerlant 10 (in totaal 2000 m2 BVO). In 1994 en 1997 huurt de rechtbank er respectievelijk 800 m2 en 400m2 extra ruimte bij in het pand Lelystaete. In totaal wordt er op dat moment 3200m2 BVO gehuurd en is er nog steeds vraag naar meer vierkante meters.

2

www.derechtspraak.nl


7-6-2005


1.3. Proces startup Bij het opstellen van de JR-120 in 1991. Wordt er getracht een nieuw arrondissement op te richten “Arrondissement Flevoland”. Hiervoor was de bedoeling een nieuwe rechtbank te ontwikkelen in Lelystad. In het JR-120 tussenrapport van september 1994 wordt vermeld dat de minister van Justitie geen nieuw arrondissement wilde oprichten en dat de rechtbank in Lelystad ondergebracht moest worden in Zwolle3. Eind 1995 wordt er besloten door het Ministerie van Justitie dat elke provincie hoofdstad een eigen rechtbank moet hebben. Het initiatief om de rechtbank Lelystad te gaan realiseren is uiteindelijk genomen in januari 1996. Dit na een lang voor traject waar verder op wordt ingegaan in hoofdstuk fasering op blz. 24 Met de aanvang van de initiatieffase richt de RGD een stuurgroep op waarin de RGD, Ministerie van Justitie en de gebruiker het Arrondissement Zwolle worden vertegenwoordigd. De stuurgroep wordt opgericht om de eisen van de gebruiker vast te stellen, te bewaken tijdens de bouw en toe te zien op de kwaliteit van het ontwerp. In de initiatieffase wordt in september 1996 een architect gekozen. De keuze voor Dam & Partners is gebaseerd op het advies van Wytze Patijn, de toenmalige Rijksbouwmeester. De Rijksbouwmeester maakte voor het project een shortlist met daarop vijf architectenbureaus. De keuze voor de vijf architectenbureaus wordt gemaakt aan de hand van het portfolio van de verschillende bureaus. Om in aanmerking te komen voor een project voor de overheid dient een architect ieder jaar een portfolio op te sturen naar de Rijksbouwmeester.

3

JR 120 Tussenrapport, september 1994; Ministerie van Justitie


7-6-2005


1.4. Locatiewisseling Dam & Partners begint september 1996 met het ontwerp en maakt een eerste massastudie voor de rechtbank tussen februari en april 1997. De locatie is dan nog naast het stadhuis van Lelystad, aan de oostzijde van het treinstation. Tijdens de VO fase van het ontwerp proces blijkt de visie van de gemeente, ten aanzien van het gebied bij het stadhuis, niet te stroken met de gebruikerseisen. De gemeente wil het gebied rond het stadhuis gebruiken als winkel- Afb. 3: locatie oostzijde spoor promenade. Door tussenkomst van de rechtbank zou deze promenade worden doorbroken. Hiervoor is in oktober 1997 een nieuw P.V.E. opgesteld om de rechtbank te combineren met horeca en winkels. Dam & Partners maakt hier in maart 1998 een nieuwe massastudie voor. De president van de rechtbank kan zich echter niet vinden in een combinatie van de rechtbank met horeca en winkels. In overleg met de gemeente wordt in augustus 1998 besloten uit te wijken naar een nieuwe locatie aan de westzijde van het station. De nieuwe locatie blijkt al snel veel voordelen te bevatten ten opzichte van de eerste locatie. De nieuwe locatie is groter, waardoor eventuele toekomstige uitbreidingen makkelijker gerealiseerd konden worden. Tevens zijn er grote voordelen ten aanzien van de logistiek (aanvoer van gedetineerden). Al gauw blijken alle partijen tevreden te zijn over de nieuwe locatie en het tot dan erg vertraagde proces raakt in een stroomversnelling. In november 1998 wordt een nieuwe massastudie gemaakt voor de nieuwe Afb. 4: locatie westzijde spoor locatie en in mei 1999 wordt het VO gereed gemaakt.


7-6-2005


1.5. Betrokkenheid ING Vanaf januari 1999, aan het eind van de VO fase, wordt de ING betrokken bij het project. Het projectteam wordt dan nog aangestuurd door dhr. Wolvekamp van de RGD. Door misverstanden is de ING niet vanaf het begin van het project betrokken4. Met de deelname van de ING verandert de structuur binnen de projectorganisatie en wordt de rol van dhr. Wolvekamp als projectmanager overgenomen door dhr. Wijers van ING. Dhr. Wolvekamp heeft vanaf dan nog slechts een adviserende rol, wat enige strubbelingen met zich meebrengt. Tijdens deze wisseling van de macht in het projectmanagement werkt de architect door aan het project, waardoor in december 1999 het DO gereed is. In maart 2000 wordt het project aanbesteedt volgens de Europese aanbestedingsregels. Het project wordt maart 2000 gegund aan het aannemersbedrijf Dura Vermeer. De keuze voor Dura Vermeer is genomen doordat dit bedrijf de laagste prijs indient voor het bouwen van de rechtbank. Dura Vermeer begint op 20 maart 2000 met de bouw van de rechtbank. De uitvoering heeft een vertraging opgelopen van ongeveer tien weken; waarover in hoofdstuk 9 op blz. 69 meer. Op 3 oktober 2001 vindt de overdracht plaats van ING naar RGD, om het gebouw te gaan gebruiken. De ING heeft met de RGD een operational lease projectovereenkomst getekend. Dit houdt in dat de ING het project ontwikkelt, financiert, exploiteert en eigenaar blijft van het pand. In de overeenkomst wordt vastgelegd dat de RGD het pand gaat huren voor een periode van minimaal 20 jaar. Bij de oplevering wordt besloten om het Openbaar Ministerie (OM) niet te huisvesten in de rechtbank, omdat hiervoor te weinig ruimte is. Het OM blijft achter in het kantoorverzamelgebouw Lelystaete (2600m2 BVO). Beide partijen gaan er zo in gebruiksoppervlak op vooruit. Achteraf zijn beide partijen tevens tevreden met de scheiding, doordat dit de theoretische scheiding tussen het OM en de rechters concretiseert. De ingebruikname door de rechtbank geschiedt op 10 december 2001.

4

Interview Dhr. Wolvekamp, de Rijksgebouwendienst; 12 mei 2005


7-6-2005


1.6. Eindresultaat Bij het ontwerp van de rechtbank heeft de architect twee doelen nagestreefd. Het gebouw moest transparant zijn, zodat men van buiten kan zien wat zich binnen afspeelt.5 Tevens heeft de architect de zuilen, het dak en de verhoogde ingang, refererend aan het historische beeld van een rechtbank ontworpen. De specifieke kleuren van de rechtszalen, variërend tussen rood, groen en blauw zijn kenmerkend voor het kleurgebruik van de architect. DAM & Partners heeft hiermee zijn handtekening op het gebouw willen zetten. Vanuit de gebruiker waren er strikte regels over relaties en looplijnen tussen de verschillende ruimten in het gebouw. Dit ten aanzien van de veiligheid van de gebruikers. In het ontwerp van de routing komt de gewenste transparantie terug in het gebouw, waardoor interessante zichtlijnen ontstaan, met name in de publieke ruimten. Afb. 5-9: Impressies rechtbank

Projectgegevens Adres: Eigenaar: Huurperiode: Huurder: Gebruiker: Architect: Aannemer: BVO.: Invest. Kosten: (12,2 miljoen euro)

5

Stationsplein 15 8232 DL Lelystad ING Vastgoed 20 jaar Rijksgebouwendienst Arrondissement Zwolle-Lelystad Dam & Partners Architectenbureau Dura Vermeer 6000m2 26,8 miljoen gulden

Interview Dhr. Eijgenbrood, Dam & Partners Architecten; 11 mei 2005


7-6-2005


Samenvatting JR-120

FEG en Prestatiespecificaties

Raamovereenkomst RGD - ING Rechtbank Lelystad

Stuurgroep

Architect Dam & Partners Locatiewisseling Overname projectmanagement ING

Aannemer Dura Vermeer Overdracht ING Æ RGD Ingebruikname rechtbank

Managementteam voor oplossen huisvestingsprobleem en reorganisatie binnen rechtelijke macht Documenten om de gewenste kwaliteit van de huisvesting van gerechtsgebouwen vast te leggen Ontwikkeling 14 rechtbanken Valt onder arrondissement ZwolleLelystad Één van de 14 rechtbanken binnen raamovereenkomst Opgesteld door RGD samen met Ministerie van Justitie en gebruiker Æ controle op het bouwproces rechtbank Gekozen via shortlist opgesteld door Rijksbouwmeester Augustus 1998 door verandering in visie gemeente Tijdens DO fase Door miscommunicatie binnen RGD niet bekend bij project manager RGD Laagste prijs bij aanbesteding Gegund in maart 2000 3 oktober 2001 16 december 2001

In dit hoofdstuk is in hoofdlijnen opgebouwd hoe het proces van het project Rechtbank Lelystad in elkaar steekt. In het volgende hoofdstuk wordt de scope (doelen) binnen het project rechtbank Lelystad beschreven.


7-6-2005


2. Scope 2.1. Inleiding De scope van een project bepaald de betekenis van de “doelen” (resultaat c.q. gebouw) voor de opdrachtgever. Het hebben van een duidelijke scope is de belangrijkste kritieke succesfactor voor projectmanagers6. Als het doel van een project duidelijk is vastgesteld, maakt het de onderhandelingen tussen de verschillende betrokken partijen een stuk concreter. De scope van een project ligt ten grondslag aan de beslissingen die gedurende het project worden genomen. Om de genomen beslissingen in het project van de rechtbank Lelystad te analyseren en goed te begrijpen wat ze inhouden, is een beschrijving van de scope van het project noodzakelijk. Voordat de scope van de rechtbank Lelystad beschreven kan worden, moet er eerst gekeken worden naar het overkoepelende programma. Zoals in het vorige hoofdstuk beschreven, is het project onderdeel van het JR-120 programma, wat het Ministerie van Justitie in samenwerking met de RGD heeft opgesteld. De scope van de JR-120 moet dus eerst worden vastgesteld. Na het vaststellen van de scope van de verschillende actoren binnen het proces, is het niet zeker dat de beslissingen die worden genomen volledig kunnen voldoen aan deze scope. Dit en nieuwe inzichten tijdens het project betekenen in de praktijk dan ook regelmatig een verandering van scope. Er zal moeten worden vastgesteld wat de scope is van de rechtbank Lelystad en of er binnen het proces veranderingen in de scope zijn geweest.

2.2. Ontstaan scope van RGD en Justitie In de periode van 1970 tot 1990 is de criminaliteit in Nederland met ongeveer duizend procent toegenomen7. Deze enorme groei van de criminaliteit leidde tot een groei van het aantal "zaken" van 300.000 naar 550.000. Om aan deze groei te kunnen voldoen was een uitbreiding van de capaciteit noodzakelijk. Hiertoe werden op verschillende locaties in de steden werkruimten bij gehuurd om aan de vraag te kunnen voldoen.

Afb. 10: Groei rechtszaken in Nederland van 1970 tot 1989 6 6 7

Presentatie “Eerste College” ; dhr. Lousberg; 11 april 2005. Film "Huisvesting justitiële diensten": Ministerie van Justitie; 1990


7-6-2005


Eind jaren tachtig heeft het Ministerie van Justitie naar aanleiding van de bevindingen van de Staatscommissie Herziening Rechtelijke Organisatie erkend dat de werkruimten niet aan de maatschappelijke eisen voor een rechtelijke macht voldoen. De werkruimten waren onder andere te klein, erg verspreid over verschillende locaties, niet flexibel indeelbaar, in slechte staat en slecht bereikbaar met het openbaar vervoer. De overheid heeft hier vanaf die periode extra voor geld gereserveerd.

Afb. 11: Kwaliteit werkruimten voor uitvoering JR-120 programma.8

Deze bevindingen waren de grondslag voor de Nota "Recht in Beweging", gedateerd september 1990. In deze nota zijn drie hoofdthema's opgenomen, met als doel reorganisatie van de gerechtelijke macht. Deze thema`s zijn: Intensivering van de kerntaken, modernisering van de organisatie en samenwerking met andere. De nieuwe organisatie van de rechterlijke macht moest zijn beslag krijgen tussen eind 1990 en 1 januari 1998. De door te voeren veranderingen zouden ingrijpende consequenties voor onder meer de huisvesting van de betrokken justitiële diensten moeten hebben. Daarnaast was het nodig de opnamecapaciteit van de penitentiaire inrichtingen zowel te verbeteren als te vergroten. Vanwege de samenhang tussen de reorganisatieplannen en de hieruit voortvloeiende huisvestingsprojecten zijn beide onderwerpen samengevoegd in de nota Huisvesting Justitiële Diensten. In oktober 1990 is deze door de regering aangeboden aan het parlement. Voor deze projecten is een werkgroep opgericht genaamd "werkgroep JR-120" in deze werkgroep zijn mensen van het Ministerie van Justitie en de RGD vertegenwoordigd. De RGD zorgt voor de huisvesting van rijksdiensten en internationale organisaties en het Ministerie van Justitie is hierin de opdrachtgever. Deze samenwerking tussen het Ministerie van Justitie en de RGD leidt tot een programma voor de reorganisatie van de algehele huisvesting. Dit programma genaamd de JR-120 is op 13 juni 1991 goedgekeurd door de Staten Generaal met als doel: "het oplossen van kwalitatieve en kwantitatieve tekortkomingen in de huisvestingssituatie van justitiële diensten (rechterlijke organisatie, jeugdbescherming en delinquentenzorg). Er zijn 18 gerechtsgebouwen en 26 penitentiaire en jeugdinrichtingen in het programma opgenomen, waarvan het merendeel inmiddels is gerealiseerd."9 In het hoofdstuk ‘Geld’ wordt het JR-120 uitgebreid behandeld.

8

Film "Huisvesting justitiële diensten": Ministerie van Justitie; 1990 Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiële Dienst"; pag. 48-58.

9


7-6-2005


2.3. Scope rechtbank Lelystad De rechtbank in Lelystad is onderdeel van het arrondissement Zwolle-Lelystad en de bouw van de nieuwe rechtbank in Lelystad is één van de projecten binnen het JR120 programma. Het Ministerie van Justitie wil de rechtbanken van Zwolle en Lelystad niet verdeeld hebben over twee arrondissementen. De reden voor de keuze om twee rechtbanken in één arrondissement te plaatsen is dat de toenmalige Minister van Justitie E. Hirsch Ballin geen 20ste arrondissement wil hebben.

Afb. 12: Minister van Justitie E. Hirsch Ballin (1989-1994)

In 1996 wordt er initiatief genomen door het Ministerie van Justitie om een nieuw gerechtsgebouw in Lelystad te realiseren. Ten eerste omdat het inwonersaantal in Flevoland groter was geworden en ten tweede vanwege de stijging van de criminaliteit en het aantal rechtzaken dit hiermee gepaard gaan. Voor de te bouwen gerechtsgebouwen binnen het JR-120 programma stelt men als primair doel een uitbreiding van de capaciteit van de gerechtsgebouwen met een adequaat en gelijkwaardig kwaliteitsniveau. In deze gerechtsgebouwen kunnen de rechtbank, openbaar ministerie of beide partijen samen gehuisvest worden. Het gerechtsgebouw in Lelystad moest zowel de rechtbank als het Openbaar Ministerie gaan huisvesten. De gemeente moet vergunningen verstrekken, bestemmingsplannen opstellen en bereid zijn de benodigde grond te verkopen. Door de inbreng van deze belangrijke sturingsinstrumenten zijn ze van grote invloed op de stedenbouwkundige scope van het project. De gemeente Lelystad was niet tevreden met de verbindingen en algehele indruk van het stadscentrum, het stationsplein en het centraal station. Ze vielen niet samen met de ambities van de gemeente Lelystad om een centrum van macht te creëren en zich te profileren als grote stad binnen Nederland10. Daarom was de gemeente Lelystad in die tijd bezig met het opstellen van een opwaarderingplan voor de binnenstad. Hierin moesten belangrijke gebouwen aanzien krijgen en zorgen voor een impuls voor de rest van het centrum. Het gerechtsgebouw had een sleutelrol in de nodig geachte impuls voor het centrum en met name het stationsplein.

10

Interview dhr Ten Klooster, rechtbank Lelystad; 2 mei 2005.


7-6-2005


2.4. Veranderingen in scope Zoals in het vorige hoofdstuk: Project rechtbank Lelystad beschreven staat, is in augustus 1998 besloten uit te wijken naar een nieuwe locatie aan de andere zijde van het centraal station. Dit door een verschil in visie tussen de toekomstige gebruiker en gemeente Lelystad over het opnemen van winkels en horeca gelegenheden in het nieuwe gerechtsgebouw. Nadat er in overleg met de betrokken partijen uiteindelijk wordt besloten om de rechtbank op de andere locatie te realiseren, wordt deze scope doorbroken. De nieuwe locatie is weliswaar in het centrum van Lelystad, maar niet in het ondernemende gedeelte bij het stationsplein en de overige publieke instellingen. Voor de scope van gemeente Lelystad betekent dit dat het gebouw niet meer de profilering zou hebben die het gebouw op de originele locatie zou hebben. Een andere belangrijke wijziging in de scope, voor de uiteindelijke gebruiker, is dat het OM niet in de rechtbank geplaatst zal worden. Na de oplevering blijkt dat er een gebrek aan ruimte is om de rechtbank en het OM in één gebouw te plaatsen. Er is toen besloten het OM in het toenmalige onderkomen van de rechtbank te laten (het kantoorpand Lelystaete aan de Maerlant 10)11. Deze scope verandering brengt consequenties met zich mee. Ze hebben betrekking op het financiële kader, de organisatie en informatie-uitwisselingorganisatie van de gebruiker en de opdrachtgever, waarop men later in de beschrijving terug komt.

11

Presentatie Rijksgebouwendienst, dhr. Wolvekamp; 15 april 2005.


7-6-2005


Samenvatting Definitie scope

vaststellen van "doelen"

Scope overheid

het oplossen van kwalitatieve en kwantitatieve tekortkomingen in de huisvestingssituatie van justitiële diensten.

Scope rechtbank Lelystad

Uitbreiding capaciteit binnen een gelijkwaardig kwaliteitsniveau. Het gerechtsgebouw moet een prominente plek krijgen naast het stadhuis aan het stationsplein en impuls geven aan het gebied.

Verandering scope rechtbank

Nieuwe locatie aan andere zijde station vanwege verschil in visie tussen de gemeente en toekomstige gebruiker. Hierdoor geen impuls voor het stationsplein. Na oplevering is besloten het OM niet in een nieuw gebouw te huisvesten.

In dit hoofdstuk is ingegaan op het ontstaan van de project scope en het ontstaan van het overkoepelende programma JR-120. Bij het tot stand komen van een project zijn verschillende actoren betrokken in de zogenaamde projectomgeving. In het volgende hoofdstuk zullen de doelen en middelen van deze actoren besproken worden om zo beter begrip te krijgen voor beslissingen die gedurende het proces genomen worden.


7-6-2005


3. Omgeving 3.1. Inleiding De scope van het project en het overkoepelende JR-120 programma is nu bekend, maar wat is de rol van de projectomgeving. De omgeving van een project kan beschreven worden als het netwerk van partijen die direct of indirect betrokken zijn bij het project. In een project is de interactie tussen verschillende partijen erg belangrijk en bepalend voor het verloop van het project en het geleverde eindproduct12. In een beschrijving van een project is het dus belangrijk om alle betrokken partijen te identificeren, maar dat is niet afdoende. Om de dynamiek van het proces te doorzien moeten ook de middelen, beoogde doel en rollen van een partij duidelijk zijn alvorens een project en een proces geanalyseerd kunnen worden. Dit netwerk kan overzichtelijk worden weergegeven in een relatiekwadrant. De doelen kunnen vervolgens worden afgelezen in de bijbehorende tabel.

3.2. Relatiekwadrant Het relatiekwadrant geeft in twee dimensies informatie over de positie van een partij in de dynamiek van het project. Ieder kwadrant geeft aan wat voor een soort rol de partij speelde in het project. De vier kwadranten zijn als volgt ingedeeld: Partijen die beslissen Partijen die het resultaat gebruiken Partijen die uitvoeren Partijen die middelen beschikbaar stellen Binnen deze kwadraten zijn er drie gradaties aangegeven. De verschillende cirkels duiden op de intensiteit van de betrokkenheid. De binnenste cirkel geeft aan welke partijen intensief en direct betrokken zijn. De tweede cirkel geeft aan dat een partij wel direct betrokken is, maar niet intensief. De derde cirkel geeft weer dat een partij slechts betrokken is bij een van de partijen binnen dit kwadrant, maar niet direct met het project. Tenslotte zijn er partijen die zich bevinden op de grens van twee kwadranten. Deze partijen vallen binnen beide kwadranten.

12

Projecten Leiden, Geert Groote e.a.; pag. 105 - 118


7-6-2005


BESLISSEN MinVROM Prov Lelystad

MinJus RijksBM

Adv

Bez Arond

MinFin

Zw-Le

PPo OM

RvR

DAM Dura O/N Aann

GEBRUIKEN

MIDDELEN

RGD ING

Gedet

UITVOEREN

Marktpartijen

Overheid

Afb.13: Relatiekwadrant

Afkorting MinJus MinVROM MinFin RGD RijksBM Lelystad Prov RvR Arond Zw-Le OM DAM ING Dura Adv O/N Aann Ppo Ged Bez

Actor Ministerie van Justitie Ministerie van VROM Ministerie van Financiën Rijksgebouwendienst Rijksbouwmeester Gemeente Lelystad Provincie Flevoland De Raad van de Rechtspraak Arrondissement Zwolle-Lelystad Openbaar Ministerie DAM & Partners Architecten ING Real Estate Dura Vermeer Adviseurs Onderaannemers Parketpolitie Gedetineerden Bezoekers

Afb.14: Afkortingen betrokken partijen


7-6-2005


3.3. Middelen en doelen van partijen Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk is verteld vervullen al deze partijen een bepaalde rol in het project, waarin zij door het gebruik van middelen hun doelen willen bereiken. Het is van belang inzicht te verschaffen in de doelen en middelen om beslissingen gedurende het proces te kunnen begrijpen en analyseren. De tabel hieronder weergegeven in afb. 15 beschrijft deze rollen, doelen en middelen. Partij Ministerie Justitie

Ministerie VROM

Ministerie Financiën

Rol van Initiatiefnemer

Doel Middelen Kwalitatieve en Bestuurlijk kwantitatieve verbetering huisvesting rechtelijke macht bedrijfsvoering Bestuurlijk van ‘Moederorganisatie’ Goede van de RGD en RGD en Rijksbouwmeester Rijksbouwmeester en effectief Bestuurlijk van Toezicht op Efficiënt gebruik van financiële huishouding van overheidsgelden en het van het ministeries en hun beperken begrotingstekort organisaties Kwalitatief goede Financieel en huisvesting aanbieden bestuurlijk binnen een gezonde (ten aanzien interne financiële van Rechterlijke bedrijfsvoering macht) hoogstaande Adviserend, de Kwalitatief in maar niet de architectuur overheidsgebouwen bindend

Rijksgebouwendienst

Huisvesten van overheden, in dit geval de Rechterlijke Macht.

Rijksbouwmeester

Adviseert in keuze voor architect

Gemeente Lelystad

Beleidsmaker en – uitvoerder voor de ruimtelijke en economische configuratie van Lelystad

Provincie Flevoland

Ziet toe op ruimtelijk configuratie van de provincie Flevoland Raad van de Toezichthouder op Rechtspraak bedrijfsvoering Arrondissement Zwolle-Lelystad

Goede ruimtelijke configuratie centrum van Lelystad en werkgelegenheid in de stad

Bestuurlijk en financieel (slechts, ten aanzien van grond)

Evenwichtige verdeling in Bestuurlijk de provincie van bebouwing en werkgelegenheid Goede bedrijfsvoering Bestuurlijk Arrondissement ZwolleLelystad


7-6-2005


Partij Arrondissement Zwolle-Lelystad

Rol Doel Gebruiker van het Dagelijkse gebouw werkzaamheden optimaal kunnen uitvoeren in het gebouw

Openbaar Ministerie

Dagelijkse Potentiële gebruiker van het werkzaamheden optimaal kunnen uitvoeren in het gebouw gebouw

Dam & Partners

Architect

Bezoekers

Gebruiker

Middelen Opdrachtgev er voor RGD, dus richting RGD financieel Opdrachtgev er voor RGD, dus richting RGD financieel Uitvoering ontwerpwerkz aamheden

Leveren van een kwalitatief goed product binnen een gezonde interne financiële bedrijfsvoering ING Real Estate Ontwikkelaar, Winst maken op de Financieel en exploitant en ontwikkeling en exploitatie contractueel eigenaar van het project via raamovereen komst Dura Vermeer Hoofdaannemer Winst maken op de Uitvoering uitvoering van de bouw van de bouw van het project Adviseurs Adviseur Winst maken door het Stelt kennis geven van advies bij het beschikbaar ontwerpen van het project tegen betaling Nevenen Uitvoerders van het Winst maken op de Voert werk uit onderaannemers werk uitvoering van de bouw onder van het project contract van Dura, ING of RGD Voert werk uit Parketpolitie Gebruiker Dagelijkse het werkzaamheden optimaal voor kunnen uitvoeren in het Arrondisseme nt en kan hen gebouw eisen stellen Gedetineerden Gebruiker Comfortabel verblijf in Publieke gebouw opinie Bijwonen van zittingen of Publieke inwinnen van informatie opinie

Afb. 15: Overzicht actoren

In dit hoofdstuk zijn de rollen, doelen en de betrokkenheid van de actoren binnen de projectomgeving besproken. In het volgende hoofdstuk zal chronologisch per fase het proces beschreven worden.


7-6-2005


4. Fasering 4.1. Inleiding In de voorgaande hoofdstukken is globaal weergegeven hoe het bouwproces bij het ontwikkelen van de rechtbank Lelystad is verlopen en wat de scope is. In dit hoofdstuk wordt grondiger ingegaan op het proces en wordt er toegespitst op de verschillende fasen in het bouwproces. Om hiervan een goed beeld te kunnen schetsen zullen een aantal punten herhaald worden, welke eerder in dit rapport behandeld zijn. In het eerste gedeelte van dit hoofdstuk wordt per fase besproken wat hierin de belangrijkste facetten zijn en wat er in deze fase chronologisch heeft plaatsgevonden. In het laatste gedeelte wordt er door middel van een tabel beschreven wat de doelen van de verschillende fasen waren en wie hierbij betrokken waren. Deze facetten zorgen dat het verschil en de overeenkomsten per fase duidelijk naar voren komen. Ze geven een beeld van wie er in de fase betrokken was en waar de nadruk opgelegd kan worden in de analyse. Faseren is essentieel voor het projectmatig werken. Een project is vaak complex en omvangrijk. Door het project te faseren wordt het overzichtelijk, controleerbaar en beheersbaar. Het concrete aantal fasen per project wordt bepaald door de specifieke aard van het project, maar door grote overeenkomsten in bouwprojecten is een fasering erg gangbaar13.

Afb. 16: Fasering

Tijdens de initiatieffase worden de ideeën rond het project geconcretiseerd in een globale projectomschrijving en er wordt een afbakening gemaakt van wat er niet bij het project gaat horen. In de definitiefase wordt een werkstructuur opgezet en na een grondige analyse van het probleem en de doelen, worden eisen ten aanzien van het eindresultaat geformuleerd. De derde fase, de voorlopig ontwerpfase (VO) is gericht op het toetsen van de haalbaarheid van het Programma van Eisen (PvE) en het verkrijgen van principeakkoorden van diverse overheidsinstanties. Op de VO-fase volgt de DO-fase (definitief ontwerpfase) hierin vindt de detaillering en integratie van het bouwwerk en zijn installaties plaats.

13

Artikel “Achtergronden van projectmatig werken”; Bouwprojectmanagement; december 1995; blz. 4


7-6-2005


De realisatie wordt voorbereid in de voorbereidingsfase met het doel om de realisatiefase met een ‘druk op de knop’ vlekkeloos te laten plaatsvinden. Werkwijzen en/of procedures worden in detail vastgelegd. De uitvoeringsfase behelst de daadwerkelijke bouw en afronding, met de oplevering van het gebouw. Het beheer, het gebruik en het onderhoud van het projectresultaat vinden in de nazorgfase plaats.

4.2. Tijdslijn Op de volgende pagina is een tijdslijn weergegeven zoals geldt voor het project rechtbank Lelystad.


Huisvesting Incidenteel huren van Verzamelgebouw ‘Waterwijzer’

Verzamelgebouw ‘Lelystate’

Verzamelgebouw ‘Lelystate’

Rechtbank Lelystad 6000 m2 BVO

0 m2

2800 m2 BVO

3200 m2 BVO

OM ‘Lelystate’ 2600 m2 BVO

Rechtbank zaaltjes in ‘Agora’ O.M. 89

90

300 m2 BVO

91

92

93

94

95

96

97

Programma van Eisen

98 2479 m2 FNO

VO

Definitie

Initiatief

Uitvoering

Voorbereiding

DO

99

01

02

03

04

05

03

04

05

3356 m2 FNO Leiding projectteam:

Nazorg

00

RGD

ING

oktober ’97 Gewijzigd PvE

Opstellen FEG, taakstellend budget en Onderhandelingen aanbestedingen van tijdskaders door JR-120-programma werkgroep JR-120

20 maart ’00

Wettelijk besluit tot ontvlechting

start bouw

april ’97 Massastudie gereed

maart ‘00 bestek gereed februari ’97 Massastudie

Tussenbericht 3- 21 Sep’94:

Tussenbericht 1- Jan’91: 5080m2 / fl. 17 milj.

december’99 DO gereed

Brief aan Voorzitter tweede K.

september ‘96

89

90

91

mei ‘99

Selectie architect en adviseurs

Tussenbericht 2- Mei’92: 5080m2 / fl. 20-22 milj.

92

93

94

95

96

97

98

27 febr’92

Kabinetsnotitie & start werkgroep JR-120

99

Projectovereenkomst RGD-ING

00

01

02

november ’98

Tekenen Intentie-

10 december ’01 Start werkzaamheden

Onderzoek Nieuwe massastudie extra beveiligde zittingszaal augustus ’98 Nieuwe locatie

verklaring RGD-ING 6 april ‘93 Raamovereenkomst RGD-ING voor 14 gerechtsgebouwen

september ‘90

6 april ‘00

VO gereed

oktober ‘90 Nota ‘Huisvesting Justitiële Diensten’

Rechtbank Lelystad

Art.19 procedure

september ’01

december’99

Gewijzigde massastudie Opstarten van stuurgroep

Overdracht ING-RGD

september’99

Kwaliteitscontrole RGD

maart ’98

Nota ‘Recht in beweging’

3 oktober ’01

Onderhandelingen ING-RGD

Aanvraag bouwvergunning

juli ’01 Eerste opleverdatum

(met winkels en horeca)

13 juni ’91 JR-120-programma gepubliceerd

89 RGD MinJus Arrond. Zw/Le Dam ING Dura Gem

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

00

01

02

03

04

05

7-6-2005


4.3. Initiatieffase Voordat het initiatief wordt genomen voor het bouwen van de rechtbank Lelystad is er een traject aan vooraf gegaan. In 1989 wordt een kabinetsnotitie over de slechte kwaliteit van de huisvesting van justitiële diensten ingediend. Naar aanleiding van deze kabinetsnotitie wordt een managementteam opgericht, werkgroep JR-120, een samenwerkingsverband tussen de RGD en het Ministerie van Justitie. Deze werkgroep wordt opgestart om de verbetering van de huisvesting van justitiële diensten te coördineren en te bewaken.

Afb. 17: Managementteam JR-12014

Tussen 1989 en halverwege 1991 is de werkgroep JR-120 voornamelijk bezig de gewenste kwaliteit vast te leggen in het FEG en zijn ze bezig met het vaststellen van een taakstellend budget en tijdskaders. In september en oktober 1990 worden twee nota’s aangeboden aan het parlement met hierin de bevindingen over de slechte staat van de huisvesting van justitiële gebouwen. Dit alles resulteert in het JR-120 programma wat op 13 juni 1991 gepubliceerd is. In dit programma is de beoogde bouw van 18 gerechtsgebouwen en 26 penitentiaire en jeugdinrichtingen opgenomen. Vanaf 13 juni 1991 wordt er onderhandeld over de aanbestedingen van de gebouwen binnen het JR-120 programma. Op 27 februari 1992 wordt een intentieverklaring getekend tussen Mr. Evers directeur generaal van de RGD en de Drs. Soetekouw Directeur ING real estate voor de bouw van 14 gerechtsgebouwen. Deze verklaring resulteert uiteindelijk op 6 april 1993 in een raamovereenkomst tussen de RGD en de ING getekend door de toenmalige Minister van VROM Dhr. Alders en de directeur van de ING Ir. Doets voor het ontwikkelen van 14 gerechtsgebouwen. De rechtbank in Lelystad is een onderdeel van deze raamovereenkomst. In deze raamovereenkomst is opgenomen dat de start van de bouw in januari 1996 zal moeten zijn en zal moeten opgeleverd in januari 1998.

14



7-6-2005


Op 21 september 1994, zie bijlage 1, sturen de Minsters van Vrom en Justitie een brief aan de voorzitter van de tweede kamer over de voortgang van het JR-120 programma. Hierin staat dat de rechtbank Lelystad niet zal worden gebouwd en zal worden ondergebracht in het gerechtsgebouw in Zwolle. In tussenbericht drie van de JR-120 opgemaakt september 1994 staat de rechtbank Lelystad dan ook niet meer vermeld en is opgenomen in de uitbreiding van de Rechtbank Zwolle. In januari 1996 wordt toch besloten de rechtbank Lelystad te bouwen, omdat volgens de Nederlands grondwet elke provincie hoofdstad een rechtbank moet hebben. Dit geldt dus ook voor Lelystad. Dit luidt de definitie fase van het project in. Zoals al vermeld is in hoofdstuk 1: Project rechtbank Lelystad op blz. 7 was er in tussen 1991 en 1996 enige onduidelijkheid over de ontwikkeling van een gebouw voor de rechtbank Lelystad. Bij het opstellen van de JR-120 was het de bedoeling een nieuw arrondissement op te richten, in september 1994 wordt dit bijgesteld en wordt rechtbank Lelystad ondergebracht in Zwolle. Uiteindelijk wordt eind 1995 toch besloten een nieuwe rechtbank in Lelystad te ontwikkelen.

4.4. Definitiefase De definitiefase begint vanaf januari 1996. Aan het begin van deze fase wordt er een stuurgroep opgestart door de RGD. Hierin worden naast de RGD, het Ministerie van Justitie en het arrondissement Zwolle-Lelystad als gebruiker ondergebracht. De stuurgroep is opgericht om de eisen van de verschillende betrokken partijen vast te stellen en te bewaken gedurende het proces15. In september 1996 wordt dhr. Wolvekamp van de RGD op het project rechtbank Lelystad gezet, in dezelfde maand wordt de architect (Dam & Partners) en de verschillende adviseurs voor dit project geselecteerd. Vanaf september 1996 tot februari 1997 heeft Dam & Partners gewerkt aan schetsen voor het nieuwe onderkomen van de rechtbank Lelystad op een locatie aan de oostzijde van het treinstation, nabij het stadhuis. Nadat Dam & Partners geselecteerd is, is er een brainstorm sessie gehouden samen met de stuurgroep om ideeën uit te wisselen over het gebouw16. Er wordt besloten een massastudie te maken, waarmee het architectenbureau in februari 1997 begint. In april 1997 eindigen de werkzaamheden van de massastudie. Deze massastudie luidt het begin van de VO fase in. Belangrijk om te vermelden is dat de ING in de definitiefase niet betrokken was bij het project. En pas aan het eind van de VO fase betrokken wordt en een rol als toehoorder vervult tot de DO fase.

Afb. 18: Massastudie rechtbank17 15

Interview dhr Ten Klooster, Rechtbank Lelystad; 2 mei 2005 Interview dhr. Eijgenbrood, Dam & Partners; 11 mei 2005 17 Presentatie dhr. Eijgenbrood, Dam & Partners; 15 april 2005 16


7-6-2005


4.5. VO-fase De VO-fase heeft in vergelijking met de DO-fase veel tijd in beslag genomen. Dit komt door de in hoofdstuk 1: Project rechtbank Lelystad op blz. 8 genoemde locatiewisseling, wat met zich meebrengt dat er een tweede VO gemaakt moet worden. Zoals eerder vermeld, was de eerste massastudie in april 1997 gereed. Na het beëindigen van deze studie wordt er door het Ministerie van Justitie een landelijk onderzoek opgezet naar extra beveiligde zittingzalen. Dit resulteert in oktober 1997 in een nieuw PVE. In tegenstelling tot het oude PVE waarin een FNO van 2479 m2 is opgenomen, is het nieuwe gewenste FNO 3356m2 groot. Het is rond dezelfde tijd dat de gemeente aangeeft dat zij in het gebied, rondom de locatie waar de rechtbank gebouwd zou moeten worden, ook een winkelgebied willen realiseren. De bouw van de nieuwe rechtbank op deze locatie strookt niet met deze wens. Om de gemeente tegemoet te komen maakt Dam & Partners een nieuwe massastudie in maart 1998 met op de begane grond van de rechtbank, winkels en horeca. De president van de rechtbank (dhr. drs. G. A. van Bergeijk) ziet echter geen heil in een rechtbank met daarin winkels en horeca. In overleg met de gemeente wordt besloten een nieuwe locatie te zoeken. Deze nieuwe locatie, aan de westzijde van het treinstation, stationsplein nummer 15, wordt in augustus 1998 aangedragen door de gemeente. Om de realisatie op deze locatie mogelijk te maken, is er in september 1999 (tijdens de DO fase) een artikel 19 procedure opgestart. Wat een wijziging van het bestemmingsplan inhield. Zie ook hoofdstuk 5: Risico op blz. 38. Dam & Partners maakt in november 1998 een nieuwe massastudie voor een ontwerp op de nieuwe locatie. Dit resulteert in mei 1999 in een Voorlopig Ontwerp.

Afb. 19: Schets voor rechtbank Lelystad18

18

Presentatie dhr. Eijgenbrood, Dam & Partners; 15 april 2005


7-6-2005


Afb. 20: Nieuwe locatie19

4.6. DO-fase Zoals eerder vermeld in dit hoofdstuk, is de ING vanaf eind voorlopig ontwerpfase toehoorder tijdens vergaderingen. Aan het begin van de DO fase neemt dhr. Weijers van de ING het projectmanagement over. Tijdens de DO-fase ontstaat onenigheid tussen de RGD en de ING over de aanbestedingsraming. Dhr. Wolvekamp van de RGD wil dat de ING de, in de ogen van de RGD te hoe, prijs verlaagt. De prijsonderhandelingen zijn helaas geheim en dus ook niet inzichtelijk. Deze onderhandeling duurt van mei 1999 tot januari 2000. Hierover meer in het hoofdstuk: Geld op blz 57. Ondanks deze onenigheid tussen de RGD en de ING gaat Dam & Partners verder met het uitwerken van het DO. Hierdoor verloopt deze fase uiteindelijk zonder grote vertragingen en is het DO gereed in december 1999. Uiteindelijk wordt direct na het gereedmaken van het DO, de aanvraag voor de bouwvergunning ingediend (december 1999).

19

Presentatie dhr. Eijgenbrood, Dam & Partners; 15 april 2005


7-6-2005


4.7. Voorbereidingsfase In deze fase worden de voorbereidingen getroffen voor het uitvoeringsgereed maken van het project. In maart 2000 worden de contractstukken voor de aanbesteding gereed gemaakt. In dezelfde maand wordt, conform de Europese aanbestedingsregels, de bouw van het project gegund aan Dura Vermeer. Uiteindelijk start op 20 maart 2000 de bouw van de rechtbank.

Afb. 21: Start bouw rechtbank20

4.8. Uitvoeringsfase Tijdens de uitvoeringsfase wordt op 6 april 2000 de projectovereenkomst getekend tussen de RGD en de ING met het vastgestelde budget. In juli 2001 staat voor het project rechtbank Lelystad de geplande opleverdatum. De architect, die belast is met de directievoering, constateert echter dat het gewenste kwaliteitsniveau voor de rechtbank niet behaald is door Dura Vermeer en dat er verbeteringen moeten worden aangebracht. De aannemer heeft doorgewerkt tijdens de bouwvak om het gewenste kwaliteitsniveau te behalen. In september 2001 houdt de RGD haar kwaliteitscontrole21. Dit resulteert in een nieuwe lijst met verbeterpunten ten aanzien van de kwaliteit. Op 3 oktober 2001 wordt het gebouw, 10 weken te laat, opgeleverd.

Afb. 22: Uitvoering rechtbank19

20 21

Presentatie dhr. Wolvekamp, RGD; 15 april 2005 Interview dhr. Eijgenbrood, Dam & Partners; 11 mei 2005


7-6-2005


4.9. Nazorgfase Direct na de oplevering van de rechtbank wordt besloten het OM niet te huisvesten in het nieuwe pand. Het OM blijft in het pand Lelystaete. Uiteindelijk wordt in 2002 wettelijk besloten het OM en de rechtbank te ontvlechten, zodat de scheiding van de twee partijen voor de buitenwereld inzichtelijker wordt. Op 10 december 2001 wordt uiteindelijk begonnen met de werkzaamheden van de rechtbank in het gebouw. De RGD huurt de rechtbank voor 20 jaar van de ING, na deze periode kan het contract twee maal met vijf jaar verlengd worden. Hierna kan een nieuwe contractprocedure voor verlenging van de huur starten.

Afb. 23: Rechtbank Lelystad22

4.10. Tabel doelen per fase Op de volgende bladzijde wordt door middel van een tabel beschreven wat de doelen van de verschillende fasen waren en wie hierbij betrokken waren.

22

Presentatie dhr. Wolvekamp, RGD; 15 april 2005


7-6-2005


Initiatief Oplossen van kwalitatieve en kwantitatieve huisvestingsproblemen bij gerechtsgebouw en op landelijke schaal. Het vestigen van een nieuw gerechtsgebouw ten behoeve van arrondissement Zwolle-Lelystad

Definitie Alle eisen en wensen met betrekking tot het project in kaart brengen om te komen tot een programma van eisen.

VO Locatie, de te huisvesten organisatie en financiële haalbaarheid combineren in het VO.

DO Het vastleggen van ontwerp, technische uitvoering en budget in het DO.

Voor-bereiding De bouw van het gebouw voorbereiden, zodat in deze fase de gestelde doelen bereikt en beheerst kunnen worden binnen de gestelde tijd en het gestelde budget.

Uitvoering Bouw van het project binnen de gestelde eisen ten aanzien van kwaliteit, tijd en geld.

Nazorg Het gebouw dient de rechtbank te faciliteren in haar dagelijkse activiteiten en de exploitatie van het gebouw moet voor de eigenaar, ING, economisch rendabel zijn.

Start:

Het opstarten van het managementteam JR-120 het oplossen van de huisvestingsproblemen te coördineren.

Na het initiatief komen arrondissement Zwolle Lelystad, het ministerie van Justitie en RGD samen om te komen tot een PvE.

Het VO vormt het uitgangspu nt voor de het DO.

Het DO en bijbehorende budgettering vormen de basis van deze voorbereiding

De start van de bouw betekent de start van deze fase

Na oplevering van het gebouw betrekt de rechtbank het gebouw voor het gebruik.

Eind:

Het afsluiten van een raamovereenko mst tussen de RGD en ING voor het ontwikkelen van 14 gerechtsgebouwen, waaronder de rechtbank Lelystad.

Na selectie van de architect en adviseurs worden in overleg met de gebruiker en de RGD de eisen geformuleerd ten aanzien van het eindresultaat. De werkstructuur voor de ontwerpen uitvoeringsfase wordt eveneens bepaald.

Na de eerste massastudie ontwikkelt het ontwerp van het gerechtsgebo uw zich steeds verder. Het PvE wordt door de eerste ontwerpen op een informele wijze aangepast. De VO-fase wordt vanzelfspreke nd afgesloten met het VO, waarin locatie en globale opzet van het gebouw en de budgettering vast zijn gelegd.

Het DO en de bijbehorend e budgetterin g sluiten deze fase af

De start van de uitvoering betekent de afsluiting van de voorbereidingsfa se

De oplevering van het gebouw betekent traditioneel het eindpunt van de uitvoeringsfas e. Aanpassing en verbetering die nog gedaan moeten worden horen niet meer bij deze fase, omdat het gebouw dan al in gebruik is genomen.

Sloop van het gebouw, maar hiervan is nog geen sprake.

Doel:

Fase:

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

00

01

RGD MinJus Arrond. Zw/Le Dam ING Dura Gem


02

7-6-2005


Samenvatting Faseren

Initiatief Definitie VO

DO

Voorbereiding Uitvoering

Nazorg

Essentieel in projectmatig werken Æ project wordt overzichtelijker, controleerbaar en beheersbaar Opzet JR-120 Opzet raamovereenkomst RGD -ING Opzetten van stuurgroep Selectie architect Eerste massa studie (febr-apr ’97) Gewijzigd PVE Ænieuwe massastudie Rechtbank ontevreden Æ nieuwe locatie VO gereed mei ‘99 ING halverwege fase betrokken ING neemt projectmanagement over Onderhandeling RGD-ING over aanbestedingsraming DO gereed dec ‘99 Contractstukken gereed gemaakt Werk gegund aan Dura Vermeer Projectovereenkomst RGD-ING gesloten (6 apr ’01) Juli ’01 eerste opleverdatum Sept ’01 RGD doet kwaliteitscontrole 30 okt ’01 gebouw overdracht ING-RGD OM na oplevering niet huisvesten in pand 2002 wettelijk besluit ontvlechting OM / rechters Start ingebruikname (10 dec. ‘01)

In dit hoofdstuk zijn de verschillende fasen binnen het project rechtbank Lelystad uitgelicht. In het volgende hoofdstuk worden de mogelijke risico’s binnen dit project behandeld en wordt bekeken hoe deze beheerst zijn. Dit wordt vanuit meerdere invalshoeken bekeken.


7-6-2005


5. Risico 5.1. Inleiding Bij de realisatie van een gebouw zijn verschillende actoren, bij een proces zo als besproken in hoofdstuk 3: Omgeving op blz. 17, in verschillende fases betrokken. Daardoor zijn ook in verschillende fases van het proces verschillende actoren verantwoordelijk voor de risico's die gelopen worden binnen het proces. Bij het in kaart brengen en analyseren van de risico’s is het dus belangrijk de oorzaak, de kans op de gebeurtenis en het mogelijke gevolg voor de betreffende actor zo concreet mogelijk te beschrijven. Vervolgens wordt er dan beschreven of er beheersmaatregelen zijn toegepast om het risico te verkleinen en zo ja, hoe dit dan is toegepast. De betrokken actoren kijken vanuit verschillende invalshoeken naar het project. De invalshoeken die gekozen zijn, dekken zoveel mogelijk de verschillende manieren af waarop een actor / partij tegen risico’s aan kan kijken binnen het project. De invalshoeken zijn hieronder weergegeven. Politiek / bestuurlijk Juridisch / wettelijk Technisch Financieel / economisch Organisatorisch Sociaal / maatschappelijk Ruimtelijk / geografisch Per invalshoek zal er bekeken worden wat de grootste risico's zijn bij het project rechtbank Lelystad. Deze risico's moeten grote invloed hebben op één of meer van de volgende vijf categorieën: Het project duur langer dan gepland. Het wordt duurder dan geraamd. Resultaat voldoet niet aan de kwaliteitsnormen. Vertraging in de besluitvorming. Onvoldoende draagvlak. Tenslotte zal er beschreven worden wat er voor beheersmaatregelen zijn toegepast om deze risico's te verkleinen. Samengevat ziet het hoofdstuk er volgens het volgende schema uit. In Inkaart kaartbrengen brengenrisico’s risico’s

Vaststellen Vaststellen belangrijkste belangrijksterisico’s risico’s In Inkaart kaartbrengen brengentoegepaste toegepaste beheersmaatregelen beheersmaatregelen

Afb 24: schema risico


7-6-2005


De invalshoeken dienen als leidraad voor het beschrijven wat de oorzaak van het risico is (het besluit waarop een risico volgt) en eventuele gevolgen die dit met zich meebrengt. Deze gevolgen zijn het risico dat men neemt. De oorzaken en gevolgen worden verder uiteengezet in de analyse van de risico’s in het tweede gedeelte van het verslag.

5.2. Risico´s 5.2.1. Politiek / Bestuurlijk Inleiding Onder politiek en bestuurlijke risico's worden vooral de wijzigingen van standpunten van overheidsinstanties gerekend, naar aanleiding van wisselingen van machtsposities binnen deze instanties. De partijen die op bestuurlijk en politiek niveau risico's nemen zijn voornamelijk de betrokken overheidsinstanties. In het geval van de rechtbank zijn dit: het Ministerie van Justitie, de RGD en de gemeente Lelystad. Risico van machtswisselingen binnen overheden Het grootste politieke risico is, dat bij het in uitvoering nemen van een omvangrijk programma als de JR-120, wat over meerdere jaren uitgevoerd moet worden, er door middel van verkiezingen verschuivingen in de standpunten van de regering, provincie- en gemeentebesturen plaats vinden. Hierdoor kan er een wijziging komen in het JR-120 programma of het programma kan eventueel (gedeeltelijk) worden geannuleerd of tijdelijk worden bevroren. Beheersmaatregelen Politiek en bestuurlijke risico's zijn moeilijk te managen, uiteindelijk heeft de overheid het laatste woord. Maar aangezien het zeer wenselijk was om de huisvesting binnen Justitie te verbeteren en de kwaliteit van de huisvesting in slechte staat verkeerde was de kans klein dat de projecten binnen de JR-120 niet uitgevoerd zouden worden door eventuele machtswisselingen binnen de overheid.


7-6-2005


5.2.2. Juridisch / Wettelijk Inleiding De juridische en wettelijke risico's zijn vooral voor de opdrachtgevers. Voor deze partijen is het van belang dat het project wettelijk wordt goedgekeurd. Een opdrachtnemer is hier niet in geïnteresseerd, zolang hij zijn opgelegde taak kan uitvoeren. Risico wisseling van lease overeenkomst De RGD heeft de beslissing genomen om, zonder toestemming van de Staten Generaal, de projecten uit te voeren aan de hand van operational lease contracten. Hierdoor komt het ontwikkelings-, financierings- en exploitatierisico bij de marktpartij te liggen. Bij het opstellen van de JR-120 is vastgesteld dat nieuwbouwprojecten door middel van financial lease zouden worden gefinancierd. Op het moment dat deze beslissing genomen werd ontstond er het risico dat de Staten Generaal dit gedurende het proces zou afkeuren, omdat operational lease overeenkomsten duurder zijn dan financial lease overeenkomsten. Dit omdat meer risico bij de marktpartij komt te liggen, waarvoor meer risicopremie moet worden betaald. Als er geen goedkeuring voor was gegeven, zou het project grote vertragingen opgelopen hebben en eventueel geannuleerd kunnen worden. Beheersmaatregelen De Staten-Generaal heeft de procedure niet afgekeurd en de projecten zijn uitgevoerd door middel van operational lease.23 De rekenkamer heeft wel geconcludeerd dat de door projectontwikkelaars ontwikkelde projecten veertien procent hoger zijn uitgevallen dan eerder door RGD ontwikkelde vergelijkbare projecten. Risico Europese aanbesteding Overheidsinstellingen moeten sinds 1993 voor grote projecten boven een bepaald drempelbedrag, aanbesteden volgens de Europese richtlijn. Het investeringsbedrag van de raamovereenkomst was hoger dan dit drempelbedrag. Voor de raamovereenkomst was een shortlist gemaakt van vier bedrijven. Dit waren twee banken ABN AMRO en ING en twee pensioenfondsen PGGM en ABP. Drie van de vier bedrijven waren echter niet geïnteresseerd. ABN AMRO had op dat moment de capaciteit niet om de projecten te kunnen verwezenlijken, ABP had nog een procedure lopen over een vorig contract met RGD en PGGM was niet tevreden over de uitbreiding van de rechtbank in Den Bosch die ze in samenwerking met de RGD hadden ontwikkeld. De ING was de enige partij die overbleef en de raamovereenkomst kon dus niet volgens de Europese richtlijnen worden aangestuurd. Deze raamovereenkomst had dus wel Europees moeten worden aanbesteed. Het risico wat zo werd gelopen is dat de projectovereenkomsten niet geldig worden verklaard.

23

Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiële Dienst"; pag. 48-58


7-6-2005


Beheersmaatregelen Om juridische en maatschappelijke problemen te voorkomen door vragen van de Europese commisie heeft de RGD in de raamovereenkomst met ING opgenomen dat de aannemer doormiddel van Europese aanbesteding geselecteerd zou moeten worden. Officieel was dit niet verplicht omdat de ING een private partij is. Op deze manier is de Europese commissie tevreden gesteld en zijn verdere sancties uitgebleven. Risico aanvraag bouwvergunning Voor een bouwvergunning voor een dergelijk project moet de gemeente binnen twaalf weken uitsluitsel geven. Deze termijn kan eenmaal worden verlengd met nog eens zes weken24. Als de tekeningen niet goedgekeurd worden door de gemeente, wordt er geen bouwvergunning vrijgegeven en loopt het project een vertraging op doordat de fouten hersteld moeten worden. Hierna start de bouwvergunningsprocedure van voren af aan en moeten de tekeningen opnieuw gecontroleerd worden. Beheersmaatregelen Door de gemeente als adviseur in het project te betrekken en in een vroeg stadium mee te laten denken over de uitstraling en technische uitwerking van het gerechtsgebouw, zijn vertragingen in de bouwaanvraag voorkomen.

24

www.vrom.nl


7-6-2005


5.2.3. Technisch Inleiding Binnen een proces zijn er ook technische risico's. Zelfs in tot in den treuren beproefde bouwmethodes en technieken schuilen risico’s. Risico’s Technische risico’s zijn in een aantal aspecten onder te verdelen. Binnen het project in Lelystad zijn de volgende risico’s van belang: de staat van de grond, de bouwmethode, de ervaring van de aannemer en het kwaliteits- en technisch niveau. Beheersmaatregelen In het project in Lelystad is gekozen voor een simpele bouwmethode waarin weinig tot geen risico's schuilen. Daarnaast wordt het werk uitgevoerd door een ervaren aannemer, wat de interne technische risico's verkleint. Externe risico's zijn vanzelfsprekend minder gemakkelijk vooraf te bepalen. Er is niet van tevoren met zekerheid vast te stellen, wat zich onder de grond bevindt. In een polder, zoals in Lelystad, wordt de staat van de grond in de gaten gehouden, hierdoor is de kans op vervuilende grond vrij klein. Om een gelijkwaardig kwaliteitsniveau te realiseren en de kans op een te laag kwaliteitsniveau te beheersen zijn er technische en prestatiespecificaties opgesteld. Zie verder hoofdstuk 11: kwaliteit.


7-6-2005


5.2.4. Financieel / Economisch Inleiding Financiële risico's liggen in beginsel bij de opdrachtgever. In het geval van totaal ontwikkeling neemt de ontwikkelaar echter het financierings- ontwikkelings- en exploitatie risico over. In het bouwproces van de rechtbank Lelystad is het de ING die deze risico's draagt. Risico's Het voordeel voor de overheid om als marktpartij te ontwikkelen is dat de ontwikkelaar voor de contractuele huurperiode verzekert is van een huurder. De kans op leegstand van het gerechtsgebouw is gedurende de twintig jaar lopende lease overeenkomst dan ook tot nul te reduceren aangezien de overheid niet failliet zal gaan. Risico op vertraging door afstemmen budget RGD en ING De ING neemt dus de ontwikkelingstaak op zich, waardoor de RGD een deel van zijn verantwoordelijkheden afdraagt. Een risico, wat gecreëerd wordt door het overnemen van deze taak, ontstaat bij het vaststellen van de huursom en het budget. De RGD moet een percentage betalen over de investeringskosten en is bij de hoogte van de jaarlijkse huurkosten dus afhankelijk van het vastgestelde budget voor deze investeringskosten. Dit budget moet overeengekomen worden tussen de ING en de RGD. Door onenigheid over het bepalen van het budget voor het project, lopen de partijen het risico een vertraging op te lopen. Beheersmaatregel Doordat de budgetten die de RGD en ING hadden opgesteld totaal niet overeenkwamen ontstond er onenigheid over het budget. De onderhandeling over de ruimte tussen de twee budgetten nam veel meer tijd in beslag dan gepland en heeft dan ook tot vertragingen geleid. Om deze vertragingen te beheersen, heeft de ING de opdracht aan de architect gegeven om, tijdens de onderhandelingen, toch door te werken aan het DO. Hierdoor kon het grootste gedeelte van het tijdsverlies worden terug gewonnen. Financieel risico aanbesteding aannemer voor ING Nadat het budget bepaald is en het DO en het bestek gereed zijn wordt het project aanbesteed. Aangezien de ING met de RGD een budget is overeengekomen waar het project voor gebouwd / gehuurd moet worden ligt het financiële risico van de aanbesteding bij de ING. De ING neemt dus het risico dat de aanbesteding hoger kan uitvallen dan het vastgestelde budget. Beheersmaatregel Toen het project werd aanbesteed volgens de Europese aanbestedingsregels bleek het laagste bod van Dura Vermeer 1,5 miljoen gulden (0.7 miljoen euro) hoger te liggen dan het budget wat de ING met de RGD was overeengekomen. De ING in heeft toen in overleg met de RGD en Dura Vermeer geprobeerd door te bezuinigen, binnen de grenzen van de prestatiespecificaties, op het bod van Dura Vermeer. Dit is gedeeltelijk gelukt. Met de bezuinigingen hebben ze het bod 600.000 gulden (227.000 euro) kunnen verlagen.


7-6-2005


5.2.5. Organisatorisch Inleiding Elk bedrijf kent bedrijfsrisico's op het gebied van organisatie. Echter veel van deze risico's hebben betrekking op de bedrijven specifiek en niet op de organisatie van het gehele proces. De partijen, die hier invloed hebben op de algehele organisatie van het project, dragen de organisatorische risico's. Dit zijn de aansturende bedrijven: het Ministerie van Justitie, de RGD en de ING. Risico's De eerder genoemde verschuiving van het projectmanagement van de RGD naar de projectmanager van ING heeft geleid tot een afname in controle van de RGD en een verandering van de organisatiestructuur. De ING zat vanaf de DO-fase de vergaderingen voor. Tevens was de ING vanaf de DO-fase de contactpersoon voor de architect en adviseurs. Deze wisseling bracht communicatierisico's tussen betrokken partijen met zich mee. Beheersmaatregelen Door blijvende controle van de RGD over het totale project heeft de verandering in organisatie geen aantoonbare gevolgen gehad voor de RGD. De ING is pas aan het eind van de VO fase betrokken in het projectteam en neemt vanaf mei aan het begin van de DO fase het voorzitterschap in het projectteam over. Ook worden de contracten met de architect en andere partijen overgenomen door de ING of vanaf dat moment gesloten met de ING. Dit gaf in de overgangsfase af en toe onduidelijkheid over wie de verantwoordelijke / aanspreekpunt op dat moment was.


7-6-2005


5.2.6. Sociaal / Maatschappelijk Inleiding Een gerechtsgebouw is een publiek gebouw en het heeft maatschappelijke functies. Door deze functies ontstaat een gebouw wat publiek eigendom is. Hierdoor is het belangrijk om te zorgen voor een verantwoord en transparant proces en een besluitvorming waar de samenleving content mee is. De publieke opinie die kan ontstaan brengt vooral risico's met zich mee ten aanzien van de overheidsinstanties, RGD, Ministerie van Justitie en gemeente Lelystad. Risico bij de locatie wisseling Tijdens de VO fase wordt in overleg met de gemeente besloten om de rechtbank niet te ontwikkelen op de locatie naast het stadhuis. Als oplossing draagt de gemeente in augustus 1998 een nieuwe locatie aan. Zoals al vermeld is in hoofdstuk 1: Project rechtbank Lelystad blz 8: is dit op de locatie aan de westzijde van het treinstation. Op het moment van toezegging was er voor dit gebied een bestemmingsplan dat aangaf dat het gebied voor bewoning bestemd was. Voor het bouwen van de rechtbank moet het bestemmingsplan aangepast worden en moeten omliggende woningen gesloopt worden. Het mogelijke risico hierbij is dat de gemeente ontevreden inwoners zou krijgen, dit zou groot uitgemeten kunnen worden in dagbladen en een slechte publieke opinie van het gebouw op kunnen wekken. Tevens zouden deze bezwaren voor vertragingen kunnen zorgen van het proces, wat uiteindelijk kan resulteren in het niet doorgaan van deze wijzigingen, waardoor de rechtbank niet op deze locatie gehuisvest kan worden. Beheersmaatregelen Om deze locatie wisseling mogelijk te maken, wordt in september 1999 een artikel 19 procedure opgestart. Hierbij is het bestemmingsplan aangepast door de gemeente, waardoor de bouw van de rechtbank op deze locatie mogelijk wordt. Door de gemeente als adviseur te betrekken in het proces, wordt het makkelijker om een artikel 19 procedure aan te vragen. Mede doordat de gemeente zelf de locatie aan heeft gedragen, werd het risico verminderd dat dit niet doorging. Voor de bewoners van de woningen rondom de locatie is een nieuw onderkomen in Lelystad aangedragen door de gemeente, hiermee heeft de gemeente de kans op slechte publiciteit verkleind. Er zijn over dit onderwerp dan ook geen negatieve artikelen geschreven in de regionale en nationale dagbladen.


7-6-2005


5.2.7. Ruimtelijk / Geografisch Inleiding De ruimtelijk geografische invalshoek is in dit geval de locatie. De betrokken partijen die beslissingen nemen over de locatie keuze hebben grote invloed op het uiteindelijk ontwerp. Niet elk gebouw kan op elke locatie gebouwd worden. Verder is de locatie in een stad belangrijk voor een overheidsgebouw. Een gebouw als de rechtbank kan een impuls geven aan een stad. Risico van de locatiekeuze Hoewel de architect verantwoordelijk is voor de gevolgen van de locatiekeuze, ligt het risico van een uitkomst, die niet strookt met de verwachtingen van de gebruiker en de omgeving, bij het beslissingsorgaan. In dit geval is deze keuze gemaakt door de RGD en de gemeente Lelystad. De oorspronkelijke locatie werd gekozen zonder samenspraak met de architect. De gemeente en RGD hadden een duidelijke visie over de stedenbouwkundige inpassing van gerechtsgebouwen in het algemeen en specifiek in Lelystad. Het gerechtsgebouw moest zoals in hoofdstuk 2: Scope blz.14 reeds beschreven een impuls geven aan het stadscentrum. Dit brengt risico's ten aanzien van de omgeving met zich mee. Zal de omgeving wel tevreden zijn met een gerechtsgebouw midden in het stadscentrum met winkels? Hoe moeten de gedetineerden worden aangevoerd en wat zal er gebeuren als er winkels in het pand van het gerechtsgebouw geïntegreerd worden. Zal de gebruiker daar tevreden mee zijn? Beschikt de locatie over genoeg ruimte om een gebouw als de rechtbank met uitbreidingseis van twintig procent te kunnen huisvesten? Beheersmaatregel Uiteindelijk blijkt dat deze bovengenoemde risico's te groot zijn en te onverantwoordelijk om te nemen. Daarbij blijkt dat de president van de rechtbank (gebruiker) absoluut niet wil dat er winkels en horeca gelegenheden in het pand geïntegreerd worden en in overleg met de gemeente is besloten uit te wijken naar een andere locatie aan de westzijde van het station.


7-6-2005


Risico dat het opgestelde PVE niet toereikend zou zijn Tijdens het proces wordt voor de betrokken partijen duidelijk dat het opgestelde PvE niet toereikend is voor de op dat moment noodzakelijke ruimtelijke eisen voor een gerechtsgebouw, waarin de rechters en het OM in gehuisvest kunnen worden. Doordat men stilzwijgend is doorgegaan aan het project nam men het risico dat er na de oplevering direct een huisvestingsprobleem, voor een deel van de geplande gebruikers, zou ontstaan. Beheersmaatregel Dit is ook zo uitgepakt, na de oplevering wordt besloten om het gerechtsgebouw enkel en alleen te gebruiken als rechtbank. Het OM is in de vorige huisvesting gestationeerd gebleven. Hierdoor moet er in de toekomst nog een apart gebouw gerealiseerd worden voor het OM (oplevering derde kwartaal 2007).25 Op het moment van schrijven van dit rapport is het VO goedgekeurd voor een kantoor voor het OM naast de rechtbank. Oplevering van dit pand staat gepland voor het derde kwartaal van 2007.26 Het niet toereikende PVE is niet aangekaart bij het Ministerie van Justitie, omdat het Ministerie geen toereikend budget had om een groter gerechtsgebouw te realiseren. Het arrondissement Zwolle en de RGD waren bang dat het project in zijn geheel niet ontwikkeld zou worden tot er voldoende budget zou zijn en er dus nog jaren op een nieuwe locatie zou moeten worden gewacht.

25 26

Gemeentearchief Gemeente Lelystad Interview dhr Ten Klooster, rechtbank Lelystad; 2 mei 2005.


7-6-2005


5.3. Risicomanagement RGD De RGD heeft de heer Wolvekamp ingezet als projectmanager. Dhr. Wolvekamp is een man die veel ervaring en expertise heeft bij de ontwikkeling van bouwprojecten. Door het aanstellen van een ervaren man heeft de RGD getracht een deel van de risico's te beperken. De heer Wolvekamp vertrouwde dermate op zijn ervaring dat hij dit voldoende achtte om geen analyse uit te voeren, die eventuele risico's van tevoren kan ondervinden27. ING De ING heeft tevens veel ervaring met het aanpakken van bouwprojecten. Dit bedrijf heeft aan den lijve ondervonden dat het nodig is om deskundige mensen in dienst te hebben die belast kunnen worden met het maken van risico analyses. Deze analyses worden gemaakt door adviseurs die tussentijds controle houden op onder andere installaties en budget28. Aannemers Aannemers schrijven in met veel onzekerheden waarin risico’s schuilen. Met name financiële risico's. Bij het opstellen van de aanneemsom houdt men hier rekening mee. Financiële medewerkers van de aannemer bepalen vooraf waarin de risico’s van het project schuilen. Deze risico's acht de aannemer voornamelijk te zitten in uitzonderlijke en specifieke project elementen. Bij de rechtbank moet met name gedacht worden aan de dubbele geluidswanden bij het cellencomplex, de rechtszalen en de lastige aansluitdetails. Per risico wordt er een analyse gemaakt waarbij kostenrisico’s ingecalculeerd worden. In de aanneemsom worden er stelposten opgesteld voor deze onderdelen. De hoogte van deze stelposten is hoger ingezet dan voor welk bedrag dit onderdeel gerealiseerd kan worden. Dit "reserve" bedrag kan nodig zijn vanwege eventueel onvoorziene gebreken tijdens de bouw, maar kan ook gunstig uitpakken doordat dit niet aangesproken wordt. Niet alleen financieel maar ook organisatorisch wordt er extra aandacht besteed aan de onderdelen op het gebied van tijd en kwaliteit. Door deze extra aandacht hoopt de aannemer het "reserve" bedrag niet te hoeven aanspreken en tevens te zorgen voor een zo snel mogelijk bouwproces wat de arbeidskosten lager houdt.29

27

Interview Dhr.Wolvekamp, Rijksgebouwendienst; 12 mei 2005 Interview Dhr. Dammers, ING vastgoed; 11 mei 2005 29 Interview Dhr. Bolt, Dura Vermeer; 9 mei 2005 28


7-6-2005


Samenvatting Invalshoek

Risico

Betrokken actoren

Mogelijk gevolg

Handeling

Gevolg

Politiek / Bestuurlijk

Politieke machtswisseling.

Overheid

Geheel of gedeeltelijk anuleren JR-120

Projecten werden na de verschillende verkiezingen ontwikkeld

Juridische/ Wettelijk

Verandering Lease overeenkomst

RGD, ING, MinJus

Afkeuring overeenkomst Staten Generaal

Huisvesting justitiele diensten kwalitatief slecht. Kleine kans dat projecten niet uitgevoerd worden Geen

Geen Europese aanbesteding raamovereenkomst

“

Afkeuring projectovereenkomst

ING aannemers selecteren door Europese aanbestedi ng

Geen afkeuring projectovereenko msten

Technisch

Bouwvergunning

Gemeente, RGD

Vertraging

Gemeente betrekken in proces

Bouwvergu nning verstrekt

Grond

RGD, ING, Dura Vermeer

Vervuilde grond waardoor vertraging

Vergunning Maar kan nog problemen veroorzaken

Grond bleek schoon

Te duur en/of slecht uitgewerkt

Ervaren aannemer

ING maakt veel kosten

Overleg met Dura Vermeer over bezuiniging en

Gebouw naar behoren uitgevoerd Bezuinigd tot 600.000 gulden

bouwmethode

Financieel/ Economisch

Niet afgekeurd

Prijs 1,5 milj gulden hoger dan aanbestedingsraming tussen RGD en ING

ING Dura Vermeer

te


7-6-2005

Invalshoek

Risico

Organisatorisch

ING neemt management over van RGD

Sociaal/ Maatschappelijk

Ruimtelijk/ Geografisch


Betrokken actoren RGD, ING

Mogelijk gevolg

Handeling

Gevolg

RGD verliest controle

Spanningen

Locatie verandering

Gemeente, bewoners

ontevreden burgers niet doorgaan van locatie verandering

RGD behield controle, extra schakel in informatie overdracht herhuisvesten en art.19 procedure

Eerste locatie

Gemeente, RGD

Langdurige ontwerpfase

locatie verandering

tijdverlies, nieuw ontwerp

Beperkt ruimtelijk PvE

RGD, Arr. Zwolle

functionele problemen

geen aanpassing

OM blijft op oude locatie gehuisvest.

Bewoners wonen ergens anders Locatie goedgekeurd

In dit hoofdstuk zijn de risico’s bekeken vanuit verschillende invalshoeken, hierna is aangegeven hoe deze beheerst zijn. In het volgende hoofdstuk zullen de verschillende contractmodellen per fase binnen het proces worden beschreven.


7-6-2005


6. Contracten 6.1. Inleiding Om de scope van het project te kunnen verwezenlijken en risico's te beperken is een goede samenwerking wenselijk. Zo kunnen de contracten gezien worden als de leidraad van een samenwerkingsproces. Om een contract tussen partijen tot stand te laten komen en te gebruiken wordt een contracteringsproces doorlopen. Dit is nodig om de wensen en eisen van de betrokken partijen te honoreren. In dit proces worden verschillende fasen doorlopen. Bij de eerste fase wordt het contracteringsbeleid opgesteld. Dit beleid dient als basis voor het contracteringsplan wat uiteindelijk moet resulteren in de daadwerkelijke contractering. Als de contracten gesloten zijn, is er een laatste fase waarin het contract nageleefd dient te worden; de contractbeheer fase. De input voor deze fase / deelprocessen zijn30: het organisatiemodel (uitgebreid toegelicht in hoofdstuk 6 'Organisatie') het contracteringsmodel de aanbesteding de contractsamenstelling Deze input wordt aangewend om invulling te geven aan de eerder genoemde fasen. In deze beschrijving worden zowel de input als het traject kort besproken. Het belangrijkste in deze beschrijving is het resultaat. In chronologische volgorde zullen de volgende contracten worden besproken: Fase: Initiatieffase Voorlopig Ontwerpfase Definitief Ontwerpfase Voorbereidingsfase

Contract tussen: Ministerie van Justitie en RGD RGD en ING (raamovereenkomst) RGD en Dam RGD en ING (projectovereenkomst) ING en DAM ING en aannemer ING en onder-/nevenaannemers RGD en INT

30

Contractering bij bouwprojecten; Ir. J.S.C.M.. de Koning & Ing. N.W.M.G. Sproncken, Msc.; pagina 17-32


7-6-2005


6.2. Contracten tijdens de Initiatieffase 6.2.1. De RGD De RGD is verantwoordelijk voor het realiseren, huren, verbouwen en beheren van de huisvesting voor de rijksoverheid. De RGD is een agentschap van het Ministerie van VROM en binnen Nederland is de RGD de grootste vastgoedbeheerder, met ruim zeven miljoen vierkante meter vloeroppervlak in beheer31. De verdeling van deze ruimtes is in afbeelding 25 te zien. Driekwart van deze ruimte is ook daadwerkelijk in bezit van de RGD. Procentuele verdeling BVO naar primaire functies

11 7 kantoor 8

penitentiaire inrichting gerechtsgebouw 55

museum overig

19

Afb. 25: grafiek verdeling ruimtes

6.2.2. Ministerie van Justitie & RGD Begin jaren negentig hebben het Ministerie van Justitie en de RGD samengewerkt aan de realisatie van een omvangrijk bouwprogramma, het JR-120 programma besproken in hoofdstuk 2: Scope op blz. 12 Met dit programma zouden kwalitatieve en kwantitatieve tekortkomingen in de huisvestingssituatie van justitiële diensten (rechterlijke organisatie, jeugdbescherming en delinquentenzorg) worden opgelost. De projecten voor de laatste twee justitiële diensten zijn eind 1993 in de aparte projectorganisatie CAP’961 ondergebracht. Het totale programma bevat 18 gerechtsgebouwen en 26 inrichtingen. Deze projecten maken onderdeel uit van in totaal acht ontwikkelings- en beleggingscontracten. Wanneer alle geplande gebouwen gereed zijn, is naar verwachting ruim 2,6 miljard gulden (1,2 miljard euro, prijspeil 1996) geïnvesteerd.

31

www.vrom.nl


7-6-2005


Het behoort dus tot de werkzaamheden van de RGD om overheidsinstanties te huisvesten, maar dit programma is van een dusdanige omvang dat hier een overkoepelende samenwerkingsovereenkomst is gesloten. Daarnaast wordt de overeenkomst gesloten om samen de kwaliteit van de huidige en geplande huisvesting kwalitatief te verbeteren; dit wordt verder toegelicht in hoofdstuk 11: 'Kwaliteit'.

6.2.3. RGD & ING De politieke en maatschappelijke druk om het omvangrijke JR-120 bouwprogramma in een korte tijd te realiseren was erg groot. Het gestelde jaarbudget, in het Regeerakkoord van 1989, van 120 miljoen gulden (55 miljoen euro) liet echter weinig andere mogelijkheden over dan het grootste gedeelte van de projecten door middel van lease financiering te realiseren. Hierdoor werden er voor het grootste gedeelte van de projecten binnen het programma ontwikkelaars aangetrokken. Met de verschillende ontwikkelaars werden in totaal zes raamovereenkomsten gesloten voor meerdere projecten, variërend van twee tot veertien projecten. Een centrale directie van de RGD voerde de onderhandelingen over de raamovereenkomst. De belangrijkste onderhandelaar was afkomstig van een vastgoed adviesbureau. Deze was voor een aantal jaren gecontracteerd vanwege specifieke financiële kennis en ervaring op vastgoedgebied. Bij de onderhandelingen werd ook gebruik gemaakt van adviezen van externe financiële adviseur Dhr. M Burghout van Jones Lange La Salle en de Landsadvocaat die het proces vier jaar begeleiden. De IRF stelde in 1990 negen voorwaarden aan de lease contracten tussen de RGD en de ontwikkelaars. Deze voorwaarden zijn hieronder te lezen32. Het contract is slechts toegestaan voor een nieuwbouwproject. Het contract luidt in guldens. Het contract is halverwege te beëindigen. Er bestaat een 1 op 1 koppeling tussen het leasecontract en het te financieren object de leasecontracten hebben een vaste nominale rente. De vaste klimindex in de leasecontracten, waarmee de jaarlasten toenemen, bedraagt niet meer dan 1,5. Aankoop van de objecten is mogelijk uiterlijk na tien jaar, vervolgens om de vijf jaar. De aankoopsom is gelijk aan de resterende hoofdsom plus een eventuele boete. De boete bij aankoop is maximaal 5% bij een resterende looptijd van langer dan vijf en korter dan of gelijk aan 10 jaar en maximaal 3% bij een resterende looptijd korter dan of gelijk aan vijf jaar. Deze voorwaarden geven onder meer aan, dat er voor het tot stand komen van de JR-120, bij het opstellen van de contracten, veel aandacht besteed is aan het bij voorbaat indammen van eventuele financiële risico's. Een van deze ontwikkelaars die benaderd wordt en waarmee onderhandeld is, is de ING zoals beschreven in de hoofdstukken: fasering en risico’s. De ING sluit met de RGD de grootste raamovereenkomst voor 14 gerechtsgebouwen met een investeringswaarde van 706 miljoen gulden (320 miljoen euro). In deze raamovereenkomst zijn afspraken gemaakt over het ontwikkelen van deze projecten, maar het was nog geen projectovereenkomst voor alle 14 projecten. De 32

www.rekenkamer.nl


7-6-2005


raamovereenkomst bevat wel een projectovereenkomstmodel voor de ontwikkeling van een project, zie bijlage 2 voor de raamovereenkomst. Met de ontwikkelaars worden in projectovereenkomsten afspraken gemaakt over onder meer de financiering, de projectgegevens en ontwikkelingsvoorwaarden, de planvorming, de toetsing en de bouw. In de overeengekomen huurovereenkomsten, met de projectontwikkelaars, worden onder meer de duur, de aanvangshuurprijs, de huurprijsaanpassing, de huurprijsherziening, de diensten en serviceverlening en het onderhoud vastgelegd. Het gunnen van deze raamovereenkomst heeft geleid tot een aantal kamervragen33, omdat de raamovereenkomst aan een partij is aanbesteed. Hierdoor zijn er door de Europese Commissie in 1997 vragen gesteld over de aanbesteding van deze raamovereenkomst aan de ING. Om deze Commissie tevreden te stellen heeft de RGD op aandringen van het Ministerie van Justitie de aanbesteding van de aannemer gedaan volgens de geldende Europese richtlijnen voor publieke aanbestedingen; hier is in hoofdstuk 5: Risico uitgebreider over gesproken. Een schema van de contracten is in afbeelding 26 te zien. RGD JR-120 18 gerechtsgebouwen 26 inrichtingen Raamovereenkomst gerechtsgebouwen voorwaarde IRF

Ministerie van Justitie

14

ING Vastgoed

Overige raamovereenkomsten

Afb.26: Contracten van de RGD in de Initiatieffase

33 Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiële Dienst"; pag. 16


7-6-2005


6.3. Contracten tijdens de Voorlopig Ontwerpfase Belangrijk is om te vermelden dat de actor RGD in deze fase een andere partij is dan de RGD die genoemd wordt met betrekking tot JR-120 en de raamovereenkomst met de ING. Die contracten zijn gesloten door de top van de RGD. Vanaf dit moment in het project is een medewerker van een ander besluitniveau binnen de RGD betrokken. Er is in afbeelding 27 te zien dat het projectteam van de RGD bestaat uit adviseurs en de projectmanager Dhr. Wolvekamp. Hieronder is het contractmodel weergegeven, zoals deze is samengesteld tijdens de VO fase.

Min Jus

Projectmanager

Interne adviseurs:

Dhr. Wolvekamp

Bouwkundige werken W-installaties E-installaties Constructies Liftinstallaties Bouwfysica

RGD

Dam & partners

Constructeur

Datainstallaties (INT)

E-adviseur

W-adviseur

Afb.27: Contracten tijdens VO fase


7-6-2005


6.3.1. Aanbesteding ontwerp aan Dam & Partners Eind 1996 heeft men via een selectieprocedure Dam & Partners gecontracteerd als project architect. Men gebruikte hiervoor Europese richtlijnen. Sinds juli 1993 zijn voor de RGD de Europese richtlijn “Diensten” van kracht, die Europese aanbesteding van architecten voorschrijft bij projecten met een totaal aan honoraria boven een drempelbedrag. Voor 2004 is dit drempelbedrag vastgesteld op 154.014 euro (338.814 gulden)34. Voor projecten met een totaal aan honoraria onder het drempelbedrag en bij voordracht van een rijksarchitect, vindt de voordracht zonder Europese procedure plaats. De Rijksbouwmeester is, op grond van het Koninklijk Besluit Rijksgebouwendienst 1999, verantwoordelijk voor de stedenbouwkundige inpassing, de architectonische kwaliteit en de monumenten van de rijkshuisvesting en draagt architecten voor bij alle huisvestingsprojecten, die onder verantwoordelijkheid van de Rijksgebouwendienst tot stand komen. De Rijksbouwmeester, destijds Wytze Patijn had voor dit project een aantal van vijf bureaus geselecteerd en presenteerde deze op basis van hun bureaudocumentatie met een bijbehorend vrijblijvend advies. De keuze voor de architect wordt niet gemaakt door de Rijksbouwmeester, maar deze ligt in handen van de Beeldvormingcommissie. In de commissie zijn de RGD en het Arrondissement Zwolle-Lelystad vertegenwoordigd35. Na verschillende bezoeken aan en gesprekken met architecten maakt deze commissie haar keuze voor Dam & Partners.

34 35

www.vrom.nl Interview Dhr. Ten Klooster, Arrondissement Zwolle-Lelystad; Lelystad; 2 mei 2005


7-6-2005


6.3.2. Contractmodel/contractsamenstelling RGD en Dam & Partners Gedurende de definitiefase werd de architect Dam & Partners gekozen als project architect. In deze fase was de ING nog niet betrokken bij het project. De contracten met de architect zijn onderverdeeld per fase. Voor de VO fase stond Dam & Partners architecten bij de RGD onder contract. De contractsamenstelling bestond uit onder andere de SR'97. Dit contract is een standaard overeenkomst die tussen een architect en opdrachtgever wordt getekend. Het onderstaande contractenschema geeft weer hoe de contractuele verhoudingen liggen. De RGD is in deze fase ontwikkelaar, financier en exploitant van het gebouw.

opdrachtgever RGD

SR '97 Dam & Partners architecten

Afb.28: standaard contract schema


7-6-2005


6.4. Contract tijdens Definitief Ontwerpfase / voorbereidingsfase 6.4.1. ING en de RGD Tijdens de overgang van de Voorlopig Ontwerpfase naar de Definitief Ontwerpfase wordt de ING in januari 1999 betrokken bij het project. De schaal waarop het project zich inmiddels afspeelt is op projectniveau. In de raamovereenkomst, zoals besproken in 6.3.2, is een projectovereenkomstmodel opgenomen. Dit model wordt ook voor het project in Lelystad gebruikt om een projectovereenkomst te sluiten. Een bijzonder onderdeel van het projectovereenkomstmodel zijn de prestatiespecificaties. Deze prestatiespecificaties worden besproken in hoofdstuk 11: Kwaliteit. Het contract tussen de RGD en de ING is gebaseerd op 'operational lease'. Dit is een Private Finance Initiative (PFI) contractmodel36. PFI is een model van een concessie in combinatie met een Private Publieke Samenwerking (PPS. De overheid investeert niet zelf in het project, maar least het gebouw in een bepaalde periode. Voor het project rechtbank Lelystad is dit twintig jaar. De taak van ontwikkelaar, financier en exploiteur wordt aan het eind van de voorlopige ontwerpfase overgenomen door de ING. De RGD betaald een gebruikers vergoeding van 8,5% per jaar over de met ING overeengekomen investeringskosten, 20 jaar lang. Hier kunnen alleen nog de kosten van, door de RGD gewenst, meerwerk aan worden toegevoegd. Aan het einde van het contract kan de overheid de keuze maken om het gebouw langer te leasen van de ING. De minimale verlenging die in de projectovereenkomst is opgenomen is vijf jaar. De overheid heeft ook de mogelijkheid zich terug te trekken uit het gebouw zonder verdere verplichtingen aan ING. PFI stelt de overheid in staat om grote projecten te laten bouwen zonder risico's en aanspraken op grote investeringsbudgetten.

36

Contractering bij bouwprojecten; Ir. J.S.C.M.. de Koning & Ing. N.W.M.G. Sproncken, Msc.; pagina 90


7-6-2005


6.4.2. ING en Dam & Partners architecten Aangezien de ING verantwoordelijk is vanaf de DO fase voor het ontwikkelings-, financierings- en exploitatierisico, worden de contracten van de RGD in de DO fase overgenomen door de ING. Het contract wat de RGD heeft met Dam & Partners architecten in de VO fase wordt dus aan het eind van de VO fase niet verlengt. In plaats daarvan wordt er vanaf de DO fase een contract gesloten met de ING. Voor de architect houdt dit in dat zijn honorarium vanaf deze fase verstrekt wordt door de ING in plaats van door de RGD en dat hij verantwoording moet afdragen bij de ING in plaats van de RGD. De werkzaamheden worden wel op dezelfde manier voortgezet alleen dan onder verantwoordelijkheid van de ING. Hieronder is weergegeven hoe het contractmodel is vormgegeven tijdens de DO en Voorbereidingsfase.

Min Jus Projectmanager

Interne adviseurs:

Dhr. Wolvekamp

Bouwkundige werken W-installaties E-installaties Constructies Liftinstallaties Bouwfysica Datainstallaties (INT)

RGD

ING

Dam & partners

Constructeur

E-adviseur

W-adviseur

Afb.29: Contracten tijdens DO / Voorbereidingsfase


7-6-2005


6.5. Contract tijdens Uitvoeringsfase 6.5.1. Contract tussen ING en aannemers Aanbesteding Marktpartijen, zoals ING Vastgoed, zijn in principe vrij in hun keuze voor een aannemer, maar de nationale overheid is dat niet. Nationale Overheden dienen zich bij de aanbesteding van werken, boven een drempelbedrag, te houden aan de Richtlijn Werken 93/97/EEG. Voor bouw -en baggerwerkzaamheden geldt een drempelbedrag, waarboven de Europese aanbestedingsprocedures moeten worden gevolgd, van 11,6 miljoen gulden (5,3miljoen euro)37. Het aanbestedingsbedrag is hoger dan dit drempelbedrag. De aanbesteding van de raamovereenkomst door de RGD aan de ING is niet volgens de Europese richtlijnen gehouden zoals beschreven in hoofdstuk 5: Risico op blz 34. De RGD wilde de Europese Commissie tevreden houden, daarom wordt hiervoor binnen het project door de ING bij de aanbesteding van de aannemer wel een aanbesteding gedaan volgens deze richtlijn. Dit omdat dit een wens was van de RGD om commotie over de aanbesteding van de raamovereenkomst te voorkomen. Er is een longlist, aan de hand van inschrijvingen, opgesteld. Deze longlist is ingekort tot een shortlist van 5 bedrijven, gebaseerd op van tevoren aangegeven criteria. De gekozen bedrijven hebben een aanbieding gedaan. Dura Vermeer bleek het goedkoopste bod te hebben gedaan en is gekozen als hoofd aannemer. De contractsamenstelling De overeenkomst tussen Dura Vermeer en de ING is volgens de regels van het UAV 1989 opgesteld. In de algemene voorwaarden van UAV 1989 staat onder andere dat de opdrachtgever ervoor zorgt dat de aannemer tijdig kan beschikken over de vergunningen en ontheffingen die voor de opzet van het werk volgens bestek nodig zijn38. Contract ING en onder- en neven aannemers Naast de aanbesteding aan Dura Vermeer heeft de ING een aantal 'bulkaanbestedingen' gedaan. De ING heeft 3 onderaannemers aangetrokken voor de vloerbedekking, wanden, plafonds en een neven aannemer liften. Deze aannemers hebben niet alleen voor de rechtbank Lelystad deze producten geleverd, maar ook voor nog 6 andere gerechtsgebouwen binnen de raamovereenkomst. Deze ‘bulkaanbestedingen’ zijn net zoals bij de hoofdaannemer van dit project Europees aanbesteed. Om de aannemers in de Bulkaanbesteding en de overige aannemers te coördineren, heeft Dura Vermeer met de ING een coördinatie verantwoordelijkheids contract getekend waardoor Dura Vermeer verantwoordelijk was voor de bouwplaatsvoorzieningen en planning van de nevenen onderaannemers.

37 38

www.vrom.nl www.tauw.nl


7-6-2005


De W- en E- installateurs zijn als nevenaannemers naast Dura Vermeer door de ING gecontracteerd. Het organisatorische spanningsveld rondom de hoofdaannemer, nevenaannemers en onderaannemers wordt beschreven in hoofdstuk 6 'Organisatie'. Het contractmodel in deze fases ziet er als volgt uit:

Min Jus JR-120

Adviseurs

RGD Projectcontract Lelystad

ING Dam & partners

SR’97

Coordinator Tech. Inst.

Opzichter

UA V’89

ULC E-aannemer

Dura Vermeer

UA V’89

Aannemer

UA V’89

W-aannemer

Liften

UA V’89

Bulkaanbesteding

Onder aannemers

OA (3)

Afb. 30:contractmodel uitvoeringsfase


7-6-2005


Ministerie van Justitie RGD ING raamovereenkomst Adviseurs ING projectovereenkomst Dam & Partners Dura Vermeer INT W-, E-installaties Contract vanaf fase: Initiatief Definitie VO DO Voorbereiding Uitvoering Nazorg

W-, E-installaties

INT

Dura Vermeer

Dam & Partners

ING projectovereenkomst

Adviseurs

RGD

MvJ

Contracten

ING raamovereenkomst

Samenvatting

I I

D D D U D

D

U

D

DO

VO

U

U

DO U

VO U

I D VO DO VB U N

In dit hoofdstuk zijn de contracten besproken die de leidraad van het samenwerkingsproces vormen. In de volgende hoofdstukken zal worden ingegaan op vijf GOTIK beheersaspecten. Dit zijn geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit.


7-6-2005


7. Geld 7.1. Inleiding In het vorige hoofdstuk zijn de contracten binnen het project besproken. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het eerste beheersaspect "geld". Bij het beheersaspect geld spelen actoren op verschillende niveaus een belangrijke rol bij de totstandkoming van de rechtbank in Lelystad. Zoals bekend, komt de bouw van de rechtbank in Lelystad voort uit het JR-120 programma. Tijdens het opstellen van de JR-120 had geld een belangrijke invloed op de invulling van het totale programma. Een verschil kan men maken tussen de JR-120, de raamovereenkomst en het project rechtbank in Lelystad. Elk onderdeel heeft een eigen financieel beleid en in alle onderdelen speelt geld een andere rol. Deze verschillende rollen zullen in dit hoofdstuk besproken worden. De beheersing van geld wordt vanuit verschillende standpunten op een andere manier benaderd. Hierdoor zal elke betrokkene andere redenen hebben om een budget te behalen. Een aannemer wil zoveel mogelijk winst maken op een ontworpen bouwwerk, zo zullen aannemers producten die onvoldoende gedefinieerd zijn altijd zo goedkoop mogelijk uitvoeren. Dit levert bij een fixed-price overeenkomst extra winstmarges op39. Een architect zal proberen de bouwkosten zo hoog mogelijk te maken zodat er meer ontwerp vrijheid is, terwijl een opdrachtgever juist de bouwkosten wil beperken. Al deze tegenstrijdige belangen leveren andere manieren van kosten beheersing op. In dit hoofdstuk wordt omschreven welke strikte vormen van kosten beheersing invloed hebben gehad op het project.

39

Interview Dhr. Bolt, Dura Vermeer; 9 mei 2005


7-6-2005


7.2. Geldbeheersing justitie Tijdens prinsjesdag 1990 gaf koningin Beatrix in haar troonrede aan dat er in navolging van de initiatieven van het vorige kabinet, er een ingrijpende reorganisatie nodig was in de rechterlijke macht. Om de reorganisatie te bewerkstelligen had het kabinet voor een meerjarenraming in totaal ruim 1,3 miljard gulden (600 miljoen euro) vrijgemaakt, dit bedrag was niet alleen bestemd voor de rechterlijke macht, maar ook voor het inrichtingswezen en landelijke politie. Het bedrag van 1,3 miljard gulden (600 miljoen euro) werd verdeeld over deze verschillende posten. Voor de rechterlijke macht werd uiteindelijk 55% van het totale bedrag gereserveerd.

Afb. 31: Verdeling meerjarenraming40

Zoals vermeld in voorgaande hoofdstukken is het JR-120 projectteam (onder leiding van projectdirecteur ir. H. van Dungen) opgezet om deze reorganisatie van de huisvesting binnen de rechterlijke macht te coördineren. Dit resulteerde uiteindelijk in het JR-120 programma opgesteld op 13 juni 1991. Het programma bevatte 18 gerechtsgebouwen en 26 inrichtingen, hiervoor werd door het Ministerie van Justitie 120 miljoen gulden (55 miljoen euro) per jaar beschikbaar gesteld. Het gestelde jaarbudget voor het JR-120 programma was zoals hiervoor aangegeven 120 miljoen gulden. De politieke en maatschappelijke druk om de projecten binnen het JR-120 programma binnen korte tijd te realiseren (zes tot acht jaar) was groot. Met het bedrag, dat beschikbaar gesteld werd door het Ministerie van Justitie, zou het realiseren van de projecten 15 jaar duren. Hiervoor werd besloten door het managementteam van de JR-120 het grootste gedeelte van de projecten doormiddel van lease financiering te realiseren. Door de lease financiering werd het mogelijk de projecten te realiseren zonder dat ze in een keer op de balans van de overheid zouden komen te staan. In totaal zijn er acht ontwikkeling- en beleggingscontracten gesloten met private partijen Een van de ontwikkelaars die benaderd werd en waarmee onderhandeld is, is ING Vastgoed. De ING sloot met de RGD de grootste raamovereenkomst voor 14 gerechtsgebouwen met een investeringswaarde van 706 miljoen gulden (320 miljoen euro prijspeil 1993). Voor deze raamovereenkomst werden verschillende financieringsvormen toegepast. 40



7-6-2005


7.3. Financieringsvormen "In 1991 meldde de minister van VROM aan de Tweede Kamer dat penitentiaire inrichtingen en gerechtsgebouwen via financial lease zouden worden gefinancierd. Voor de gerechtsgebouwen zijn uiteindelijk operational lease overeenkomsten opgesteld. Dergelijke contracten zijn duurder dan financial lease, omdat meer risico bij de belegger wordt gelegd, waarvoor een risicopremie moet worden betaald. Ook de eigendomsvoorwaarden zijn ongunstiger dan bij financial lease. De StatenGeneraal is over deze aspecten van het programma niet geïnformeerd, dit is te lezen bij het hoofdstuk risico."1 Zoals hierboven beschreven zouden marktconforme/courante kantoorgebouwen kunnen worden gehuurd of gefinancierd via operational lease. Dit is een vorm van huur met een koopoptie (zie hoofdstuk 6: Contracten). De in de overeenkomst opgenomen koopoptie geeft de mogelijkheid het pand op termijn, indien gewenst, goedkoop te verwerven. De looptijd van deze overeenkomsten is bij de rechtbank Lelystad 20 jaar. Bij het project rechtbank Lelystad is er na de 20 jaar lease geen optie tot koop maar een optie voor nog eens 5 jaar lease. Het economisch risico ligt in principe bij de ING, dat wil zeggen dat deze de risico’s draagt voor de kosten van onderhoud, leegstand en voor de eventuele verkoopwaarde na afloop van de overeenkomst. Investeringen met een korte economische levensduur zoals verbouwingen en renovaties van gerechtsgebouwen en investeringen in incourante panden (ontworpen voor een specifieke gebruiker) worden in principe à fonds perdu gefinancierd, dat wil zeggen direct uit de rijksbegroting.

1 Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiële Dienst"; pag. 33


7-6-2005


7.4. Projectontwikkelaar en raamovereenkomst Met de projectontwikkelaars werden in projectovereenkomsten en raamovereenkomsten afspraken gemaakt over onder meer de financiering, de projectgegevens en ontwikkelingsvoorwaarden, de planvorming, de toetsing en de bouw. In de met projectontwikkelaars overeengekomen huurovereenkomsten werden onder meer de duur, de aanvangshuurprijs, de huurprijsaanpassing, de huurprijsherziening, de diensten en serviceverlening en het onderhoud vastgelegd. Door de raamovereenkomst gesloten tussen de RGD en ING, is de ING in aanmerking gekomen voor de ontwikkeling van 14 gerechtsgebouwen. (Hierover staat meer in het vorige hoofdstuk contracten) In de onderstaande tabel is een overzicht van de projecten binnen de raamovereenkomst opgenomen afkomstig uit de raamovereenkomst (april 1993). De raamovereenkomst is opgesteld ten tijde van de oude locatie. De raamovereenkomst is opgenomen in bijlage 3. Plaats

Locatie

m2 BVO

Alkmaar Amsterdam Arnhem Assen Groningen Haarlem Lelystad Middelburg Roermond Utrecht Groningen pps Zutphen Almelo Den Bosch

K. van Elteweg Parnassusweg Walburgstr. Brink Guyotplein Enschedeterein Agorabaan Kousteensedijk Zwartbroekplein Catharijnesingel Emmasingel Martinetsingel Gortherstr. La Gare

10.141 10.000 29.704 8.800 12.730 8.240 5.080 8.372 10.962 25.787 24.000 11.945 11.105 20.351

Investeringskst. Start bouw 34.930.000 01-94 49.313.000 01-96 82.831.000 10-93 32.968.000 09-93 48.270.000 10-93 33.447.000 10-94 19.670.000 01-96 30.769.000 10-93 35.258.000 04-93 105.651.000 05-94 76.909.000 02-94 41.464.000 11-93 39.422.000 07-93 75.793.000 09-94

197.217

Fl. 706.695.000

Totaal:

Oplevering 09-95 01-98 04-96 01-95 12-95 12-96 01-98 02-95 09-94 12-96 01-96 08-96 02-95 12-96

Afb. 32: Projecten binnen raamovereenkomst (april 1993)41

7.4.1. Het bruto aanvangsrendement (BAR) en de ontwikkelingsfee Voor het exploiteren en financieren van deze 14 gerechtsgebouwen binnen deze raamovereenkomst ontvangt de ING een BAR van 8,5 procent. Deze BAR komt voort uit een analyse van de BAR van kantoren in de verschillende steden. Zo lag de BAR in Zutphen en Assen in 1993 rond de 13 procent en in Amsterdam rond de 7 procent. Dit vanwege de verschillende leegstandrisico's en de verschillende vraag naar kantoorruimte in de verschillende steden. Voor het ontwikkelen van de projecten ontvangt de ING een ontwikkelingsfee. De hoogte van deze fee is tot stand gekomen in een onderhandeling tussen ING en RGD. Bij deze onderhandeling waren 26 afdelingsdirecteuren en de directeur van de RGD vertegenwoordigt en drie vertegenwoordigers van de ING waaronder de directeur Dhr. Soetekouw. ING wilde een ontwikkelingsfee van acht procent, terwijl de RGD een ontwikkelingsfee van twee procent toerijkend vond. De uiteindelijke 41

Raamovereenkomst; 6 april 1993


7-6-2005


ontwikkelingsfee voor de gehele raamovereenkomst is vastgesteld op vijf procent. Deze vijf procent betekende een inkomstenbron van ongeveer 50 miljoen gulden voor de ING42. Hiermee kon ten tijde van het tekenen van de raamovereenkomst, de exploitatie van de ING vijf jaar mee draaiende worden gehouden. Terwijl de raamovereenkomst 25 procent van de capaciteit van ING opeiste.

Totaal:

49 80 38 65

27 61 99 76 50 65

610

aanpassing Lelystad jan96

42 76 80 33 47 36 19 40 38 111 76 37 41 47

43 84 88 35 53 45 23 37 42 123 76 47 46 28

43 71 88 35 48 45 22 37 42 99 76 47 46 46

35 49 83 33 48 33 20 31 35 105 76 42 39 77

46 58 96 39 65 47

47 29 86 40 63 44

36 45 151 76 49 47 112

38 45 125 76 44 46 156

86 40 63 45 23 38 45 125 76 45 46 133

725

639

816

833

723

770

745

706

867

839

812

Afb. 33:Budgetten per project in periode van vijf jaar

planning jul-94

planning apr-93 Raamcontract

BIK jan-92

tussenbericht 3

38 63 92 36 50 54 19 33 38 92 76 44 41 157

planning mei-92

46 87 93 37 56 48 24 39 44 130 76 49 49 38

planning sep-91

39 66 66 33 52 25 17 39 38 80 76 28 36 44

DAO sep-91

37 37 113 41 64 19 0 41 67 106 76 52 68 4

HDORR jan '91

Tussenbericht jan '91

Alkmaar Amsterdam Arnhem Assen Groningen Haarlem Lelystad Middelburg Roermond Utrecht Groningen pps Zutphen Almelo Den Bosch

Tweede Kamer behandeling juli '89

Raming juni '89

Binnen het JR-120 programma en de raamovereenkomst zijn de budgetten per project in de periode van vijf jaar enorm gefluctueerd. Dit is te zien in de onderstaande tabel. De bedragen die bij het afronden van het JR-120 programma zijn opgesteld zijn in het groen te zien en de bedragen die in de raamovereenkomst zijn opgenomen zijn in het rood te zien.

43

42

Interview; 6 juni 2005; R. de Gier, Financiële hoofdcoördinator JR-120 van de RGD. Bijlage: De normering, budgettering en contractering van gerechtsgebouwen onder het regime van de prestatiespecificaties; R. De Gier; 1997

43


47

7-6-2005


7.5. De rechtbank in Lelystad 7.5.1. Tussenberichten Zoals in de afbeelding 33 in geel is af te lezen zijn er ook wijzigingen in het budget van de rechtbank in Lelystad geweest. In het tussenbericht JR-120 programma is het gerechtsgebouw Lelystad opgenomen met verwachtte stichtingskosten van 17 miljoen gulden (7.7 miljoen euro) en een BVO van 5.080 m2. Hierbij zou Flevoland vanaf 1996 een eigen arrondissement Flevoland vormen. Na een aantal wijzigingen in kwaliteitseisen, waardoor de geschatte vierkante meterprijs naar boven en beneden werd bijgesteld, werd in de raamovereenkomst een bedrag van ongeveer 20 miljoen gulden vastgelegd voor de ontwikkeling van het gerechtsgebouw Lelystad. In september `94 wordt in het derde tussenbericht en een begeleidende brief aan de tweede kamer (zoals beschreven in hoofdstuk 4: Faseren) de bouw van het gerechtsgebouw geannuleerd. Dit doordat de toenmalige Minister van Justitie Mr. Sorgdrager geen 20ste arrondissement wilde. Hierdoor wordt in dit derde tussenbericht meegedeeld aan de tweede kamer dat er bij het gerechtsgebouw in Zwolle 3.000 m2 extra BVO wordt aangebouwd om het personeel uit Lelystad te kunnen huisvesten. Uiteindelijk blijkt eind 1995 dat in de Nederlandse grondwet is opgenomen dat elke provinciehoofdstad een rechtbank moet hebben. Aangezien de Nederlandse regering op dat moment geen procedure voor een wetswijziging wilde opstarten is besloten toch een rechtbank in Lelystad te ontwikkelen binnen de raamovereenkomst met ING44. De stichtingskosten uit de raamovereenkomst zijn geïndexeerd en in januari 1996 is het initiatief genomen met een budget van 23 miljoen gulden (11 miljoen euro) en een gelijk blijvend BVO van 5.080m2. In oktober 1997 is er een nieuw PVE opgesteld zoals beschreven in het hoofdstuk 3: Faseren. Hierbij werd het FNO uitgebreid van 2.479 naar 3.357 m2. Het BVO kwam hier mee op ongeveer 6000 m2. De stichtingskosten werden geraamd op 25 miljoen gulden (12 miljoen euro). De verhouding BVO:FNO bedraagt dan 1,78 in plaats van 2,05 hierdoor wordt het gebouw een betere investering.

BVO FNO Factor BVO:FNO

Oude PVE 5.080 2.479 2.05

Nieuwe PVE 6.000 3.357 1.78

Afb. 34: BVO/FNO verschillende PVE’s

44

Interview; 6 juni 2005; R. de Gier, Financiële hoofdcoördinator JR-120 van de RGD


7-6-2005


7.5.2. Bouwkosten De bouwkosten zijn bepaald aan de hand van het PVE, de prestatiespecificaties en het DO. Na onderhandelingen tussen ING en RGD zijn deze op 6 april 2001 in de projectovereenkomst vastgesteld op 12,5 miljoen gulden (5,7 miljoen euro). Na de aanbesteding van de aannemer die besproken is in hoofdstuk 6: Contracten bleek het laagste bod van Dura Vermeer 14 miljoen gulden (6.4 euro) te bedragen. Het verschil tussen het vastgestelde bedrag in de projectovereenkomst en het bod van Dura Vermeer was voor rekening van de ING. De ING probeerde in overleg met Dura Vermeer en de RGD het verschil binnen de grenzen van de prestatiespecificaties terug te brengen tot het in de projectovereenkomst vastgestelde bedrag.45 Dit is uiteindelijk gedeeltelijk gelukt en het bod is binnen de prestatiespecificaties terug gebracht tot 13.4 miljoen gulden (6.1 miljoen euro). Dit bracht de totale investeringskosten voor de rechtbank op 26,8 miljoen gulden (12,2 miljoen euro).46 Het onderkomen van de rechtbank heeft een BVO van ongeveer 6000 m2. Dit betekent dat het gebouw ongeveer 2.400 gulden per m2 BVO (1.100 euro per m2 BVO) heeft gekost.

45 46

Interview Dhr. Dammers, ING vastgoed; 11 mei 2005 Interview Dhr. Ten Klooster, Arrondissement Zwolle-Lelystad; Lelystad; 2 mei 2005


7-6-2005


samenvatting Justitie

Raamovereenkomst

Ruim 1,3 miljard gulden vrijgemaakt voor reorganisatie Æ rechterlijke macht 55% Na realisatie is naar verwachting ruim 2,6 miljard gulden geinvesteerd voor het hele JR-120 programma (18 gerechtsgebouwen en 26 inrichtingen)47. 14 gerechtsgebouwen met investeringswaarde van 705 miljoen gulden RGD least d.m.v. operational lease voor 20 jaar met een BAR van 8,5% en een ontwikkelingsfee van 5%.

Rechtbank Lelystad

Budget projectovereenkomst vastgesteld op 12,5 miljoen gulden dit werd 14 miljoen gulden door het laagste bod van Dura Vermeer. Investeringskosten vastgesteld op 26,8 miljoen gulden. 6000 m2 BVO Æ2.400 gulden per m2 BVO Factor FNO:BVO = 1.78.

In dit hoofdstuk is beschreven hoe geld een rol heeft gespeeld binnen het project. In het volgende hoofdstuk zal ingegaan worden op de organisatiemodellen binnen de verschillende fasen van het bouwproces.

47

www.rekenkamer.nl


7-6-2005


8. Organisatie 8.1. Inleiding In hoofdstuk 6 is ingegaan op de contracten tussen de verschillende partijen in het project rechtbank Lelystad. In dit hoofdstuk wordt de organisatie binnen het project beschreven. Contractueel kunnen de verhoudingen binnen het proces anders liggen dan organisatorisch. Hierbij kan bijvoorbeeld een partij zeggenschap hebben over een andere partij terwijl beide partijen onder contract staan bij dezelfde ontwikkelaar. De organisatie van een project wordt bepaald aan de hand van verschillende overwegingpunten tijdens de initiatieffase. De marktsituatie, de invloed van de opdrachtgever, de taakverdeling tussen de partijen, de financiële situatie en de relaties van het project met de omgeving zijn enkele voorbeelden van invloedrijke overwegingpunten die uiteindelijk moeten leiden tot de keuze van een organisatiemodel. De vier factoren die hieruit voortvloeien, die van directe invloed zijn op de keuze voor een organisatiemodel zijn48: • • • •

Invloed door de opdrachtgever Scheiding tussen exploitatie en ontwikkeling Onafhankelijkheid van beïnvloeding door de markt, politiek en/of omgeving Integreren van opbrengsten van het project en de uitbesteding

De keuze, die hieruit volgt, beperkt zich in eerste instantie tot vier standaard organisatiemodellen. Deze vier organisatiemodellen zijn, Ontwerp en uitvoering, Projectontwikkeling of koop, totaalontwikkeling en strategische samenwerking.

Afb.35: Organisatiemodellen1

De vier factoren en organisatiemodellen houden allen verband met elkaar maar hebben echter geen invloed op elkaar. Het gekozen organisatiemodel zal van grote invloed zijn op de totale voortgang in het project. Zo is dit model een van de meest invloedrijke beslissingen die al bij de initiatief fase genomen dient te worden. Doorgaans is er niet meer af te wijken van een gekozen organisatievorm zonder dat dit grote financiële en administratieve gevolgen met zich mee brengt. 48

Contractering bij bouwprojecten; Ir. J.S.C.M. de Koning & Ing. N.W.M.G. Sproncken, Msc.; pag. 33-37


7-6-2005


Binnen het project rechtbank Lelystad is vanuit het managementteam JR-120 besloten om het project organisatorisch in een totaalontwikkeling te realiseren. Hierbij was de ING binnen de raamovereenkomst verantwoordelijk voor de financiering, ontwikkeling en exploitatie van de rechtbank en de RGD had hierbij een controlerende rol. In het begin van het proces (september 1996) heeft de RGD (dhr. Wolvekamp) de ING niet betrokken bij de start-up van het project. Vanaf januari 1997 worden er gesprekken gevoerd met de ING over hun betrokkenheid. Dit resulteert erin dat aan het eind van de VO fase de ING slechts als toehoorder aanwezig is bij vergaderingen. In de DO fase wordt het projectmanagement overgenomen door de ING en krijgt de RGD een adviserende rol. Door deze wisseling in projectmanagement en door nieuwe betrokken partijen zijn de organisatiemodellen tijdens de verschillende fasen in het proces veranderd. In de komende paragraven worden de verschillende organisatiemodellen in de verschillende fasen bekeken: • Organisatiemodel keuze van de JR-120 • Organisatiemodel tijdens start-up fase t/m VO fase • Organisatiemodel tijdens DO t/m voorbereidingsfase • Organisatiemodel tijdens uitvoeringsfase Voordat de verschillende organisatiemodellen behandeld worden, zal er eerst een overzicht gegeven worden met daarin de betrokkenheid van de verschillende actoren tijdens het proces.


7-6-2005


8.2. Actoren Om inzicht te krijgen in een organisatie is het belangrijk om te weten welke actoren er betrokken zijn geweest gedurende het proces. Tijdens dit proces verandert de samenstelling van de actoren. Enkele actoren krijgen andere taken toebedeeld of vallen af, tegelijkertijd worden nieuwe partijen betrokken door de toevoeging van nieuwe bezigheden of verplaatsing van taken. Hieronder is een overzicht gegeven van de verschillende actoren, het moment van betrokkenheid en de manier waarop ze op papier behoren te functioneren tijdens deze fase. Actoren Min. Justitie Functie: Verantw.heden:

Arr. Zwolle Functie: Verantw.heden:

Initiatief

definitie

VO

DO

Voorbereiding

Uitvoering

opdrachtgever Opstellen JR120 en verstrekken raamovereenkomst

adviseur aanpassen PvE, advies uitbrengen aan RGD

adviseur controleren van ontwerp aan PvE, aanpassen PvE, advies uitbrengen aan RGD

adviseur controleren van ontwerp aan PvE, advies uitbrengen aan RGD

adviseur controleren van project, advies uitbrengen aan RGD

adviseur controleren van project, advies uitbrengen aan RGD

adviseur Adviseren over PvE / ontwerp

adviseur Adviseren over ontwerp

adviseur Adviseren over project

adviseur Adviseren over project

adviseur Samenstellen short-list architecten, Adviseren aanstelling architect

adviseur Controleren en RGD adviseren over het ontwerp

adviseur Controleren en RGD adviseren over het ontwerp

controleur Locatie keuze, vergunningen verstrekking



controleur vergunningen verstrekking

Opdrachtgever Opstellen JR120 en verstrekken raamovereenk omst

Projectmanager Aanstellen architect en opstellen PvE

Projectmanager Controleren en beoordelen architect

Controleur Controleren en beoordelen architect

Controleur Eindbeoordeling/ goedkeuring totale gebouw

Ontwikkelaar Opstellen van raamcontract met RGD

Ontwikkelaar Ontwikkelaar Hield zich nog op Hield zich nog de achtergrond op de achtergrond

Opdrachtgever adviseur Opdracht voor Adviseren over bouwen nieuw PvE / ontwerp rechtsgebouw

Rijksbouwmeester Functie: Verantw.heden:

Gemeente Lelystad Functie: Verantw.heden:

RGD Functie: Verantw.heden:

ING Functie: Verantw.heden:

projectmanager projectmanager Aansturen Aansturen project project, selecteren en contracteren aannemer

Controleur Eindbeoordeling/ goedkeuring totale gebouw

projectmanager Aansturen project


7-6-2005


Initiatief Actoren Interne adviseurs Functie: Verantw.heden:

definitie

VO

DO

Voorbereiding

Uitvoering

adviseur Controleren architect, adviseren RGD





Dam & partners Functie: Verantw.heden:

architect architect architect architect Eerste schetsen Maken voorlopig Maken definitief Bestek gereed maken en ideeen ontwerp ontwerp maken vormen

Opzichter (dhr. Muilekom) Functie: Verantw.heden:

Coordinator techn.install Functie: Verantw.heden:

Dura Vermeer Functie: Verantw.heden:

E+W-installatie onderaannemers Functie: Verantw.heden:

Architect/ directievoerder Werktekeningen maken. Controleren aannemer

toezichthouder controleren of aannemer project goed uitvoerd

toezichthouder controleren of aannemer project goed uitvoerd

Aannemer Realisatie gebouw, contracteren en leiden v/d meeste onderaannemers

aannemer Realisatie E- en W installaties

Afb. 36: Actoren en verantwoordelijkheden


7-6-2005


8.3. Organisatiemodel keuze van de JR-120 Bij de start-up van de JR-120 zijn met zes ontwikkelaars raamcontracten opgesteld om de verschillende justitiële gebouwen te ontwikkelen. Marktconforme gebouwen zouden kunnen worden gefinancierd of ontwikkeld via deze ontwikkelaars. Waarna deze geleasd worden door de RGD ten behoeve van het Ministerie van Justitie. Al in het JR-120 programma, zie hoofdstuk 6: contracten, wordt het organisatie model van totaal ontwikkeling vastgelegd. Globaal ziet het organisatie model er als volgt uit ten aanzien van het project rechtbank Lelystad.

RGD

JR-120

Min Jus

Raamcontract ING 14 rechtbanken

Afb.37: Opzet organisatie schema JR-120


7-6-2005


8.4. Organisatiemodel tijdens start-up t/m VO fase Vanaf de start-up t/m de VO fase was dhr Wolvekamp van de RGD projectmanager van dit project. Aan het eind van de VO fase wordt de ING pas betrokken in januari 1999, hierbij vervult de ING de rol van toehoorder tot mei 1999. De gemeente Lelystad heeft tijdens het proces de functie van controleur. De gemeente wordt betrokken bij de locatiekeuze en het bepalen van de uitstraling van het gebouw. Binnen het organisatiemodel tijdens start-up t/m VO fase heeft de gemeente geen directe invloed meer. Tijdens de DO fase verandert deze organisatiestructuur, waarover meer in de volgende paragraaf. De RGD gebruikt voor dit project de Rijksbouwmeester en een aantal adviseurs om te adviseren over het ontwerp.

Min Jus Gemeente

Interne adviseurs:

Arr. Zwolle

Bouwkundige werken

Lelystad

RGD

W-installaties E-installaties Constructies

Rijksbouwmeester

Liftinstallaties Bouwfysica

Dam & partners

Constructeur

E-adviseur

Data-installaties (INT)

W-adviseur

Afb.38: Organisatie schema start-up t/m VO fase


7-6-2005


8.5. Organisatiemodel tijdens DO t/m voorbereidingsfase Zoals in de vorige paragraaf is vermeld verandert het organisatie model na de VO fase van het project. Vanaf de DO fase neemt de ING (dhr. Weijers) het projectmanagement over van de RGD (dhr. Wolvekamp). De RGD krijgt vanaf deze fase een controlerende rol op het uitwerken van het ontwerp voor de rechtbank. Door deze verandering in projectmanagement wordt Dam & Partners vanaf deze fase aangestuurd door de ING. De contracten van de adviseurs van de architect worden in deze fase ook over genomen door de ING. Dam en Partners is uiteraard wel degene die communiceert met deze adviseurs.

Min Jus Gemeente

Arr. Zwolle

Lelystad

RGD

Interne adviseurs: Bouwkundige werken W-installaties

Rijksbouwmeester

E-installaties Constructies

ING

Liftinstallaties Bouwfysica

Dam & partners

Constructeur

E-adviseur

Datainstallaties (INT)

W-adviseur

Afb. 39: organisatie schema tijdens DO t/m voorbereidingsfase


7-6-2005


8.6. Organisatiemodel tijdens uitvoeringsfase Tijdens de uitvoeringsfase wordt de aannemer Dura Vermeer gecontracteerd door de ING. Om tijdens de bouw de werkzaamheden van deze aannemer te controleren wordt de directievoering uitgevoerd door Dam & Partners. Om de architect hierbij te ondersteunen contracteert de ING een opzichter (dhr. Van Muilekom) en een coördinator technische installaties. Naast Dura Vermeer worden er twee nevenaannemers gecontracteerd (E- en W aannemers) en tevens worden er drie onderaannemers ondergebracht bij Dura Vermeer die onder contract stonden bij de ING. Met deze onderaannemers is een bulkovereenkomst, zoals besproken in hoofdstuk 6: Contracten, gesloten voor zes projecten. Dura Vermeer had met de ING een coördinatie verantwoordelijkheids contract afgesloten, waarmee het bedrijf de verantwoordelijke was voor de bouwplaatsvoorzieningen en planning van de nevenen onderaannemers.

De RGD voert elke twee weken een kwaliteitscontrole uit op de bouw met haar interne adviseurs. Facetten die niet aan de prestatiespecificaties voldeden werden schriftelijk aan de ING doorgegeven.

MvJ

Interne adviseurs: Bouwkundige werken

Arr. Zwolle

W-installaties

RGD

E-installaties Constructies Liftinstallaties

ING Dam & partners

OA wanden Bulkaanbesteding

W-aannemer

OA plafond

Datainstallaties (ITN)

Coordinator

Opzichter

Aann. Liften

Bouwfysica

Tech. Install.

Dura Vermeer

OA vloerbedekking

ULC E-aannemer

Overige Onder aannemers

Afb.40: organisatie schema tijdens uitvoeringsfase


7-6-2005


Samenvatting Organisatiemodel

Totaalontwikkeling door de ING

Start-up t/m VO fase

ING aan het eind van de VO fase betrokken Vervulde hierbij rol van toehoorder Dhr. Wolvekamp (RGD) projectmanager

DO t/m Voorbereidingsfase

Dhr. Weijers (ING) neemt projectmanagement over RGD krijgt controlerende rol Architect wordt aangestuurd door ING

Uitvoeringsfase

Dam & Partners verantwoordelijk directievoering Ondersteuning door dhr. Van Muilekom (Opzichter) en coördinator technische installaties ING laat vier onderaannemers onderbrengen bij Dura Vermeer, deze staan onder contract bij ING.

In dit hoofdstuk zijn de verschillende organisatiemodellen behandeld die zijn gebruikt tijdens de verschillende fasen binnen het project. Tevens is er een tabel weergegeven met hierin de verschillende actoren en hun betrokkenheid tijdens de verschillende fasen. In het volgende hoofdstuk zal beschreven worden hoe de tijd bewaakt is en waar de vertragingen binnen het project zich bevonden. Hiernaast wordt beschreven hoe deze zijn ontstaan.


7-6-2005


9. Tijd 9.1. Inleiding In hoofdstuk 4 Faseren, zijn aan de hand van de verschillende fasen binnen dit project, aan de hand van de tijdslijn, de gebeurtenissen weergegeven tijdens het proces van het bouwen van de rechtbank. Tijdens de verschillende fasen zijn er een aantal tijdsdoelen overschreden, deze worden gekenmerkt als vertragingen van het project. In dit hoofdstuk worden de vertragingen binnen het proces beschreven. Hierbij worden de gebeurtenissen geplaatst. De tijdsspan van het project, de tijdsbeheersing en de bijbehorende vertragingen worden hierna behandeld. Een project wordt gekenmerkt als een samenhang van activiteiten die binnen een bepaalde tijd gerealiseerd dienen te worden. De dimensie van tijd is onlosmakelijk verbonden met de definitie van een project. De beheersing van tijd is dan ook een belangrijk aspect van een project. Vanaf het begin tot het einde van het project kunnen de activiteiten afgezet worden tegen een tijdsschaal waarin deze gebeuren en de onderlinge samenhang wordt daaruit duidelijk. Tevens kunnen doelen ten aanzien van tijd worden gesteld en door beheersing van tijd wordt getracht deze doelen te behalen.

9.2. Projecten binnen JR-120 en het raamovereenkomst De Rekenkamer heeft geconcludeerd dat de RGD de gerechtsgebouwen, die in het kader van JR-120 zijn gebouwd, vrijwel binnen de geplande bouwtijd en voor de beschikbare budgetten zijn gerealiseerd. De Rekenkamer stelde echter vast dat merendeel van de projecten behorende bij de raamovereenkomst met ING niet binnen de geplande bouwtijd van gemiddeld circa 21 maanden zijn gerealiseerd49. Bij vijf projecten was sprake van een overschrijding van minder dan twee maanden. Drie projecten waren tussen twee en vier maanden te laat en eveneens drie projecten waren meer dan vier maanden te laat. Van deze laatste drie is in één geval sprake van een interne oorzaak, voor de twee overige projecten zijn externe oorzaken aan te wijzen. De vertragingen van twee a drie maanden zijn grotendeels te wijten aan het inpassen en testen van het beveiligingssysteem3.

9.3. De rechtbank Lelystad De rechtbank in Lelystad is ook gerealiseerd binnen het raamcontract van de RGD met de ING. Samen met de rechtbank Haarlem was dit project een van de laatst projecten. Ook deze rechtbank is later opgeleverd dan gepland. Na het landelijke initiatief voor het JR-120 programma in 1991 is in 1996 het project van start gegaan en eind 2001 is het project opgeleverd. In afbeelding 36 is dit weergegeven in een globale tijdslijn.

49

Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiële Dienst"; pag. 52 3 Interview Dhr. Dammers, ING; 11 mei 2005


7-6-2005


Initiatief

Definitie

VO

Uitvoering

Voorbereiding JR-120

DO Nazorg

Eerste Massastudie

Project team RGD Æ ING

Gewijzigd PVE

Raamovereenkomst ING

Overdracht VO

ING Æ RGD DO

91

92

93

94

95

96

97

1ste PvE

Architect selectie

98

99

Nieuwe massa studie

00

01

Bestek gereed

Nieuwe locatie I

Uitvoering II

III

Afb.41: Tijdbalk

Gedurende het proces zijn verschillende actoren op verschillende tijdstippen betrokken geraakt bij het project. Deze verschillende actoren hebben allemaal een belang bij het beheersen van de tijd en zij trachten dit te doen door het gebruiken voor de voor hen beschikbare middelen. Actor Periode Belang Beheersmiddelen Ministerie 1991-1993 Huisvestingssituatie op korte JR-120 van Justitie termijn verbeteren. overeenkomst met RGD RGD

1991-2001

1996-2001

Totaal van JR-120 projecten Planning voor realiseren binnen afgesproken tijd projecten van JR120 De nieuwe huisvesting vervangt Projectcontract met bestaande huisvesting, welk bijbehorende gehuurd wordt door RGD planning

Dam & 1997-2001 Partners

Project kan als voorbeeld dienen Directievoering als het gerealiseerd is tijdens uitvoering

ING

Rentekosten beperkt houden gedurende de voorbereiding en realisatie van alle projecten binnen de raamovereenkomst Kosten beperkt houden gedurende het proces en het realiseren van rechtbank Lelystad, om deze in goede staat te exploiteren voor 20 jaar.

1993-2001

1999-2001

Dura Vermeer

Projectcontracten van alle projecten kunnen op elkaar afgestemd worden Projectmanagement tijdens proces en contracteren van kwalitatief goede partijen Op tijd opleveren om boetes voor Uitvoering van de vertragingen te voorkomen bouw en coördinatie onderaannemers

Afb. 42: Actoren, belangen en beheersmiddelen __________________________________________________________________________ Process Redesign Rechtbank Lelystad – Beschrijvend deel 75

7-6-2005


9.4. Vertragingen Alvorens de echte vertragingen te beschrijven wordt eerst een periode besproken waarin het project Lelystad feitelijk nog niet van start is gegaan. In de raamovereenkomst tussen de RGD en ING wordt weliswaar gesproken over een oplevering van het project in de jaren `97/ '98, maar deze intentie is nooit meer voortgezet of nagestreefd. Als onderdeel van het raamcontract is het project in Lelystad een van de laatste projecten geweest. Dit kan niet als een belangrijke vertraging gezien worden, omdat geen van de partijen de intentie had om het project eerder te starten. Gedurende het proces hebben zich 3 noemenswaardige vertragingen voorgedaan. In afbeelding 15 worden deze aangegeven door het nummer I tot met III I In de Voorlopig Ontwerpfase loopt het project haar eerste vertraging op door wisseling van locatie. De gemeente wil op en om de locatie, naast het stadhuis van Lelystad, een winkelgebied creëren. Hiervoor heeft Dam & Partners in maart 1998 een massastudie gemaakt met een gebouw waar zowel de rechtbank als winkels en horeca in ondergebracht waren. Zoals al in hoofdstuk 4: Faseren op blz. 26 is vermeld, is de president van de rechtbank niet gecharmeerd van een gebouw waarin de rechtbank en winkels en horeca gecombineerd worden. Door de gemeente wordt dan een locatie aan de westzijde van het treinstation voorgesteld. Dam & Partners heeft voor de nieuwe locatie een nieuw VO moeten maken. II De tweede vertraging ontstaat in de DO fase. Er is onenigheid tussen RGD en ING over de aanbestedingsraming. Hier is al uitvoerig op ingegaan in hoofdstuk 5: Risico blz.37. De RGD vond de aanbestedingsraming te hoog en wilde pas verder als de ING zakt met de prijs om alsnog binnen het taakstellend budget van de RGD te komen. Beide partijen komen met tijdvertraging een nieuwe prijs overeen en het bouwproces kan verder. Ondanks de onenigheid tussen ING en RGD is toch verder gegaan met het uitwerken van de tekeningen en het opstellen van het bestek door Dam & Partners. Dit heeft er voor gezorgd dat de verloren tijd deels is teruggewonnen. III In de uitvoeringsfase vindt ook nog een vertraging plaats. De vertraging wordt voornamelijk opgelopen door het installeren en testen van de beveiligingssystemen, waar de aannemer geen ervaring mee had. De oplevering was gepland voor de bouwvakvakantie, maar in juli blijkt het gebouw nog niet klaar voor oplevering. Tijdens de vakantie is doorgewerkt en in oktober is het gebouw uiteindelijk opgeleverd. Voor oplevering blijkt, bij een kwaliteitscontrole van de RGD, dat het gebouw niet voldoet aan de prestatiespecificaties. Hierdoor is er na oplevering nog enig nawerk verricht.


7-6-2005


Samenvatting Vertraging door wisseling locatie

Nieuw VO ontworpen door Dam & Partners

Vertraging door lange onderhandelingen, Desondanks werkte architect door aan DO Vertraging bij installeren en testen beveiligingssysteem.

Onenigheid tussen RGD en ING over aanbestedingsraming Geen ervaring met installeren en testen beveiligingssysteem

Kwaliteit voldeed niet aan de eisen van Kwaliteitscontrole door RGD. de RGD Æ nawerk verrichten

In dit hoofdstuk zijn de vertragingen binnen het proces beschreven, hierbij werden de gebeurtenissen geplaatst in de tijdsspan van het project. Hiernaast werd de tijdsbeheersing per actor beschreven. In het volgende hoofdstuk: Informatie, zal ingegaan worden op de informatiestromen en informatiebeheersing binnen het proces van project rechtbank Lelystad.


7-6-2005


10. Informatie 10.1. Inleiding In de voorgaande hoofdstukken is gesproken over organisatorische en contractuele aspecten van het proces van de rechtbank Lelystad. Hierbij is informatie en de uitwisseling hiervan van groot belang. In dit hoofdstuk zal in worden gegaan op deze aspecten. "Om het proces overzichtelijk en duidelijk te houden geldt eigenlijk maar één waarheid, dat wat op schrift is vastgelegd50". In het bouwproces worden veel mondelinge beloftes en afspraken gemaakt. Door overzichtelijke, liefst schriftelijke, informatiebeheersing kunnen veel problemen en misverstanden vooraf voorkomen worden. Een bijkomend voordeel is dat mensen, die daar belang bij hebben, achteraf de loop van het project kunnen reconstrueren en kunnen leren uit de projectervaringen ten behoeve van toekomstige vergelijkbare projecten, werkzaamheden of processen. Al deze informatie moet bereikbaar zijn voor de actoren en overzichtelijk gemaakt worden. Het vastleggen van de informatie die gebruikt wordt in het bouwproces van de rechtbank en de manier waarop deze informatie wordt beheerd zijn de belangrijkste uitgangspunten voor het starten van de analyse. Om een beeld te krijgen van de informatiestromen en beheersing tijdens het project zal de informatie worden beschreven met daarbij de manier waarop de verschillende partijen met deze informatie omgaan.

10.2. Informatie De informatie die bij het bouwproces in het algemeen van toepassing is, is zeer uitgebreid en ook niet alles is de moeite waard om te archiveren. De informatie die belangrijk is voor de betrokken partijen is onder meer de planningen, definitieve tekeningen, bouwvergunningen, programma van eisen, bestek en contracten. Van primair belang zijn de beslisdocumenten waarin de rond het project gemaakte afspraken, zowel inhoudelijk als over de informatiebeheersing, zijn vastgelegd. De beslisdocumenten komen uitgebreider aan bod in het hoofdstuk 12: beslissingen. Vanaf het punt dat de bouwvergunning afgegeven wordt kan in principe de bouw beginnen. Bij projecten van de omvang zoals bij de rechtbank, komt het echter vaak voor dat tijdens het proces nog enkele veranderingen plaatshebben in het ontwerp. Ook hiervoor zal toestemming gegeven moeten worden door de opdrachtgever en de daarvoor verantwoordelijke partijen. Het gevolg is dat er meerdere aangepaste tekeningen kunnen circuleren die niet meer up to date zijn. Het is daarom belangrijk dat er afspraken gemaakt worden wie verantwoordelijk is voor het controleren en distribueren van de juiste informatie naar de juiste personen. Dit wordt ook wel informatiebeheersing genoemd.

50

Projecten Leiden - Geert Groote e.a


7-6-2005


10.3. Informatiebeheersing Bouwprocessen zijn de afgelopen jaren steeds gecompliceerder geworden. Doordat steeds meer partijen een eigen specialisme ontwikkelen, zijn er ook steeds meer partijen betrokken bij het bouwproces. Om toch een geïntegreerd gebouw te krijgen, waarin alle disciplines samenwerken is een goede informatiebeheersing vereist. Dit houdt in dat er afspraken moeten zijn over wie zich bezig houdt met het distribueren en beheersen van de informatie. Deze partijen moeten ten alle tijde op de hoogte zijn en bereikbaar zijn om informatie af te geven en in te winnen over de verschillende betrokken actoren. Binnen het organisatiemodel moeten de informatie beherende partijen een centrale rol vertolken. In het geval van de bouw van de rechtbank ziet dit model eruit als weergegeven in onderstaande afbeelding. De RGD, die de rol als opdrachtgever vertolkt voor Justitie, beheert tijdens de initiatieffase en de VO fase alle informatie. Dit beheer is in de overgangsfase van VO naar DO, gelijk met de overdracht van de rol als projectmanager, verplaatst naar de ING. ING beheert zowel tijdens de DO en de uitwerkingsfase als in de exploitatiefase, als eigenaar, alle contracten. De tekeningen worden beheerst vanaf de voorlopige ontwerpfase door de architect. Er vindt veel informatie wisseling plaats tussen de ING en de architect. Uit het interview met de architect bleek dat deze zich voornamelijk aangestuurd voelde door de RGD51. Dit was volgens hem te verklaren door de toetsing aan de prestatiespecificaties, waaraan het ontwerp van de architect getoetst werd tijdens de VO en DO fase door de RGD. De architect beheert als directievoerder tijdens de bouw de informatie zoals de laatste tekeningen en was verantwoordelijk voor de verspreiding hiervan naar de aannemer Dura Vermeer en de nevenaannemers voor de W- en E-installaties. Dura Vermeer stuurt de onderaannemers aan, inclusief de onderaannemers. De onderaannemers zijn voorgedragen door de ING vanwege bulk contracten voor de plafonds, wanden, liften en vloerbedekking.

51



7-6-2005


RGD ING DAM NA

DURA

NA

OA

OA

OA,ING

Afb.43:Informatieoverdracht

10.4. Technieken van informatiebeheersing De technieken van informatie beheersing bevatten meerdere aspecten. Ten eerste is er de techniek hoe de informatie beheerst wordt, digitaal of op schrift. Ten tweede zijn er verschillende organisatiestructuren en managementteams in verschillende fase waarin verschillende partijen de verantwoordelijkheden hebben voor de informatie beheersing. Technieken In het project is door de partijen de informatie op traditionele wijze beheerd. De documenten waarmee het project is begonnen, de JR-120 en de raamovereenkomst met de ING, zijn vastgelegd op schrift en worden door de RGD beheerd. Op het moment dat in het project de raamovereenkomst met de ING van toepassing wordt is deze schriftelijk verstrekt aan de projectmanager dhr. Wolvekamp in januari 1997. DAM & Partners heeft tot en met de VO-fase alle tekeningen uit de hand op calque geproduceerd. Dit geldt ook voor de massastudies die gemaakt zijn. Uitwisseling vond plaats door het maken van een portfolio die men kon reproduceren en gebruiken als informatie verstrekkend document aan andere partijen.


7-6-2005


10.5. Organisatiestructuur voor informatiebeheersing Gedurende het proces van de rechtbank zijn er twee organisatiestructuren. De organisatiestructuur gedurende het ontwerpproces en de organisatiestructuur tijdens de uitvoering. Deze zijn te zien in de onderstaande figuren. Hieruit is op te maken hoe de relaties waren en hoe de informatiestromen lopen. Organisatie Tijdens ontwerpfase Stuurgroep

Tijdens uitvoeringfase Stuurgroep

Projectteam

Directieteam

Ontwerpteam

Uitvoerende bedrijven

Afb. 44-45: Organisatiestructuur


7-6-2005


10.6. Managementteams

Start Eind Om de hoeveel weken

Directieteam uitvoering

Projectteam onderleiding van RGD

Ontwerpteam

Stuurgroep

Deelname groepen

Projectteam onderleiding van ING

Om een beter inzicht te krijgen binnen de verschillende managementteams zijn op de volgende pagina in de afbeelding 41 deze vijf management teams, die gedurende het project een rol spelen, weergegeven. Hierbij is aangegeven welke partijen bij welk team betrokken zijn geweest. Tevens is te zien wie de voorzittende partij was per managementteam en wie dus verantwoordelijk was voor de informatiestromen. In de afbeelding 42 zijn de taken en verantwoordelijkheden van de ING en RGD af te lezen.

jan '95

feb '97

jan '100

mei '99

apr '00

sept '01

apr '00

mei '00

apr '00

sept '01

2

2

3

2

4

o

x

x

x

o

o

x

x

x

o

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

vertegenwoordiger ministerie van Justitie vertegenwoordigers Arrondissement Zwolle vertegenwoordigers Rgd

x o

projectmanager Rgd (H. Wolvekamp) projectmanager ING-Vastgoed (Weijers) vertegenwoordiger gebruiker (ten Klooster) architect (Rob Eijgenbrood) adviseur elektrotechniek (Huisman van Huyen) adviseur werktuigbouwkunde (Derens) adviseur bouwfysica (H. Vogel) adviseur bouwkundige constructies (J. Janssen) o x

Voorzittende partij Deelnemende partij 95

96

97

98

99

00

01

Stuurgroep Ontwerpteam Projectteam onderleiding van RGD Projectteam onderleiding van ING Directieteam

Afb. 46: betrokkenheid managementteams


7-6-2005


Taken RGD

Taken ING

Selectie architect en adviseurs (A en A) Opdrachtverstrekking aan A en A voor VO Coördinatie werkzaamheden VO-fase Info naar de gerechtelijke organisatie Opstellen PvE en locatiegebonden prestatie specificaties Toetsing VO, DO en bestek Controle kwaliteit gerealiseerde werkzaamheden Op afstand bewaken voortgang DO, bestek en realisatie Financiële bewaking Afb. 47: taken

opdrachtverstrekking aan A en A vanaf DO coördineren werkzaamheden A&A vervaardigen DO en bestek opdrachten realisatie coördineren werkzaamheden uitvoerende partijen info aan RGD over DO, bestek info aan RGD over kwaliteit en voortgang bouw Verantwoordelijk voor vergunningen Oplevering aan de RGD

Samenvatting Organisatiestructuur managementteams

Verschillende managementteams in ontwerp en uitvoeringsfase. • Stuurgroep • Ontwerpteam • Projectteam onderleiding van RGD • Projectteam onderleiding van ING • Directieteam uitvoering

In dit hoofdstuk is er ingegaan op informatiestromen en informatiebeheersing. In het volgende hoofdstuk kwaliteit, zal er ingegaan worden op de kwaliteitsbeheersing in het proces. Dit gebeurt onder andere door middel van het FEG en de prestatiespecificaties. Tevens zullen de kwaliteiten van het ontwerp besproken worden.


7-6-2005


11. Kwaliteit 11.1. Inleiding In de voorgaande hoofdstukken is regelmatig geschreven over de gewenste kwaliteit van de rechtbank Lelystad. In dit hoofdstuk wordt dieper op de kwaliteit van de rechtbank ingegaan en wordt bekeken hoe deze kwaliteit bewaakt werd tijdens het bouwproces. Kwaliteit is een belangrijk discussie onderwerp in de bouw, omdat kwaliteit voor de betrokken partijen verschillend kan zijn. Daarbij kan de kwaliteit van het product niet altijd vooraf gekwalificeerd worden. De architectonische kwaliteiten van een bouwwerk hebben vaak betrekking op de emotie die een ontwerp op kan wekken. Dit gevoel van kwaliteit is niet bij ieder persoon gelijk en daarom moeilijk als scope vast te stellen. Aan de functionele eisen kunnen wel kwaliteitseisen gesteld worden, tevens kunnen er richtlijnen en beschrijvende termen gebruikt worden om toch een deel van de ontwerp kwaliteit te waarborgen. Het is van belang om als projectmanager samen met de opdrachtgever deze gewenste kwaliteit vast te leggen in een Programma van Eisen. Bij het project rechtbank Lelystad is gebruik gemaakt van het FEG, of wel Functionele Eisen Gerechtsgebouwen. Het FEG is opgesteld naar aanleiding van het JR-120 programma en in het programma als bijlage opgenomen. Naast het FEG wordt er ook gebruik gemaakt van de zogeheten prestatiespecificaties. Deze zijn opgesteld door de RGD in dezelfde periode waarin ook het FEG is opgesteld. Deze prestatiespecificaties zijn aanvullingen ten aanzien van kwaliteitseisen op de FEG. Deze documenten en hoe de documenten gebruikt zijn, zal in de volgende paragraaf beschreven worden. Vervolgens wordt er beschreven welke kwaliteiten er terug gevonden worden in de rechtbank en wordt er een koppeling gemaakt met beslissingen die invloed hebben gehad op de uitkomst van de kwaliteitseisen.


7-6-2005


11.2. Kwaliteit beheersing Het FEG, of wel Functionele Eisen Gerechtsgebouwen is opgesteld in 1991 door de Dienst Rechtspleging (DRP) van het Ministerie van Justitie52. Het JR-120 programma heeft de aanleiding gegeven voor het opstellen van de FEG. Doordat de opgave van gerechtsgebouwen realisatie, in heel Nederland, op een zeer grote schaal werd toegepast, achtte men dit noodzakelijk voor verbetering van de kwaliteit en het bereiken van een gelijkwaardig kwaliteitsniveau, van de processen en projecten. De FEG is opgesteld, zoals de naam al zegt, om de functionele eisen van gerechtsgebouwen vast te leggen. De bouwkundige, technische en ruimtelijke eisen die betrekking hebben op het gebruik van de huisvesting zijn in het FEG vastgelegd. “Het door mij op het terrein van de rechterlijke organisatie gevoerde huisvestingsbeleid is er - mede - op gericht om in alle gerechtsgebouwen een adequaat en gelijkwaardig kwaliteitsniveau te realiseren. “53

Bij de bouw van de nieuwe gerechtsgebouwen heeft de RGD gewerkt met prestatiespecificaties als aanvulling op het FEG. Het FEG heeft als basis gediend voor de samenstelling van de prestatiespecificaties. Deze specificaties worden echter op projectniveau vastgesteld, in tegenstelling tot het FEG die voor alle gerechtsgebouwen gebruikt wordt. Het gaat hier om het totale scala van eisen ten behoeve van een in functioneel opzicht optimaal gerechtsgebouw. De prestatiespecificaties worden contractueel vastgelegd, hierbij verwacht de RGD door het werken met prestatiecontracten meer kwaliteit uit de markt te halen en risico’s te kunnen leggen bij de marktpartijen. De specificaties, die in die tijd gebruikt zijn, zijn geconcretiseerde eisen die zijn toegespitst op een bepaalde eigenschap van een gebouw of onderdeel daarvan. Deze zijn onderverdeelt in drie categorieën: Ruimtelijk-visuele kwaliteit, functionele kwaliteit en technische kwaliteit. Het FEG en de prestatiespecificaties worden aan het begin van de bouw van de rechtbank aan de betrokken partijen verstrekt om iedere partij op de hoogte te stellen van de gewenste kwaliteit. Het FEG en de prestatiespecificaties hebben als onderlegger gediend voor het programma van eisen van de rechtbank. De RGD toetste de kwaliteit na elke projectfase aan de hand van het FEG en de prestatiespecificaties. Hierbij wordt gekeken of de projectontwikkelaar aan de eisen heeft voldaan. De RGD maakt hierbij gebruik van een delegatie van gespecialiseerde adviseurs. De groep adviseurs bestond onder andere uit een Werktuigbouwkundige installateur Huisman van Huyen en een Elektronische installateur Derens. Na elke controle wordt vervolgens een lijst met nazorgpunten opgesteld om de kwaliteit te verhogen. Doordat de eisen ten aanzien van de grootte van verschillende ruimtes binnen gerechtsgebouwen is veranderd, zoals de zittingzalen en magazijnen, gaf de rekenkamer aan om de functionele eisen aan te passen. In 2005 is een herziene versie gemaakt waarin de huidige eisen zijn geformuleerd.

52

Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiële Dienst"; pag. 48-58 53 Quote hoofd van hoofddirectie organisatie rechtpleging en rechthulp, J. Demmink, brief bijgevoegd in het FEG.


7-6-2005


11.3. Kwaliteit van het ontwerp De kwaliteit van het ontwerp van de rechtbank Lelystad moest naar voren gebracht worden door de transparantie en het monumentale karakter. De gedachte van de transparantie komt voort uit een visie van het Ministerie van Justitie. Het Ministerie wil transparanter zijn naar de burger toe. De transparantie binnen het ontwerp van de rechtbank Lelystad is bedacht tijdens een vergadering tussen RGD en Dam & Partners aan het begin van het bouwproces.

Afb. 48: Aanzicht rechtbank Lelystad

Tijdens deze vergadering werden ideeën van opdrachtgever en architect met elkaar uitgewisseld, dit had de vorm van een brainstorm sessie.54 Door het gehele ontwerp proces heeft de architect dit proberen te waarborgen. Dit is ook te zien op de onderstaande ontwerptekeningen van het VO op de oude locatie (oostzijde van treinstation, naast stadhuis) en de nieuwe locatie (westzijde van treinstation, stationsplein)

Afb.49: Plattegrond en gevel VO oude locatie

Afb. 50: Plattegrond en gevel nieuwe locatie

54

interview, Dhr Eijgenbrood, Dam en Partners architecten; 11 mei.2005


7-6-2005


Het idee van een monumentaal gebouw is ontstaan vanuit de visie die de gemeente heeft opgesteld. De gemeente was bezig met een opwaarderingplan voor het centrum van Lelystad. Hierbij moesten belangrijke gebouwen aanzien krijgen en voor een impuls zorgen voor de rest van de stad. Het monumentale karakter zorgt er mede voor dat het gebouw duidelijk herkenbaar is als rechtbank. Voor de vorming van dit karakter heeft de architect goed gekeken naar de rechtbank architectuur in Amerika hiernaast heeft de architect de rechtbank in Bordeaux gebruikt als inspiratie, ontworpen door Foster & Partners. Van hieruit is de wens gegroeid voor het creëren van een zuilen galerij aan de voorzijde van de rechtbank.

Afb. 51: Aanzicht rechtbank Lelystad

Naast de transparantheid en het monumentale aspect, is het kleurgebruik een belangrijk onderwerp. De drie rechtszalen zijn voorzien van verschillende kleuren (rood, groen en blauw). Hierdoor hebben de zalen een eigen identiteit. Dit is door de transparantie van het gebouw van buitenaf duidelijk herkenbaar. Dit kleurgebruik is tevens een handtekening van Dam en partners architecten. Ook in hun eigen hoofdkantoor in Amsterdam is er een kleurverschil te zien bij de verschillende vergaderkamers. De kleurkeuze heeft ook invloed op de sfeer binnen de zalen. Het architectenbureau heeft in eerdere ontwerpen, zoals een verbouwing van een psychiatrische inrichting, kleuren gebruikt en de invloeden daarvan in samenspraak met de behandeld psychiater bestudeerd en toegepast. Dit was om te testen welke emoties versterkt of verminderd worden door een bepaalde kleur. De kennis die hierbij opgedaan is, hebben ze gebruikt bij de kleurkeuze van de verschillende ruimten. Een van de belangrijkste ontwerp eisen heeft betrekking op de functionele werking van de rechtbank. In het gebouw moet er een scheiding aangebracht worden in de verschillende verkeersstromen van de mensen in de rechtbank. De verschillende stromen zijn; de rechterlijke macht, het publiek en de gedetineerde. Deze mogen elkaar voor en na een zitting nooit kruisen. Op de nieuwe locatie was deze spreiding veel makkelijker te verwerken in het ontwerp.55

55

interview, Dhr Eijgenbrood, Dam en Partners architecten, 11 mei.2005


7-6-2005


Afb. 52-53: Interieur rechtbank Lelystad

Na het ontwerpproces heeft Dam & Partners de directievoering tijdens de bouw op zich genomen. Deze mogelijkheid is de architect aangeboden door de ING, zodat de kwaliteit van het ontwerp en het gebouw gewaarborgd kon blijven. Om dit mogelijk te maken voor de architect, heeft ING dhr. Van Muilekom als opzichter op de bouw ingehuurd via CBB uit Arnhem en een coördinator voor de technische installaties om toe te zien op het kwaliteitsniveau. Doordat de architect toezicht kon houden tijdens de bouw, kon er voor gewaakt worden dat de aannemer de uitvoering naar een gewenst niveau bracht. Er werd zo namelijk direct een oplossing gezocht door de architect, in geval van problemen bij de bouw, waardoor hun architectonische visie gehanteerd bleef.

Samenvatting Kwaliteit

Belangrijk discussieonderwerp Verschillend voor elke betrokken actor Belangrijk om zo goed mogelijk vast te leggen

Vastlegging en beheersing

Vastlegging in FEG en prestatiespecificaties, deze fungeren als onderlegger voor PVE Beheersing door RGD en adviseurs

Ontwerp kwaliteit

Transparantie en monumentaal Verschillende kleuren voor herkenbaarheid

Bewaking kwaliteit door architect

Directievoering

In dit hoofdstuk is kwaliteit aan de orde gekomen, hierbij is ingegaan op de vastlegging en beheersing van de kwaliteit binnen dit project. Hiernaast is de ontwerpkwaliteit behandeld en is bekeken hoe deze bewaakt is. In het volgende hoofdstuk wordt beschreven op welke manier de besluiten over de verschillende faseresultaten genomen zijn.


7-6-2005


12. Besluiten over Faseresultaten 12.1. Inleiding Gedurende de voortgang van een project worden telkens keuzen gemaakt en beslissingen genomen. Een project is opgedeeld in fasen en de essentiële keuze en/of beslismomenten liggen aan het eind van iedere fase. Deze fasen zijn besproken in het hoofdstuk 4: fasering. De beslismomenten worden vastgelegd in zogenaamde beslisdocumenten of -rapporten. Er zijn vijf beslisdocumenten aan het eind van de betreffende fases, te weten: • De projectopdracht sluit de Initiatieffase af. Bij de Rechtbank in Lelystad is dit nog onderverdeelt in het JR-120 programma, intentieverklaring, raamovereenkomst en projectopdracht. • Het projectprogramma sluit de Definitiefase af • Het projectontwerp sluit de Ontwerpfases af • Het realisatieprogramma sluit de Voorbereidingsfase af • Het nazorgprogramma sluit de Uitvoeringsfase af In de onderstaande paragraaf worden deze documenten kort beschreven.

12.2. Beslisdocumenten Projectopdracht JR-120 Het initiatief is ontstaan vanuit Justitie die huisvesting voor 18 nieuwe gerechtsgebouwen nodig had zie hoofdstuk 3: Scope. De RGD heeft als taak ze van deze huisvesting te voorzien. Hiervoor is het JR-120 opgesteld, waarin de ontwikkeling van 18 gerechtsgebouwen en 26 inrichtingen ligt vastgelegd. In dit document is ook de planning opgenomen van de in het vooruitzicht liggende projecten.

Intentieverklaring ING-RGD De staat, vertegenwoordigd door Dhr. Mr. Evers, Directeur Generaal van de RGD en Drs. A. Soetekouw, vertegenwoordiger van de ING, zijn op 27 februari 1992 een intentieverklaring overeengekomen met het oog op de ontwikkeling, realisatie en verhuur van 14 nieuwe gerechtsgebouwen en rijkskantoren in het kader van het JR120 programma. Zie bijlage 2: Intentieverklaring. De definitieve vorm van de overeenkomst moest vastgelegd worden in een raamovereenkomst.


7-6-2005


Raamovereenkomst De raamovereenkomst wordt op 6 april getekend door Dhr. J. Alders de Minister van Vrom en Dhr. Doets Statutair Directeur ING. Deze overeenkomst omvat de ontwikkeling, realisatie en verhuur van 14 gerechtsgebouwen. De overeenkomst omvat een investeringsbudget van 706 miljoen gulden (320 miljoen euro). Een van de veertien gerechtsgebouwen is een nieuw te realiseren rechtbank in Lelystad. Zie bijlage 3: Raamoverenkomst.

Projectprogramma Voor de ontwikkeling van de gerechtsgebouwen is door de RGD, met het gebruik van de FEG en prestatiespecificaties, een Programma van Eisen opgesteld. De FEG zijn de functionele en ruimtelijke eisen die Justitie stelt aan haar huisvesting. Deze eisen zijn vastgelegd in de raamovereenkomst tussen de RGD en de ING. Voor een verdere beschrijving van de FEG en prestatiespecificaties wordt verwezen naar hoofdstuk 11: Kwaliteit. Projectontwerp en projectovereenkomst In deze beslisdocumenten zijn het VO en DO opgenomen zoals gemaakt door Dam & Partners. Op basis van het DO stelt de ING een investeringsbudget op wat door de RGD wordt getoetst. Zodra er met de RGD overeenstemming is bereikt, zal er tijdens de exploitatie een gebruiksvergoeding van 8,5% van dit bedrag betaald worden en een ontwikkelingspremie van 5 procent. Met dit beslisdocument kan de architect starten met het maken van het bestek. Vervolgens wordt het investeringsbudget en de tijdsplanning van het project vastgelegd in de projectovereenkomst, waarvan een voorbeeld is te vinden in de raamovereenkomst in bijlage 3. Realisatieprogramma Op basis van het bestek wordt er een aanbesteding gedaan. In dit document worden naast het bestek ook de contracten van de aanbestedingen opgenomen. Na het realisatieprogramma kan gestart worden met de uitvoering. Nazorgprogramma Na de uitvoering en voor oplevering toetst de RGD het gebouw aan de FEG en prestatiespecificaties. Dit levert een lijst met nazorgpunten op. Het gebouw wordt hierna opgeleverd met deze nazorgpunten die de ING en betrokken aannemers nog moet uitvoeren.


7-6-2005


12.3. Formele vs. informele besluiten Gedurende een bouwproject worden formele besluiten goed vastgelegd en geregistreerd. Dit is van groot belang voor verificatie van deze besluiten. Betrokken partijen kunnen hun rechten en plichten verifiëren in de genomen besluiten en in deze besluiten wordt overeengekomen wat het eindproduct en eventuele bijbehorende voorschriften zijn. Tegenover deze formele besluiten worden er ook veel informele besluiten genomen. Niet alles moet formeel met alle betrokken partijen vastgelegd te worden en informele besluiten kunnen net zo helder en duidelijk genomen worden als formele besluiten. In afbeelding 49 is duidelijk te zien dat formele en informele besluiten via een heel andere weg genomen worden. Formeel: De RGD voert elke twee weken gedurende de uitvoeringsfase een kwaliteitscontrole op de bouwplaats uit. Als er bij deze controle wordt geconstateerd door de RGD dat er niet aan de gewenste kwaliteit voldaan wordt, dan moet de ING hierover schriftelijk worden ingelicht. De ING moet dan besluiten of zij het met de kritiek van de RGD eens zijn. Als het betreffende facet niet aan de prestatiespecificaties voldoet dan zal de ING Dam en Partners in moeten lichten, die op haar beurt de aannemer op de betreffende fout moet wijzen. De aannemer zal de fout vervolgend moeten herstellen.

RGD

ING

Dam en Partners

Dura Vermeer

Informeel: Informeel slaat de RGD de ING vaak over in de communicatie lijnen en overlegt de RGD met de directievoerder op de bouw Dam en Partners56.

RGD

ING

Dam en Partners

Afb.54: communicatie cirkels

56



7-6-2005


12.4. Beslissingbevoegdheid In een proces worden meerdere belangrijke besluiten genomen. Afhankelijk van de fase waarin deze beslissing wordt genomen zijn er verschillende verantwoordelijken. In het volgende schema ziet u wie er in welke fase waarvoor verantwoordelijk was. Fase:

Beslissing:

Verantwoordelijke:

In samenwerking met:

Initiatieffase

Raamovereenkomst ING

RGD

Ministerie van Justitie

Definitiefase

Selectie architect

Rijksbouwmeester

Beeldvormingcommissie

Definitiefase

Opstellen PvE

Projectmanager RGD

Definitiefase

Concept massastudie

Projectmanager RGD

Raad van de Rechtbank en Ministerie van Justitie Interne adviseurs RGD en Gerechtelijke Diensten Zwolle

Massastudie

Rijksbouwmeester

Voorlopig ontwerp

Rijksbouwmeester

Locatieverandering

Gemeente

Definitief ontwerp

Rijksbouwmeester

Conceptfase

Installatie concepten

Projectmanager RGD

Nazorgfase

Nazorgpunten

Projectmanager RGD

Voorlopig Ontwerpfase Voorlopig Ontwerpfase Voorlopig Ontwerpfase Definitief Ontwerpfase

RGD en Raad van de Rechtbank Bestuur van de Rechtbank RGD en Raad van de Rechtbank Interne adviseurs RGD,Gerechtelijke Diensten Zwolle en ITN (data-installaties) Interne adviseurs RGD

Afb.55: beslissingen


7-6-2005


Conclusie In dit rapport heeft u een beschrijving kunnen lezen over hoe het bouwproces van de rechtbank te Lelystad verlopen is. Hierbij is getracht bij het beschrijven van het bouwproces zo objectief mogelijk te blijven door het gebruik van gedegen bronnen. Met de informatie uit alle bronnen wordt in het rapport “Rechtbank Lelystad Analyse & Verbetervoorstellen” een analyse gemaakt over dit bouwproces. Hierin zullen een aantal knelpunten en successen naar voren komen, welke gebruikt worden om verbetervoorstellen te maken voor het proces. Met deze verbetervoorstellen wordt getracht een handleiding te ontwikkelen, zo dat deze voorstellen gebruikt kunnen worden in de toekomst bij soortgelijke projecten. Voor de analyse en verbetervoorstellen voor het proces van de rechtbank Lelystad verwijst “Het Vijfde” u graag door naar het rapport “Rechtbank Lelystad Analyse & Verbetervoorstellen”.


7-6-2005


Literatuurlijst Rapport "Tweede Kamer der Staten-Generaal - Vergaderjaar 1998-1999 - 26385 Huisvesting Justitiele Dienst"; Sdu Uitgevers; 1999 Projecten Leiden; Geert Groote e.a; Het sprectum; 2000; Dertiende druk; ISBN 90 2746878 8 Contractering bij bouwprojecten; Ir. J.S.C.M. de Koning & Ing. N.W.M.G. Sproncken, Msc; Berenschot Osborne b.v.; 2001; ISBN 90 5895 00 26 Aan het werk met bouwcontracten; Mr. Dr. M.A.B. Chao-Duivis e.a.; Kluwer, Alphen a/d Rijn; 2004; ISBN 90 13 00579 9 Brief bijgevoegd bij de Functionele Eisen Gerechtsgebouwen; Hoofddirectie organisatie rechtpleging en rechthulp, J. Demmink; 1991 Film “Huisvesting Justitiele diensten”; Ministerie van Justitie; Ton Planken Produktie;1990 Artikel “Achtergronden december 1995

van

projectmatig

werken”;

Bouwprojectmanagement;

JR 120 Tussenbericht; Ministerie van Justitie; januari 1991 JR 120 Tussenbericht 2; Ministerie van Justitie; mei 1992 JR 120 Tussenbericht 3 – Rechterlijke organisatie; september 1994 Raamovereenkomst – gesloten tussen de staat der Nederlanden en Maatschappij voor bedrijfsobjecten n.v.; 6 april 1993


Msc 2 Redesign Rechtbank Lelystad Beschrijving

Recommend Documents