Mr. C.H.W.M. Sterk Verhoogd gevaar in het aansprakelijkheidsrecht Een rechtsvergelijkend onderzoek naar aansprakelijkheid voor zaken, Stoffen en motorrijtuigen
Kluwer - Dcvcnicr - 1994
Inhoudsopgave
Lijst van afkortingen
Hoofdstuk 1 Probleemstelling
.
XIX
1 1
Hoofdstuk 2 5 Aansprakelijkheid voor zaken, Stoffen en motorrijtuigen in het Franse recht 5 1 Inleiding: het Franse stelsel van aansprakelijkheidsrecht en plan van behandeling 5 2 De vereisten voor aansprakelijkheid op grond van art. 1384 al. 1 Cc (roerende en onroerende zaken en Stoffen) en art. 1385 Cc (dieren) 6 Het Teffaine-arrest 6 Het Tweede Jand'heur-arrest 7 De werking van art. 1384 al. 1 Cc: een voorbeeld 7 3 Art. 1384 al. 1 Cc ziet zowel op roerende als onroerende zaken en Stoffen: "choses inanime'es"; art. 1385 Cc op dieren 8 4 Körte schets van de ontwikkeling van het onderscheid onrechtmatige daad ("fait personnel") en risico-aansprakelijkheid voor zaken ("fait de la chose") 10 Inleiding 10 Cie. des tramways de Bordeaux: geen gebrek vereist 11 Vragen in de literatuur 11 Jand'heur I en II: geen verhoogd gevaar vereist 12 Beperking van art. 1384 al. 1 Cc: "im röle purement passif 13 Conclusie onderscheid onrechtmatige daad en risico-aansprakelijkheid voor zaken 16 5 Het stelsel van risico-aansprakelijkheid voor zaken nä het Cade-arrest: drie categorieen 17 6 Art. 1384 al. 1 Cc blijft buiten toepassing: aan slachtoffers wordt een slechtere bescherming geboden 18 6.1 Inleiding 18 6.2 Het bestaan van een overeenkomst met het karakter van bescherming van de veiligheid van personen en zaken: "Obligation contractuelle de securite'" 18 IX
6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 7 8
9
10
11 12 12.1 12.1.1 12.1.2
12.1.3 12.1.4 12.1.5 12.2 12.3
X
Inperking van de werkingsomvang van de resultaatsverbintenis met betrekking tot de veiligheid van personen en zaken ("Obligation de securite de resultat") Ontwikkelingen ten aanzien van de inspanningsverbintenis met betrekking tot de veiligheid van personen en zaken ("Obligation de securite" de moyens") Conclusie "Obligation contractuelle de securite" Situaties van sport en spei: "garde commun" Conclusie situaties van sport en spei: "garde commun" Risico-aanvaarding: "acceptation des risques" Conclusie risico-aanvaarding: "acceptation des risques" Overheidshandelen: "services publiques" Conclusie overheidshandelen : "services publiques" Brand Conclusie uitzonderingen op art. 1384 al. 1 Cc De categorie: beweging en contact De categorie: geen beweging, wel contact Bewijsvermoeden exit Bewijsregel: objectieve feiten "constatation objective" Gerechtvaardigde verwachtingen De categorie: geen contact Achtervolgingen door dieren Ukwijkskuaties Besmetting door dieren Milieuvervuiling Bevrijdende omstandigheden Inleiding Een van buken körnende oorzaak Onvoorzienbaarheid en onvermijdbaarheid De van buken körnende oorzaak moet de schade veroorzaken Conclusie bevrijdende omstandigheden Eigen schuld Conclusie eigen schuld Bijzondere onderwerpen De aansprakelijkheid voor motorrijtuigen Inleiding De voorwaarde voor aansprakelijkheid: "implication" De categorie: beweging en contact De categorie: geen beweging, wel contact De categorie: geen contact Overmacht Eigen schuld In hoeverre wijkt de Loi Badinter af van art. 1384 al. 1 Cc? De aansprakelijkheid voor gebouwen De aansprakelijkheid voor wegen De waarschuwingsplicht
21
23 26 26 29 30 31 32 33 34 36 36 38 39 39 40 43 44 44 44 45 45 45 45 47 47 48 48 50 50 51 51 51 51 54 57 59 59 61 61 63 64
Andere maatregelen ter voorkoming van het ongeval Conclusie aansprakelijkheid voor wegen 12.4 Aansprakelijkheid voor zaken in de natuur 12.4.1 Gevaren van de natuur Conclusie gevaren van de natuur 12.4.2 Verontreiniging van grond en water Afvalstoffen 13 De aansprakelijke persoon 13.1 Inleiding 13.2 De aansprakelijke persoon bij risico-aansprakelijkheid voor zaken en Stoffen: de "gardien" Het onderscheid "garde du comportement" en "garde de la structure" Bewijsvermoeden dat de oorzaak van het ongeval in de zaak zelf ligt 13.3 Specifieke problemen Verlies van controle over de zaak door de daad van een derde: diefstal en onbevoegd gebruik Verlies van controle over de zaak zonder interventie van een derde: ontsnapte en vertaten dieren; weggegooid afval Lege vennootschappen 14 Causaal verband met betrekking tot schade 15 Schade Het aangetaste milieu heeft geen economische waarde Res nullii Preventieve kosten Conclusie schade 16 Conclusies Frans recht
Hoofdstuk 3 Aansprakelijkheid voor zaken, Stoffen en motorrijtuigen in het Zwitserse recht 1 Inleiding: het Zwitserse stelsel van aansprakelijkheidsrecht en plan van behandeling 2 De aansprakelijkheid voor "Werken" 2.1 Inleiding 2.2 Het werkbegrip: Gebäude oder eines andern Werkes De door mensenhanden geschapen zaak Verankerd in de grond Gebruik overeenkomstig haar functie 2.3 Het begrip "gebrek": "Mangel" Uitgangspunt Normaal gebruik Oplettendheid van het slachtoffer Onevenredige kosten Overige factoren "Werken" die vrij toegankelijk zijn voor het publiek
66 67 68 68 70 70 74 75 75 75 77 77 78 78 78 80 81 83 84 84 85 85 86
95 95 96 96 97 98 101 102 103 104 104 105 106 108 108 XI
3
4 4.1 4.2
4.3 4.4 5
6
7
8 9
XII
Overheidsvoorschriften Nooit eerder heeft zieh een ongeval voorgedaan State of the industry Overeenkomst tussen eigenaar van een "Werk" en het slachtoffer Speciaal onderwerp: gebrekkige bomen Speciaal onderwerp: wegen en trottoirs De aansprakelijkheid voor dieren Inleiding Dieren De door het dier aangerichte schade De bijzondere bevrijdende omstandigheden van art. 56 OR De aansprakelijkheid voor motorrijtuigen Inleiding De voorwaarden voor aansprakelijkheid Aansprakelijkheid vöör 1933: onrechtmatige daad Aansprakelijkheid van 1933 tot en met 1959: het ongeval moet veroorzaakt zijn door een motorrijtuig in "Betrieb" Causaal verband tussen "Betrieb" en het ongeval Kritiek op het begrip "Betrieb" van het MFG: te eng Aansprakelijkheid vanaf 1960: Betrieb en art. 58 lid 2 SVG Inzittenden Schade De aansprakelijkheid voor roerende zaken en Stoffen Probleem: geen algemene risico-aansprakelijkheid Oplossing van analoge interpretatie niet mogelijk Oplossing oprekken gevaarzetting niet wenselijk geacht Voorstel Staatscommissie Herziening Aansprakelijkheidsrecht De aansprakelijkheid van de eigenaar van een pereeel voor aantasting van naburige percelen Inleiding Aard van de aansprakelijkheid Overschrijding van een pereeel (of dreiging daarvan) Naburig pereeel De aansprakelijkheid voor verontreiniging van water en milieu Inleiding Het begrip waterverontreiniging in het GSG Art. 36 GSG (oud): aanknopingspunt "louter schade" Art. 69 GSG: aanknopingspunt "bijzonder gevaar" Politiedwang op grond van art. 54 GSG Toekomstperspectief: algemene milieu-aansprakelijkheid Bewijslast Bevrijdende omstandigheden Inleiding Een van buken körnende oorzaak Onvoorzienbaarheid en onvermijdbaarheid De van buken körnende oorzaak moet de schade veroorzaken
111 111 112 113 114 115 119 119 120 121 123 125 125 125 126 126 129 130 131 133 135 135 135 136 137 138 139 139 140 141 142 143 143 144 145 146 14? 148 148 149 149 150 150 151
10
11 11.1 11.2
11.3 11.4 11.5
11.6 11.7
12
13
14
Aansprakelijkheid voor motorrijtuigen, springstoffen, leidingen en waterverontreiniging Eigen schuld Risico-aansprakelijkheden Eigen schuld van kinderen Grove schuld in het verkeer De aansprakelijke persoon Inleiding Aansprakelijkheid voor gebrekkige "Werken": de eigenaar Huur en pacht Qpenbare wegen Aansprakelijkheid voor dieren: de houder Aansprakelijkheid voor motorrijtuigen: de houder Aansprakelijkheid voor niet-prive schepen, springstoffen, leidingen en waterverontreiniging door een bijzonder gevaar voor wateren: "Inhaber" van een "Betrieb" en "Anlage" Aansprakelijkheid bij een perceeloverschrijding ex art. 679 ZGB Op wie kan de overheid de kosten van sanering verhalen? Vereiste: onmiddellijke veroorzaking Bundesgericht rekt het begrip "veroorzaking" op bij reeds bestaande bodemverontreinigingen Matiging mogelijk bij reeds bestaande bodemverontreinigingen Kritiek in de literatuur Causaal verband en schade Invloed van de aard van de aansprakelijkheid op schadevergoeding Zuivere vermogensschade Het Bundesgericht wijst op een alternatief voor zuivere vermogensschade: extensieve interpretatie van het begrip zaakschade Schade Res nullii Het aangetaste milieu heeft geen economische waarde Preventieve kosten Conclusies Zwitsers recht
Hoofdstuk 4 Aansprakelijkheid voor zaken, Stoffen en motorrijtuigen in het Nederlandse recht 1 Inleiding 2 De voorwaarden voor aansprakelijkheid voor roerende zaken 2.1 De aansprakelijkheid onder het oude recht 2.2 De voorwaarden voor aansprakelijkheid onder het huidig recht Roerende zaak Gebrek en bijzonder gevaar Bekendheid met het bijzonder gevaar Verwezenlijking van het gevaar
151 153 153 153 154 155 155 155 155 156 156 157
157 158 158 159 160 160 161 162 162 163 164 165 165 166 166 167
181 181 181 181 182 182 183 189 190 XIII
Conclusie roerende zaken 190 De voorwaarden voor aansprakelijkheid voor opstallen 191 De aansprakelijkheid onder het oude recht 191 De voorwaarden voor aansprakelijkheid onder het huidig recht 192 Opstal 193 Gebrek waardoor een gevaar ontstaat 194 Verwezenlijking van het gevaar 197 De voorwaarden voor aansprakelijkheid bij wegen 197 De voorwaarden voor aansprakelijkheid voor bomen 200 Conclusie aansprakelijkheid voor opstallen 200 De voorwaarden voor aansprakelijkheid voor gevaarlijke Stoffen en bodemverontreiniging 202 De aansprakelijkheid onder het huidige recht 202 Het Natronloog-arrest 203 Vranken: het Natronloog-arrest is beperkt tot vuilnismannen 204 Bauw: het Natronloog-arrest is waarschijnlijk beperkt tot letselschade 206 Verdam: het Natronloog-arrest geeft een bijzondere gevaarzettingsregel 207 Stoorzender: relativiteit 208 De Ontwerpwet bodembescherming en het onrechtmatigheidscriterium voor bodemverontreiniging 209 Conclusie aansprakelijkheid gevaarlijke Stoffen onder het huidige recht 211 Frankrijk en Zwitserland: geen bekendheid vereist voor aansprakelijkheid bij bodemverontreiniging 211 Een nieuwe regeling voor aansprakelijkheid voor gevaarlijke Stoffen 212 Stof 213 Bijzonder gevaar van ernstige aard 214 Bekendheid met het bijzonder gevaar van ernstige aard 215 Verwezenlijking van het gevaar 216 De betekenis van de lijsten 216 De voorgestelde risico-aansprakelijkheid voor gevaarlijke Stoffen is zwaarder dan de zorgvuldigheidsnorm van art. 6:162 BW 217 Het saneringsbevel van art. 27d lid 3 Ontwerpwet bodembescherming 218 Inleiding 218 Het criterium voor interventie: geval van ernstige verontreiniging 219 Het saneringsdoel: herstel multifunctionalkeit van de bodem 219 Reacties in de literatuur 221 Frankrijk: multifunctionaliteitseis te ambitieus 221 Het Zwitserse recht: geen multifunctionaliteitseis 221 Kritische kanttekeningen bij de multifunctionaliteitseis 221 De ukzonderingen op het saneringsbevel 222 De bewijslast met betrekking tot de ukzonderingen 225 Kritische kanttekeningen bij de ukzonderingen 226 Het Zwitserse saneringsbevel gaat minder ver 226 Rechtvaardiging van deze verstrekkende aansprakelijkheid 227 Eigendomsrisico 227
5.7 6 6.1 6.2
6.3 6.4 7 7.1 7.2 8 8.1 8.2 8.3 8.4 9 10 10.1 10.2
10.3
10.4
11 11.1 11-2
11.3
Bornen- en takkenrechtspraak Het Veenbroei-arrest Afrondende opmerking De voorwaarden voor de aansprakelijkheid voor dieren Het begrip "dier" Door het dier aangerichte schade en "eigen energie" "Eigen energie" en paniekreacties "Eigen energie" en besmetting: het arrest Zeug-113 De uitleg van de Hoge Raad van "eigen energie" lijkt niet te stroken met de bedoeling van de wetgever Risico-aansprakelijkheid voor besmetting in het Franse recht Bewijslastverdeling met betrekking tot "eigen energie": het arrest Zengerle-Blezer Conclusie aansprakelijkheid voor dieren De bewijslastverdeling met betrekking tot het risico Inleiding Het criterium voor bewijslastverdeling: art. 177 Rv Bevrijdende omstandigheden Inleiding Bevrijdende omstandigheden bij de aansprakelijkheid voor roerende zaken en opstallen Bevrijdende omstandigheden bij de aansprakelijkheid voor dieren Bevrijdende omstandigheden bij de aansprakelijkheid voor gevaarlijke Stoffen Eigen schuld Aansprakelijkheid voor motorrijtuigen Inleiding De aansprakelijkheid op grond van art. 31 WVW De voorwaarden voor aansprakelijkheid Overmacht Eigen schuld De aansprakelijkheid op grond van art. 6:162 BW Botsingen tussen motorrijtuigen Inzittenden De risico-aansprakelijkheden voor motorrijtuigen naar Frans en Zwitsers recht De Franse risico-aansprakelijkheid voor motorrijtuigen De Zwitserse risico-aansprakelijkheid voor motorrijtuigen De aansprakelijke persoon Inleiding De aansprakelijke persoon bij roerende zaken, opstallen en dieren: uitgangspunt de bezitter Achtergelaten roerende zaken en ontsnapte dieren Uitzondering op het uitgangspunt bij roerende zaken, opstallen, dieren en Stoffen: degene die een bedrijf uitoefent Bedrijf
228 229 230 230 230 231 232 232 233 235 235 236 237 237 238 239 239 240 242 243 245 247 247 248 248 249 251 253 253 253 254 255 256 257 257 258 258 262 262 XV
11.4 11.5 12 12.1
12.2 13
Gebruik in de ukoefening van een bedrijf Degene die het bedrijf uitoefent en lege vennootschappen De aansprakelijke persoon bij Stoffen De aansprakelijk persoon bij motorrijtuigen (in het kader van art. 31 WVW) Causaal verband en schade Invloed van de aard van de aansprakelijkheid op schadevergoeding: komt zuivere vermogensschade bij risico-aansprakelijkheid voor vergoeding in aanmerking? Het Amercentrale-arrest Schrijvers over het Amercentrale-arrest Het Franse en Zwitserse recht Conclusie aard van de aansprakelijkheid en zuivere vermogensschade Schade Res nullii De waardering van milieu-schade op geld Preventieve kosten Preventieve kosten in het Zwitserse en Franse recht
Hoofdstuk 5 Conclusies en aanbevelingen 1 Inleiding 2 Ontwikkelingen in Frankrijk, Zwitserland en Nederland in hoofdlijnen Inleiding Frankrijk Zwitserland Nederland 3 Internationale ontwikkelingen De Ontwerprichtlijn Afvalstoffen Het Verdrag inzake gevaarlijke activiteiten Het Groenboek van de Europese Unie 4 Overeenkomsten tussen de drie landen 5 Duidelijke verschillen tussen de drie landen en de internationale ontwikkelingen 5.1 Het verkeer Nederland loopt achter Voorstel voor een aanknopingspunt voor aansprakelijkheid Voorstel voor overmacht en eigen schuld Voorstel tot beperking van het schadebegrip 5.2 Het milieu Het huidige recht: Nederland loopt achter Het körnende recht: Nederland haalt zijn achterstandspositie ten opzichte van Frankrijk en Zwitserland in en zet deze om in een duidelijke voorsprong op zowel deze landen als de internationale ontwikkelingen XVI
264 265 268 269 269
269 270 272 274 275 276 276 277 278 279
281 281 282 282 282 283 284 286 286 287 288 289 290 290 290 290 291 292 292 292
292
6 7
Lacunes in de Nederlandse rechtsbescherming Dreigt het Nederlandse aansprakelijkheidsrecht te ontsporen? Inleiding Aansprakelijkheid voor roerende en onroerende zaken en Stoffen Aansprakelijkheid voor motorrijtuigen Administratiefrechtelijke aansprakelijkheid voor bodemverontreiniging
293 295 295 295 296 297
Samenvatting
299
Summary
305
Geraadpleegde literatuur
311
Rechtspraakregister
321
Trefwoordenregister
331
XVII
