Moeders & Zonen in Deventer

n e n o Z & s r Moedeenter in Dev

Moeders & Zonen in Deventer Moeders voor het voetlicht Het project Moeders & Zonen in Deventer heeft vanaf het najaar van 2010, vooral achter de schermen plaatsgevonden. Er waren berichten in de krant te lezen en via website en wervingsposters en flyers kwam het logo ODE2MUM in de lucht en op de ramen. Op de Stromarkt in Deventer is een mooie graffiti te zien. Maar het ‘echte’ werk speelde zich af buiten het oog van het Deventer publiek. Moeders & Zonen wil een boodschap brengen aan de Deventer samenleving: diversiteit is een positieve factor die ook bij opvoeding van belang is. Er zijn overeenkomsten en verschillen in de opvoeding van de individuele Deventer burger, of hij hier nu wel of niet geboren is. Daar hoort een verhaal bij. Dat verhaal wordt nu verteld door Moeders & Zonen.

Foto’s, verhalen en namen komen niet altijd overeen met de werkelijkheid. Keuzes zijn gemaakt door de vormgever, de auteur en de moeders zelf. Het auteurs- en fotorecht berust bij uitgever Cambio. Gebruik van tekst of gegevens uit dit boekje of de tentoonstelling Moeders & Zonen, in welke vorm dan ook, is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van Cambio, Deventer.

Dit boekje is een onderdeel van de eindpresentatie van het project Moeders & Zonen. Het geeft achtergrondinformatie aan de bezoekers van de afsluitende tentoonstelling in mei 2011 én het dient als begeleidende tekst voor de bezoekers en deelnemers die de rondreizende tentoonstelling daarná gaan bezoeken. We hopen de discussie over dilemma’s in de opvoeding binnen Nederlandse, Turkse en andere gemeenschappen op gang te

brengen. Centrale vraag binnen het project is immers ‘Hoe maak je taboes en dilemma’s in de opvoeding van jongeren uit verschillende culturen bespreekbaar?’ Opvoeden is een privé aangelegenheid, iedereen gebruikt zijn eigen ervaringen van zijn eigen opvoeding. Ambities en teleurstellingen van ouders spelen een rol. Opvoeden is tegelijkertijd universeel, het vergroten van kansen van je kinderen. Alle ouders gunnen hun kinderen kracht, kansen en mogelijkheden. Het werk achter de schermen bestond uit bijeenkomsten die Moeders met verschillende culturele achtergrond met elkaar gehouden hebben. Dit waren persoonlijke ontmoetingen met uitwisseling van ideeën en gedachten. Ondertussen waren zij creatief aan de slag om een boodschap aan hun kinderen, hun Zonen, te formuleren. De Zonen van 14 tot 17 jaar kwamen op hun eigen manier bij elkaar en gingen in werkvormen die bij hun leefstijl passen, aan de slag. Ook zij hadden elkaar veel te vertellen en zij wilden een boodschap aan hun Moeders brengen, een eerbetoon. Dit is de ondertitel van het project geworden, ode aan je Moeder. Deze ODE2MUM werd in beeld en tekst vastgelegd. Het verhaal van Moeders & Zonen komt met dit boekje en de tentoonstelling voor het voetlicht. Duidelijk zichtbaar voor de Deventer samenleving.

04

05

INHOUD

03 05 06

Voorwoord Inhoud Het project Moeders & Zonen

Verloop van diverse onderdelen van het project 08.

Scout / Werving van de deelnemers De fotografische kant De interviewer De training

11.

De interviews met Moeders Angela / Fatma / Julia / Ida

19. 22.

De workshops voor Moeders De workshops voor Zonen

26.

Quotes

29.

Moeders & Zonen in cijfers

31.

Colofon

06

07

Het project Moeders & Zonen Rotterdam - Moeders & Zonen, boodschappen voor de toekomst. Onder de titel ‘Moeders & Zonen, boodschappen voor de toekomst’ hebben in Rotterdam in 2005 islamitische moeders van Turkse, Koerdische, Marokkaanse en Palestijnse afkomst zich gebogen over de opvoeding van hun kinderen. De aanleiding hiervoor was de aanhoudende negatieve benadering waar zij in hun dagelijks leven mee te maken hebben. Zij constateren de laatste jaren een verharding rondom sociale contacten en worden geraakt door de negatieve beeldvorming over de Islam op vele fronten. Moeders maken zich zorgen over de toekomst van hun kinderen en willen graag vertellen over hun opvoeding. Hoe zij het ervaren om in Nederland te wonen en andere ouders een kijkje gunnen in de Islamitische ‘opvoedingskeuken’. De Centra voor Ontwikkelings Samenwerking, COS Rijnmond en COS Midden Nederland hebben dit project begeleid.

Deventer koploper in participatie De gesprekken en de foto’s hebben tot een rondreizende tentoonstelling geleid bij bedrijven en instellingen. Interactie tussen bezoekers leidde tot begrip tussen diverse culturen. Het ministerie van OCenW besloot geld beschikbaar te stellen om meer van dergelijke interculturele projecten te kunnen laten plaatsvinden. Deventer, als koploper op het beleidsterrein participatie, maakte van die mogelijkheden gebruik om gemeentelijk en rijksgeld in te zetten voor een Deventer versie van Moeders & Zonen. Cambio kreeg de uitvoering toegewezen.

Creëren De projectleider, Claire Bolt, vertelt over de invulling van het project: ‘Ik wilde niet alleen praten met de verschillende deelnemers, maar ook samen iets creëren. Als mensen bezig zijn en hun creativiteit de ruimte geven, kunnen ze praten, nadenken en hun ervaringen delen met anderen. Dit leidt tot bewustwording, ’hee, wie ben ik, waarom denk ik zo en waarom zijn bepaalde zaken voor mij zó en voor die ander heel anders’. Je krijgt zicht op je eigen normen en waarden en begrip en respect voor die van een ander. ’Oh, daarom voeden jullie je kinderen zó op.’ En natuurlijk kun je met elkaar trots zijn op het resultaat van je creatieve proces, een tastbaar resultaat van wat je gemaakt hebt.’

Scout op pad Het project is gestart met het werven van deelnemers. Hiervoor is de ‘scout’ ingezet. De scout is voortdurend in Deventer op pad en gaat verkennende gesprekjes aan met mensen en organisaties. In dit geval voor het werven van Moeders & Zonen. In november en december 2010 vonden de bijeenkomsten en huisbezoeken plaats voor het vinden van Moeders. Steeds meer Moeders, ook met jonge zonen of dochters, meldden zich aan. Bij de jongens meldden zich ook vrienden, waarvan de moeder liever niet deel wilde nemen aan het project. Motivatie voor deelname en serieuze betrokkenheid waren belangrijk.

Apart en samen Aparte workshops voor de jongens en de moeders waren noodzakelijk, samen praten, écht praten was lastig met

tienerjongens. En ergens moest het hele project óók weer bij elkaar komen. Een vormgever uit het Havenkwartier kwam met het idee van de T-shirts. Een T-shirt dat gemaakt is door een moeder, met zo’n te gek ontwerp, dat ook de zoon het aan wil trekken. De moeders hebben een geheime boodschap achtergelaten in het T-shirt, zó hebben ze een magisch object gecreëerd, dat door hun kind wordt gedragen.

Zonen en maatschappelijke stage De jongens kregen vanuit school de mogelijkheid om het project als een maatschappelijke stage te doen. In de eerste workshop hebben zij een mindmap gemaakt over zichzelf. ‘ Waar kom je vandaan, wie ben je nu en waar wil je naar toe? Wie zijn je ouders, welke regels zijn er thuis en wat zou je veranderd willen zien?‘ Tijdens het werken aan de mindmaps werd er veel met elkaar gepraat. Gaandeweg worden verschillen in inkomen, gezinssamenstelling en geloof duidelijk. Soebatten over regels en een compromis vinden, tussen wat je ouders redelijk vinden en jij toch wel erg onredelijk.

Verbinding Een van de doelstellingen van het project is om verschillende doelgroepen uit de samenleving te verbinden. Dit is gelukt. Moeders & Zonen, moeders uit diverse landen, Islam en Christendom, arm en rijk. En ook het verbinden van verschillende instanties: Cambio, Vluchtelingenwerk, Stichting Havenkwartier, Scholengemeenschap Etty Hillesum Lyceum locatie ’t Slatink, waar de meeste jongens naar school gaan en Het Kunstenlab. Zij allen hebben samengewerkt bij het tot stand komen van dit project. Verder is het project gesponsord,

Stichting Bergkwartier stelde een schutting beschikbaar voor graffiti werk en EMCE drukte gratis extra prints.

Alles op de gevoelige plaat Veel zaken van het project zijn vastgelegd op foto. Moeders & Zonen thuis, mijn Zoon in het door mij gemaakte T-shirt, foto’s van de graffiti workshop, Moeders tijdens het naaien van hun T-shirts. Alle foto’s zijn in het boekje terug te vinden. Dit boekje bevat fragmenten uit de uitgebreide interviews die gehouden zijn met alle moeders. Op de tentoonstelling geven we een overzicht van het proces van november 2010 tot mei 2011. Wat is er besproken en gedaan tijdens de thema bijeenkomsten? Welke onderwerpen en dilemma’s zijn belangrijk? De T-shirts zijn te bezichtigen, de raps te horen en een nieuwe graffiti wordt gemaakt. Dit alles wordt uitgelicht op 8 fotorollen om de ervaringen met de Deventer bevolking te delen.

De tentoonstelling De tentoonstelling heeft prachtige foto’s, een informerende functie én een interactieve functie. Moeders gaan met bezoekers in gesprek over hoe zij naar de samenleving kijken, hoe ze invulling geven aan hun opvoeding en hoe ze hun kinderen voorbereiden op de toekomst. De tentoonstelling zal na 8 mei 2011 vaker in Deventer te zien zijn. Moeders zullen als gastvrouw en gespreksleider optreden op diverse locaties, zoals de bibliotheek, scholen en bedrijfskantines.

08

09

Annette Schermerhorn Scout

Scout zoekt moeders

Annette Schermerhorn vertelt: ‘Ik ben in scout, dat is een functie die Cambio, rk samenwerking met VluchtelingenWe epen gero t heef n leve Overijssel, in het om deelnemers en mogelijkheden voor verschillende emancipatie- en participatieprojecten in beeld te brengen. Mijn taak was om Moeders te vinden en te enthousiasmeren om deel te nemen aan het project. Genoeg moeders, zou je zeggen, maar wie zouden het werkelijk leuk vinden om mee te doen? Waar begin je? Ik ben begonnen om onze eigen cliënten te benaderen. Tegelijkertijd heb ik met ra diverse welzijnsorganisaties, wijkcent en rekk gesp r en taalscholen in Devente gevoerd om het project onder de aandacht te brengen. Ik kwam met veel moeders in contact. Al pratende over het moederschap kwamen er soms . hele persoonlijke verhalen aan de orde Mooie verhalen, soms zeer schrijnende, hartverscheurende verhalen. Wat een bijzondere vrouwen! n Hoe verschillend onze levens verlope s, zijn, uiteindelijk zijn we allemaal men ond ergr acht of r ongeacht onze kleu en blijken we in de basis heel veel met elkaar gemeen te hebben.

GastMoeders en gastZonen

Erna van Dellen vertelt over de trainingen: ‘Het doel van de traininge n was om handvatten te geven om tijde ns de tentoonstelling op te kunnen tred en als gastheer of vrouw. Een gesprek voeren over het project, wat heeft het je gebracht, waardoor was het waardev ol en wat zou je misschien nog willen zeggen tegen je moeder’.

TOBIAS KRONE Fotograaf

Moederliefde gefotografeerd

Tobias Krone vertelt: ‘Het project was een bijzondere ervaring. Ik werd overal zeer gastvrij ontvangen. Ik maak eerst wat foto’s om de mensen gerust te stellen. Daarna komen de betere, meer ontspannen foto’s. Kleintjes met een knuffel, oudere jongens met pet, eigenlijk allemaal ‘zo gewoon mogelijk’. Wat me opviel is dat speelgoed óók cultureel bepaald is. Kwam ik in het Nederlandse gezin ‘Bert en Ernie’ tegen, terwijl ik ook Indonesische plaatjesboeken heb gezien. Ja, en heel vaak was er natuurlijk helemaal geen speelgoed van het land van herkomst, door oorlog en overhaast vertrek en weinig of geen contact met de familie.

Bij de workshops

Ik heb foto’s gemaakt tijdens de workshops. Vooral bij ‘de Zonen’ heb ik met veel plezier gefotografeerd. Het plezier spat, net als de verf, van de foto’s af. De onderlinge samenwerking,

ook met de workshopbegeleiders, was geweldig om te zien. Iedereen hielp elkaar en er was bewondering voor andermans werk. Dat laatste was ook het geval bij de Moeder workshops. De kroon op het werk voor Moeders & Zonen was de fotoshoot. Deelnemende Moeders met hun Zonen, soms met surrogaatZonen, allemaal in een T-shirt van ODE2MUM. Uiteraard met de geheime boodschap in het T-shirt voor hun kind.

Moederliefde

De foto’s geven een duidelijk beeld van het leven, van het huis, hun thuis, van Moeders & Zonen. De verschillen, maar vooral ook de overeenkomsten zijn zichtbaar. De liefde van de moeders voor hun kinderen en andersom natuurlijk heb ik proberen te vangen. ‘Die ene betekenisvolle blik’ waarin de universele liefde, de moederliefde, voor alle mensen van alle culturen te herkennen is. En dat allemaal gewoon in Deventer!’

Erna van Dellen Interviews en training

Vraag en bewustwording Erna van Dellen: ‘Ik plande 2 uur tijd voor het interview en met die tijd kwam ik redelijk uit. Soms eisten aanwezige kinderen de aandacht van de moeder op, zodat sommige opvoedingskwesties in de praktijk gedemonstreerd werden. Veel vaker waren zij naar school en konden we heel rustig praten’.

Opvoeding ‘Het interview bestond uit 3 delen: vroeger, nu en de toekomst. Je eigen opvoeding die je van je ouders hebt gehad, welke ‘boodschappen neem je mee’ en welke juist niet? Je leven van nu met geloof, huwelijk, financiën, huishouden en je kinderen. En wat zijn je wensen voor de toekomst? Die wensen zijn te zien op de tentoonstelling.

De interviews hebben vooral bijgedragen aan bewustwording rondom de eigen opvoeding. Wat heb ik geleerd van mijn vader en moeder en wat wil ik mijn kind meegeven?

Anonimiteit

‘Voor de jongens lag het aandachtspun t bij: Wie ben ik en wat kan ik eigenlijk al? Wat vertel ik aan een geïnteresseerde bezoeker en hoe krijg ik een wisselwerking in het contact? Bij de moeders kon ik een verdiepingsslag maken richting opvoedingsdilemma’s . ‘Wat vindt u nou belangrijk in de opvoeding van uw kind. Voedt u uw zoon en dochter gelijk op? En wat voo r motto zou u de maatschappij mee wille n geven?’‘

Alle moeders staan met ‘alleen een voornaam’ in het boekje. Meestal is dit hun eigen voornaam, soms is een andere naam gekozen. Deze keuze is door de moeders zelf gemaakt. ‘De sfeer was over het algemeen heel ontspannen, ondanks de intensiteit en het persoonlijk karakter ‘Het was mooi om te zien hoe sommige van de vragen. De liefde en zorg voor Moeders & Zonen met een paar klein e hun kinderen was duidelijk voelbaar. aanwijzingen en wat oefening veel bete r Ik hoop dat de kinderen dat in het het gesprek aan durfden te gaan. Resp ect interview van hun moeder kunnen tonen voor de mening van de ander, lezen. luisteren en doorvragen.’

10

11

INTERVIEWS Angela: ‘De puberteit bestaat niet’ Ik ben Angela, 38 jaar en moeder van vier dochters, drie van 19, 14 en 11 en een kleintje van 2. Ik kom van Curaçao en ben op mijn twaalfde naar Nederland gekomen.

dat de meiden dus niet goed op kunnen ruimen. Mijn oudste dochter kan ondertussen gelukkig wel goed koken en doet dat ook regelmatig.

‘Verse beesten’ van de boot

Zwanger van een crimineel

Ik ben opgegroeid als een heel gelukkig kind, ik had alles. Mijn Mijn eerste kind was er zomaar, ik was 18 en had éénmaal vader en moeder zijn heel jong getrouwd en mijn vader heeft gevreeën. Mijn schoonmoeder vond dat ik het weg moest toen zijn slagerij opgebouwd. Hij bracht zelf de dieren naar laten halen, maar dat wilde ik niet. Ik heb gebeden om een de slacht. Mijn vader werkte van dochter te krijgen. Door ‘Ik kan mijn moeder op Curaçao toch ’s ochtends half vijf tot ’s avonds mijn zorgzame moeder, zeven uur. De beesten kwamen met niet uitleggen dat mijn dochters naar me was ik bang dat een schreeuwen, omdat ze in de puberteit zijn. jongen homo zou zijn. de boot aan en werden dan – als De puberteit bestaat niet op Curaçao. de slager dat wilde- geslacht. Het De tweede en de derde vlees was altijd vers. Mijn vader was een vakman, hij wilde de waren meer gepland. Nou ja, mijn partner was er vaak niet. Ik mensen goed bedienen. Als mijn vader zo laat thuis kwam, was verliefd op hem, terwijl mijn vader hem geen goede man nam hij altijd iets lekkers voor ons mee, dat was vaak zoet en vond. Hij was wel ‘kostwinner’ en onderhield ons gezin, maar soms iets hartigs. Mijn moeder was heel erg lief en zorgzaam, hij werkte nooit echt, deed alleen criminele activiteiten. Hij zat misschien wel té zorgzaam. dus regelmatig vast. De opvoeding van de meiden heb ik dus alleen gedaan, nou ja, samen met mijn vader dan. Die belt nog Lucht is voor vogels steeds met de vraag ‘of we goed eten, werken en of alles onder Mijn moeder durfde Curaçao niet te verlaten, zij zei ’de lucht controle is’. Mijn jongste dochter heeft een andere vader dan is voor de vogels, de zee voor de vissen en de aarde voor de de andere drie. We redden ons prima met zijn vieren, zonder mens’ , en daar kon ze dus niet vanaf. Ze is nooit in Nederland man die onrust brengt in huis. geweest. Ze was wel heel sociaal, ze kookte soep voor de hele buurt en hielp de buren met ‘van alles’. Mijn vader vond dat Toekomst niet goed, maar mijn moeder deed het zo dat hij dat niet zag. Ik wil graag dat mijn kind weet wat doorzettingsvermogen Ik heb veel dingen van mijn ouders overgenomen, zoals de oplevert en het belang van goede vrienden kent. Ik hoop dat saamhorigheid tussen de meiden. Als er ruzie is vind ik dat ze open staat voor anderen en vriendelijk kan zijn en diegene lastig. Ik kook soep voor vriendinnen. Ik doe alles voor mijn kan worden die ze echt is. meiden, net zoals mijn moeder dat voor mij deed. Nadeel is

12

13

Fatma: ‘Ik voel me Nederlands!’ Ik ben Fatma, 31 jaar en moeder van een 10-jarige zoon. Ik ben geboren in Deventer en voor een deel, als jong meisje, opgegroeid in Turkije. Ik voel me Nederlandse, maar wordt door veel Nederlandse mensen gezien als een Turkse vrouw. Nu woon ik al weer ruim 18 jaar in Deventer. Ik heb 3 oudere zussen.

Brief naar de koningin

ik alleen in de vakantie. Wat ik vreemd vond was dat op oude foto’s mijn moeder heel korte rokjes droeg, terwijl mijn opa, haar vader, tegen mij zei ‘dat ik niet zo bloot mocht lopen’. Mijn moeder moet dat toch ook gehoord hebben van haar vader?

verzorgingshuis. Ik zit in een traject voor administratief werk en ga straks stage lopen. Financieel is het krap maar ik red het wel. Een man zou leuk zijn, maar de stabiliteit van mijn gezin gaat voor.

We blijven in Nederland

Islam en vrije keuze

Later besloten mijn vader en moeder om toch in Nederland Mijn vader is als gastarbeider naar Deventer gekomen om te blijven, dat leek hun beter voor onze toekomst. Toen ik bij Nefit te werken in de vijfploegendienst. Mijn moeder was weer hier was, had ik wél de lagere school in Turkije gedaan toen nog in Turkije, mijn vader is hier ruim zeven jaar alléén en moest hier naar de schakelklas, voor aanvullende lessen geweest. In de vakanties was hij bij ons. Mijn vader schreef een Nederlands. brief aan koningin Juliana om te vragen of Ik doe veel dingen net zo als mijn ouders dat mijn moeder naar Deventer mocht komen, Oost- en West-Turken deden. Mijn zoontje mag ’s avonds, als het zijn verschillend dat mocht. Mijn moeder is sinds die tijd donker is, niet naar buiten. Ik scan de vriendjes ‘fan van het koningshuis’. Mijn oudste die hij meeneemt. We eten samen, ik kook zusje heeft veel moeten tolken en briefjes vertalen, want zij zat fatsoenlijk en hij moet zijn handen wassen voor het eten. Ik op school en leerde goed Nederlands en mijn moeder sprak heb geen televisie aan tijdens het eten. Daarna ruimen we toen alleen nog maar Turks. samen af.

West–Turken voelen zich vrij

Oost en West in conflict

Ik ben redelijk vrij opgevoed, wij hoefden geen hoofddoek om en mijn vader was blij met zijn dochters. Natuurlijk moesten we op tijd thuis zijn voor het eten en ’s avonds naar buiten mocht alleen als het licht was. Wij hielpen mijn moeder met allerlei dingen. Mijn vader kookte als hij vrij was en deed leuke dingen met ons in het weekend.

Mijn man uit Oost-Turkije was illegaal in Nederland. Het ging bergaf met onze relatie, vlak na mijn huwelijk begon mijn man me fysiek te mishandelen. Mijn moeder zei: ‘ik heb je niet grootgebracht om je nu kapot te laten maken’. Ik heb aangifte tegen hem gedaan en ben weggegaan. Hij is gevlucht naar Zwitserland. Nu wil hij een omgangsregeling met mijn zoontje, hij wil hem 3 weken zien in de vakantie. Mijn zoontje wil dat niet en ik ook niet.

Korte rokken Mijn vader en moeder hoopten ooit terug te keren naar Turkije, dus ik ben vanaf mijn zevende tot mijn twaalfde, samen met mijn zussen in Turkije naar school geweest en ben opgevoed door opa en oma. Mijn vader en moeder zag

Financiële perikelen Zorg en werktaken liggen natuurlijk allemaal bij mij. Ik doe nu vrijwilligerswerk, brood smeren en een baravond in het

Ik ben Islamiet, al doe ik er niet zoveel aan. Mijn vader komt nu meer in de moskee dan vroeger. Mijn zussen hebben een hoofddoek om, dat is hun eigen beslissing. Ik heb liever een petje op. Ik eet geen varkensvlees en ga niet vaak uit, maar dat komt ook doordat ik moeder ben, ik wil mijn zoontje niet alleen laten. Hij gaat een half uur per week naar de Koranschool. Daar vertellen ze mooie verhalen, over meisjes die vergeleken worden met lollies, om ‘schoon’ naar een man toe te gaan.

Toekomst Ik wil graag dat mijn zoon straks op eigen benen kan staan, geen slechte vrienden krijgt en wél een goede baan. Ik vind het belangrijk om begrip en respect te tonen, iedereen mag zijn hoe die is, gaan waar hij wil. Ik hou niet van beoordelen en veroordelen. Dat ik dingen graag anders had gedaan is ook zo, maar dat maakt mij niet tot een slecht mens.

14

15

Julia: ‘Ik gun mijn dochter een oma’ Ik ben Julia, 38 jaar, moeder van een dochter van bijna 4. Ik kom uit Tasjkent, Oezbekistan, een onderdeel van de voormalige Sovjet-Unie. Ik kreeg de verblijfsvergunning voor Nederland toen ik 6 maanden zwanger was. Daarna was er direct een woning. Mijn man kreeg zijn vergunning pas veel later, op basis van gezinshereniging.

Onrust Mijn vader en moeder zijn gescheiden toen ik 3 jaar was. Ze pasten helemaal niet bij elkaar. Mijn vader werkte als ingenieur aan technische installaties en was veel weg. Als hij weer eens thuis kwam voor een paar maanden, was er veel ‘gedoe’. Hij was onrustig, en dronk teveel, terwijl hij ‘rustig’ bij ons, zijn gezin, moest zijn. Mijn moeder zette hem dan weer buiten de deur. Mijn moeder was kostwinner en werkte fulltime in de oorlogsindustrie. Oma was altijd bij ons en heeft ons opgevoed.

Geld voor kleren was er niet, mijn moeder breide voor ons, dat doe ik voor mijn dochter ook, kijk maar wat een mooi jurkje ze aan heeft. Oma overleden Toen ik 10 was is mijn oma overleden, dus oma’s pensioen verdween. Mijn moeder ging nachtdiensten draaien en ik deed de complete huishouding. Mijn zusje en ik maakten ruzie, zij hield niet van huishoudelijke klussen. Toen ik 15 was ben ik verpleegkunde gaan doen, dan kreeg ik studiegeld en was het thuis iets ruimer. Daarna wilde ik naar de universiteit om arts te worden, ik wist al zoveel door het helpen van mijn oma. Mensen verdienen betere zorg en daar doe ik aan mee.

Los van de Sovjet-Unie Ondertussen, het was 1991 geworden, ging het economisch steeds slechter door de rellen, de oorlog en de losmaking

van de Sovjet–Unie. Alles was op de bon. Mijn moeder heeft door gebrek aan medicijnen een hersenbloeding gekregen. Ik ritselde medicijnen op de zwarte markt, hield me op allerlei manieren bezig met geld verdienen, terwijl ik ook met de revalidatie van mijn moeder bezig was.

‘Ik was zwanger toen ik gelukkig die verblijfsvergunning kreeg’

9/11 Na 11 september 2001 werd de situatie onhoudbaar, politiek en religieus was het zéér onrustig. Mijn moeder overleed begin 2002 en mijn partner en ik zijn vlak daarna weggegaan, ik heb geen tijd gehad om te rouwen. Wat ik heb meegnomen van mijn moeder en oma zijn ‘het sterk zijn’, de handigheden van een huishouden runnen en liefde geven. Wat ik mis is een stukje zachtheid naar mezelf toe, wat meer in het ‘nu’ leven en zorgen dat ik beter kan stoppen met werken.

Een andere mening Geleidelijk aan komt er meer rust in ons leven, we voelen ons hier veilig en dat is belangrijk. De zorg is hier veel beter en je wordt niet gewoon aan je lot overgelaten. Mensen zijn écht tolerant hier, joden en Arabieren kunnen gewoon naast elkaar leven. We doen erg ons best om de taal goed te spreken, maar mensen horen natuurlijk nog wel dat we geen Nederlanders zijn. Soms denken ze dat ik dingen daardoor niet begrijp, terwijl ik gewoon een andere mening heb.

Toekomst Ik wil graag dat mijn kind weet wat doorzettingsvermogen oplevert en het belang van goede vrienden kent. Ik hoop dat ze open staat voor anderen en vriendelijk kan zijn en diegene kan worden die ze echt is.

16

17

Ida: ‘Mijn man wilde kinderen.’ Ik ben Ida, 51 jaar en moeder van 2 zoons van 15 en 11 jaar oud. Ik ben een echte Deventerse en woon nu in Diepenveen. Tussendoor ben ik een paar jaar weggeweest, naar Nieuwleusen, mijn man werkte daar. Ik ben de oudste, ik heb een jongere zus enmijn broer is een nakomelingetje, hij is 11 jaar jonger.

Zand en grind

bespreekbaar, behalve seksualiteit. Mijn kinderen geef ik mee dat ze eerlijk zijn en dat alles bespreekbaar is. Ja, en nu natuurlijk óók de seksualiteit, dat stukje doe ik dus duidelijk heel anders dan mijn ouders. Niet dat we het zwaar maken ofzo, het gaat gewoon onder het eten, als er een aanleiding is.

Kinderwens

Ik hoefde niet zo nodig kinderen, ik was heel tevreden met het Ik woonde heel bijzonder, wij hadden zand- en grindbulten in leven dat ik samen met mijn man had. We werkten allebei en de tuin. Wij woonden op het terrein van de gemeentewerken konden doen wat we wilden. Mijn man had echter wél een omdat mijn vader daar opzichter was. Je kon er geweldig kinderwens en daar hebben we gehoor aan gegeven. Ik ben verstoppertje spelen. Mijn moeder was heel blij dat ik 2 jongens heb. Jongens zijn volgens ‘Zonen zijn veel gewoon thuis en deed het huishouden. mij gemakkelijker – in het algemeen- om op te Ze heeft voor haar huwelijk gewerkt en is makkelijker in de voeden dan meisjes. Ruzie hebben ze bijna nooit, daarmee gestopt toen ze kinderen kreeg. opvoeding, ze hebben ze zeggen af en toe een pittig woord, maar meiden nooit ruzie. Meiden Dolle Mina en feministische activiteiten kunnen zo doorzeuren en problemen maken, dat zeuren veel meer.’ waren niet aan haar besteed. hoor ik dan van andere moeders. Mijn jongens hebben verschillende kwaliteiten en hun inzet in Ik kreeg gewoon zakgeld en hoefde daar geen speciale klussen de sport is ook verschillend. Dat vinden we okee, we pushen voor te doen. Ik moest mijn kamer opruimen en afwassen ze niet, ze doen wat ze kunnen en wat ze doen, doen ze voor en afdrogen enzo. Vanaf mijn 16e ben ik in het weekend zichzelf, niet voor ons. gaan werken, bij de groenteboer en als ‘fruitmeisje’ in het ziekenhuis. Op zaterdagavond ging ik dan stappen en dan Trouwen en opleiding moest ik ’s ochtends om 6.30 uur weer aan de etensband staan. Mijn partner en ik zijn niet getrouwd, dat hoefde voor ons Dat was wel pittig. niet, het zou niets veranderen in onze relatie. Met het kopen van het huis hebben we de zaken goed geregeld, de jongens Het goede voorbeeld zijn erkend en dragen zijn achternaam. Mijn ouders vonden het prettig dat ik de mensen, ook de Een opleiding en vooral een diploma, vind ik belangrijk. Het is Ambonezen waar ik mee omging, mee naar huis nam. Zo jammer dat ze al zo vroeg een profiel moeten kiezen, terwijl ze zagen zij met wie ik omging. Ik moest als oudste altijd ‘het nog geen idee hebben wat ze willen of kunnen. Mijn man helpt goede voorbeeld geven’. Dat vraag ik niet van mijn jongens. de jongens met hun huiswerk, maar alleen als ze dat vragen. Eerlijkheid was bij ons thuis wel belangrijk, alles was Dat is hun eigen verantwoordelijkheid.

Geld en geloof

Toekomst

Ik regel het huishouden bij ons en mijn man doet alles wat ik vraag. Ik ben parttime gaan werken toen de kinderen kwamen en heb zo voldoende tijd voor het huis. Ons geld gaat vooral naar de kinderen en naar het huis. Het geloof speelt niet echt een rol in ons gezin. Ik geloof in ‘het goede van de mens’. Ik denk dat veel oorlogen door het geloof in stand worden gehouden. Ik leer mijn kinderen wel dat ze stil moeten zijn als er een vriendje komt dat gelovig is. En ik maak geen varkensvlees als er een moslimvriendje komt eten. Dat vind ik respectvol en ik hoop dat mijn kinderen dat ook zo zien.

Ik hoop dat mijn jongens later goed in hun vel zitten en gelukkig zijn. Een goede baan en wat geld is leuk, maar ik hoop vooral dat ze tevreden zijn met de dingen die ze doen. Verder zou het fijn zijn als iedereen zich wat meer in een ander kan inleven en respect toont voor het anders zijn van een ander, dan krijgen we een leukere, aangenamere wereld.

18

19

Workshops moeders Ria Kools, assistent workshopbegeleider en coupeuse van beroep vertelt enthousiast haar verhaal. ‘Twaalf keer zijn de moeders bij elkaar gekomen om te praten over opvoeding: vroeger en nu, de verschillen en de overeenkomsten. ‘Hoe deden je ouders het? Breng je die opvoedingsdingen net zo over op je eigen kinderen? Waarom doe je de dingen anders?’

Leeftijdsverschillen Er waren moeders met pubers en moeders met kleine kinderen. Dat bood gelegenheid om de ervaring van oudere moeders te kunnen gebruiken. Hieronder zie je een van de bijzondere momenten tijdens de bijeenkomsten.

Een vraag uit de groep was: Geef je extra aandacht als je ziet dat je kind het moeilijk heeft op school? Het antwoord: ‘Als je je kind naar bed brengt, neem dan de tijd om te luisteren naar je kind. Ga op de rand van het bed zitten of doe alsof je bezig bent met opruimen, je hebt tijd om te luisteren. Je kunt dan je kind een gevoel van veiligheid geven waardoor hij je andere dingen verteld dan als je met je kind op de bank zit met de televisie aan. Broertjes of zusjes in de buurt leiden ook af.’

De diepte in De verschillen in geloofsbeleving kwamen regelmatig ter sprake. Hoe geloof je in het dagelijks leven? Vast je? Ga je écht 5x daags bidden richting Mekka? Of lees je voor als je kind gaat slapen? Er ontstond wederzijds begrip en respect voor elkaars manier van geloven. Het vertrouwen naar elkaar toe groeide waardoor ook persoonlijke problemen makkelijker ter sprake kwamen.

Geheime boodschap Het tweede gedeelte van de bijeenkomst was gereserveerd voor creativiteit. Moeders ‘versierden’ het T-shirt door te borduren en applicaties erop te maken. Het was voor veel moeders een nieuwe ervaring om met naald en draad, echt handwerk, de T-shirts zo aantrekkelijk mogelijk te maken. Tijdens de laatste bijeenkomsten zijn er geheime boodschappen voor de jongens in de T-shirts verwerkt. Ze gebruikten hun éigen taal, een geheimschrift, verstopte briefjes en nog meer, maar dat blijft geheim!

De tweede verdieping Tijdens het werken ontstonden er gesprekken naar aanleiding van het eerste –opvoedings-deel van de workshop. Hier werden de onderwerpen nog eens extra uitgediept. Een geweldige ervaring voor de vrouwen, voor sommigen was vrij kunnen praten zonder echtgenoot óók een winstpunt. Anderen hadden het idee een extra taalles te volgen. Maar ook alledaagse onderwerpen kwamen voorbij, over je huishouden runnen, schoonmaaktips en handigheidjes. Alles wat je wilde weten kon je vragen, niets was vreemd. In beide groepen ontstond saamhorigheid, een zorgen voor elkaar. Als iemand een nare ervaring had kon die gedeeld worden met de anderen, er werd geluisterd, meegeleefd en advies gegeven.

20

21

22

23 19

Workshops ZONEN Voor de workshops van de Zonen hadden we iemand nodig die de taal van de jongeren spreekt en in hun stijl passend het thema opvoeding handen en voeten kon geven. Sander op den Dries vertelt: ‘Claire Bolt en ik hebben samen een aantal workshops bedacht die de jongeren zouden aanspreken. De creatieve vertaalslag was erg belangrijk en ik vind dat we daarin goed geslaagd zijn. Van mindmaps maken tot graffiti, de jongens waren bij alle onderdelen enthousiast.’ ‘Soms raakten de verhalen van de jongeren mij, er was zo’n groot verschil in thuissituaties dat zelfs ik met mijn oren stond te klapperen.

Mijn vader slaat me

zijn het project. Hun moeders Twee neven doen mee aan de van el de een or n oom zorgt vo allebei gescheiden en hu te en bb he gens uit de groep opvoeding. Ook andere jon heeft ders. Een van de jongens maken met gescheiden ou dens de presentatie van zijn ‘moeite met zijn vader’. Tij ofd is otste probleem in mijn ho mindmap zegt hij: ‘Het gro mij hij ft gee n straat tegen en da mijn vader. Ik kom hem op ijk gel hij h vind ik dat niet erg, als vaak een pak slaag. Op zic at j sla geen gelijk wanneer hij mi heeft. Maar vaak heeft hij .’ en daar ben ik erg boos om re ot contrast met een ande gro Dit vormt dan weer een hij van de mindmap komt jongen. Tijdens het maken t zijn l erg veel mazzel heeft me er achter dat hij toch we zegt Hij . eft he is ukkig en fijn thu ouders, en dat hij een gel ten.’ pra r ove is k, dan kan ik er thu ‘Als er iets is, wat dan oo

Ik leer mijn moeder Nederlands Gervelle komt uit Angola en woont samen met zijn moeder en zijn zusjes. Hij is zijn moeder beter Nederlands aan het leren, zodat zij een baan kan vinden. Hij heeft ambities om rijk te worden, maar zal eerst zijn geld verdelen onder zijn familie om er voor te zorgen dat iedereen kan studeren.

‘Wat ik vooral bijzonder vind’, zegt Sander ‘is dat jongens zoveel respect voor elkaar hebben. Er waren bijvoorbeeld enorme verschillen in geloofsovertuiging, en toch luisterden ze naar elkaar zonder elkaar te dissen. Een van de jongens vertelde over zijn thuissituatie, dat hij elke week van zijn ouders naar de kerk moet. Daardoor ontstond er een discussie over geloof, de kerk en de moskee. Het bleek dat de Islamitische jongens met plezier naar de Koranles gingen, terwijl de Christelijke jongens met tegenzin naar de kerk gingen. De Christelijke jongens vroegen met verbazing, ‘je gaat toch niet voor de lol naar een geloofsles? Tegelijkertijd was er respect: ‘ goh, dat hij dat doet, uit zichzelf’. Dit was een eye-opener voor beide partijen, een bijzonder moment in de groep.”

Chillen Naast de workshops mindmap, graffiti, T-shirt design, was er ook de workshop rap. Deze werd gegeven door Wan, een bekende rapper uit Deventer van de groep Fata. De workshop bestond uit het schrijven van teksten, en daarna je eigen tekst rappen. De raps zijn te beluisteren op de tentoonstelling.

24

25 Ik ben giedo kom uit ‘96 uit Deventer woon in Diepenveen, eigenlijk kom ik er niet mee me ouders gingen scheiden, Nee ik zat

Alleen een andere man Waar ik nu niet meer tegenkan Wat kan ik doen, MAM?

Iedereen zoekt toch ze eigen gang slaap in me Ben alleen maar aan het chillen, of ik bed Doe alles waar ik zin in heb Volg me eigen weg Dat is zo gezegt Je leeft maar 1 keer Niet 1 keer meer Ook al ben je skeer Leef je eigen leven zoals een miljonair Dus, val niet in de goot d Je leeft maar 1 keer en gaat 1 keer doo Ik klim naar boven, helmaal na de top Het was geen gefock Jullie kunnen niet aan mij tippen Jullie zijn de minderen

Mijn naam is Gervelle Ben 16 jaar en ben Ango lees Ben trots op mijn geboo rteland Luanda De hoofdstad van Angola Als je niet wist, het ligt in Afrika

Ik heb lil sister en lil bro, Hij moest eens weten ik hij is nog in Afrika, Me dad en mom zijn uit mis hem zo elkaar, mens die heeft het zwaar En van binnen voelde ik me naar Want wat

me vader besloot vond ik raar Ook al de toestand is me moot LAYLOW Pakte de mic en mijn art iste naam is G-MZO I love my family so Daarom wil ik later een mo oie baan en mooie auto Ik weet een slime chimeid voor mezelf En hoop dat ze goed kook t Zo niet, ik lus haar sexy lich aam ook Ik ga zelfverzekerd door het leven En hou me hoofd hoog Ben geblest van boven Leer me beter kennen om dat te geloven

Tips voor ouders en opvoeders Wees niet te streng voor je kinderen Niet te agressief, blijf rustig Meer respect voor je ouders en mensen in de samenleving Zeg als ze iets goed of fout doen, dan kun je erover praten

26

27

Quotes Opvoeding er hetzelfde nnen dat ik ongeve Helaas moet ik beke ik geen daan heb. Doordat als mijn moeder ge el, met mijn veel, eigenlijk te ve partner had heb ik d niet mee ken waar je een kin za , eld de ge r te ch do era ) denk ik nu. ( Barb lastig moet vallen,

LIEFDE KIND

Mijn moeder was heel streng, wij mochten ons niet bemoeien met de problemen die er tussen mijn ouders waren. Hier in Nederland is dat heel anders. Kinderen hebben een grote mond en spreken hun ouders tegen, dat vind ik niet goed. ( Luisa ) Mijn moeder gaf toen ze ziek werd, alle verantwoordelijkheid, ook voor onze opvoeding uit handen. ( Patricia )

Boodschappen ouders We vieren Kerst en Ik vind familietradities erg belangrijk. oel ik mijn broers Pasen met iedereen samen, en dan bed der natuurlijk. en zussen en hun kinderen en mijn moe niet meer mee, dat is Tegenwoordig gaan de jongens weleens Kerst vind ik het heel okee, ik gun ze hun vrijheid, maar met jammer als ze er niet zijn. ( Jenny )

Geloof

Net als mijn vader vind ik het belangrijk om ’rekening te houden met elkaar en met de samenleving’. ( Jorien ) Wat ik goed vond aan mijn opvoeding was dat mijn moeder ons zo gestimuleerd heeft om een opleiding te doen en zelfstandig te worden. En dat zij ons het vertrouwen heeft gegeven om zelf onze weg te gaan, we mochten niet liegen, niet roken en geen stiekeme relatie aangaan. Dat wil ik voor mijn kinderen nu ook. ( Sita )

Hij is christelijk en zijn ouders hebben nog geprobeerd om ons, vooral mij, op andere gedachten te brengen rondom de zwangerschap. Ik heb hem toen een ultimatum gesteld, óf je blijft bij mij óf je gaat nu weg, maar niet na 9 maanden. ( Patricia )

d in de oorlog, anders God heeft mij gesteund en bescherm en ik bidden elke dag was ik er niet meer geweest. Mijn zoon van de kerk, zelfs als ik er om kracht. Hij keert zich nog niet af niet ben, bidt hij wel. ( Léonie ) htig, de lichtjes en de ballen. Mijn Mijn zoontje vond de kerstboom prac en op de webcam en werden ouders (Javaans geloof) hebben dat gezi niet kunnen uitleggen. ( Ratih ) boos, ik heb het hen jammergenoeg

le liefde die langrijk voor me. Al be el he is j hi , tje s. Ik mijn zoon e weer volledig men Ik ben heel blij met hem. Nu voel ik m n aa ik ig ef kk ge lu b, ge he zond en ik nooit gekregen n. Gelukkig is hij ge ele sp n, de ou sth va n, kan naar hem kijke . ( Fatoumata ) nd rla de Ne zijn we in

Bij ons op school werd er geslagen met een houten stokje op de vingers als je het antwoord niet wist. Ik ben blij dat mijn kinderen in Nederland naar school kunnen. ( Luisa )

Jongen / meisje een meisje heel erg moeten respecteren In de puberteit vind ik dat de jongens e hun hormonen. Ons meisje zal ik goed en zich niet mogen laten leiden door en ens jong de passen voor puberen voorlichting geven en vertellen op te ueline ) rondvliegende jongenshormonen. ( Jacq

Boodschappen naar kind hij wil worden, Mijn zoontje mag later zelf kiezen wat best doen’ en hij moet natuurlijk wel naar school, ‘zijn Hij krijgt hier dan ‘dankbaar zijn’ voor de mogelijkheden. Guinee. ( Fatoumata ) toch kansen die ik niet gehad heb in

Ik zou nog wel een dochter willen hebben, meisjes zijn lief en rustig en zij kan me dan helpen in de huishouding later. ( Ratih )

Mijn kinderen doen aan ruilhandel, maar ik leer ze dat het niet allemaal ‘voor wat, hoort wat’ is. Soms moeten ze gewoon helpen. ( Patricia )

Ik hoop dat hij een dappere, onderzoekende houding heeft en in staat is om discriminatie te weerstaan, door goed te luisteren en tegelijk weerbaar te zijn. ( Ratih )

Vaders

Mijn vader kreeg een hernia en werd voor de helft afgekeurd. Mijn moeder heef t Mijn vader kwam af en toe koffiedrinken, daarna het boe renbedrijf doorgezet, eerst meer contact zat er niet in. Hij betaalde met hulp van buren en kennissen. Zij deed geen alimentatie, doordat hij regelmatig dus alles en dat was véél. ( Jenny ) weer ergens anders werkte, was er niets continu, ook het geld niet. ( Julia )

Mijn gescheiden moeder sprak over haar nieuwe vriend als ‘je vader’, dat was hij niet voor mij. ( Patricia )

Huwelijk We delen de zorg voor onze zoon en het huishouden, mijn vriend kookt ook en maakt schoon. We hebben een relatie waarin we veel praten en overleggen, écht gelijkwaardig. ( Mona )

Ik zie trouwen als een publiekelijk bekend geven dat je ergens voor gaat, voor iemand gaat. Ik denk dat de samenwoners te weinig lef hebben. ( Jenny )

28

29

MOEDERS & ZONEN IN CIJFERS • • • • • • • • • • • • •

9 introductiebijeenkomsten 17 interviews bij moeders thuis 2 x 8 workshops voor 12 tot 18 Moeders 6 workshops voor 7 Zonen 30 spuitbussen graffiti 2 schuttingen voor Moeders (ODE2MUM) 1363 foto’s 45 T-shirts 6 workshops ‘presentatie’ 8 fotorollen voor de tentoonstelling 17 motto’s voor de samenleving 1 tentoonstelling 2500 boekjes

Mensen en landen

Medewerkers Moeders & Zonen

Moeders uit: Angola (2 moeders), Curaçao, Guinee, Indonesië, Irak, Nederland (8 moeders), Nigeria, Turkije, Oezbekistan, Rusland en Rwanda.

Frank Leenen Claire Bolt Tobias Krone Erna van Dellen Ria Kools Sander op den Dries Harco Rutgers Jonathan Tan

Jongens van 14-16 jaar uit: Nederland(3), Angola en tweedegeneratiejongeren uit Turkije(3).

procescoördinator emancipatie/ participatie Cambio projectleider fotograaf interviews, trainer presentatie, boekje assistent workshopbegeleider Moeders workshopbegeleider Zonen, grafisch vormgever vormgever, basisidee T-shirts FATA rapper

30

31

Colofon Cambio als projectuitvoerder Cambio is het buurtbeheerbedrijf in Deventer en voor gemeente, bedrijven en actieve burgers een vertrouwde partner in het schoon, heel en veilig houden van de woonomgeving. Cambio voert haar werk uit op een bijzonder manier: samen met de bewoners, de doelgroepen en liefst met inzet van mensen die niet direct op de reguliere arbeidsmarkt aan de slag kunnen. Het werk van Cambio bestaat dus niet alleen uit ‘schoonmaken’ maar is er vooral op gericht om mensen te versterken (emanciperen) en ze weer zoveel mogelijk mee te laten doen (participeren). De gemeente Deventer heeft bij Cambio de opdracht neergelegd om een viertal emancipatie/ participatieprojecten uit te voeren, waaronder het project Moeders & Zonen. (kijk op www.cambiodeventer.nl / emancipatie, participatie).

Dit boekje werd uitgegeven door Cambio te Deventer In het kader van Project Moeders & Zonen Op Moederdag 8 mei 2011 Interviews, tekst en eindredactie Erna van Dellen vormgeving Sander op den Dries Fotografie Tobias Krone Redactie

Claire Bolt, Erna van Dellen, Frank Leenen

Oplage

2500 exemplaren

Cambio Diepenveenseweg 1b 7413 AK Deventer Tel.0570-622210 [email protected] www.cambiodeventer.nl www.ode2mum.nl

Met dank aan

Kopiëren · printen Mr. H.F. de Boerlaan 21107, 7411 AJ DEVENTER T. 0570 622250 [email protected]

www.cambio.nl