10 In deze brochure wordt informatie gegeven over milieuverontreinigende stoffen in moedermelk. Uit onderzoek op dit terrein blijkt telkens weer dat het geven van borstvoeding de natuurlijke groei en ontwikkeling van baby’s waarborgt, ondanks dat deze stoffen in de melk voorkomen. Er is dan ook geen reden om het geven van borstvoeding af te raden.
Moedermelk en het milieu
2
Kwaliteit van moedermelk Af en toe is er hernieuwde aandacht voor de effecten van milieuverontreinigende stoffen op de kwaliteit van moedermelk. Als er een nieuwe groep stoffen in de belangstelling komt te staan, kan het zijn dat ook voor deze stoffen wordt aangetoond dat ze in moedermelk voorkomen. Dit wil echter niet zeggen dat die stoffen eerder niet in moedermelk aanwezig waren, maar ze stonden niet of minder in de belangstelling of waren nog niet bekend. Ondanks dit alles lijkt onderzoek erop te wijzen dat moedermelk op grond van de kwaliteit royaal de voorkeur heeft boven kunstvoeding. Meer over de speciale eigenschappen van moedermelk is te vinden in VBNbrochure nr. 1 ‘Borstvoeding: een goed begin’. Om welke stoffen gaat het? Het gaat bij milieuverontreiniging om stoffen, die niet of slecht worden afgebroken, zowel in het milieu als in mens en dier. Deze stoffen worden kortweg PBT-stoffen genoemd, omdat zij persisteren (lang aanwezig blijven), bioaccumuleren (zich opstapelen) en toxisch zijn (giftig). Voorbeelden van deze stoffen zijn zware metalen (zoals lood, cadmium en kwik), radioactieve stoffen, bestrijdingsmiddelen en stoffen afkomstig uit industriële processen. Een belangrijke groep milieuverontreinigende stoffen wordt gevormd door de organochloor-verbindingen. Hiertoe be-
Eieren 3% Vis 22%
Zuivelproducten 30%
Plantaardige producten 5% Industriële oliën en vetten 14%
Vleesproducten 26%
Bijdrage van voedingsmiddelen aan de algemene levenslange blootstelling aan dioxinen in Nederland. Bron: RIVM
horen bestrijdingsmiddelen zoals DDT, en polychloorbifenylen (PCB’s). Ook PCDD’s en dibenzofuranen (PCDF’s) vallen hieronder; deze laatste twee stoffen worden dioxinen genoemd. Organochloorverbindingen zijn vetoplosbaar en stapelen zich daardoor op in het vet van mens en dier. Aanvankelijk wist men niet dat deze voor mens en milieu gevaarlijke stoffen vrijkwamen bij productie- en verbrandingsprocessen. Inmiddels zijn het gebruik en de productie van veel bestrijdingsmiddelen en PCB’s verboden. Eind jaren tachtig bleken vuilverbrandingsinstallaties de belangrijkste bron van dioxinen. Door het verbeteren van de verbrandingstechnologie is de uitstoot in Nederland nu verwaarloosbaar. Een andere groep verbindingen wordt
gevormd door de polybroombifenylen (PBDE’s), die worden gebruikt als brandvertragers in allerlei materialen, zoals meubelstoffering en kleding. Qua milieuverontreinigende werking lijken zij op PCB’s. Blootstelling al in de baarmoeder We krijgen het overgrote deel van de PCB’s en dioxinen binnen via de voeding. Ruim de helft van de dagelijkse inname komt uit zuivelproducten en vleesproducten (zie illustratie). Een zwangere heeft de stoffen dus in haar lichaam en via de placenta vindt overdracht plaats naar de zich ontwikkelende baby. Die komt er daarom al vanaf de conceptie mee in aanraking. Als de vetvoorraad van de moeder tijdens de borstvoedingsperiode wordt aangesproken, komen deze stoffen in de moedermelk terecht. Milieuverontreinigende stoffen in moedermelk • Er wordt op dit ogenblik in Nederland geen systematisch onderzoek gedaan naar milieuverontreinigende stoffen in moedermelk. In de jaren tachtig en negentig werden in ons land gedurende vijftien jaar om de vijf jaar PCB’s en dioxinen in moedermelk bepaald. Toen na maatregelen, die vooral de vuilverbranding betroffen, een duidelijke daling optrad in de gehalten, heeft het RIVM dit onderzoek beëindigd. • De bijdrage van borstvoeding aan de
totale PCB- en dioxine-inname is relatief laag in vergelijking met de prenatale blootstelling via de placenta en de jarenlange inname via de voeding. • Een vegetarisch dieet zal geen garantie zijn voor lage gehaltes verontreinigingen in moedermelk, omdat melk en kaas dan een belangrijke voedingsbron zijn.
3
4
Normen voor PCB’s en dioxinen in moedermelk Zoals voor vitaminen de ADH (aanbevolen dagelijkse hoeveelheid) bestaat, is er de TDI (toegestane dagelijkse inname) voor dioxinen en andere gevaarlijke stoffen. Deze waarde gaat uit van levenslange blootstelling en is met een aanzienlijke veiligheidsmarge vastgesteld. Geen dioxinen is het beste. Men kan zich afvragen of er een veilige norm bestaat en er wordt dan ook gestreefd naar een totale verwijdering uit het milieu. Uit berekeningen blijkt dat de TDI voor dioxinen en verwante verbindingen bij volledige borstvoeding wordt overschreden. Dat betekent niet dat borstvoeding geven beperkt moet worden. Onderzoek wijst erop dat kunstgevoede kinderen qua neurologische en cognitieve ontwikkeling ongunstig afsteken tegen hun borstgevoede leeftijdgenootjes, die - bij blootstelling in dezelfde mate tijdens de zwangerschap - via de moedermelk meer blootgesteld zijn aan PCB’s en dioxinen. Borstvoeding (het proces) en moedermelk (het product) lijken de ongunstige effecten op het gebied van de ontwikkeling niet alleen op te heffen, maar zelfs tot een ontwikkeling te leiden die gunstiger is dan bij kunstgevoede kinderen. Risico’s van milieuverontreinigende stoffen Voor de meeste ongewenste stoffen geldt dat de gevolgen voor de mens on-
voldoende duidelijk zijn. De giftigheid van deze stoffen voor de mens is bekend als gevolg van giframpen, waarbij mensen aan extreem grote hoeveelheden van een dergelijke stof werden blootgesteld. Normaal komen mensen slechts met zeer kleine hoeveelheden van deze stoffen in aanraking. De gevolgen daarvan zijn anders dan bij hoge blootstelling en spelen zich af op het gebied van ontwikkeling van weefsels en regulatie van hormonale systemen.
Er is tot nu toe nog niet aangetoond dat de gezondheid van kinderen die borstvoeding krijgen te lijden zou hebben onder deze stoffen die eigenlijk in moedermelk niet thuishoren. Integendeel, er zijn aanwijzingen dat borstvoeding eventuele schade die al in de baarmoeder is veroorzaakt, weet te herstellen. Door een commissie van de Gezondheidsraad zijn circa tien jaar geleden adviezen uitgebracht over de kwaliteit van moedermelk. De commissie concludeert dat de aanwezigheid van PCB’s en dioxinen in het milieu ongewenst is. Zij behoren niet in moedermelk aanwezig te zijn. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie heeft destijds een schatting gemaakt van de risico’s van PCB’s en dioxinen in moedermelk, op basis van de toen beschikbare informatie. De conclusie was vergelijkbaar met de Nederlandse situatie en hield in dat het duidelijk is geworden dat kinderen al met een zekere mate van vervuiling geboren worden. Met name in het eerste trimester van de zwangerschap, waarin er een zeer snelle groei plaatsvindt en alle vitale organen worden aangelegd, kunnen de vervuilende stoffen van invloed zijn op de genetische ontwikkeling. Wat daarvan de gevolgen zijn, is nog niet bekend. Wel lijkt een geruime periode borstvoeding de schade voor de baby binnen de perken te houden.
PCB’s en dioxinen In 1990 is in Groningen en Rotterdam het Nederlandse Moedermelkproject gestart. Er wordt gekeken naar de effecten van blootstelling aan PCB’s en dioxinen voor en na de geboorte op de gezondheid van kinderen. De ontwikkeling van 200 kinderen die borstvoeding hebben gekregen, wordt vergeleken met die van 200 kinderen die kunstvoeding kregen. De resultaten tot de leeftijd van 9 jaar zijn bekend. Daarnaast volgt men in Amsterdam sinds 1990 een groep van ongeveer 50 kinderen. De (geringe) invloed van deze stoffen op de ontwikkeling blijkt voornamelijk het gevolg van blootstelling eraan voor de geboorte. Zie de conclusies op pagina 6.
5
6
• Een kind dat voor zijn geboorte hoge concentraties aan dioxinen en PCB’s binnenkreeg, liep daardoor een geringe ontwikkelingsachterstand op die op de leeftijd van 18 maanden meetbaar was. Dit effect was verdwenen op de leeftijd van 42 maanden. • Een hogere blootstelling aan PCB’s en dioxinen tijdens de zwangerschap resulteerde in een iets achtergebleven motorische ontwikkeling op de leeftijd van drie maanden. • Bij zeven maanden was de motorische ontwikkeling van kunstgevoede kinderen minder ver gevorderd dan die van borstgevoede kinderen. • Ten opzichte van de normale mentale ontwikkeling van kinderen in de met moedermelk gevoede groep stak de ontwikkeling in de kunstgevoede groep negatief af. PCB’s en dioxinen hadden op die normale ontwikkeling geen negatief effect. • Met 18 maanden was de neurologische ontwikkeling van kinderen die kunstvoeding kregen, minder ver gevorderd dan de borstgevoede kinderen. • De baby groeit heel snel het eerste jaar en er wordt aangenomen dat daarmee de vervuiling wordt ‘verdund’. Echter, in borstgevoede kinderen worden hogere waarden van PBT’s aangetroffen als zij tussen de tien en twaalf jaar zijn, in vergelijking met hun kunstgevoede leeftijdgenootjes. Of dit effect heeft op hun functio-
neren, is niet bekend. • Prenatale blootstelling geeft een verhoogde kwetsbaarheid voor infectieziekten zoals waterpokken en middenoorontsteking, maar allergieën komen minder voor. Dit effect op de immuniteit is reeds bij zeer lage gehalten aan PCB’s te vinden. • Op de leeftijd van 42 maanden werd een geringere cognitieve ontwikkeling geconstateerd in relatie tot prenatale blootstelling aan PCB’s. Deze was duidelijker in de kunstgevoede groep dan bij de kinderen die borstvoeding hebben gekregen, hoewel deze laatste groep postnataal aan hogere concentraties PCB’s was blootgesteld. • Kunstgevoede kinderen vertonen minder hoog-niveau spelgedrag dan kinderen die borstvoeding kregen. • Op de leeftijd van 6,5 jaar leek geen negatief effect aanwezig te zijn op de cognitieve en motorische vaardigheden als gevolg van blootstelling aan PCB’s en dioxinen rond de geboorte. Opgemerkt moet worden dat hierbij niet kon worden vergeleken met een controlegroep die géén vervuilende stoffen had binnengekregen.
Gebromeerde vlamvertragers Sinds de negentiger jaren komen er gebromeerde vlamvertragers in het milieu voor. De blootstelling vindt niet plaats via de voeding, maar via het inademen van stof, waarop de chemische verbindingen zich gehecht hebben. Daardoor hebben kinderen, die laag bij de grond spelen, vaak hoge gehalten. De stoffen zijn veel beter afbreekbaar dan dioxinen en stapelen daardoor niet zo op in het vetweefsel; ze worden met de ontlasting uitgescheiden. Ze zijn inmiddels verboden, maar in oudere apparatuur, zoals computers en meetapparatuur, zijn ze nog aanwezig en kunnen ze de mens besmetten. Deze gebromeerde stoffen zijn minder agressief dan de gechloreerde verbindingen, maar horen evenmin thuis in de moedermelk of in de moeder. In Groningen werd in 2005 onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van gebromeerde verbindingen (o.a. PBDE’s, poly-bromo-diphenyl-ethers) in het navelstrengbloed en mogelijke effecten op de baby. De stoffen konden worden aangetoond in het navelstrengbloed en er werden zowel negatieve als positieve effecten gevonden. Op diverse punten werd de ontwikkeling van het kind in het eerste levensjaar ongunstig beïnvloed door deze nieuwere stoffen. Het verbieden van een aantal van deze stoffen door de Europese Commissie in 2004 is dan ook een terechte beslissing. Helaas zijn ze nog niet allemaal verboden.
Bovendien blijven deze stoffen nog lang in ons milieu, omdat matrassen en meubels en dergelijke niet ieder jaar worden vernieuwd. In moedermelk zijn deze stoffen ook aangetoond. Bovengenoemd onderzoek is echter niet gebaseerd op onderzoek naar moedermelk. Alle negatieve bevindingen hangen samen met de prenatale blootstelling. Zware metalen Kwik en lood kunnen beide in moedermelk voorkomen, maar ook voor deze zware metalen geldt, dat de prenatale blootstelling de meest gevaarlijke is. Voor kwik geldt, dat het vooral in vis voorkomt. Hoewel vis aan de ene kant waardevolle vetten bevat, draagt het eten ervan anderzijds dus een risico in zich. Als men geen vis eet, is de belasting daarom laag. Het weinige kwik dat via andere bronnen in het lichaam komt, wordt snel via de urine uitgescheiden. Wel moedermelk De verontreiniging van ons milieu is een probleem dat al tientallen jaren speelt, maar kinderen die in die tijd borstvoeding hebben gekregen, blijken niet ongezond te zijn. Integendeel, telkens ontdekt men weer nieuwe positieve effecten van borstvoeding op de gezondheid van kinderen. Ondanks de verontreinigende stoffen in moedermelk zijn borstgevoede kinderen als groep gezonder dan kunstgevoede
7
8
kinderen. De gunstige werking van moedermelk lijkt de schade door de prenatale blootstelling aan giftige stoffen te neutraliseren of zelfs te overcompenseren. Bovendien zijn de afgelopen jaren de gehaltes van de PCB’s en dioxinen in moedermelk duidelijk gedaald ten opzichte van de gehaltes die golden voor de baby’s die in de nu nog lopende onderzoeken worden bestudeerd. De conclusies van deze onderzoeken zijn dus niet zonder meer van toepassing op de huidige generatie zuigelingen. Meer dan melk alleen Met borstvoeding geef je de voeding aan je kind die is afgestemd op wat baby’s nodig hebben. Zowel je melk als het intensieve lichamelijke contact dat je
met je baby hebt door het voeden, zijn belangrijk voor zijn optimale groei en ontwikkeling. Voor de moeder is borstvoeding geven eveneens gezond: zonder borstvoeding heeft ze langduriger bloedverlies na de bevalling, keert de menstruatie sneller terug en duurt het vaak langer voor ze terug is op haar gewicht. Zonder langdurig borstvoeding geven stijgt de kans op borstkanker (voor de menopauze), eierstokkanker, diabetes type 2 en op botontkalking op latere leeftijd. Kun je zelf iets doen? De belasting aan PCB’s en dioxinen treedt voor het overgrote deel op via onze voeding. Wanneer je je hele leven lang het gebruik van dierlijke vetten beperkt, niet in gebieden leeft met een
sterke luchtverontreiniging en geen materialen in huis hebt waarin vervuilende stoffen aanwezig zijn, zul je minder gif opslaan in je weefsels. De invloed van de voeding tijdens de duur van de zwangerschap op de gehaltes in bloedplasma is in die zin gering, dat die negen maanden een relatief korte periode van je leven beslaan. De stapeling vond plaats in de jaren daarvoor. Een gezond leefpatroon is goed voor je hele systeem. Mocht je eerder niet zo veel aandacht aan je voedingspatroon hebben besteed, dan kan je zwangerschap of je borstvoedingsperiode een mooie stimulans zijn om daarin verandering aan te brengen. Je kunt daarmee weliswaar niet je eigen gehaltes drastisch omlaag brengen, maar je went je dan wel gezonde gewoontes aan en die hebben een positieve invloed op je opgroeiende gezin. Als je baby met jouw gezonde pot gaat mee-eten, zal hij vanaf jonge leeftijd zijn eigen inname van vervuilende stoffen kunnen beperken. Ten opzichte van zijn totale levensduur, geef je maar relatief korte tijd borstvoeding. Daardoor blijft de invloed van jouw melk op de vervuiling van je baby beperkt. Door niet extreem te lijnen, kun je wel enigszins voorkomen dat de opgeslagen giftige stoffen in grote(re) hoeveelheden in de borstvoeding komen. Meestal verdwijnen de extra kilo’s van de zwangerschap vrij snel vanzelf als de borstvoeding die vetreserves aanspreekt. Blijf je toch te zwaar, dan is
10
van geleidelijk gewichtsverlies, niet meer dan 500 tot 750 gram per week, niet aangetoond dat het de melkproductie (of de melkkwaliteit) nadelig beïnvloedt. Bij een (ingrijpende) verandering van eetpatroon of voor informatie over specifieke voedingsmiddelen kan het verstandig zijn advies te vragen aan een diëtist of bij het Voedingscentrum. Oplosmiddelen en roken Wees voorzichtig met het gebruik van oplosmiddelen, die bijvoorbeeld voorkomen in lijm, verf en kwastenreiniger. Ze zijn slecht voor je eigen gezondheid. Als je hier in grote mate mee in contact komt, kunnen ze bovendien in je melk komen. In de praktijk betekent dit, dat je er alleen mee moet werken in goed geventileerde ruimten en dat je huidcontact
moet vermijden. Bedenk dat roken in nabijheid van je baby in feite luchtverontreiniging betekent. Sigarettenrook bevat dioxine en komt door rechtstreeks inademen en via de moedermelk bij je kind terecht. Rook niet vlak voor een voeding of in de nabijheid van je baby. Meer informatie hierover is te vinden in het VBN-informatieblad voor zorgverleners ‘Borstvoeding in combinatie met alcoholgebruik en roken’. Tot slot Van tijd tot tijd zullen er waarschijnlijk steeds opnieuw alarmerende berichten in de pers verschijnen over vervuiling in de moedermelk als afspiegeling van ons millieu. Bedenk dan dat de mogelijke invloed van deze stoffen er ook al was voordat ze in de belangstelling stonden. Ook wij als volwassenen worden aan die stoffen blootgesteld. Er is geen misverstand over mogelijk: milieuverontreinigingen horen niet thuis in moedermelk en de ontdekking van nieuwe lichaamsvreemde stoffen in moedermelk is zorgwekkend. Zoals gezegd heeft dit gelukkig al tot veel overheidsmaatregelen geleid die de productie en uitstoot van deze stoffen verbieden of, als dat (nog) niet volledig mogelijk is, beperken. Ondanks dat de verontreiniging niet geheel uit het milieu en de moedermelk is verdwenen, blijft borstvoeding de optimale voeding voor je baby.
Uitgaven van de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk Brochures 1 Borstvoeding: een goed begin 2 Borstvoeding: de eerste weken 3 Voorkomen en genezen van pijnlijke tepels 4 Borstvoeding en vaste voeding 5 Als je baby huilt 6 Te weinig melk 7 Borstvoeding voor een meerling 8 Afkolven van moedermelk 9 Borstvoeding en een baan 10 Moedermelk en het milieu 11 Te veel melk 12 Borstvoeding voor een couveusebaby 13 Borstontsteking 14 Borstvoeding na een keizersnede Prijzen (inclusief porto) 1 brochure per stuk 2 of meer brochures per stuk 1 set brochures 14 stuks
2 2 2
2 9,00 2 18,00 2 65,00 2 148,00
Themanummers van verenigingstijdschrift BN Naast achtergrondinformatie bevatten deze themanummers veel ervaringsverhalen. Borstoperaties en borstvoeding Borstvoeding voor meer dan één Borstvoeding en een baan Borstvoeding voor zorgenkindjes Borstvoeding en allergie Borstvoeding na een keizersnede Moedermelk, maar (nog) niet aan de borst De rol van de partner
Via internet: www.borstvoedingnatuurlijk.nl De levertijd bedraagt ongeveer één week. Prijswijzigingen voorbehouden. Indien deze brochure meer dan drie jaar oud is, informeer dan of er een nieuwe uitgave bestaat.
1,95 1,70 15,00
Voor grotere hoeveelheden van dezelfde brochure gelden de volgende prijzen: 10 brochures 25 brochures 100 brochures 250 brochures
Uitgaven bestellen Telefonisch: Het telefoonnummer van onze VBN-bestelservice wordt doorgegeven via de informatietelefoon: (0343) 57 66 26.
2 2 2 2 2 2
8,00 8,00 8,00 8,00 8,00 8,00
2 2
8,00 8,00
Colofon © VBN december 2009 Oplage: 10.000
Fotografie: Wilco van Dijen, Wijk bij Duurstede Vormgeving: HBG Design bv, Nieuwegein Druk: Drukkerij Van Meurs bv, Ridderkerk Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op andere wijze dan ook, zonder voorafgaande, schriftelijke toestemming. De VBN geeft wetenschappelijk onderbouwde informatie over borstvoeding. Hoewel met de grootste zorg verzameld en weergegeven, kan het gebeuren dat geboden informatie niet correct of onvoldoende duidelijk is. De VBN aanvaardt hiervoor geen aansprakelijkheid.
11
Lidmaatschap De contributie bedraagt minimaal 2 22,00 per jaar. Leden ontvangen vier keer per jaar het verenigingstijdschrift BN. Dit bevat onder andere verenigingsnieuws, ervaringsverhalen, artikelen over borstvoeding en wetenschappelijke achtergronden. Je kunt ook gebruikmaken van de verenigingsbibliotheek. Wil je lid worden van de vereniging, meld je dan aan via de website of via het postbusadres.
Postbus 119 3960 BC Wijk bij Duurstede Informatietelefoon: (0343) 57 66 26 www.borstvoedingnatuurlijk.nl
VBN: informatie en steun De Vereniging Borstvoeding Natuurlijk is opgericht in 1978. Zij is een vrijwilligersorganisatie die informatie geeft aan (aanstaande) ouders en andere belangstellenden. Dit gebeurt onder andere door middel van 14 brochures, themanummers van verenigingstijdschrift BN, een telefonische informatiedienst, een website en een netwerk van contactpersonen. Brochures van de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk 1 Borstvoeding: een goed begin 2 Borstvoeding: de eerste weken 3 Voorkomen en genezen van pijnlijke tepels 4 Borstvoeding en vaste voeding 5 Als je baby huilt 6 Te weinig melk 7 Borstvoeding voor een meerling 8 Afkolven van moedermelk 9 Borstvoeding en een baan 10 Moedermelk en het milieu 11 Te veel melk 12 Borstvoeding voor een couveusebaby 13 Borstontsteking 14 Borstvoeding na een keizersnede Contactpersonen en informatiebijeenkomsten In veel plaatsen in het land worden voor zwangeren en voedende moeders informatiebijeenkomsten georganiseerd door VBN-contactpersonen die zelf hun kind(eren) borstvoeding hebben gegeven en die bij de vereniging een opleiding hebben gevolgd. Je kunt er praktische informatie krijgen, ervaringen uitwisselen en VBN-brochures kopen. Website: www.borstvoedingnatuurlijk.nl Wil je weten of er bij jou in de buurt informatiebijeenkomsten worden gehouden, wil je per mail een borstvoedingsvraag stellen of zoek je informatie en tips over borstvoeding, bezoek dan de website van de VBN. Via de site kun je ook informatiemateriaal bestellen en naar het borstvoedingsforum gaan, waar je ervaringen kunt uitwisselen met andere borstvoedende vrouwen. Telefonische informatie Vragen over borstvoeding kun je ook telefonisch stellen. Via de website kun je namen en telefoonnummers van contactpersonen vinden. Ook via de informatietelefoon (0343) 57 66 26 worden namen van contactpersonen doorgegeven, die je vervolgens kunt bellen.
