mondriaan en het kubisme - Parijs 1912-1914
Kijkwijzer
J u b i le u mte nto o n s te lli n g i n h e t k a d e r va n h e t M o n d r ia a n Ja a r
voortgezet onderwijs niveau Nu t/m 11 mei 2014
Over de tentoonstelling
hoe het werkt
Deze tentoonstelling legt een vergrootglas op een stijl in de schilderkunst die ‘het kubisme’ wordt genoemd. Wie bedenkt zo’n nieuwe stijl en hoe komt het dat hierdoor ineens de hele kunstwereld op zijn kop staat? Of is zo’n naam een label* dat we achteraf geven aan schilderijen die bepaalde kenmerken vertonen?
De vragen van deze kijkwijzer zijn gegroepeerd per zaal. Op de plattegrond hieronder kun je zien waar je bent. Woorden met een ster kun je achterin opzoeken in de begrippenlijst. Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. Een clipboard kun je lenen bij de infobalie in de hal.
Het is precies 70 jaar geleden dat de Nederlandse schilder Piet Mondriaan (1872 – 1944) in New York overleed. Net als de Spanjaard Pablo Picasso (1881 – 1973) en de Fransman Georges Bracques (1882 – 1663) durfde hij iets te maken wat nog niemand voor hem had bedacht. In 1912 vestigde Mondriaan zich in Parijs om een nieuwe schilderstijl te bestuderen waarvan hij had gehoord: het kubisme. Picasso en Bracques zouden er mee bezig zijn, en Mondriaan had in 1911 ook al werk van hen gezien. Twee jaar later keerde Piet Mondriaan terug en toonde zijn nieuwe werk in Den Haag. Dit nieuwe werk en de avontuurlijke zoektocht die hieraan vooraf ging, staan centraal in deze tentoonstelling.
Belangrijk! Houd een armlengte afstand van alle werken.
plattegrond gemeentemuseum 1e verdieping
Als je een overzicht wilt krijgen van het hele oeuvre van Mondriaan, kun je ook de tentoonstelling ‘Mondriaan & De Stijl’ op de begane grond bezoeken. Met de kijkwijzer ‘Kijken naar Mondriaan’ kom je er achter, waarom hij wereldberoemd is. Hij legde namelijk nog een hele weg af na zijn terugkomst uit Parijs. Tot aan zijn dood bleef hij zoeken – Mondriaan was overtuigd van de noodzaak tot verandering.
34
33
32
27
26
25
28
36
24
23
We wensen je veel plezier! 37 38
31
30
29
22
21
20
19
39
42
41
40
43
18
44
45
46
47
4
48
3
49
1
7
8
9
10
5
16
17
14
6
2
15
11
12
13
Piet Mondriaan, Composition V (uitsnede/detail), 1914, olieverf op doek / oil on canvas, 88 x 61 cm. © 2007 Mondriaan / Holtzman Trust c/o HCR International,
2
3
Zaal 5
Parijs, 1911 – 12
Lees! In november 1911 besluit Mondriaan naar Parijs te gaan. Hij zegt zijn atelier aan het Sarphatipark in Amsterdam op en schrijft een verontschuldigende brief aan zijn verloofde waarin hij het uitmaakt. Begin januari 2012 komt Mondriaan met de trein aan in Parijs. Hij heeft maar een paar schilderijen mee, vooral tekeningen van landschappen, een portret en een naaktstudie van een voormalige vriendin. Uit Nederland kent hij Conrad Kickert (kunst criticus en schilder) en Lodewijk Schelfhout (schilder), en vindt onder dak in hun atelierhuis. Om contacten en bekend heid te krijgen, gaat hij vervolgens vastberaden naar openingen, en leert snel welke groepen schilders hier in Parijs om de aandacht strijden.
2 De manier waarop de voorstelling is vormgegeven, interesseert Mondriaan. Welke aspecten van de vorm geving vallen hem op, denk je? Beschrijf.
Henri Le Fauconnier, L’Abondance (De Overvloed), 1911
1 Al gauw heeft Piet Mondriaan door, welke 2 groepen kunstenaars in Parijs met interessante vernieuwingen bezig zijn. Aan de ene kant staat Groupe Montparnasse. Bekijk het schilderij De Overvloed van Henri Le Fauconnier. Le Fauconnier giet een traditioneel* thema in een nieuwe vormgeving. Wat vind je klassiek* aan de voorstelling? Betrek hierbij de titel van het werk en bekijk ook De geboorte van Venus van Botticelli win je kijkwijzer.
3 Bij Groupe Montparnasse horen ook Fernand Léger en Robert Delaunay. Hun vormgeving toont verwantschap met die van Le Fauconnier. Kies een schil derij en geef 2 argumenten voor of tegen deze stelling.
4 Aan de andere kant staan kunstenaars als Pablo Picasso en Georges Bracques. Zij worden ook wel de ‘galeriekubisten’ genoemd, omdat galeriehouder Daniel-Henry Kahnweiler hen vertegenwoordigt. Hun kleurenpalet is beperkt, net als dat van de andere kubisten. Kies een voorbeeld van Picasso of Bracques en beschrijf het kleurgebruik.
5
Waarom zijn de kleuren teruggedrongen, denk je?
6 In Parijs probeert Mondriaan er achter te komen, wat de kern is van de nieuwe schilderstijl, van ‘het kubisme’. Wat is jouw eerste indruk? Beschrijf waarmee de kunstenaars volgens jou bezig zijn. Sandro Botticelli, De geboorte van Venus, ca. 1485
4
5
zaal 26, 1e verdieping Walrecht 1914
Zaal 11 Lees! In 1914 heeft Mondriaan zijn eerste solotentoonstelling, bij kunst handel W. Walrecht in Den Haag. Mondriaan maakt in Parijs alle door hem gekozen werken reisklaar door ze te signeren*. Achter op het spieraam schrijft hij steeds dezelfde titel: het Franse woord ‘Composition’*, gevolgd door een nummer. De nummers staan niet voor de chronologische* volgorde van de schilde rijen. Mondriaans schilderijen uit deze tentoonstelling zijn hier bijeen gebracht. Waarschijnlijk waren ze verdeeld over drie ruimtes en ingedeeld in 3 groepen: kleurige blokjespatronen zonder herkenbare voor stelling, schilderijen waaruit de voorstelling nog af te leiden valt, en schilderijen die een overgang laten zien: van korte lijnen naar blokken.
6
Bekijk Composition No IX. Omcirkel op de foto in je kijkwijzer zo veel mogelijk terugkerende ‘elemen ten’. Beschrijf naast de foto het element: korte lijn, schuine lijn, cirkelelement, blokje, enz.
Piet Mondriaan, Compositie No. IV, 1914
7 De titel ‘Composition’ past goed bij zijn werk: Mondriaans schilderijen uit Parijs gaan over beeldende middelen en hun werking. De interesse voor basiselementen deelt Mondriaan met zijn nieuwe vriend: de Nederlandse componist Jacob van Domselaer. Hun disciplines, muziek en beeldende kunst, hebben veel gemeen. Welke begrippen kun je toepassen op muziek en op een schilderij van Mondriaan hier in deze zaal? Kruis aan.
contrast (klank)kleur einde beweging rust compositie toon ritme melodie
8 Van zijn nieuwe vriend leert Mondriaan een belangrijke les die hem van pas komt in zijn zoektocht. Bij het componeren van muziek wordt gebruik gemaakt van tevoren vastgelegde elementen: een ritme of een melodisch patroon bijvoorbeeld. Ook Mondriaan maakt gebruik van vaste ‘elementen’: een curve, een schuin lopende lijn, een horizontale* of verticale* lijn, cirkelelementen, scherpe hoeken, rechte hoeken.
9 Mondriaan maakt interessante ontdekkingen en beschrijft deze. Welke opmerking is van Mondriaan, denk je? Kruis aan. Het onderbreken van de vorm geeft ritme aan het beeld. Een centrum is belangrijk voor de compositie. Een lijn die op het doek staat kan niet meer worden overgeschilderd.
Piet Mondriaan, Compositie No. IX, 1913
7
zaal 26, 1e verdieping Walrecht 1914
Zaal 11 10 Mondriaan heeft drie ruimtes ter beschikking voor zijn tentoonstelling in Den Haag in 1914: een voorkamer, een kamer en suite en een achterkamer. Hij deelt zijn werk dus in drie groepen. Zoek voor elke kamer een werk dat volgens jou bij de beschre ven groep past. Groep A: schilderijen waaruit de voorstelling nog af te leiden is. Deze opdracht is zelfs voor kenners van Mondriaan een uitdaging. Ga op zoek naar korte lijnen die verwijzen naar een portret of bomen. Titel: Piet Mondriaan, Vrouw op haar ellenbogen leunend, 1908-09
Maak met je mobieltje een foto (zonder flits!). Teken een detail van de compositie dat je bij de beschrijving vindt passen. Groep C: De overgang van losse lijnen naar blokjes. Hier bestaat de compositie uit een gedeelte met losse lijnen én een gedeelte geordend in blokjes. De schilderijen uit groep A passen hier ook prima bij.
Piet Mondriaan, Dennebosch, 1906
Titel:
Maak met je mobieltje een foto (zonder flits!). Teken een detail van de compositie dat je bij de beschrijving vindt passen. Piet Mondriaan Eucalyptus, 1912
Groep B: schilderijen zonder herkenbare voorstelling. De compositie bestaat uit gekleurde blokjes. Titel:
Maak met je mobieltje een foto (zonder flits!). Teken een detail van de compositie dat je bij de beschrijving vindt passen. 8
losse lijnen
blokjes
9
zaal 26, 1e verdieping Parijs 1913-14
Zaal 12 Lees! De nieuwe schilder kunst loopt vooruit op het gewone publiek. Dat begrijpt er namelijk niets van. Picasso en Bracques vinden dit juist leuk. Het lijkt alsof ze een beeldtaal ontwikkelen met geheime verwijzingen en boodschappen waarnaar het publiek moet raden. Galeriehouder Kahnweiler houdt hen weg van de markt; af en toe verspreidt hij foto’s van wat nieuwe werken om de nieuws gierigheid van iedereen aan te wakkeren. Dat maakt hun schilderijen juist interessant. Het verschijn sel dat een groep kunste naars vooruitloopt op het publiek wordt later ‘avantgarde’ gedoopt.
11 Bekijk het stilleven van Georges Bracques hier in deze ruimte. Welke voorwerpen herken je? Schrijf op.
12 Welke beeldmiddelen past Bracques op een (toen) vernieuwende manier toe? Kruis aan. kleur vorm en lijn licht ruimte materiaal
13 Eén kenmerk van ‘het kubisme’ is het negeren van ruimte en perspectief zoals die in de traditionele schilderkunst werden opgevat. Voorwerpen worden vanuit verschillende standpunten tegelijk afgebeeld. Is dit van toepassing op het werkt van Bracques? Beschrijf een voorwerp uit het schilderij of leg uit waarom wel/niet.
15 De kunstenaars die Mondriaan in Parijs ontmoet, hebben allemaal verschillende ideeën over wat kubisme zou moeten zijn. Ook staat een kunstenaar niet stil, en ontwikkelt hij/zij zijn/haar ideeën verder. Vandaar dat we het kubisme tegenwoordig indelen in 3 fases. Kijk rond. Welk schilderij denk je te kunnen plaatsten binnen een fase? Schrijf de gegevens op en vink aan in de tekst hiernaast. Kunstenaar: Titel:
16 Het futurisme* (Italiaans futuro, ‘toekomst’) is een van oorsprong Italiaanse beweging (1909 - 1914). Hoewel de futuristen het kubisme afwijzen, is er een verband tussen beide bewegingen. Beweging, energie, snelheid en agressie zijn begrippen die we verbinden met het futurisme. Welk schilderij toont volgens jou verwantschap met het futuristische schilderij van Boccioni in je kijk wijzer? Beschrijf waarin je de overeenkomsten ziet.
Lees! De ontwikkelingen binnen het kubisme delen we tegenwoordig in 3 fases: Het geometrisch kubisme (1907-1909) waarbij figuren en voorwer pen lijken opgebouwd uit meetkundige vormen zoals cirkels en driehoeken. Het analytisch kubisme (1910-1912) waarbij de vormen van de objecten worden gebroken en ontleed. De fragmentjes worden naast elkaar gezet. Bij het synthetisch kubisme (1913 – ca. 1920) willen de kunstenaars de breuk met de realiteit weer herstellen. Niet door terug te gaan naar de oorspron kelijke vorm maar door de karakteristieke omtreklijn en de kleur/het textuur van objecten zo goed mogelijk weer te geven. Hiervoor maakten de kunstenaars veel gebruik van collages*. Ook de kleur keert terug.
14 Het kubisme is in 1914 al niet meer weg te denken uit de moderne kunst. Alleen bestond hét kubisme niet. Kies een voorbeeld waarvan je denkt dat de kunstenaar ruimte en perspectief op dezelfde manier of juist anders toepast. Beschrijf.
Umberto Boccioni: Op het terras, 1914,
10
11
e zaal 26, verdieping1913 - 14 14 /1Nederland
zaal 13 / het atelier Lees! De tekeningen die Mondriaan in 1912 meeneemt naar Parijs, bewaart hij als herinnering aan zijn oude werk uit Holland. Ze zijn een belang rijk uitgangspunt voor zijn kubistische stijl. Tijdens de eerste Wereld oorlog verblijft Mondriaan in Nederland, maar in 1919 keert hij terug naar Parijs. Hier vindt hij zijn tekenin gen terug en geeft deze vervolgens aan zijn vriend Sal Slijper.
17 Welke thema’s zie je in de tekeningen van Mondriaan? Kijk rond en kruis aan. portretten stadsgezichten stillevens (een compositie van levenloze voorwerpen) landschappen naakt interieurs (alles wat zich binnen een gebouw bevindt) 18 Mondriaans interesse voor tegenstellingen, zoals verticale en horizontale lijnen, even als voor ritme* zien we al in zijn tekeningen van vóór 1912. Waar of niet waar? Kies een voorbeeld en leg uit. Titel, jaartal:
19 Naast een aantal tekeningen zie je de foto van een ‘Composition’ uit zaal 11. Zoek het schilderij dat volgens jou was afgeleid van een boom of een portret (opdracht 10). Bekijk de tekening en verge lijk. Maak van beide een foto (zonder flits!). Studie bomen 1 (voor Tableau no. 2), 1912
Jacoba van Heemskerck, Bild no. 10, 1914
20 Ook in Nederland zijn kunstenaars bezig met hun eigen interpretaties* van ‘het kubisme’. Anders dan Mondriaan schildert geen van hen een schilderij zonder herkenbare voorstelling. Waar of niet waar? Kijk rond.
Lees! Voor de kunstenaars is het kubisme meer dan een decoratief* spel met vormen. Zij proberen een niet zichtbare, innerlijke wereld te vertalen naar beeld. Niet het uiterlijk van een boom interesseert hen, maar waar zo’n boom voor staat. Bijvoorbeeld het ritme en het evenwicht van de natuur. In Nederland heeft men echter moeite met de ontwikkeling die Mondriaan in Parijs heeft doorlopen. Men vindt dat de voorstel ling maatgevend is bij het tot stand komen van een kunstwerk. Er zijn schilders – men durft ze haast geen schilders meer te noemendie zich in hun werk geheel houden buiten de aardsche materie. Wat zij op hun doek voor ons waarneembaar maken, geeft ons voorstellingsvermogen absoluut geen houvast meer. […] Nieuwe Rotterdamsche Courant, 8 november 1913
Waar Niet waar zoals je ziet bij
21 Bekijk een werk van Jacoba van Heemskerck (1876 – 1923). Welke beeldmiddelen beheersen de vormgeving? Kruis aan. kleur vorm en lijn licht ruimte materiaal
Huis met bomen aan het water, ca.1905
12
Bos (studie voor ‘The Trees’), 1912
13
zaal 6 26, / Nederland 1e verdieping 1911-12
Kabinet 17
Jacoba van Heemskerck, Bomen en Bergen, 1913-15
Piet Mondriaan, Evolutie, 1911
22 Een tentoonstelling van glasschilderingen van Johan Thorn Prikker (1868 – 1932) in Haarlem in 1913 trekt veel bezoekers. De gestileerde* vensters herinneren sterk aan het kubisme. Welke overeenkomsten zie je tussen het werk van Prikker en van Jacoba van Heemskerck? Denk aan aspecten van de voorstelling en van de vormgeving.
23 Welke betekenis heeft het licht in hun werk, denk je?
14
24 In het drieluik Evolutie vertaalt Mondriaan de theosofische gedachte letterlijk naar een gestileerd vrouwenfiguur: het ontwaken van de mens in 3 stadia. Welk doek toont het stadium van de spirituele verlichting? Onderbouw je antwoord met 1 aspect van de voorstelling en 1 aspect van de vormgeving.
25 Terwijl hij in 1911 dit schilderij maakt, kent Mondriaan de geruchten over spraakmakende ontwikkelingen in Parijs: over ‘het kubisme’. Hij weet niet precies hoe het kubistische werk van Picasso en Bracques eruit ziet, maar het lijkt te gaan over geometrische vormen. Waar zie je die terug in dit werk van Mondriaan?
Lees! In een tijd waarin het weergeven van de zichtbare werkelijkheid niet meer voldoet, zoeken de kunste naars naar wegen om een diepere betekenis aan hun werk te geven. De theosofie* trekt veel aanhangers onder kunstenaars en ook Mondri aan wordt in 1909 lid van de theosofische vereniging. Opgericht in New York, verspreidt het theosofisch gedachtengoed zich pijlsnel over Europa. Alle religies zouden pogingen zijn om de mensheid door intellectuele en spirituele ontwikkeling tot grotere perfectie te brengen. Lijnen en kleuren krijgen een nieuwe beteke nis. In het algemeen geldt dat hoe lichter de kleur is, des te verhevener is het idee of de gemoedstoestand die verbeeld wordt. De theoso fie kent een belangrijke rol toe aan het dualisme van ‘mannelijk’ = verticaal en ‘vrouwelijk’ = horizontaal. Theosofisch geïnspireerde kunstenaars proberen een evenwicht tussen deze lijnen te vinden.
15
e verdieping Zaal 6 zaal 10 26, //Nederland 1Karl Lagerfeld 1911-12voor Chanel
zaal 6 26 Hierna gebruikt Mondriaan nooit meer theosofische symbolen* in zijn werk. Schilder Jan Toorop (1858 – 1928) waardeert dat Mondriaan voortaan de ‘vergeestelijking’ zoekt ‘buiten de natuurvormen’. Wat bedoelt hij hiermee, denk je?
27 ‘Het kubistische werk van sommige kunstenaars in Nederland wordt ook wel als ‘decoratief’ bestempeld. Alsof de kunstenaar alleen geïnteresseerd was in het spel met vorm en kleur. Kies een schilderij van Leo Gestel en beschrijf het gebruik van kleuren en vormen. Probeer te verklaren waarom zijn werk ‘decoratief’ wordt gevonden.
28 Het kubistische werk van de ene Nederlandse kunstenaar lijkt niet op dat van een ander. Laat staan op het werk van Mondriaan. Of op het werk van de Franse kubisten die dus ook in groepen waren onderverdeeld. Toch hebben we het vaak over ‘het kubisme’. Beschrijf wat volgens jou ‘het kubisme’ is. Denk aan de overeenkomsten in het werk van de kunstenaars en aan wat deze beeldtaal zo bijzonder maakt ten opzichte van andere stromingen.
Leo Gestel, Bloemstuk met papavers, 1912
16
17
begrippenlijst Abstract Zonder herkenbare voorstelling Collage Een techniek waarbij allerlei materialen zoals stukjes papier, stof, touw, enz. opgeplakt worden. Compositie Ordening van delen tot een geheel Decoratie Versiering Futurisme Italiaanse beweging en kunststroming (1909 tot 1914). De futuristen eisten de vernietiging van alle tradities. Snelheid en dynamiek moesten tot uitdrukking komen in de kunst. In de schilderkunst werden daarvoor aspecten uit expressionisme, kubisme, pointillisme en film verwerkt. Bekende futuristen waren Boccioni en Severini. Interpretatie Vertolking, verklaring, uitleg Klassiek Behorend tot de Griekse of Romeinse oudheid (ca. 600 v Chr. – ca. 300 na Chr.). Al in de Griekse mythologie wordt gesproken over vrouwelijke schoonheidskenmerken. Ook in de Romeinse tijd was schoonheid - maar dan die van de man - een belangrijk onderwerp. Label Firmanaam, merknaam (in de muziek industrie)
Lijn Lijnen zijn verbindingen tussen twee punten. Gebogen lijn: Horizontale lijn: Verticale lijn: Diagonale lijn: Ritme Wanneer dezelfde vormen in een vaste lijn terugkomen, is er sprake van herhaling. Wanneer de regelmaat wordt onderbroken, ontstaat ritme. Stileren Uitbeelden in een vereenvoudigde grondvorm Symbool Met symbolen worden bepaalde begrippen voorgesteld die door een grote groep mensen worden begrepen. Bijvoorbeeld een hart als een symbool voor liefde. Theosofische vereniging In 1875 stichtte onder anderen de Russin Helena Blavastky in New York de ‘Theosophical Society’. De theosofie stelt dat elke religie een deel van de waarheid in zich heeft. Traditioneel/traditie Volgens de oude gewoonte van (een groep) mensen Vormen Organisch Vormen afgeleid uit de dieren- of planten wereld Geometrisch Alle vormen, die je met behulp van passer en liniaal kunt construeren, zoals het vierkant (de rechthoek), de driehoek en de cirkel.
Beeldmateriaal Piet Mondriaan © 2012 Mondrian/Holtzman Trust c/o HCR International, Washington D.C.
18
© Gemeentemuseum Den Haag Afdeling Educatie, februari 2014 Tekst: Andrea Freckmann Vormgeving: Foto & Vorm
