1914 – 1918 Moeilijke jaren voor de beide Limburgen
Illustratie uit Nederland in de Eerste Wereldoorlog, Thema Tijdschrift 2014.
Grote oorlog.indd 1
13-05-14 10:01
1914 - 1918 MOEILIJKE JAREN VOOR DE BEIDE LIMBURGEN Solidariteit en samenwerking
Maastricht, Belgische frontstad op neutraal gebied
Dr. G.J.B. Verbeet
Mosae Libro 3
Grote oorlog.indd 3
13-05-14 10:01
ISBN 978 90 8666 323 1 NUR 686, 689, 693 © 2014, Dr. G.J.B. Verbeet
Mosae Libro is een onderdeel van Boekenplan, Maastricht Internet: www.boekenplan.nl en www.booxstore.nl
Vormgeving: egide rutten graphic designer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (Artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Een aantal van de afgedrukte illustraties van Maastricht zijn ontleend aan het Album 1914 - 1918 van het Regionaal Limburgs Centrum voor Geschiedenis te Maastricht, St. Pieterstraat 7. 4
Grote oorlog.indd 4
13-05-14 10:01
Inhoud
Inleiding
pag.
9
Algemeen oriënterende publicaties over de jaren 1914-1918
pag.
11
I Wat er in Limburg voorafging aan de vooravond van 1914 Het Von Schlieffenplan
pag.
13
II Bezorgdheid in België en Nederland over het Von Schlieffenplan
pag.
16
III Onverwacht voor velen kwam er toch een wereldoorlog Algemene mobilisatie Nederland buiten de oorlog Belgische hulp aan Maastricht Verward vertrek van Duitsers uit België De Duitse aanval op 4 augustus 1914
pag.
18
Duitse planning bij de uitvoering pag. van het Von Schlieffenplan Een zwak Belgisch leger als tegenstander Visé als eerste obstakel Toch Duitsers over de Maas op 5 augustus De aanval op de vesting Luik Franse twijfels over de Nederlandse neutraliteit Een tweede Duits vredesvoorstel na de val van Luik Eerste gevechten van de Duitsers naar het Westen Tongeren St. Truiden als etappeplaats Hasselt Belgische gevangenen afgevoerd naar Duitsland Bruut Duits optreden tegen franc-tireurs
21
IV
Een nieuwe start De slag bij Halen op 12 augustus 1914 Strategische betekenis van de slag bij Halen Omstreden waardering van generaal de Witte Op weg naar de slag nabij de Marne Het einde van het Von Schlieffenplan. De oorlogsgebeurtenissen in Limburg van augustus tot begin oktober 1914 V
Belgische oorlogsellende direct naar pag. Maastricht en omgeving De Duitse intimidaties Het Belgische consulaat in Maastricht Aantallen vluchtelingen in Maastricht Humanitaire hulp uit Nederland Nederlandse comités ter behartiging van vluchtelingennood Aantal Belgische vluchtelingen in Limburg Afsluiting van de Nederlandse grens Vluchtelingen in Nederland Gruweldaden in Kanne op 18 augustus 1914 Een Engelse bom op Maastricht Maastricht met een blijvend aantal vluchtelingen Nederlands Limburg eind 1914
32
VI
Het Rode Kruis te Maastricht Verslag over de verrichte activiteiten Getuigenissen van het gebeuren in het nabije België in augustus 1914 Het Rode Kruis in Maastricht na 1914
40
VII Belgisch verzet in Limburg tot oktober 1914 Generaal Emile Prosper Deschepper
pag.
pag. 44
5
Grote oorlog.indd 5
13-05-14 10:01
Vergelijking met Nederlands Limburg De belevenis van pater Hilarion Thans De Spaanse griep De Arbeitseinsatz De aanleg van de spoorlijn Tongeren-Aken Hulp en sympathie vanuit Nederlands Limburg Hulp vanuit Maastricht Economische terugval in Nederlands Limburg De soepverstrekking in Maastricht Belangstelling in Maastricht voor de Belgische oorlogssituatie De Cercle de l’Union Roermond Venlo Internationale hulporganisatie sinds 1915 Belgische krijgsgevangenen werkzaam in de mijnstreek Belgische mijnwerkers als militair geïnterneerden in Nederlandse mijnen De tewerkstelling Arbeidsstaking in Nederland Een les Een verrassing in Eijsden begin 1917: de sleepboot Atlas V Verkoeling in de verhoudingen met de Belgische vluchtelingen in Maastricht Een steeds moeilijker wordende tijd De Franse vluchtelingen in België en Nederland Het einde: wapenstilstand en doortocht van Duitse troepen door Nederland De treinontploffing in Hamont Het einde van de oorlogssituatie Politieke verrekening in België na 1918
Verzet tegen Duitse verkennerij Verplaatsing van de commandopost Terugkeer na 15 september Vorming van speciale vrijwilligers korpsen-cyclisten Het laatste verzet na 7 oktober De kruitpoederfabriek van Kaulille Een apart hoofdstuk: Het verzet van burgemeester Edgard de Caritat de Perruzis De zwarte dag van Lanaken op 4 oktober 1914 Het laatste verzet De val van de vesting Antwerpen Een waardeoordeel achteraf Bezet en onbezet Limburg tussen augustus en oktober 1914 VIII De pers in Nederlands Limburg in pag. 51 1914 en 1915 Bulletin Een nieuwe bron van ellende Kranten in Maastricht, door en voor Belgische vluchtelingen Le Journal Belge à Maestricht Franstalige pers voor Belgen in Maastricht De groep vluchtelingen te Valkenburg De pers in Roermond De houding van de Limburgse pers Een spotpamflet over Keizer Wilhelm II IX De Duitse draadversperring pag. 61 bij de Belgisch-Nederlandse grens De verrassing van de duiker bij paal 25 en 26 bij Neeroeteren De elektrische draadversperring van 1915 Passeren van de draadversperring Blijvende smokkel vanuit Nederland De paardensmokkel Andere smokkelgoederen
XI
X De moeilijke jaren 1915 tot en met 1918 pag. 67 Een moeilijke tijd voor een neutraal Nederland De Duitse bezetting van Limburg Economische terugval in Belgisch Limburg Nederlandse en internationale hulp voor de Belgische bevolking Een nieuw beleid van Freiherr Morits von Bissing, het flamingantisme Flamingantisme in Limburg Geestelijke mentaliteit
De andere oorlog: verzet tegen de pag. 85 Duitse bezetting van België in Limburg De Cereal Company-activiteiten in de Kempen Moeilijke opdrachten voor het verzet Duitse militaire objecten in Limburg Rotterdam als centraal punt Nederland als neutraal land tussen oorlogvoerende buren Belgische samenwerking met de British Secret Service Duitse contraspionage in Nederland Hasselt als belangrijk controlepunt Dieudonné Lambrecht Naar een andere aanpak Walthère Dewé La Dame Blanche Niet-uitgevoerde plannen
6
Grote oorlog.indd 6
13-05-14 10:01
Een Gabriële d’Annunzio in Nederlands Limburg? Nederlandse voorzichtigheid in Maastricht Succes en teleurstelling van Jhr. H.A. van Karnebeek Incidenten achteraf Het monument in Amersfoort Waterwegkwesties rond Maasvaart Het incident van de vlieger in 1927 De Zwarte Brigade Verbetering van de politieke verhoudingen Twee Provincies Limburg
Werkwijze Getuigenissen over de betekenis van La Dame Blanche Het verzet in België en het politieke probleem Elzas Maastricht van frontstad op neutraal gebied naar een plaats waar voor het Belgisch verzet allerlei hulp mogelijk was Edouard Lagasse de Locht Medewerking door het Belgische consulaat in Maastricht Emile Fauquenot (1897-1939) Tegenslagen Het incident aan de grens bij Eijsden, de affaire Fauquenot, een tegenslag Een nieuwe Belgische consul in Maastricht Cereal Company met successen van Jacques Tasset De dop van de petroleumkruik als truc Het einde van Jacques Tasset De moeilijke jaren 1917 en 1918
Voetnoten
pag. 128
XII Een politieke nastaart over pag. 106 Limburg De voorgeschiedenis van Le Limbourg Cédé De Joyeuse Rentrée van koning Albert I in Luik op 30 november 1918 Politieke lobby bij de geallieerden Discussies in de Tweede Kamer Het Comité de Politique Nationale Weinig belangstelling in België Nederlandse bezorgdheid over de Belgische gedachten van annexionisme De pro-Nederlandse manifestatie in Maastricht op 6 december 1918 Het Provinciale Comité Limburg aan Nederland Het Burgercomité in Maastricht De Limburgse Pers in 1918-1919 Ondersteuning van de pro-Belgische gedachten Voorstanders van aansluiting bij België De nationale manifestatie in ’s Gravenhage op 6 februari 1919 Een naar gebeuren in Maastricht op 13 februari 1919 Discussie in de gemeenteraad van Maastricht Het bezoek van koningin Wilhelmina aan Zuid-Limburg Een apart probleem: Valkenburg Voortzetting van de diplomatieke strijd tussen Nederland en België tijdens de Vredesconferentie Ontmoeting met president Wilson Ontmoeting met Franse diplomaten Volkenbondgedachte Voortzetting van hoop
7
Grote oorlog.indd 7
13-05-14 10:01
INLEIDING
In de beide Limburgen werd het rond 1910 meer en meer duidelijk dat er tussen Venlo, Roermond, Maastricht en Luik een gevaarlijke tijd te wachten stond. Generaal Alfred von Schlieffen maakte immers, in opdracht van keizer Wilhelm II van Duitsland, uitgebreide studies over de militaire plannen van zijn rijk. Tegelijkertijd zorgden zeer reëel uitgevoerde manoeuvres ervoor dat de Duitse legermacht internationaal werd gevreesd. Maar de gewone man in Limburg hoopte op vrede en verwachtte dat de sinds 1839 voor België en Nederland internationaal gegarandeerde neutraliteit zou blijven gelden. In augustus 1914 liep het desastreus anders voor België. Voor Belgisch Limburg was de periode tussen 4 augustus en 9 oktober een bijzondere. Geruime tijd was Belgisch Limburg, met een deel van de Kempen, nog onbezet gebied. Dit was het geval tot aan de val van de vesting Antwerpen. Het bleef ook toen nog in contact met het Belgische hoofdkwartier. Pas daarna werd het een door Duitsers bezet gebied. Maastricht en omgeving kregen door de gruwelijke gebeurtenissen in Visé, Moelingen en Berneau al vanaf 4 augustus te maken met de gevolgen voor de burgerbevolking in België. Vanaf het begin was Nederlands Limburg humanitair solidair met de getroffen buren. Ook na 1914 zou Maastricht, naast enkele andere Nederlandse steden, de plaats zijn waar allerlei vormen van hulp aan België werden geboden. Het is geen overdrijving om te zeggen dat Maastricht van 1914 tot 1918 de functie vervulde van Belgische frontstad op neutraal gebied. De Nederlands-Belgische grens vanaf Vaals tot en met ZeeuwsVlaanderen kreeg opeens een bijzondere betekenis. Niet alleen voor de door het Duitse leger bezette Belgen, maar ook voor de Duitsers zelf. Vanuit Nederland zou niet alleen allerlei humanitaire hulp geboden worden, maar er bleek in dit neutrale land bij meerderen ook politieke solidariteit met de buren te bestaan. In de hoop hier paal en perk aan te stellen, richtte de Duitse bezetter een 316 9
Grote oorlog.indd 9
13-05-14 10:01
kilometer lange elektrische grensversperring op. Maar deze bleek niet onpasseerbaar als Belgen het vaderland wilden ontvluchten om via Nederland aan de strijd van het IJzerfront te kunnen deelnemen. In het Nederland boven de grote rivieren is te weinig bekend hoe aan beide zijden van de grens is samengewerkt voor het Belgische verzet, dat geleid werd door de British Secret Service in Rotterdam. Van grote betekenis werd het gegeven dat vele details over het Duitse militaire treinvervoer werden genoteerd en als bericht via Hasselt naar Nederland werden gebracht, om via Engeland als informatief bericht bij het geallieerde hoofdkwartier in Frankrijk te komen. In Hasselt is daar weinig over bekend. Aan de bovengenoemde facetten wil deze studie aandacht besteden.
10
Grote oorlog.indd 10
13-05-14 10:01
Algemeen oriënterende publicaties over de jaren 1914-1918
J. Keegan, De Eerste Wereldoorlog 1914-1918. Leuven, 2000 S. de Schaapdrijver, De Groote Oorlog. Het Koninkrijk België tijdens de Wereldoorlog I Gent, 1998-1999 R.L. Schuursma, e.a. 14-18 De Eerste Wereldoorlog. Amsterdam Boek. Amsterdam 1975 (10 banden) R. Erdmann, Der Erste Weltkrieg. München, 1981 H.P. Willmott, Eerste Wereldoorlog, Tiel Utrecht, 2004 H.J. Andriessen, De Eerste Wereldoorlog, Lisse, 2002 M. Tasnier, J. Cuvelier, La Belgique et la guerre, Bruxelles, 19221924 II L‘invasion Allemande III Les operations militaires IV Histoire Diplomatique. J. Bartier Stewart Ross, De Eerste Wereldoorlog, oorzaak en gevolg R.L. Lampaert, Van Maas tot ijzer, Wereldoorlog I in België. Hamelen, 2002 R. Kammeler, J. Sicking en M. Wielinge, De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen. Getuigenissen, verhalen, betogen, Amsterdam, 2007 J. Bartier, België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Uit: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, deel XII, pg 1-52 Zeist, 1958 G. Rency, H Carton de Wiart, La Belgique et la guerre, 4 delen, Bruxelles, 1922 J. Lipkes, Rehearsals, The German Army in Belgium august 1914, Leuven, 2007 F. van Reempst, Oorlogsgeschiedenis 1914-1918 Europeesch bloedbad in België, Mechelen aan de Maas, 1921. L’Album 1914-1919 de la guerre, Histoire photographique, Paris, 1922 Denise de Weerdt, De vrouwen van de Eerste Wereldoorlog. Gent, 1992
K. Mertens, Limburg in de Eerste Wereldoorlog, de oorlogsdagboeken van Nicolaas Theelen, Halen, 2011 A. Swennen, De Duitschers in Limburg. De oorlogsjaren 19141918, St. Truiden, 1921 K.Verhelst, R. van Laere, De Eerste Wereldoorlog in Limburg. Verslagen, deel I en II, Limburgse documenten 1.9, Hasselt, 1997 A. Vanneste, Kroniek van een dorp in oorlog. Neerpelt 19141918. Het dagelijks leven, de spionage en de elektrische draadversperring aan de Belgisch – Nederlandse grens tijdens de eerste Wereldoorlog, deel I: 1914-1915, deel II: 1916-1918, Deurne, 1950. Rapports et Documents d’Enquête I. Bruxelles, 1920. Attentats Commis par les troupes Allemandes pendant l’invasion et l’occupatien de la Belgique. Partie I, Province de Limbourg pg 271-280 M. Ilsen, Hasselt bezet. De Eerste Wereldoorlog 1914-1918. Hasselt, 1971P. Neizinch, R. Nijssen, Limburg 1914-1918 Kleine verhalen in een Groote Oorlog. Bronnengids, Hasselt, 2012 W.H. van Bergen, Limburg 1914-1918. Sittard, 2003 E. Waterschoot, De Duitschers in de Kempen. Memorandum van den Oorlog 1914-1918. Balen, 2006 M. Boonen, Een bezette stad Maaseik tijdens de Eerste Wereldoorlog. Maaseik, 1992 J. Muls, De val van Antwerpen 10 october 1914. Parijs, Gent, 1918. “Guerilla-oorlog” van generaal Deschepper Herfst 1914. Xavier Rouhe, Bruno Indeken, Alex Vanneste, Erpe, 2008 L. Sterken, Het epos van de draad. Beknopte uitvoering trilogie. Neerpelt, 1997 J. Peeters, Mijn vlucht naar Holland. Oorlogsherinneringen van een spion. Hasselt, 1923. L. van Ypersele, E. Debruyne, De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre. Espionage en Belgique durant la guerre 1914-1918. Bruxelles, 2004. P. Decock, La Dame Blanche. Un réseau de renseignements de la grande guerre. Brussel, 1981 H. Landau, Secrets of the White Lady. New York, 1935 V. Guilly, Edouard Lagasse de Locht et les Services Hunter. Réseau de renseignements en 1916-1918. Louvain la Neuve, 1988.
Meer speciaal voor de beide Limburgen Oorlogsboek van het Davidsfonds. Een en ander over de Duitschers in de omschrijving der afdelingen 1914-1918 deel I. Luik, Limburg, Brabant, Antwerpen, Brugge, 1922. E.H.J. Paquay, De Duitsche Inval in Limburg. Hasselt, 1920. Herdruk door K. Mertens, 2007 E.H.J. Paquay, Tongeren in de eerste dagen van den oorlog. Tongeren, 1914. E.H.J. Paquay en Ridder P. de Corswarem, Tongeren gedurende de Duitsche bezetting Tongeren. 1920, Herdruk 2008
11
Grote oorlog.indd 11
13-05-14 10:01
Wat er in Limburg voorafging aan de vooravond van 1914
De tekst van het Limburgse waren, leefde de bevolking rond volkslied, zoals dat door 1910 in de verwachting dat het de Ittervoortse onderwijzer neutrale Nederland en België Gerard Krekelberg in 1909 niet door een oorlog getroffen werd geschreven, geeft vrij zouden worden. Nederland en precies aan hoe de Limburgers België waren immers sinds 1839 zich in die tijd voelden: in het door de grote mogendheden bronsgroen eikenhout, aan gegarandeerd neutraal erkende de brede stroom der Maas, te staten. Zij die een krant lazen, midden van weelderig en sappig wisten echter dat Europa bol veldgewas, bloemengaard, stond van politieke spanningen, beemd en bos, waar de hoorn vooral sinds de snelle militaire des herders schalt. Daar was hun en economische groei van het in vaderland, met de overwegend 1871 ontstane Duitse keizerrijk. agrarische structuur in rustige Het Von Schlieffenplan omstandigheden. De leefsituatie Zolang het Duitse keizerrijk was doorgaans sober. beheerst werd door kanselier Men dacht niet aan plaatselijke Otto von Bismarck, voerde dit oorlog. Men; dat waren in land een Europese vredespolitiek. Belgisch Limburg 289.147 De nieuwe keizer Wilhelm II inwoners in 1914 en in Alfred von Schlieffen (1833-1913), zette Von Bismarck in 1894 Nederlands Limburg 382.682. opsteller van het Von Schlieffenplan. aan de kant.1 In de volgende Maastricht was de grootste jaren wenste het steeds sterker wordende stad met 39 duizend inwoners. Er waren zeer Duitsland ook buiten Europa uit te groeien tot veel kleine gemeenten met tussen de duizend een supermacht. Daarbij vertrouwde het op een en drieduizend inwoners. Eigenlijk was alles sterke en gedisciplineerde legermacht. Was Von overwegend kleinschalig in de beide Limburgen. Bismarck er steeds in geslaagd door politieke Onverwacht kunnen data – achteraf bezien – verdragen de vrede te bewaren, rond 1900 was van cruciale betekenis zijn. Neem bijvoorbeeld 4 deze internationale positie verspeeld en had augustus 1914, de dag van de start van de Grote Duitsland te maken met gespannen verhoudingen Oorlog in het westen. In leefomstandigheden tot de grote mogendheden van die tijd. Dat waren die buiten Maastricht en Roermond economisch Frankrijk, Rusland en Engeland. Deze landen overwegend door agrarische belangen bepaald 13
Grote oorlog.indd 13
13-05-14 10:01
Het plan Von Schlieffen tot 1906 en de uitvoering in 1914.
Duitse Elzas-Lotharingen – men wist dat generaal J.J.C. Joffre (1852-1931) voor dat front zijn plan XVII had voorbereid – maar snel oprukkend door België naar Noord-Frankrijk en richting Parijs te gaan, en zo het Franse leger in de rug te verrassen. Frankrijk zou verslagen kunnen zijn voordat het Russische mensenmassaleger gemobiliseerd was. Een veelgebruikte uitdrukking in het Duitse leger werd: “Ein Schuss für den Rus, ein Stoss für den Francoos.” Daarmee dacht men de toekomst zeker te stellen voor Duitsland als leidende natie. Dit Duitse legerplan hield in dat België en Nederland als neutraal grondgebied betreden werden vanuit het oosten, na het oversteken van de Maas. Het in 1905 verschenen en weldra steeds bekender wordende Von Schlieffenplan kende de volgende basisoverwegingen: a) Het Duitse leger zou een leger moeten zijn van snelle dagmarsen, voor manschappen en materialen die vanuit heel Duitsland per trein zouden worden vervoerd tot dicht bij het front. De Amerikaanse Vrijheidsoorlog had het gunstige effect van snel troepenvervoer per trein bewezen.
sloten onderling vriendschapsverdragen, die alle tegen Duitsland gericht waren: het Frans-Russische vriendschapsverdrag van 1893 en de Frans-Engelse Entente Cordiale van 1904. In geval van oorlog zou dat kunnen betekenen dat Duitsland beklemd raakte tussen twee fronten: in Frankrijk en in Rusland. Engeland beloofde daarnaast het neutrale België te hulp te snellen als Duitsland de neutraliteit van het land zou schenden. Bezorgd over deze gegevens, gaf keizer Wilhelm II in 1895 zijn vertrouweling generaal Alfred Von Schlieffen (1833-1913) de opdracht zich op dit probleem te bezinnen. Zijn resultaat, na uitgebreide studies, werd optimistisch succesvol, het zogeheten Von Schlieffenplan. Von Schlieffen ging ervan uit dat een slagvaardig en snel vervoerd Duits leger binnen circa zes weken in staat zou zijn Frankrijk te overweldigen, voordat een langzaam gemobiliseerd Rusland aan de strijd zou kunnen deelnemen. Zo zou het gevaar van een tweefrontenoorlog voorkomen kunnen worden. Het plan was om Frankrijk niet aan te vallen vanuit het toen nog 14
Grote oorlog.indd 14
13-05-14 10:01
Duitsland
b) Het gevaar van een tweefrontenoorlog zou leggen in voetmarsen, zouden als wegen benut vermeden worden als Duitsland nuttig gebruik worden, daarbij gebruikmakend van veerponten en zou maken van de tijd die er zou liggen tussen plaatselijke bruggen: het moment van mobilisatie, het vervoer naar - Maastricht-Leuven; het front en het gevechtsklaar inzetten van de - Sittard-Berg aan de Maas-As-Hasselt-HalenRussische legers. De strijd in het westen zou al Overysse; beslist kunnen zijn voordat het Russische leger - Heerlen-Elsloo-Zutendaal-St.Truiden-Tienengereed zou zijn voor de aanval. Waver; Hoop op toestemming van Nederland of België - Gulpen-Maastricht-Tongeren-Heers-Jodoignevoor een vrije Duitse doortocht op weg naar St. Lambert. Frankrijk deed de verwachting op snel succes groeien. Dit zou een verrassingsaanval worden op Von Schlieffen achtte het mogelijk dat Gent en de de rechtervleugel van Frankrijk, om de verdedigde Franse grens al in september 1914 bereikt waren, lijn Belfort-Verdun heen. De verrassing over de binnen hooguit een à twee maanden na het rechtervleugel door Zuid-Nederland en België begin van de aanval in het westen. Volgens deze zou vooral opgebouwd moeten worden via de planning zou de Duitse overheid bij voorkeur in spoorlijnen. 1914 van Nederland en België een vrije doortocht Gepreciseerd waren de opmarsroutes, al of niet hebben vereist. verkort per trein: Duidelijk was nu welke route de Duitse legers - vanaf Mönchengladbach, Roermond, Weert en dachten te volgen. Dit stemde tot zorg.2 Hamont via Mol naar Brussel of Antwerpen; - vanaf Venlo via Horst, Helmond en Eindhoven naar Hasselt; - vanaf Aken naar Valkenburg, Maastricht en Bilzen; - vanaf Aken naar Valkenburg, Maastricht en Bilzen; As - vanaf Aken naar Luik, Leuven en Sittard Diest Stein Halen Brussel; Elsloo Hasselt - vanaf Aken naar Stolberg, Malmedy en Leuven Zutendaal Namen. Als aanvullende aanvoerroutes, af te Tienen Tongeren Maastricht Heerlen Sint Truiden
Als Nederland niet neutraal gebleven was zouden Duitse troepen in 1914 langs deze wegen Nederlands Zuid-Limburg gepasseerd hebben.
Gulpen
Aken
Visé
In 1914 werd de omweg via Visé gemaakt naar Tongeren. 15
Grote oorlog.indd 15
13-05-14 10:01
Bezorgdheid in België en Nederland over het Von Schlieffenplan Verdragsmatig waren België en Nederland in 1839 tot neutraal erkende staten verklaard. De beide regeringen waren er steeds attent op dat het politieke handelen bewees dat strikte neutraliteit in acht genomen was. De Duitse keizer benadrukte, bij iedere gelegenheid die zich daarvoor aandiende, zijn wens om de vriendschap met beide staten voort te zetten. Zo werd koning Albert I in 1913 tot ere-officier van het Hannoveraanse legeronderdeel benoemd en verkreeg koningin
Wilhelmina een soortgelijke eer. Over koningin Wilhelmina sprak hij bovendien steeds als “Meine liebe Cousine”. Maar intussen vonden regelmatig degelijke militaire manoeuvres plaats in Duitsland. De generale staven van beide landen, als eerste adviseurs van de regeringen, besteedden aandacht aan eventuele ongewenste consequenties van het Von Schlieffenplan. De nationale bezorgdheid was er mede de oorzaak van dat het rond 1911 in Nederland onder minister H.A. Colijn kwam
Bezorgdheid over de neutraliteit van Nederland.
16
Grote oorlog.indd 16
13-05-14 10:01
Engeland en Frankrijk te hulp zouden snellen. Er was echter geen rekening gehouden met de later ontwikkelde vergroting van de vuurkracht van de kanonnen zoals deze in de jaren voorafgaand aan 1914, ontwikkeld werd bij de fabrieken van Krupp te Essen. Het was teleurstellend voor Brialmont dat, omwille van budgettaire redenen, niet werd toegestaan een fort te bouwen nabij Eben Emael. Deze weigering, zo voorspelde hij, zou België ooit veel bloed en teleurstelling kosten. Hij sprak over het strategische gat in de linie vlak bij Visé. Later kreeg hij gelijk.5 België trachtte met ambassadeur C.J.P. Guilaume in 1911 om een geheim overleg met Nederland aan te gaan, om te bespreken hoe de activiteiten van beide legers bij een eventuele aanval op elkaar afgestemd konden worden. Nederland weigerde categorisch, met als motief de angst dat het aldus als bewust neutraal land een onaanvaardbare daad zou stellen tegenover het bevriende Duitse buurland.6
tot een Algemene Dienstplichtwet. België volgde in 1913. Dit had tot gevolg dat beide landen in 1914 bij de verdediging van het grondgebied konden beschikken over een legermacht van circa 200 duizend militairen. Als er in Nederland al gedacht werd aan het gevaar van een Duitse overweldiging, dan deed men dat zeer in het geheim. Zo besteedde de generale staf onder J.J.S. Baron van Voorst tot Voorst een studie aan de strategische positie van Roermond bij een eventuele snelle Duitse opmars. Gewezen werd op de belangrijke spoorwegverbinding RoermondWeert-Hamont voor troepen die vanuit Krefeld en Mönchengladbach snel naar België konden worden vervoerd. In dit opzicht zouden de Maasbruggen een strategisch belangrijke passage zijn: de bruggen in Maastricht, Roermond en Venlo zouden dan tijdig moeten worden vernietigd. Daarvoor bestonden voorschriften sinds 1911. Nederland zou de laatste verdediging concentreren rond de vesting Holland. De overige delen van Nederland zou men eerder opgeven.3 Nederland wenste zich nadrukkelijk naar alle zijden neutraal op te stellen en wenste zich, indien nodig, ook te verdedigen tegen een Britse aanval. Generaal C.J. Snijders van de militaire staf bepleitte de bouw van een sterk fort nabij Vlissingen, dat eventuele Britse landingen zou kunnen voorkomen. Dat fort, dat in Duitsland besteld werd, is er overigens niet gekomen – als gevolg van budgettaire zuinigheid.4 De Belgische regering van koning Leopold II (1864-1909) was van oordeel dat het beter zou moeten zijn voorbereid op een aanval, die in eerste instantie vanuit Duitsland te verwachten viel. Reeds rond 1880 werd generaal Henri Alexis Brialmont (1821-1913) de opdracht verleend een geduchte fortenlinie te bouwen rond Luik, Antwerpen en Namen. De verdedigbare kracht was, zo meende men, toereikend om stand te houden totdat
Het Belgisch leger in opmars, 1914.
17
Grote oorlog.indd 17
13-05-14 10:01
Onverwacht voor velen kwam er toch een wereldoorlog
Algemene mobilisatie Kort daarvoor, op 31 juli 1914, werd in België en Nederland de algemene mobilisatie afgekondigd. Het openbaar vervoer in beide landen was in staat de opgeroepen militairen tijdig naar de plaats van oproep te brengen. In Duitsland was het troepenvervoer naar het westen intussen ook al enkele dagen gaande.7 Kort na 31 juli werd vanuit Den Haag aan de burgemeesters in het Nederlandse grensgebied geadviseerd er bij de bewoners op aan te dringen de nationale vlag duidelijk uit te steken, als een bijdrage aan de veiligheid en neutraliteit ten aanzien van de Duitse troepenmacht. Als er toch een oorlogsituatie zou ontstaan, dan moest de overheid zorgen voor kalmte en moest een onzijdige bevolking zich van acties onthouden. In Genk Zwartberg werd besloten de opening van de eerste kolenmijn in Limburg, waarvoor onder anderen minister C. de Broqueville was uitgenodigd, niet te laten doorgaan. De ontwikkeling van de mijnbouw ging daarna overigens gewoon verder.
De moord op de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins aartshertog Frans Ferdinand door de Servische student Gavrilo Princip op 28 juni 1914 zou grotere gevolgen kennen dan destijds verwacht werd. De regering in Wenen nam het gebeuren zeer hoog op tegen het Koninkrijk Servië van waaruit het moordplan immers georganiseerd was. Aan Servië werden zware eisen tot genoegdoening gesteld, eisen die scherper werden geformaliseerd naarmate Duitsland steeds meer bereid bleek de regering in Wenen erbij te steunen. Keizer Wilhelm II, die in deze tijd steeds meer was gaan vertrouwen op de generale staf onder leiding van generaal Helmut von Moltke, geloofde dat 1914 een gunstig tijdstip was om met een korte oorlog de politieke verhoudingen in Europa grondig ten gunste van Duitsland te verbeteren. Het Duitse leger voelde zich sterk genoeg voor de strijd. Oostenrijk-Hongarije werd gesteund in de tegenstellingen met Servië. Onder dit politieke gesternte verklaarde Oostenrijk-Hongarije de oorlog aan Servië, dat zich van zijn kant gesteund en gedekt wist door Rusland. Om OostenrijkHongarije te helpen, verklaarde Duitsland de oorlog aan Rusland. Dit betekende, door het verdrag van 1893, automatisch dat Duitsland ook in een oorlog met Frankrijk terechtkwam. Volgens de Duitse legerleiding was men op dat alles voorbereid. Toen Duitsland op 4 augustus 1914 België binnenviel, verklaarde het Verenigd Koninkrijk kort erna de oorlog aan Duitsland, conform de belofte aan dat land.
Op 2 augustus 1914 bood de Duitse gezant te Brussel, Von Below Saleske, een ultimatum aan minister J. Davignon om toestemming Generaal Otto von Kluck, commandant van het 1e Duitse leger in 1914.
18
Grote oorlog.indd 18
13-05-14 10:01
