Mind. psyche

I N D I E N ST D E R G E N E Z I N G

|

J U N I 2 0 13

Mind your

psyche

WWW.CMF-NEDERLAND.NL

INHOUD

IN DIENST DER GENEZING

n

NUMMER 2 2013

04 Mindfulness in Christus Phillip Troost

07 EMDR Fred Smit

10 Tussen waan en

werkelijkheid Gerard Feller

Colofon Tijdschrift van de Christian Medical Fellowship Nederland jaargang 42, nummer 2 Kwartaaluitgave in oplage van 700 exemplaren ISSN 1382-0656 Redactie Nico Wolswinkel, hoofdredacteur Rianne Wisse-Roest, eindredacteur Caroline van den Berg, Annet Bos-van de Beek, Barend Florijn, Geriska Poortman, Willemien Westerhuis, redacteuren Jeroen Krijnsen, fotoredactie Overige medewerkers Frank Visscher, columnist Tabitha Kieviet-van Immerzeel, Dokter in Dakar Kopij en opgave advertenties Nico Wolswinkel Anker 16, 3904 PL Veenendaal Telefoon: (0318) 541 768 E-mail: [email protected]

Richtlijnen voor het inzenden van kopij Aantal woorden per artikel maximaal 1500. Verwijzingen en noten aan het eind van het artikel plaatsen. Aanleveren bij voorkeur als Word-bestand per e-mail; afbreekfunctie uit. De redactie behoudt zich te allen tijde het recht voor om ingezonden artikelen te redigeren c.q. in te korten.

CMF-Nederland financiëel Informatie over lidmaatschap via het secretariaat. Giro 472146 t.n.v. CMF-Nederland te Utrecht Opzeggingen voor het volgende jaar dienen uiterlijk 30 november van het lopende kalenderjaar bij het secretariaat binnen te zijn. Losse nummers In Dienst Der Genezing € 7,50

Sluitingdata kopij Maartnummer: 15 januari Juninummer: 15 april Septembernummer: 15 juli Decembernummer: 15 oktober

Grondslag, visie en missie van CMF-Nederland De grondslag van de vereniging is Gods openbaring in Christus, zoals deze in de Bijbel tot ons komt. De visie van de vereniging is, dat het geloof in Jezus Christus inspiratiebron is voor de persoon en het werk van de arts. De missie van de vereniging is haar leden door middel van onderlinge ontmoeting, bezinning en verdieping toe te rusten om zowel in hun beroep als daarbuiten aan haar visie inhoud te geven. De vereniging ziet het ook als haar missie om te participeren in de internationale christelijke medische gemeenschap.

Vormgeving & druk First Concept Communications Telefoon: (0183) 623284 Contact CMF-Nederland CMF-Nederland secretariaat Faustdreef 181, 3561 LG Utrecht Telefoon: (030) 263 08 43 Fax: (030) 262 20 50 E-mail: [email protected] Internet: www.cmf-nederland.nl

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

15 ‘Psyche en Geloof’ over EMDR Nico Wolswinkel 17 De drijfveren van… Alwin ten Have

18 Euthanasie bij dementie

28 Oog, oor & blik

27 Nieuwe leden

Barend Florijn

columns 15 Cavia Frank Visscher

29 Studentikoos Het studentencongres Annet Bos-van de Beek

29 Agenda

Gerrie van Voorden

21 Boekrecensie Psychotherapie en spiritualiteit in de praktijk Maarten Otter 22 Boekrecensie Hallucinaties Arie van der Zwan 25 Meditatie CMF Engeland Doctor’s Life Support

24 Dokter in Dakar Woorden met kracht Tabitha Kieviet-van Immerzeel

nieuws

30 Studentikoos De international Medical Student Conference in Londen Anne Wil Veldman

16 Van de bestuurstafel Paul Lieverse 26 Buitenlandse zaken I have a dream Josephine van de Maat

Annet Bos-van de Beek

Van de redactie NICO WOLSWINKEL

Een paar jaar geleden schreef iemand in het wijkblaadje van onze gemeente een kritisch stuk over het gebruik van EMDR (Eye movement desensitization and reprocessing). De week erna viel mijn oog tijdens de kerkdienst op enkele gemeenteleden waarvan ik weet dat zij – succesvol ! - behandeld zijn met EMDR. Dit dilemma vormt het uitgangspunt voor het themadeel van het juninummer. Het lijkt erop dat heel verschillende denkrichtingen met elkaar botsen, wanneer mindfulness en EMDR ter discussie staan. Het is de vraag of de vertegenwoordigers wel dezelfde taal spreken. Fred Smit en Philip Troost hebben een uitgesproken positieve

insteek. Naar hun mening zijn de genoemde methoden wetenschappelijk verantwoord, er is sprake van evidence-based medicine, en liggen er voor christenen geen barrières. Gerard Feller komt tot een heel andere conclusie: EMDR en mindfulness staan haaks op het Bijbelse denken, en een christen moet zich er verre van houden. Een soortgelijk dilemma komen we ook tegen in de beoordeling van andere complementaire geneeswijzen. Wat u er als lezer mee moet? Wel: neem en lees, hopelijk helpt het om uw mening verder te ontwikkelen. Datzelfde geldt voor allerlei andere bijdragen aan dit nummer.

Iedere uitgave van In Dienst der Genezing heeft een themadeel. Wanneer u suggesties hebt voor aan te snijden onderwerpen: een mail met een goede suggestie is genoeg en we zullen de suggestie serieus overwegen. Maar wanneer u iets op de plank hebt liggen, een artikel, een scriptie, of een lezing: schroom niet deze verder bekend te maken. Wellicht is In dienst der Genezing een goed platform. Het laatste jaar kregen we meerdere bijdragen aangeboden; het geeft ons blad meer kleur, letterlijk en figuurlijk! Tenslotte: Caroline van den Berg is aangetreden als nieuw redactielid. Welkom!

Thema PHILIIP TROOST

Mindfulness blijkt een probaat middel te zijn bij stress-klachten, overbelasting, angstgevoelens en depressiviteit. Door aan de hand van concrete vaardigheden te oefenen in een ‘mindfulle’ levenshouding, blijken mensen een beter beheer te krijgen over hun gedachten, gevoelens, verantwoordelijkheden en omstandigheden. Hierdoor verminderen klachten en neemt vitaliteit toe. Maar mogen christenen gebruik maken van dit ‘middel’ dat toch komt aanwaaien vanuit het boeddhisme?

Mindfulness

IDDG n JUNI 2013

in Christus

4

Bijbelse thema’s Om kort te gaan: ik denk dat de boeddhisten door goed te kijken naar de werkelijkheid iets begrepen hebben van hoe het leven bedoeld is door de Schepper, ook als ze die Schepper zelf niet kennen of erkennen zoals Hij zich bekend maakt in de Bijbel. Het is eigenlijk opvallend hoe gemakkelijk Mindfulness-principes terug te vinden zijn in centrale Bijbelse noties. Als het bij Mindful leven gaat om aanwezigheid in het hier en nu, anders gezegd: er echt zijn met je volle aandacht, dan klikt bij een christen meteen de Godsnaam aan, Jahwe: Ik ben. Naarmate ik leer met mijn volle aandacht in het hier en nu te leven, zal ik meer het beeld van God vertonen dan wanneer ik me laat voortdrijven door zorgen voor dan en daar of herinneringen aan toen. Er echt zijn, met heel je hart en al je aandacht, raakt de essentie van de christelijke roeping: Gods beeld vertonen. Ander aspect: als er iemand mag leven in rust en ontspanning, dan is het wel een christen. Want aan het kruis is alles volbracht. Het is al goed. Het thema ‘leven vanuit rust’ is in de Bijbel dan ook een van de rode draden. Rust in God. Maar hoe doe ik dat nu met al die stress in mijn lijf. Met die achtbaan van gedachten en gevoelens de hele dag door. Te midden van zoveel eisen en verwachtingen. In de Mindfulness-training zitten oefeningen en vaardigheden die me kunnen helpen te rusten in God, niet slechts als een geloofsaanname, maar als werkelijke ervaring. Nog een voorbeeld: In de Mindfulness leren we het oordeel los te laten. Want oordelen is bij mensen

ook meteen ver-oordelen, en dat geeft druk, dreiging, angst, stress. We veroordelen onszelf, elkaar, de omstandigheden. En door al dat oordeel krijgen we het benauwd (angst), drukken we onszelf terneer (depressie), jagen we onszelf op (stress) of nemen we te veel hooi op de vork (overbelasting). En hiermee zitten we in het hart van het evangelie van Jezus Christus. Onder het oordeel is geen leven, maar genade geeft lucht. Er zijn meer aspecten te noemen dan hier nu kan, maar van zo’n beetje alle oefeningen die ik tegenkom in de Mindfulness-training zeg ik als christen: dit klopt met wat ik in de Bijbel lees. Ik som even wat ingrediënten op die zowel in de Mindfulness-training als in de Bijbel op gelijke wijze aan de orde zijn: adem als levensanker, je niet identificeren met wat je zelf denkt en voelt, begrenzen van verantwoordelijkheden, waarnemen als nemen-wat-waar-is, niet oordelen, aandachtig zijn in het hier en nu, jezelf tot rust brengen, levenstempo, onderweg mogen zijn, levensritme doseren, vriendelijkheid, vrede in je hart bewaren. Spiritueel kader Het punt is dus niet of de Mindfulness-gedachte en bijbehorende vaardigheden op zich kloppen, maar in welk spiritueel kader ik ze inzet. En daar zit wel een verschil met het boeddhisme. Voor een christen is het antwoord op angst, depressie en stress niet een getrainde levenshouding, maar Iemand! Iemand die zegt: Ik ben met je. Ik geef je hoop. Ik heb alles volbracht.

Mindfulness is ook niet, zoals in het Oosten, een weg om jezelf te bevrijden van het lijden. In de oosterse spirituele setting is de geestelijke oefening ervoor om het lijden op te heffen of eraan te ontstijgen. Je transformeert het lijden. De pijn is er nog wel maar je lijdt er niet meer aan, omdat je het aanvaard hebt. Een christen is niet bezig zelf het lijden op te heffen, maar te midden van het lijden zijn toevlucht te nemen bij het lijden en sterven van Christus. Zo laat je je dragen door God zolang dit tranendal nog voortduurt, totdat eens Christus alles nieuw zal maken. Daarom neem je als christen het in Mindfulness-trainingen veel gebruikte beeld van een orkaan niet zomaar over. Door je te oefenen in een Mindfulle levenshouding, zou je leren om in het oog van de orkaan te zijn. Daar waar geen wind is. Een christen staat midden in de stormen van het leven, en weet zich dáár vastgehouden en gedragen door God.

Onderscheiden Wanneer we als christenen gebruik willen maken van de kloppende vaardigheden van Mindfulness, gaat het er dus niet om een christelijk sausje te gieten over een oosters product. We hebben in dat product te onderscheiden wat van God is en wat niet. Dat onderscheid kunnen we maken met de Bijbel in de hand, en dan de kloppende aspecten opnieuw verankeren in een christelijk spiritueel kader. We pakken als het ware terug wat we kwijt geraakt waren als westerse christenen, en waarmee de oosterse spirituele wereld nu furore maakt, alsof het iets van hen is. De principes van Mindfulness zijn bedacht en in de werkelijkheid ingeschapen door de God en Vader van Jezus Christus. Het is weer herontdekt door mensen die Christus niet erkennen als hun Heer, maar die wel met grote wijsheid en precisie het leven uit God begrepen hebben, op punten zelfs beter dan wij christenen dat zelf begrepen. Christelijke cursus In de cursus Mindfulness in Christus die ik ontwikkeld heb, breng ik dat christelijke kader weer nadrukkelijk aan. Bij alle oefeningen die we in de cursus doen, leg ik steeds uit aan de hand van de Bijbel hoezo deze oefening of vaardigheid belangrijk is voor iemand die Christus wil volgen. Vervolgens probeer ik bewust een andere sfeer in de cursus te brengen dan het idee dat als je maar goed oefent, je dan een hogere staat van leven kunt bereiken. In plaats van het idee dat je door goed je best te doen

>>

IDDG n JUNI 2013

Ik maak alles nieuw. Voor een christen is Mindfulness dan ook niet een (deel van) de heilsweg - in boeddhisme het achtvoudige pad - maar gewoon een techniek die je kan helpen om je te laten bevrijden en helen door God. De heilsweg ligt buiten je, in Christus. En door te leren ademen, je lijf te gebruiken om je innerlijk tot rust te brengen, aandachtiger te worden, je te de-identificeren met wat je denkt en voelt en andere Mindfulness-technieken, kun je dat wat God geeft in Christus je beter eigen maken. Dat aanpakken niet alleen in je hoofd maar ook in je ervaring, zodat je ook meer gaat leven naar dat wat je gelooft.

5

moet zien iets te bereiken, ademt de cursus een sfeer van genade. Keer op keer merk ik weer hoe cursisten werkelijk tot rust komen en een beter beheer over hun leven krijgen, wanneer ze de liefdevolle genade en aanvaarding van God zich eigen maken in de oefeningen. Dat heeft er ook mee te maken dat we niet alleen technieken oefenen, of mooie geloofswoorden spreken met elkaar, maar steeds geloof en ervaring verbinden. Geest, psyche, lichaam en het sociale aspect integreren. De cursus Mindfulness

die daar wel of niet op gaat staan, om zijn geloof te belijden. Die geloofsbelijdenis is dan een zinnetje dat begint met “ik ben...” waarvan je gelooft dat dit Gods waarheid is over jou, en wat tegelijk veel weerstand oproept in je lijf, in je psyche en in het contact met de ander. Vanaf de Rots wordt dan geloof beleden, al dan niet onder aanvechting door de groep. Zo leert de cursist ervaringsgewijs hoe zijn geloof kan helpen om zich niet te laten beheersen door zijn gedachten en gevoelens. Het is steeds weer mooi om te merken hoe

Van zo’n beetje alle oefeningen die ik tegenkom in de Mindfulnesstraining zeg ik als christen: dit klopt met wat ik in de bijbel lees in Christus is dan ook niet alleen een training -dat ook !- maar heeft ook een pastorale en therapeutische laag. De Mindfulnesstechnieken staan niet op zichzelf, maar worden geoefend in een bedding van zowel geestelijke als psychische als lichamelijke als sociale bewustwording en ervaringen. Rots Als voorbeeld van deze geïntegreerde aanpak noem ik een van de oefeningen die je niet tegenkomt in andere Mindfulnesstrainingen. Als we werken over de-identificatie van gedachten en gevoelens, dan verbind ik dat aan identificatie met Christus. Een stevig krukje dient als de Rots onder het bestaan. De cursist kan kiezen of Spectrum Spectrum is een centrum voor pastoraat/therapie, opleiding en training waarbij professionaliteit en christelijke spiritualiteit verbonden worden in een integratieve benadering van geest, psyche, lichaam en gemeenschap.

Cursus Mindfulness in Christus Er start bij Spectrum in Hattem weer een nieuwe cursus Mindfulness in Christus onder leiding van Philip Troost in september 2013. Voor info zie: www.spectrum13.nl

IDDG n JUNI 2013

Philip Troost

6

Drs. Philip Troost (1959) studeerde theologie en deed een opleiding voor Transpersoonlijke Psychotherapie. Na eerst gewerkt te hebben als predikant en later als studentenpastor, werkt hij momenteel bij Spectrum in Hattem als opleider, trainer en therapeut/pastor.

cursisten gaandeweg deze spannende oefening lijfelijk ervaren hoe ze tot rust komen en meer interne basis vinden. Rentmeester Veel mensen die vastlopen vanwege stress, oververmoeidheid, angstklachten of depressiviteit, komen bij de huisarts met een soort houding van: ‘Help me’. Ik begrijp heel goed dat problematiek soms zo zwaar of complex is, dat er medicatie nodig is of doorverwijzing naar de geestelijke gezondheidszorg. Tegelijk denk ik dat over het algemeen de huisarts het beste helpt door de patiënt te leren hoe deze ander beheer kan voeren over zijn leven. De patiënt dus niet zien als een slachtoffer van het leven maar als een rentmeester over het leven, om maar een Bijbelse typering van de christen te gebruiken. Een rentmeester die misschien weer eens op bijscholingscursus moet. Een Mindfulness-training is echt iets voor ‘rentmeesters’, helemaal als die is ingebed in een christelijk spiritueel kader. Ik wil daarom ook niet praten over Mindfulness als een middel tegen bepaalde klachten. Dat is te beperkt gekeken voor een christen. Het gaat er steeds om die manieren van leven te vinden en te ontwikkelen die beantwoorden aan wat een christen gelooft dat de bedoeling is van God. In onze praktijk zijn we daarom steeds bezig -niet alleen met de Mindfulness-training maar in alles wat we doen- de vitaliserende inzichten, vaardigheden en methodieken uit niet-christelijke contexten, weer terug te plaatsen in een christelijke Mind-set. Ik ben blij dat elke cursusgang van de training Mindfulness in Christus er weer een paar hulpverleners of artsen meedoen. Niet alleen omdat juist zij een christelijke visie op gezondheid hebben te ontwikkelen, zodat omgaan met ziekte en klachten ook spiritueel ingebed wordt. Ook voor hen zelf, want ik weet uit eigen ervaring dat juist in het werken met mensen de gevaren op de loer liggen om gestresst en overbelast te raken, waardoor je er niet meer echt kunt zijn voor de ander. n

Thema FRED SMIT

EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) werd door Francine Shapiro (grondlegster van EMDR) geïntroduceerd in 1989. Binnen de psychotherapieën was of is EMDR toch min of meer op te vatten als een wat ‘vreemde eend in de bijt’. Vooral werd dat veroorzaakt door de wat vreemde uitvoering van de therapie. Lange tijd werd en wordt deze therapie dan ook met argwaan bekeken, vandaar dat EMDR zich als (psycho-)therapie extra moest bewijzen. EMDR heeft zich door de jaren heen (wetenschappelijk gezien) echter bewezen als een zowel effectieve als efficiënte vorm van therapie, vooral wat betreft het behandelen van post-traumatische stoornissen (PTSS: post-traumatische stressstoornis) als gevolg van een (enkelvoudige) traumatische gebeurtenis. In dit artikel beschrijf ik in grote lijnen op welke manier EMDR uitgevoerd wordt. Daarnaast wordt in dit artikel ingegaan op de momenteel meest waarschijnlijke verklaring voor de werking van EMDR: het werkgeheugenmodel. Vervolgens wordt in dit artikel aangegeven voor welke psychische problematiek EMDR gebruikt kan worden. Ten slotte wordt ingegaan op de toelaatbaarheid van EMDR voor christenen.

EMDR

vraagd wordt om daar een stilstaand beeld van te maken, Beschrijving van een EMDR-behandeling waarin zij zelf te zien is. Er wordt dus niet gevraagd wat In dit gedeelte beschrijf ik in grote lijnen iets over de zij toen het naarste vond - dat kun je namelijk niet meer uitvoering van EMDR bij een patiënte met PTSS als veranderen -, maar wat zij nu het naarste gevolg van een enkelvoudig traumatibeeld vindt. Daarna wordt haar gevraagd sche ervaring. wat het plaatje nu nog zo naar voor haar De hier beschreven patiënte meldde maakt. Binnen de EMDR-behandeling zich aan met psychische problematiek, kan dan gekozen worden uit 4 verschilnadat ze getuige was geweest van een lende negatieve cognities, te weten: ik ben auto-ongeval met dodelijke afloop. De machteloos, ik ben schuldig, ik ben in patiënte had symptomen die passen gevaar, of iets dat te maken heeft met een bij een PTSS, namelijk: herbelevingen negatieve zelfwaardering. Deze 4 categovan het auto-ongeval, schrikreacties rieën zijn ontworpen omdat onderzoek en vermijdingsgedrag. Als gevolg aantoont dat trauma’s vrijwel altijd onder daarvan durfde ze enkele dagen na het één van deze categorieën geplaatst kunauto-ongeluk niet meer zelfstandig n Fred Smit is psycholoog nen worden. Vervolgens wordt aan de auto te rijden. Tijdens de behandeling en EMDR therapeut in patiënte gevraagd welke emotie bij dit met EMDR werd haar gevraagd om te Zeewolde beeld gevoeld wordt, en hoe naar het vertellen wat er volgens haar is gebeurd. voelt om naar dit beeld te kijken op een schaal van 0 tot Centraal daarbij staat hoe zij de gebeurtenis heeft beleefd 10, en waar de patiënte deze spanning lichamelijk voelt. en niet zozeer of dat nu ook daadwerkelijk precies zo is Dit alles heeft als doel het geheugennetwerk -dat hoort gebeurd. Na het vertellen van deze gebeurtenis wordt bij het trauma- te activeren. In de volgende fase van de haar gevraagd te beschrijven wat zij nu nog het naarste EMDR behandeling (de desensitisatiefase) wordt aan de beeld (van het ongeval) vindt om naar te kijken. Gepatiënte gevraagd om zich daarbij te concentreren op een afleidende stimulus, zoals het volgen met de ogen van lampjes op een horizontale lichtbalk. De afleidende stimuli kunnen ook bilateraal aangeboden onregelmatige piepjes zijn (door middel van een hoofdtelefoon) of bilateraal tactiel aangeboden prikkels. Dit alles heeft

Het is de vraag of EMDR wel onthouden mag worden aan patiënten

>>

IDDG n JUNI 2013

Eye Movement Desensitization and Reprocessing

7

IDDG n JUNI 2013

tot doel het werkgeheugen te belasten; dat wordt in het volgende deel van dit artikel uitgelegd. In de desensitisatiefase van de behandeling wordt de afleidende stimulus steeds ongeveer 30 tot 60 seconden aangeboden (de duur is afhankelijk van welke vorm van afleidende stimulus wordt gebruikt), waarna de patiënte gevraagd wordt wat er opkomt. Na meerdere sets met de afleidende stimulus wordt gevraagd het beeld, waarmee de behandeling is gestart, weer op te diepen uit het geheugen. De patiënte moet dan - door middel van een schaal van 0 tot 10 - beoordelen hoe naar het voelt om naar dat beeld te kijken. Daarbij staat de 0 voor helemaal neutraal en 10 voor zo naar als het maar kan. Dit proces wordt net zolang herhaald totdat het beeld niet meer naar is om naar te kijken. Daarna wordt een positieve cognitie geïnstalleerd, die tegengesteld is aan de gekozen negatieve cognitie. In deze casus was de negatieve cognitie: ik ben machteloos. De positieve cognitie werd daarmee: ik kan het (beeld) aan. Daarna wordt de sessie positief afgesloten door te vragen wat het meest waardevolle is dat de patiënt over zichzelf geleerd heeft tijdens de EMDR-sessie. Aan einde van de EMDR-sessie wordt onderzocht of er nog andere beelden zijn die een emotionele lading hebben.

8

Het werkgeheugenmodel De resultaten van wetenschappelijk onderzoek wijzen op dit moment naar het werkgeheugenmodel als beste verklaring voor de werkzaamheid van EMDR. Deze resultaten hebben ook implicaties voor de uitvoering van EMDR in de praktijk, en geven eveneens indicaties voor welke psychische problematiek EMDR geschikt is als behandeling. Voor het verdere verhaal is het van belang om uit te leggen wat het werkgeheugen inhoudt. Er zijn meerdere geheugensystemen, onder andere het lange termijn geheugen, het korte termijn geheugen en het werkgeheugen. Het lange termijn geheugen kan gezien worden als een meer permanente opslag van informatie, een soort bibliotheek. Ten onrechte worden begrippen als het lange termijn geheugen en het geheugen voor het verre verleden door elkaar gebruikt. Informatie van het verre verleden zit weliswaar in het lange termijn geheugen, maar het lange termijn geheugen bevat ook herinneringen aan recente gebeurtenissen die veel indruk hebben gemaakt. Traumatische ervaringen kunnen dan ook min of meer direct worden opgeslagen in het lange termijn geheugen. De capaciteit van het lange termijn geheugen lijkt onbeperkt. Het korte termijn geheugen is op te vatten als een geheugen voor het vasthouden van informatie van enkele uren tot enkele dagen. Het werkgeheugen echter kan informatie maar heel kort vasthouden, bijvoorbeeld enkele seconden tot enkele

minuten. De capaciteit van het werkgeheugen is dan ook zeer beperkt. Wanneer u een nieuw telefoonnummer moet intoetsen, wordt deze informatie maar kort vastgehouden. Het is dan ook moeilijk om dit telefoonnummer na enkele minuten weer te reproduceren. Ook wanneer u deze tekst leest, is het werkgeheugen continu aan het werk en raakt overbelast wanneer u tijdens het lezen ook nog een rekensom zou moeten uitvoeren (van den Hout en Engelhard, 2011). Wanneer informatie uit het lange termijn geheugen wordt opgediept, wordt het werkgeheugen belast, zowel door het zoekproces zelf als ook doordat die informatie/herinnering zich nu in het bewustzijn/het heden bevindt. Zoals al beschreven is de capaciteit van het werkgeheugen voor informatie, maar ook voor aandacht zeer beperkt. Tijdens het ophalen van informatie uit het lange termijn geheugen wordt deze herinnering min of meer labiel. De herinnering is dan gevoelig voor de omstandigheden waaronder de herinnering wordt opgediept; dit is dan mede van invloed op hoe de herinnering opnieuw wordt opgeslagen. Tijdens de EMDR-procedure wordt een traumatische herinnering opgediept en tegelijkertijd moeten oogbewegingen worden uitgevoerd. Op deze manier wordt in feite het werkgeheugen overbelast, waardoor de traumatische herinnering zijn emotionaliteit en levendigheid verliest. De traumatische herinnering wordt daarna ook weer op deze manier, dus met verminderde emotionaliteit en levendigheid, in het lange termijn geheugen opgeslagen. Zo blijkt bijvoorbeeld dat niet alleen negatieve lading van herinneringen kan verminderen door EMDR, maar dat ook positieve herinneringen van hun levendigheid en emotionaliteit kunnen worden ontdaan (Engelhard, I.M., et al. 2010), wat in veel gevallen ongewenst is. Onderzoek ondersteunt vooral het verklaringsmodel van het werkgeheugen; meerdere hypotheses werden getoetst en met dit model bevestigd. Ten slotte: kan het werkgeheugenmodel alle effecten van EMDR verklaren? Voor een groot deel klaarblijkelijk wel, maar de EMDR-procedure (lees: protocol) in zijn geheel lijkt meerdere processen op gang te brengen. Nader onderzoek is gewenst om meer duidelijkheid te krijgen. Behandelindicaties voor EMDR Welke problematiek kan worden behandeld met EMDR? Hoewel EMDR in eerste instantie gebruikt werd voor PTSS-klachten na een enkelvoudige traumatische gebeurtenis, blijkt EMDR ook voor andere psychische problematiek te kunnen worden gebruikt, hoewel onderzoek daarin nog gaande is. In principe kan psychische problematiek, die gekoppeld is aan

onverwerkte traumatische gebeurtenissen uit het verleden, behandeld worden met EMDR. EMDR kan daarbij in combinatie met andere vormen van psychotherapie gebruikt worden. Op dit moment zijn er al positieve resultaten gemeld voor klachten als depressie, eetstoornissen, paniekstoornissen, chronische pijn (waaronder fantoompijn), verslavingen, negatieve zelfwaardering (bijvoorbeeld als gevolg van pesterijen in het verleden), psychosen, en is EMDR te gebruiken bij patiënten, die verwachte rampscenario’s (flashforward) voor ogen hebben (Engelhard, I.M. et al, 2010). Vaak is EMDR bij de genoemde psychische problematiek dan onderdeel van een breder behandelplan, waarin ook andere psychotherapieën worden gebruikt. Toelaatbaarheid van EMDR voor christenen Regelmatig leg ik in mijn praktijk het werkgeheugenmodel uit aan patiënten. Voor patiënten, en vooral voor christelijke patiënten, blijkt dat vaak een geruststellend effect te hebben, omdat daardoor het mysterieuze karakter van EMDR wordt weggehaald of verminderd. Vaak is er angst voor een behandeling met EMDR en denkt men dat EMDR een soort hersenspoeling is, of dat er zelfs sprake is van occultisme. Ook wordt EMDR vaak gezien als een vorm van hypnose en denkt men tijdens de EMDR-sessie geen controle meer te hebben. Deze angst is vaak te ondervangen door een goede uitleg van een bevoegd EMDRtherapeut. Aangezien EMDR een zeer efficiënte en effectieve behandelmethode is voor bepaalde psychi-

sche problematiek, en relatief minder belastend is voor de patiënt dan een andere effectieve behandelmethode, is het voor de schrijver meer de vraag of EMDR wel onthouden mag worden aan patiënten. Zeker wanneer dat plaatsvindt op basis van een onjuiste veronderstelling met betrekking tot de werking van EMDR. Voor meer informatie en voor een verwijslijst van bevoegde EMDR-therapeuten kan men zich wenden tot de Vereniging EMDR Nederland (VEN) of tot de psychologenpraktijk van Fred Smit te Zeewolde. Bronnen De inhoud van dit artikel is mede gebaseerd op het artikel van Marcel van den Hout en Iris Engelhard (2011): ‘Hoe het komt, dat EMDR werkt’ en het artikel van Hellen Hornsveld (2011): ‘Weten we nu hoe EMDR werkt?’ Daarnaast is uitgebreidere informatie terug te vinden in het Casusboek EMDR (2009) van Hellen Hornsveld en Sjef Berendsen (blz. 41-52).

Literatuur - Engelhard, I.M., Uijen, S. van, & Hout, M.A. van den (2010). The impact of taxing working memory on negative and positive memories. European Journal of Psychotraumatology, 1(5623) -DOI: 10.3402/ejpt.v1i0.5623 - Gunter, R.W., & Bodner, G.E. (2008). How eye movements affect unpleasant memories: Support for a working memory account. Behav Res Ther, 46, 913-931. - Hornsveld, H (2011). Weten we nu hoe Emdr werkt? Een reactie op Van den Hout en Engelhard. Dth, 31, 32-42. - Landelijke stuurgroep multidisciplinaire richtlijnen in de GGZ (2003). Multidisciplinaire richtlijn angststoornissen. Utrecht: Trimbos Instituut. Beschikbaar op: www.ggzrichtlijnen.nl - Shapiro, F. (2001). Eye movement desensitization and reprocessing: Basic principles, protocols and procedures. New York: Guilford Press. Meer informatie: www.fredsmit.nl

n

IDDG n JUNI 2013

Onderzoek ondersteunt vooral het verklaringsmodel van het werkgeheugen

9

Thema GERARD FELLER

Met enige aarzeling ben ik begonnen aan een kort artikel over yoga, mindfulness en EMDR. Dit zijn onderwerpen waarbij ik in de afgelopen jaren in ons blad en op veel spreekbeurten veelvuldig kritische kanttekeningen geplaatst heb vanuit een bijbels perspectief. In de discussie over deze methoden heb ik gemerkt dat in de loop der jaren, net als overigens bij veel psychosomatische onderwerpen, de doelgroep van deze methoden, een devaluatie van begrip en inhoud is opgetreden. Zo is yoga, zoals het in Nederland vaak gegeven wordt, vaak geen yoga in de oorspronkelijke betekenis en inhoud van het woord. Hetzelfde proces ondergaat ook het gebruik van het begrip mindfulness en ook in mindere mate EMDR. Als je de ‘christelijke’ vinger op de zere plek legt, worden die bezwaren door velen gebagatelliseerd omdat men zelf met veel mengvormen of ‘verchristelijkte’ variaties in aanraking is gekomen. Waar vroeger de methoden sec gepraktiseerd werden, zie je nu veel meer een ontwikkeling waar tools uit de verschillende methoden en soorten gedachtegoed geïntegreerd worden in de reguliere hulpverlening. De bezwaren zijn nog steeds relevant, maar vaak meer verdekt in de wortels van de begripsvorming van het oorspronkelijke gedachtegoed. Daarbij komt dat de ultieme toets of iets door God gezegend kan worden als een middel in Zijn handen, niet een wetenschappelijke toets is maar een geestelijke toets. Dat vermogen is bij velen helaas onderontwikkeld, niet in de laatste plaats omdat men niet geleerd heeft, zoals Paulus het noemt, ‘het geweten te oefenen’. Een kort artikel over de genoemde drie onderwerpen is niet gemakkelijk omdat ook de bezwaren verschillend zijn en een diepgaande analyse in een dergelijk bestek niet mogelijk is, hetgeen de ‘finetuning’ en ook de discussie niet altijd ten goede komt. Toch wil ik een poging wagen om de belangrijkste bezwaren op een rijtje te zetten.

Tussen waan

en werkelijkheid

IDDG n JUNI 2013

Kritische kanttekeningen bij yoga, mindfulness en EMDR

10

yoga als een eerste stap naar dat doel, ook Yoga al wordt het niet altijd zo gepresenteerd. Yoga betekent in het Sanskriet letterAls fysiotherapeut kwam ik voor het eerst lijk juk, verbinding. Men heeft in het in aanraking met yoga, doordat hun beoehindoeïstische denken het idee dat de fenaars klachten kregen door deze statische geest zowel het gevoel als het lichaam oefeningen, die ook vaak de fysiologische moet beheersen om daarmee de bewegingsgrenzen van de houding en het vereniging met God te bereiken. De bewegingssysteem langdurig overschreden. meest bekende vorm in het westen Ook de ademoefeningen die in de yoga is de hatha yoga. Deze bestaat vooral geoefend worden hebben niet tot doel de uit heel statische houdingsoefeninfysiologie van ademing te volgen, zoals dat gen, de zogenaamde asana’s, die vaak n Gerard Feller is fysioin de moderne fysiotherapie gebeurt. In de identificaties van hun godsbeelden therapeut in Oudewater yoga wordt gesuggereerd dat de adem als zijn, en die als basis bedoeld zijn en verbonden aan de een soort kosmische energie ingeademd om vanuit een verkrampte, statische Stichting Promise kan worden en naar alle plaatsen in het houding, te mediteren en contact met lichaam gestuurd kan worden. Men gelooft in feite de goden te maken. Uiteindelijk hebben de oefeningen dat de prana (kosmische en geestelijke) energie door een duidelijk geestelijk doel, namelijk zelfverwerkelijademoefeningen in en ook weer uit het lichaam geking en verlossing. Vaak zien de yogagoeroes de hatha

stuurd kan worden, en men zo contact kan maken met de goden. De vreemde vingerposities bij de oefeningen zouden dat proces versnellen. Vaak worden deze oefeningen in verdekte termen als adem-, energie- en ontspanningsoefeningen in het westen geïntroduceerd, waarna veel beoefenaars geleidelijk in hun beleving van de oefeningen naar een hindoeïstisch wereld-, god- en mensbeeld getransformeerd worden. Yoga is naast het vele bidden en offeren een pad tot vergoddelijking. Het belangrijkste in de yoga zijn de meditatieoefeningen. In de afgelopen 30 jaar zijn veel van die technieken als tools in de reguliere hulpverlening geïntegreerd. Denk aan geleide fantasie, visualisatieoefeningen, autogene training, (auto)hypnose en allerlei bewustzijnsveranderende middelen. Bij visualisatie wordt niet het normaal gebruik van fantasie en verbeelding bedoeld, maar meer het verwezenlijken van een ingebeelde wens. De gedachte is: God sprak en het was er, jij bent ook god en jij kunt als je het heel sterk bedenkt en gelooft iets vanuit het niets tot aanzijn roepen. Een volmaakte controle en regie over je leven. Het voert in dit artikel te ver om alle bezwaren tegen deze technieken te verwoorden, ik verwijs graag naar mijn boek hierover.

>>

IDDG n JUNI 2013

Ik ken tal van voorbeelden waar patiënten na EMDR -behandelingen ervoeren dat ze in een andere realiteit waren

11

IDDG n JUNI 2013

EMDR Eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) werd in 1989 door de Amerikaanse psychologe Francine Shapiro geïntroduceerd als een snelle en zeer effectieve behandelstrategie bij posttraumatische stressstoornissen. Er heeft in de laatste jaren veel onderzoek plaatsgevonden en er zijn verschillende verklaringsmodellen ontwikkeld zoals: de reciproque inhibitie van Pavlov, de exposure theorie, de werking van de pacemakercellen van het septum tussen cortex en limbische systeem, de rapid eye movement theorie en de werkgeheugentheorie. Voor christenen is de wetenschappelijke toets overigens niet altijd maatgevend, maar veel meer de geestelijke toets, in hoeverre EMDR een middel kan zijn wat door God gezegend kan worden. Een belangrijk struikelblok is het gegeven dat EMDR gebruik maakt van een vorm van hypnose, iets wat door sommige beoefenaars heftig ontkend wordt en bij anderen een ´non issue’, een niet van belang geacht onderwerp is. Hypnose is een op trance of slaap gelijkende toestand van verlaagd bewustzijn, waardoor het kritische vermogen van het bewustzijn beïnvloed wordt of beheerst door een andere macht of persoon. Kenmerken zijn een verhoogde suggestibiliteit met passieve ontspanning, overmatig vertrouwen in de methode en of therapeut,

12

een inductieproces, oogfixatie en een verandering in realiteitsbesef. Sommigen zullen opmerken, dat het suggestieve element bij deze methode nihil is. Daarbij dient men echter te bedenken, dat de methodiek eerst haarfijn uitgelegd wordt en heel duidelijk wordt aangegeven, en dat het doel een verandering van denken en beleven is! In een gemiddelde sessie van een uur kan het aantal sets van oogbewegingen oplopen tot ongeveer 40, ieder met 25 snelle oogbewegingen, geluidsignalen of manuele tikjes. Dit zijn duizend snelle oogbewegingen, die steeds door ‘metingen’ onderbroken worden om na te gaan in hoeverre de bewustzijnstoestand (gevoel en of denken) al veranderd is naar het vooropgestelde doel. Je zou het een ritueel kunnen noemen van de inductie van de hypnose. Peter Baldé heeft de overeenkomsten tussen hypnose en EMDR goed in kaart gebracht. Zowel hypnose als EMDR kennen een aandachtfixatie: men richt zich op één punt, namelijk de vingerbeweging of de geluidsprikkel. Bij beiden is er een passieve mentale instelling die aangemoedigd wordt, bij EMDR door instructies als ‘op te laten komen wat er opkomt’ en ‘het laten gebeuren’. De EMDR -therapeut laat de aandacht fixeren, activeert het passieve primaire proces (“Wat gaat er door je heen?”) en hervat daarna de oogfixatie.

Deze cyclus herhaalt hij tijdens de verwerkingsfase vele malen. Door het afwisselen van de aandachtfixatie en de oriëntatie op het primaire proces lijkt dit sterk op de gefractioneerde inductietechniek van Langen (1972) die dit beschrijft als een toenemende verdieping van hypnose. Inductie (heenleiden) is het tegengestelde van deductie (afleiden). Inductie is het opklimmen van concrete, bijzondere begrippen naar meer abstracte, algemene begrippen. Hypnotische inductie impliceert het oproepen van bepaalde verschijnselen, herinneringen of visualisaties, die leiden tot een veranderde voorstellingswereld bij de cliënt. De visualisaties (beelden oproepen) en affirmaties (positieve woorden be-

bezwaren tegen deze passiviteit en het loslaten van het kritisch vermogen zijn, dat we ontvankelijk worden voor een andere geest. Ons denken wordt in de Bijbel als een belangrijke wapenrusting gezien. Zie 2 Kor. 10: 4 en 5, 1 Kor. 6:12, Ef. 6:17, Fil. 4:7, 1 Joh. 4:1, 2 Cor 11:30 en Ef. 4:23. Ook manipuleren van ons bewustzijn met een medisch doel is te zien als ´witte´ magie. Het is in feite met goede bedoelingen voorbijgaan aan de vrije wil, die gemanipuleerd wordt. Ik ken tal van voorbeelden waar patiënten na EMDR -behandelingen ervoeren dat ze in een andere realiteit waren, onzeker en onbestemd. Er zijn veel betere alternatieven vanuit het bijbelse pastoraat, die wel door God gezegend kunnen worden.

Daarbij komt dat de ultieme toets of iets door God gezegend kan worden als een middel in Zijn handen, niet een wetenschappelijke toets is maar een geestelijke toets

EMDR is ook vergelijkbaar met Silva Mind Control (SMC) waar men zichzelf door middel van visualisatietechnieken moet brengen in een licht veranderde bewustzijnstoestand om te komen tot een nieuwe realiteit. Ook hier moeten ‘positieve gedachten’ geïnstalleerd worden, nadat men de negatieve visualisaties heeft ‘uitgewist’. Ook de lichamelijke verschijnselen tijdens de EMDR, zoals spierontspanning, doen denken aan hypnotische technieken. Het is geen ontspanning, die door een bewuste actie van de mens via zijn controle over (bewust beïnvloedbare) spieren en ademing verloopt, maar het is een passieve, aselectieve ontspanning, die de cliënt ‘overkomt’. Veel mensen denken dat hypnose alleen voorkomt als de patiënt buiten bewustzijn is, er zijn echter vele gradaties van hypnose, waarbij de patiënt ook nog aanspreekbaar is. Bijbelse

Mindfulness Mindfulness, ook wel aandachttraining, is ontwikkeld door Jon Kabat-Zinn en staat voor ‘in het moment leven’ of leven door ‘compleet bewustzijn’. Voorwaarde volgens Kabat-Zinn is dat men zijn verdere leven mediteert, een discipline die iedere dag een klein uur duurt. Mindfulness is ’a way of life’. Je kunt uiteindelijk mindfulness traplopen bijvoorbeeld. De kern van de boeddhistische leer is dat het gehele leven lijden is, wat veroorzaakt wordt door onze begeerte. Door te sterven aan je begeerte, door meditatie kun je uiteindelijk het stadium van verlichting bereiken. De begeerten kunnen ‘weg-geademd’ of ‘weg-gemediteerd’ worden. Kabat Jon kende 7 intenties bij het mediteren, die ieder voor zich in een andere context een zekere waarde hebben. Maar in de mix met de andere intenties en beïnvloedingsfactoren vormen zij een explosief mengsel in de mindfulness en leiden tot een veranderd bewustzijn, waardoor men ontvankelijk wordt voor een andere kijk op de realiteit, wereld, Godsbeeld en mensbeeld. Kabat-Zinn heeft het in een aantrekkelijk westers jargon verpakt en beoefenaars hebben nauwelijks door dat ze door de oefeningen stapsgewijs in het boeddhistische denken en waarnemen ingevoerd worden. Ik heb daar in mijn praktijk tal van voorbeelden van gezien. De zeven intenties bij mindfulness Ik zal de 7 intenties benoemen, eerst in het oefendoel waarin ze aantrekkelijk gemaakt worden (A). Vervolgens gaat men bijna naadloos overgaat tot boeddhistische oefeningen en meditatie, die tot een veranderd

>>

IDDG n JUNI 2013

krachtiging) van EMDR via hypnotische inductie, die door de talloze oogbewegingen worden ingeleid, zijn typische instrumenten uit het new age denken teneinde een wisseling van paradigma (denken) tot stand te brengen. Het veranderde denken wordt gekoppeld aan een lichamelijk proces, hier de oogbewegingen, of geluidsprikkels, of het ritmisch tikken van de linker op de rechter voet als inductiemethode. Het neuro-linguïstisch programmeren (N.L.P.) kent dit principe ook. Daar wordt het ankeren (anchoring) genoemd. Ook de ontwikkelingen bij N.L.P. leiden volgens Richard Bandler, een van de goeroes van N.L.P. die in mei vorig jaar een seminar in Nederland gaf, tot een ander denken door middel van hypnose (NHR: Neuro Hypnotic Repatterning).

13

Ook manipuleren van ons bewustzijn met een medisch doel is te zien als ´witte´ magie

bewustzijn leiden (B). Bij (C) positioneer ik het begrip in de Bijbel, dat daar een totaal andere inhoud heeft. 1.

2.

3.

IDDG n JUNI 2013

4.

14

5.

a. Niet oordelen (niet te snel oordelen, niet dwangmatig denken). b. Kritisch vermogen loslaten, passieve geest. c. Denken beschermen door de Heilige Geest en Woord (Fil. 4:9; 2 Kor. 10:3-5). a. Geduld om te begrijpen en aanvaarden, onthaasten. b. Ontledigen, geduld in een toenemende ontlediging van de geest. c. Geduldig in verdrukking, volhardend in gebed (1 Tim. 4:16; Rom. 12:12). a. De-sensitivatie, overgevoeligheid afbouwen. b. Eindeloos herhalen, je verleden en je identiteit wissen, opgaan in wereldgeest. c. Identiteit door kruis van Jezus Christus, in de nieuwe mens (Luk 9:23). a. Ontwikkelen van zelfvertrouwen. b. Overmatig vertrouwen in jezelf (dharma en tao), innerlijke geest of intuïtie. c. Vertrouwen in Christus. Leren te leven door geloof in Hem en Zijn beloften. a. Niet streven; jezelf op een afstand bekijken. b. Totale ontlediging, uittreden, verbreken van eenheid van geest en lichaam. c. Verbreking van de scheppingsorde, ontvankelijk voor gevallen engelen.

6.

7.

a. Acceptatie, aanvaarding, niet altijd weerstand bieden tegen bijvoorbeeld pijn. b. Ontvankelijkheid, je open stellen. c. Bijbelse acceptatie uit Gods hand (Fil. 4:1112). a. Loslaten, overgave. b. Boeddhistisch onthechten, losmaken van aardse verbindingen en geneugten. c. Loslaten, overgeven in Gods hand (Luk.6:37).

Veel meer is nog te zeggen over de meditatietechnieken. Zo wordt door Kabat Zinn de ademing gebruikt om de prana-energie door het hele lichaam te sturen. Hij gebruikt in mindfulness visualisatietechnieken waarbij door de adem en ontspanning de bovenste kruinchakra geopend moet worden. Dat zijn technieken die ook bij reiki en channeling en in de yoga toegepast worden. Via westerse woorden als ademhaling en ontspanning en meditatie wordt de beoefenaar stap voor stap tot een ‘verlicht’ boeddhistisch bewustzijn getransformeerd.

Voor meer informatie: - Gerard Feller: Tussen Waan en Werkelijkheid, bijbelse toetsing van manipulatieve psychotechnieken. - Ruud van der Ven: Genezing uit het oosten? - www.stichting-promise.nl n

‘Psyche en Geloof’ NICO WOLSWINKEL is huisarts in Veenendaal en hoofdredacteur van IDDG.

In het maartnummer 2012 van ‘Psyche en geloof ’ (het kwartaalblad van de Christelijke Vereniging voor Psychiaters, Psychologen en Psychotherapeuten) is gewijd aan EMDR. Drie met EMDR werkende psychologen doen verslag. Fred Smit, die elders in dit blad een bijdrage heeft geleverd, schrijft over EMDR-werkingsEMDR-werkings mechanismen. Op wetenschappelijke gronden kiest hij voor het ‘werkgeheugenmodel’. Leen Walraven schrijft over de aanvaardbaarheid van EMDR voor christenen. Na een lange zoektocht concludeert hij dat er geen belemmeringen zijn. Hij past EMDR toe in zijn praktijk. Kees Roest komt met casuïstiek uit de praktijk. In beide casussen is sprake van een spirituele dimensie: het aangeraakt worden door Jezus en de angst voor demonische beïnvloeding. EMDR leidde in beide gevallen tot een goed resultaat. Verder nog een artikel over een spirituele imaginatietechniek, voorzien van een theologische reflectie. En tot slot een redelijk kritische bespreking van het boek ‘Tussen waan en werkelijkheid’ van Gerard Feller, die ook in dit nummer een artikel heeft geschreven. Voor wie meer wil weten over EMDR, bezien vanuit positieve benadering, kan in dit nummer van ‘Psyche en geloof ’ terecht. Voor € 12.50 is het te bestellen bij het redactiesecretariaat: [email protected]. n

FRANK VISSCHER is als neuroloog en

kinderneuroloog verbonden aan het Admiraal De Ruyter Ziekenhuis te Goes

Cavia Al weer enige tijd geleden ging mijn kleine neef met zijn wat hangerige cavia naar de dierenarts. Deze tilde het beestje op, voelde aan zijn nekvel en liet het uit zijn handen vallen. Op de tegelvloer. Morsdood. Dat was wel even schrikken, de dokter vergoedde de kosten en zonder Snufje moest mijn neef naar huis. Dit verhaal gaat vaak door mijn gedachten als ik een baby optil om hem vertikaal heen en weer te bewegen om de (reflexmatige, oculovestibulaire) oogbewegingen te controleren. Ik vertelde dit verhaal aan de aanwezige coassistent, natuurlijk nadat moeder en baby de onderzoekskamer hadden verlaten. Ik vroeg hem wat nou ten diepste eigenlijk het verschil was tussen een cavia en een baby. Volgens onze moderne neurobiologen is al het leven immers een toevallige verzameling van moleculen die bij elkaar een individu vormen. Waarom zou de ene huidzak vol met sappen en botten nu meer waard zijn dan de andere? Hij stamelde dat een baby nou eenmaal een mensje was. Dat is natuurlijk ook zo, maar waarom vóór de geboorte dan niet, dit gezien de abortusmogelijkheden die er zijn. Daar komt nog bij dat er culturen waren waarin kinderen die niet al te sterk leken, in de afgrond werden geworpen (de Apothetai van het oude Sparta). Waarom zou die cultuur minderwaardig zijn aan de onze. Het is toch maar gewoon de cultuur die bepaalt of iets goed of slecht is? Tja, toen wist hij het ook niet meer zo precies.

Farao in de familie Dit bracht me wel op de mogelijkheid om voorzichtig wat over het christelijk geloof te zeggen. Als je gelooft in een Schepper én, een stapje verder, gelooft dat een mens een beelddrager Gods is, dan betekent dat dat een mens of mensje dus intrinsieke waarde heeft. Niet omdat wij dat waardeoordeel geven, maar omdat we geloven dat menselijk leven kostbaar is, want het is geschapen en niet een toevallige en tijdelijke verzameling van moleculen. Wee de cultuur waarin dit basisprincipe verdwijnt. Het kon zomaar gebeuren dat een hoogstaande cultuur als de Duitse massaal begon te geloven dat joden geen mensen waren (‘Untermenschen’) of recenter, dat islamisten ‘ongelovige honden’ rustig op mogen blazen. Gelukkig is het in Nederland zo ver nog niet. Als je eenmaal geboren bent, dan is er sprake van een grondwettelijk recht op bescherming, of je nu gehandicapt, heiden of christen bent. Ik denk dat dit een uitvloeisel is van de joods-christelijke cultuur. Ik weet alleen niet of dit soort principes overeind blijven binnen culturen waarin het leven als toeval wordt gezien en herleidbaar tot moleculen, die na gedane arbeid hun plaats weer kunnen innemen in andere organismen. Zo schijnen er mensen rond te lopen met moleculen die eerst aan een Farao hebben behoord. Via een destructiebedrijf – compost – groentetuin – aardbeien zou ons gezin zelfs caviamoleculen bij zich kunnen hebben. Blijft die cavia toch in de familie… n

IDDG n MAART 2013

over EMDR

Column

15

Van de bestuurstafel PAUL LIEVERSE, voorzitter CMF-nederland

Wereldcongres precies 1 jaar vanaf nu Het ICMDA Wereldcongres dat elke vier jaar plaatsvindt, wordt in 2014 in Rotterdam gehouden. Alle informatie leest u op www.icmda2014.org alwaar u ook een link voor registratie vindt. We hopen natuurlijk u allen daar te ontmoeten met 1000 andere bezoekers uit allerlei werelddelen. U begrijpt dat mede door de lange reis deelname voor collega’s uit Afrikaanse en sommige Aziatische landen financieel heel moeilijk is. Graag beveel ik daarom de mogelijkheid van sponsoring aan via Stichting MMM: giften aan MMM voor dit doel zijn niet alleen belastingaftrekbaar maar worden door MMM ook nog eens verdubbeld. Elders in dit blad vindt u meer informatie over het wereldcongres en deze mogelijkheid van sponsoren.

Najaarsconferentie op 16 november Met het oog op het wereldcongres in 2014 zal CMF Nederland in 2014 geen Voorjaarsconferentie organiseren. Dit vormt in de tussentijd een extra reden om wel al in uw agenda de datum 16 november te reserveren voor onze Najaarsconferentie. De voorlopige titel is ‘Loyaal naar de werkgever of naar de Werkgever?’ en heeft te maken met de situatie die sommigen van ons meemaken in de werksituatie of bij het solliciteren, dat op een soort discriminatie van christenartsen lijkt. Vraagt dit om actie voeren? Of om ons minder opvallend als christen te profileren?

Telefoonactie

IDDG n DECEMBER 2012

Dit voorjaar is een mail- en telefoonactie gestart. Sommigen van u hebben dat al gemerkt. We weten dat veel leden graag iets voor jonge leden willen bete-

16

kenen, bijvoorbeeld door eens iets van hun praktijk te laten zien. Studenten zijn vaak op zoek naar een stageplaats of naar een coschap, dat ze graag invullen bij een christelijke huisarts. HAIOS of AIOS die zich ergens nieuw vestigen zouden het fijn vinden om eens van gedachten te kunnen wisselen met een meer ervaren collega in de directe omgeving, maar hoe vind je die? We benaderen nu u, onze collega’s, om contactpersoon in uw instelling of regio te worden. Concreet betekent die taak om een keertje kennis te maken wanneer een jonge collega zich daar vestigt.

Bezoek aan Tweede Kamer fracties Rond de jaarwisseling heeft een delegatie van CMF kennisgemaakt met de nieuwe fracties van de SGP en de ChristenUnie. Er was erkenning van ieders onderscheiden verantwoordelijkheid maar ook van het belang elkaar weten te vinden voor informatie uitwisseling en om gebruik te maken van elkaars deskundigheid. De ChristenUnie nodigde ons uit om nog eens met een grotere delegatie te komen van artsen en geneeskundestudenten om verder te spreken over actuele thema’s. Heeft u belangstelling om hieraan deel te nemen, geef dat dan door aan ons kantoor.

Gezocht: webmaster Onze website blijkt in een behoefte te voldoen, hetgeen we kunnen aflezen aan het zeer grote aantal bezoekers. Daar wordt ook moeite voor gedaan, zoals om de agenda en de diverse andere pagina’s actueel te houden. Ook de eigentijdse lay-out krijgt bijval. Waar we echter tegen aanlopen is de technische kant ervan. We denken er sterk over de structuur op de schop te nemen, bijvoorbeeld door over te stappen op Google Apps, of anders om ons CMS dat onder Joomla! draait eens grondig te stroomlijnen. Hiervoor ontbreekt ons echter de deskundigheid. Vandaar deze oproep voor een webmaster voor onze website: iemand die dit project de komende tijd wil gaan trekken, uiteraard in betroksamenspraak met de editors die gewoon hierbij betrok ken blijven. brenDe verschillende vermeldingen van conferenties bren gen ons bij de omschrijving ‘huisgenoten van God’ zoals we lezen: Zo bent u dan niet meer vreemvreem delingen en bijwoners, maar medeburgers van de heiligen en huisgenoten van God (Efeze 2,19, HSV). Als huisgenoten van God zijn we tevens leden van één huisgezin. n

De drijfveren van...

Alwin ten Have

Mijn motivatie om arts te zijn is altijd geweest om de medemens te helpen, bij te staan, met kennis, kunde en met de vertrouwensrelatie, die ik met diegene heb. Belangrijke leermeesters? Bart Molenaar, coassistentbegeleider in De Rijp, solistisch werkend huisarts. Daar heb ik geleerd hoe een huisarts een goede dokter kan zijn en dicht bij zichzelf kan blijven. De onderrugtumor die bij mij verwijderd is, waardoor ik extra heb geleerd bovenal te vertrouwen op de God die mijn leven in Zijn hand heeft. En dankbaar te zijn voor de gedreven medici die mij hebben geopereerd. Geleerd van de kwetsbaarheid/ afhankelijkheid die je als patiënt hebt en hoe belangrijk vertrouwen in een oprechte, betrokken dokter is. Mijn vrouw Maaike, die me elke dag weer een spiegel voorhoudt!

Hoe betrek je geloof in je werk? Door als christen me in mijn mens-zijn bij te laten schaven door Jezus, zijn Woord, gebed, andere christenen. Soms met patiënten te bidden, soms met collegae. In Huizen hebben we ook een uniek overleg tussen predikanten/ maatschappelijk werk en huisartsen. Verder heb ik 2 jaar geleden een christelijke intervisiegroep voor huisartsen opgezet, waar ik veel van leer. Hoe vind je een goede balans tussen werk en privé? Door elke zondagavond de agenda’s met mijn vrouw af te stemmen….. J en al struikelend….. mijn neus stoten en daar weer van leren. Wat zou je anderen willen leren? Leven met Jezus is een avontuur, waarin je nooit bedrogen uitkomt. Hij is in alles te vertrouwen! Ook al zie je soms zelf de uitkomsten nog niet…. Alwin ten Have is huisarts in Huizen

Wat voor arts wil je zijn? Ik wil vooral mezelf zijn; als huisarts neem je jezelf mee in het consult, als medemens en vertrouwenspersoon. Dat merken mijn patiënten, waardoor de vertrouwensrelatie kan groeien en daarmee de behandelrelatie.

n

Noten • Exodus 29:27,29; 30:22-33 (priesters); 1 Samuel 10:1 (Saul); Psalm 89:21 (David); 2 Koningen 9:6 (Jehu) • De toelichting bij deze parafrase is na te lezen in de studie over Jakobus – IDDG maart 2012

IDDG n JUNI 2013

Waarom werd je arts? Mogelijk een wat rare reden. Vroeger zaten we altijd met ons gezin te kijken naar de serie ‘Flying doctors’. Mijn grote droom was eigenlijk om piloot te worden. Toen dit vanwege een bril niet direct leek te kunnen, kwam Geneeskunde op mijn pad. Vervolgens wilde ik graag tropenarts worden (na mijn bekering), maar ook die deur ging uiteindelijk door ziekte dicht.

17

Extra GERRIE VAN VOORDEN

In het kader van mijn wetenschapsstage heb ik onderzoek gedaan naar euthanasie bij beginnende dementie. Ik weet nu wat artsen willen horen om in te kunnen voelen dat een beginnend demente patiënt euthanasie wenst en wanneer de toetsingscommissies de euthanasie als zorgvuldig beoordelen. Dat is een bijzondere constatering en natuurlijk ietwat gechargeerd. In dit artikel wil ik de wettelijke mogelijkheden wat betreft euthanasie bij dementie nader toelichten en enkele bevindingen van mijn onderzoek bespreken, waarna ik zal reflecteren mijn eigen houding ten aanzien van euthanasie bij dementie.

IDDG n JUNI 2013

Euthanasie bij dementie

18

timing, het vinden van het juiste moment Euthanasie bij dementie komt in toenevoor euthanasie, bleek het centrale thema mende mate voor. In 2009 werden 12 bij de analyse van de interviews. Hiermee gevallen gemeld, in 2010 25 en in 2011 hingen de drie subthema’s samen: de 49. Deze werden allen als zorgvuldig zekerheid van de diagnose (is de diagnose beoordeeld. Op één geval na betrof het zeker als de patiënt nog wilsbekwaam patiënten die zich in een beginfase van is), de invoelbaarheid van de wens van hun ziekte bevonden en nog inzicht hadde patiënt (begrijpt de arts dat de patiënt den in hun ziekte.1 In een onderzoek naar op dit moment ondraaglijk lijdt) en de kennis en opvattingen over medische zekerheid van die wens (hoe zeker kan de besluitvorming en behandeling rond het arts zijn dat dit de wens van de patiënt is levenseinde gaf 19% van de artsen terecht n Gerrie van Voorden is en blijft). De laatste twee zal ik hieronder aan dat euthanasie bij beginnende demenstudent geneeskunde toelichten. Daarna zal ik kort euthanasie tie in Nederland is toegestaan. Opvallend bij gevorderde dementie bespreken. is dat een groter deel (27%) euthanasie hier persoonlijk juist vindt.2 In de euthanasiewet is vastgelegd dat een Invoelbaarheid van het lijden euthanasieverklaring geldt als verzoek indien de patiënt De artsen vonden het lijden van een beginnend demenniet meer in staat is zijn of haar wil te uiten; de overige te patiënt moeilijk invoelbaar. Het nog kunnen oordezorgvuldigheidseisen zijn daarbij ‘van overeenkomstige len over hun situatie vonden de artsen zo’n belangrijke toepassing’. 3 Wat dit laatste in de praktijk betekent is kwaliteit dat zij het lijden van de patiënt nauwelijks als niet geheel duidelijk; recente oordelen van de toetsingsondraaglijk lijden konden zien. Sommige artsen gaven commissie geven hier nu meer richting aan. Artsen aan dat je dan eigenlijk spreekt over ondraaglijk lijden voeren doorgaans geen euthanasie uit bij patiënten met aan het lijden dat hij vreest. Een deel van de artsen gevorderde dementie omdat er geen betekenisvolle comvond dit te ver gaan, anderen konden hierin meegaan municatie meer mogelijk is met deze patiënten.4 als de patiënt dit goed kan verduidelijken. Twee geïnterviewden gaven aan dat het ondraaglijk lijden valt te Euthanasie bij beginnende dementie verminderen door goede (beeldvorming van) demenIn het onderzoek wat ik deed, zijn tien artsen, die tiezorg. Één arts gaf aan dat goede zorg een zorgvulbetrokken zijn bij de diagnose en behandeling van digheidseis moet zijn. dementie, geïnterviewd over hun overwegingen bij een euthanasieverzoek van een beginnend demente patiënt. Bij beginnende dementie was het lijden moeilijk Enkele van hen hadden een dergelijk geval daadwerinvoelbaar voor de artsen vanwege het nog intacte kelijk meegemaakt. De artsen hadden geen principiële oordeelsvermogen, in een later stadium konden zij bezwaren tegen euthanasie. Alle artsen hadden de overechter niet meer zeker zijn over de wens van de patiënt tuiging dat volgens de huidige wetgeving euthanasie bij vanwege dit afnemende vermogen. dementie alleen mag als de patiënt wilsbekwaam is. De

Zekerheid van de wens van de patiënt Consistent en herhaald aangeven van de euthanasiewens was belangrijk voor de zekerheid over de wens van de patiënt. Een euthanasieverklaring zou hier alleen een ondersteunende rol kunnen hebben. Sommige artsen gaven aan bang te zijn voor invloed van de familie in de wens van de patiënt als deze minder ziekte-inzicht heeft. Wanneer een patiënt zijn euthanasiewens zou uiten tijdens de fase van wisselende helderheid dan waren de artsen alleen geneigd hierin mee te gaan als de patiënt dit al eerder had aangegeven. De artsen met patiënten bij wie euthanasie is uitgevoerd gaven aan dat de familie van de patiënt bijna altijd schoorvoetend achter de patiënt ging staan. Dat de patiënt zich een eigen, beargumenteerd, ander oordeel dan zijn familie kon vormen pleit volgens deze artsen voor de vrijwilligheid. Het overwegen van een andere oplossing met de patiënt zagen de artsen vooral in het uitsluiten of behandelen van bijkomende medische problemen. Één arts gaf ook expliciet aan dat zij de betekenis van de alternatieven voor de patiënt zou willen bespreken.

Als je als beginnend demente patiënt onder bepaalde omstandigheden euthanasie wenst dan zul je dit dus tijdig moeten vastleggen en herhaald bespreken met je huisarts en naasten. Dat vraagt nogal wat van

>>

IDDG n JUNI 2013

ondraaglijk lijden aan het lijden dat men vreest

Euthanasie bij gevorderde dementie Het belang van het herhaald aangeven van de euthanasiewens en het toelichten waarom de patiënt euthanasie wenst op een bepaald moment in de euthanasieverklaring blijkt bij gevorderde dementie doorslaggevend in het oordeel van de toetsingscommissies. In 2011 is bij een patiënte in een gevorderd stadium van Alzheimer, die niet meer haar doodswens kon uiten, euthanasie uitgevoerd en als zorgvuldig beoordeeld. De vrouw maakte een ongelukkige indruk en had voor die tijd zeer regelmatig met haar huisarts en naasten haar wens besproken en haar euthanasieverklaring regelmatig geactualiseerd. Bij een patiënte met Huntington werd de euthanasie als onzorgvuldig beoordeeld. Patiënte had een standaardformulier van NVVE ingevuld en had dit niet aangevuld of opnieuw ondertekend. Toen opname in een verpleeghuis onvermijdelijk was heeft de huisarts euthanasie uitgevoerd. Patiënte was toen al enkele jaren wilsonbekwaam. In het Medisch Contact van 28 september worden deze casus besproken en wordt de vraag gesteld wanneer de wilsbekwaamheid precies ophoudt, omdat aan de incidentele uitingen in de richting van een doodswens vlak voor de uitvoering van de euthanasie weinig waarde werd gehecht door de toetsingscommissies.5

19

de patiënt en zijn naasten. Hoe dubbel is het om voor je partner euthanasie te vragen? Wat doet het met de patiënt als hij steeds weer moet stilstaan bij zijn euthanasiewens? Wat gebeurt er in een familie als deze niet mee kan gaan in de euthanasiewens van de patiënt en deze wel uitgevoerd wordt?

IDDG n JUNI 2013

Nederlandse artsen zijn nu niet volledig op de hoogte van de mogelijkheid van euthanasie bij beginnende dementie en van de wettelijke waarde van de euthanasieverklaring. Ik denk dat in dit laatste verandering in gaat komen als mijn medestudenten dit onderwerp niet zijn vergeten van college. Sommige van de geïnterviewde artsen gaven aan betere dementiezorg te willen om het lijden van een demente patiënt te verlichten of voorkomen. Eén van hen opperde dit als zorgvuldigheidseis. Achter dit voorstel ligt de vraag of er toch echt geen andere oplossing was voor de euthanasie. Dit is al een zorgvuldigheidseis, maar het ligt niet in het vermogen van één arts om de dementiezorg te veranderen, hier zul je maatschappij breed aan moeten werken.

20

Tot slot Of er dan echt geen andere oplossing was, vraag ik me voor euthanasie bij ander lijden dan dementie vaak ook af. Was er dan echt niets meer om voor te leven? Dat kan ik me bijna niet voorstellen. Zeker bij euthanasie bij dementie spreek je niet over lijden door pijn, maar door het verlies van geestelijke vermogens, wat erg pijnlijk en confronterend kan zijn als je dit nog min of meer bewust meemaakt. Maar ik vind het moeilijk te begrijpen dat dit ondraaglijk lijden is. Ik begrijp wel dat het vooruitzicht van verdere ontluistering vreselijk is, maar om nu euthanasie te plegen vanwege een toekomst die altijd onzeker is gaat mij te ver. Euthanasie bij gevorderde dementie is geen optie, denk ik, omdat je er niet meer zeker van kunt zijn of het op dat moment de wens van de patiënt is. Een gevorderd demente patiënt kan een gelukkige of ongelukkige indruk maken, maar voor ondraaglijk lijden is een concrete vraag met duidelijke toelichting van de patient nodig, denk ik, en die kan de patiënt je niet meer

geven. Dat een patiënt dit tot voor kort nog wel kon is voor mij hierin niet voldoende. In de gedachten achter euthanasie in onze samenleving zit, denk ik, de wil om alles in de hand te hebben. We hebben echter niet alles in de hand en als we hiermee geconfronteerd worden en onze pogingen om dingen te sturen falen, raken we in paniek en willen we een eind aan het leven als het ons te bar wordt. Als christen mag ik weten dat God alles in zijn hand heeft, ook als ik op een bepaald moment niet meer zie hoe het goed gaat komen en alles anders loopt dan ik had gedacht en gehoopt. Ik denk dat het erg heilzaam kan zijn voor mensen meer te beseffen dat je niet alles in de hand hebt. De mogelijkheid van euthanasie is hierin een soort laatste poging om ‘eronder uit te komen’ en ergens ook weer niet, want de beslissing om liever te sterven dan te leven, maakt niemand zonder zover te zijn gekomen door ‘het lot’. Het leven zoals het geworden is past niet bij het leven dat men in gedachten had, maar om dan te beslissen dat het daarom niet meer de moeite waard is, is niet aan ons. En wie weet ontdek je een ander leven, daar waar je het niet meer had verwacht. Ik hoop dat ik het vertrouwen heb in God om op zulke momenten dat te ontdekken. Misschien laat dementie, nog meer aan de naasten dan aan de patiënt zelf, zien wie we eigenlijk zijn. ‘Wij zijn als ijskristal; hard als staal en breekbaar, breekbaar als glas’ zingt Rikkert op zijn cd Solo en ook ‘wie alles heeft verloren, heeft gevonden wat hij zocht; er is niets anders dan genade’. Noten 1. Toetsingscommissie euthanasie, Jaarverslag 2009/2010/2011. Download van http://www.euthanasiecommissie.nl/overdetoetsingscommissies/jaarverslag/ (onder ‘gerelateerde documenten’). 2. Van Delden JJM, van der Heide A, van de Vathorst S, Weyers H, van Tol DG (red.). Kennis en opvattingen van publiek en professionals over medische besluitvorming en behandeling rond het einde van het leven. Het KOPPEL-onderzoek. Den Haag, ZonMw, 2011:82-83. Download van http://www. zonmw.nl/nl/publicaties/ (zoeken op ‘koppel’). 3. De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (Wtl; Stb. 2001, 194, art 2.2) Geraadpleegd via http://wetten.overheid.nl/zoeken/ (zoeken op‘ wet toetsing’ onder ‘ in de titel’) 4. De Boer ME, Dröes RM, Jonker C, Eefsting JA, Hertogh CMPM. Advance directives for euthanasia in dementia: How do they affect resident care in Dutch nursing homes? Experiences of physicians and relatives. J Am Geriatr Soc. 2011;59:989-96. 5. Den Hartogh. Euthanasieverklaring vereist onderhoud. Vraag is wel waar wilsbekwaamheid precies ophoudt. Med Contact. 2012;67:2140-3. n

Boekrecensie MAARTEN OTTER is als psychiater werkzaam bij Eleos

Psychotherapie en spiritualiteit in de praktijk ons eigen referentiekader steeds meespeelt in het interpreteren van de inbreng van de hulpvrager. Ook onze eigen reacties zijn mogelijk voor velerlei uitleg vatbaar. Het boek leent zich bij uitstek voor reflectie in intervisiegroepen en in teams van hulpverleners. Het heeft mij zeker verder geholpen in het nadenken over mijn eigen positie ten opzichte van de spiritualiteit van mijn cliënten. Waarvan de één zegt dat zij niet wil scheiden, maar haar man wel zo’n onmogelijk mens vindt, dat ze hem soms in gedachten van het leven berooft. En zich daar dan weer schuldig over voelt. En een ander spiritueel gezien door een dorre woestijn in het leven gaat en toch haar kracht vindt in haar Hemelse Vader. En waar weer een ander aangeeft dat het ‘Onze Vader’ toch eigenlijk alleen gebeden kan worden door bekeerde mensen. En weer een ander die een psychiater met een baard maar niets vindt. Niet dat een baard on-Bijbels is, maar sinds de roerige jaren zeventig is een baard toch wel geassocieerd met rebellie en dus fout. Als ik om uitleg vraag, krijg ik te horen dat men dat pas aanvoelt als men bekeerd is. Ik kan u eerlijk zeggen dat het bij mij dan van binnen wel kan koken. Al lezend in dit boek fantaseerde ik over hoe het zou zijn als de auteur in mijn team/praktijk als coach zou mee werken. Lijkt me heel verrijkend. Als ik na alle lof toch een kritische noot mag maken dan vind ik het toch wel merkwaardig om een boek te lezen dat aangeboden wordt als los boek, maar eigenlijk kennis (en bezit) veronderstelt van een boek dat meer dan tien jaar eerder verschenen is. En waarbij ik persoonlijk vind dat de praktijk de theorie moet voeden. De theorie voorafgaand aan empirisch onderzoek is in mijn ogen alleen bedoeld om zuiverder de richting te bepalen van het empirisch onderzoek. Daarna zijn we in de theorie hopelijk een stuk verder. Verder denk ik dat de auteur in haar eigen praktijk sterk met thema’s rond spiritualiteit wordt geconfronteerd omdat ze spirituele begeleiding biedt. Daarmee wordt toch wel een bijzondere omgeving geschapen. Dat neemt niet weg dat in de reguliere therapiepraktijk genoeg geprofiteerd kan worden van wat de auteur aan voorbeelden aandraagt, maar die voorbeelden zouden dan wel tegen deze achtergrond bezien moeten worden. Ik kan nog heel veel over dit boek vertellen, maar dit is een boek dat je zelf moet beleven. Om beter hulp te kunnen bieden op het grensvlak van psychotherapie, psychiatrie en spiritualiteit.

Naar aanleiding van Psychotherapie en spiritualiteit in de praktijk door Agneta Schreurs (2012), Uitgeverij van Gorcum, ISBN 9789023249276 n

IDDG n JUNI 2013

Dit boek is een aanrader voor iedereen die professioneel psychotherapie aanbiedt. Dit boek is geschreven als vervolg op een eerder meer theoretisch werk van dezelfde auteur: Psychotherapie en Spiritualiteit; integratie van de spirituele dimensie in de therapeutische praktijk (2001). Ze verwijst in dit nieuwe boek vaak naar dit boek, afgekort als P&S. Ze schrijfster studeerde andragologie, theologie en filosofie en promoveerde op haar proefschrift Spirituele begeleiding. Zij heeft een eigen praktijk als spiritueel begeleider. Met spiritualiteit wordt vooral Christelijke spiritualiteit bedoeld. Dit boek handelt dus over de praktijk. Het bevat veel voorbeelden uit de praktijk, vooral haar eigen praktijk neem ik aan. Een hoofdstuk als hoofdstuk 2 Begin bij je zelf... biedt materiaal waarin de lezer bij zichzelf wordt stil gezet. Deze reflectiemomenten zijn ook bedoeld om in teamverband te bespreken en te doorleven. Het boek biedt in de breedte bezinningsmomenten over een veelheid aan onderwerpen: kennis van spiritualiteit in diverse kerken en groeperingen, eigen opvattingen over spiritualiteit en vooroordelen over bepaalde vormen van spiritualiteit. Hoe kom je als therapeut aan de informatie die je nodig hebt om bepaalde uitlatingen goed te kunnen plaatsen? Denken we niet te snel de hulpvrager te begrijpen? Hoe is het onderscheid te maken tussen bijvoorbeeld vitaal depressief schuldgevoel en schuldgevoel dat een oprecht christen over zijn zonden kan hebben, maar wat ook een misschien wel onoprecht christen kan voorwenden, eenvoudig omdat men gewend is in bepaalde kringen op een bepaalde manier over zichzelf als zondaar te praten. Hoe onderscheiden we psychotische belevingen van bijvoorbeeld manische ervaringen? Hoe bespreken we deze gevoelige thema’s in de spreekkamer op een manier waarin we respect tonen voor de hulpvrager. Dat dit niet altijd even gemakkelijk is, blijkt uit een voorbeeld van iemand die eerst hulp vroeg, maar later aangaf door gebed genezen te zijn. Het aanbieden van verdere hulp door de hulpverlener kan dan zo maar als ongelovig terzijde leggen van het resultaat van het gebed uitgelegd worden door de hulpvrager. Vanaf hoofdstuk 13 wordt steeds een praktische beschouwing gegeven bij delen van P&S, de theoretische voorloper van dit boek. Dit gedeelte vereist eigenlijk kennis van het eerdere werk in P&S. Mijn waardering voor dit boek hangt vooral samen met de reflectieopdrachten en het veelzijdig beschrijven van praktisch materiaal waarbij met schijnbaar groot gemak geciteerd wordt uit de wetenschappelijke literatuur. Verschillende keren benadrukt de auteur dat we niet te snel moeten denken dat we de hulpvrager begrijpen, omdat

21

Boekrecensie DR. ARIE VAN DER ZWAN is neuroloog n.p. in Zwolle

Hallucinaties Professor Oliver Sacks Professor Oliver Sacks heeft een boek geschreven met de titel ‘Hallucinations’. Oliver Sacks is een Engelse neuroloog, werkzaam in New York. Door zijn boeken over verschillende onderwerpen uit zijn vakgebied is hij de meest bekende neuroloog ter wereld geworden. In 1973 verscheen: ‘Awakenings’, in het Nederlands verschenen onder de titel ‘Ontwaken in verbijstering’5. Hierin wordt beschreven wat het middel L-dopa deed met patiënten, die in een verpleeghuis lagen met een resttoestand na encefalitis lethargica: zij ontwaakten tot een nieuw leven. Dit boek droeg in belangrijke mate bij tot het gebruik van L-dopa bij de behandeling van patiënten met Parkinson. Dr. Sacks schreef nog meer dan tien andere boeken over neurologie, ook een over zijn eigen ervaringen als neurologisch patiënt. In 2012 verscheen ‘Hallucinaties’6. Evenals in zijn andere boeken heeft hij vooral belangstelling voor hele bijzondere verschijnselen. Zijn monografie is vooral waardevol door de mooie gedetailleerde ziektebeschrijvingen. Biemond koppelde de neurologische symptomen aan de anatomische afwijkingen, die bij het hersensnijden werden gevonden1. Penfield vond door elektrostimulatie van hersendelen, die hij later verwijderde voor de behandeling van epilepsie, wat de functie en dysfunctie van die delen was4. Sacks kijkt naar de relatie van bepaalde hallucinaties met veranderingen in de fMRI. Daarbij blijkt, dat activiteit in de fMRI bij visuele hallucinaties begint in de occipitale schors, bij auditieve hallucinaties temporaal, en bij hallucinatoir zien van gezichten in de rechter hemisfeer. Maar de veranderingen in de fMRI verspreiden zich meestal over andere gebieden. Bij fantoombelevingen worden afwijkingen parietaal gezien.

IDDG n JUNI 2013

Soorten hallucinaties

22

Sacks noemt in navolging van William James een hallucinatie een schijnbaar door de zintuigen ingegeven gewaarwording dat er iets is wat net zo echt overkomt als een authentieke waarneming; alleen is zij dat niet. Het optreden van hallucinaties is vooral bekend als een symptoom van schizofrenie. Maar Sachs heeft goed geluisterd naar zijn patiënten, naar zijn kennissen en naar zijn eigen lichaam. Hij kan daardoor duidelijk maken dat

hallucinaties in allerlei situaties voorkomen. Hij geeft daarvan voorbeelden bij blindheid, hemianopsie, verminderd gehoor, anosmie en sensorische deprivatie, bij voorbeeld door langdurige isolatie in gevangenschap. Daarnaast kan ook intoxicatie een oorzaak zijn, zoals bij voorbeeld met alcohol en L-dopa. Sacks beschrijft wat hij zelf zag tijdens zijn experimenten met onder andere cannabis en LSD. Als voorbode van migraine kunnen eveneens hallucinaties optreden. Ook daarvan blijkt de schrijver deskundige uit eigen ervaring. Fantoombelevingen worden door hem ook als hallucinaties opgevat. Speciale aandacht wijdt hij aan het verschijnsel, dat iemand een dubbelganger van zichzelf bemerkt. Dat kan voorkomen als voorbode van een epileptische aanval of van migraine, zoals van Linnaeus bekend is. Gedurende een bijna dood ervaring kan het voorkomen, dat iemand zwevend zijn eigen lichaam ziet liggen. Het ‘gevoel’ dat er iemand vlak bij is, die er niet is, komt veel vaker voor. Sacks suggereert zelfs, dat dit de biologische basis zou kunnen zijn voor de godsdienstige overtuiging, dat die ander God is.

Dostojewskisyndroom Een bijzondere vorm van temporale epilepsie is het voorkomen van aanvallen van gelukzaligheid. Dit verschijnsel is bekend als het Dostojewskisyndroom, omdat Dostojewski ze beschreef van zichzelf en bij een paar van zijn romanfiguren. Sacks noemt dit extatische aanvallen. Deze zijn zeldzaam. Bij de ongeveer duizend patiënten met epilepsie, die ik heb begeleid, waren er slechts twee met zo’n spirituele aura. De een vertelde dat hij in de hemel was geweest. De ander zei terug te komen uit het paradijs. Sacks veronderstelt dat de visioenen en stemmen van Jeanne d’ Arc berustten op een

extatische aura bij temporale epilepsie. Zelf noemde zij het de stem van God. Sacks schrijft daarbij: “Extatische aanvallen leggen de bijl aan de wortel van je geloof en van je wereldbeeld, ook al sta je volledig onverschillig tegen alles wat zweemt naar transcendentie of het bovennatuurlijke. Dat fervente mystieke en religieuze gevoelens – een gevoel voor het heilige – in elke cultuur zo’n universeel verschijnsel zijn, zou er op kunnen wijzen, dat er een biologische basis voor is. Wellicht zijn ze, net als opvattingen over esthetiek, onderdeel van ons menselijk erfgoed. Als je het hebt over een biologische basis, compleet met biologische precursors, van religieuze emoties, of sterker nog, zoals extatische aanvallen lijken uit te wijzen, over een zeer specifieke neurale basis in de temporale kwabben, spreek je uiteraard

Descartes: De hersenen bestaan uit vele draden, die afzonderlijk door elkaar geweven zijn.2

Als voorbode van migraine kunnen eveneens hallucinaties optreden alleen over fysiologische aspecten. Buiten beschouwing blijven de waarde, de zin en de ‘functie’ van dit soort emoties en van de verhalen en overtuigingen, die we op basis daarvan construeren”.

Hallucinaties bij gezonde mensen Intrigerend is dat hallucinaties kunnen optreden bij gezonde mensen. Bekend is dat dit kan voorkomen bij het inslapen en het ontwaken. Maar het kan ook optreden wanneer iemand geheel helder van geest is. Sacks noemt verschillende voorbeelden daarvan. Van zich zelf vertelt hij dat hij een keer zijn knie ontwricht had en daarmee van een berg af probeerde te komen. Hij raakte vermoeid en kreeg de neiging maar te gaan zitten om even te slapen. Toen hoorde hij een krachtige heldere stem, die tegen hem zei: “Je mag hier niet blijven rusten. Je moet doorgaan. Zoek een tempo, dat je kunt volhouden, en ga door.” Hij vond toen de kracht om door te gaan. Sacks beschrijft dit als een goede stem, een stem van het Leven. Hij noemt een vergelijkbare ervaring van iemand die in de Andes in een diepe kloof viel, en daarbij zijn been brak. Hij hoorde toen een stem, die hem moed insprak en aanwijzingen gaf waardoor het hem lukte om er uit te komen.

zeggen: “Maak je niet bezorgd over haar, Ik zorg voor haar!” Hij keek verbaasd om zich heen, maar bevond zich alleen in zijn kamer. Beiden waren er van overtuigd door God aangesproken te zijn, waardoor zij zich erg bemoedigd voelden. Bill Hybels, de stichter van de Willow Creek gemeente, schreef een boek met de titel ‘De stille stem van God’3. Hij vertelt, dat zijn leven geleid is door wat hij de stem van God noemt. Hij noemt ook anderen met vergelijkbare ervaringen. Zijn geschiedenis begon op de lagere school, waar zijn juf vertelde over de roeping van Samuel. Toen Bill Hybels haar vroeg of iets dergelijks vandaag ook nog voor kan komen, antwoordde zij bevestigend en gaf hem het volgende rijmpje: Oh, give me Samuel’s ear, An open ear, o Lord Alive and quick to hear Each whisper of Thy Word Like him to answer on Thy call And to obey Thee, first of all.

Literatuur 1. Biemond, Arie, Hersenziekten, De Erven Bohn, Haarlem 1961

Het voorkomen van auditieve hallucinaties wil niet zeggen, dat Abraham zich vergist heeft, of dat de stem van God alleen in Bijbelse tijden te horen was. Ik maakte van twee gezonde mensen het volgende mee. Een weduwe zat te treuren bij het graf van haar man. Plotseling hoorde zij een stem. Zij keek om zich heen maar zag niemand. De stem zei: “Lees Matteüs 11: 26!” Zij haastte zich naar huis om de tekst in haar Bijbel op te zoeken: “Kom tot Mij, allen die vermoeid en belast zijn, en Ik zal u rust geven”. Iemand die in gebed was voor een ernstig ziek kind, hoorde opeens duidelijk

2. Descartes, René, De verhandeling van den mensch, Middelburg 1682 3. Hybels, Bill, De stille stem van God, ISBN 078.90.6067.851.0, Gideon, Hoornaar 2010 4. Penfield,Wilder en Herbert Jasper, Epilepsy and the functional anatomy of the brain, Little, Brown and Company, Boston 1954 5. Sacks, Oliver, Ontwaken in verbijstering, ISBN 90.290.9657.8, Meulenhof, 6. Amsterdam 1987 7. Sacks, Oliver, Hallucinaties, ISBN 978.90.234.7142.4, De bezige bij, Amsterdam 2012

n

IDDG n JUNI 2013

De stem van God

23

Dokter in Dakar TABITHA KIEVIET-VAN IMMERZEEL is tropenarts in Dakar (Senegal)

Woorden met kracht

IDDG n JUNI 2013

Diami, een meisje van 11, komt stralend mijn spreekkamer binnen. Ze is genezen! Niet door pillen, maar door woorden. Ze kwam enkele weken eerder met haar tante op mijn spreekuur vanwege chronisch braken. Ze kwam vlak over en praatte niet veel, ze was flink afgevallen. Na een aantal fysieke oorzaken te hebben uitgesloten praatten we door. Ze had al jaren haar moeder niet gezien. Ze was door haar afgestaan aan haar tante die geen kinderen kon krijgen, een gebruikelijk fenomeen in Senegal. Diami leek depressief en in Nederland zou ik haar verwijzen naar een psycholoog. Hier is die optie er niet. Onze pastoraal werkster bad met haar en kon haar vertellen dat haar schepper een Vader is die haar nooit verlaat. Die woorden deden iets met haar. Ze kwam nog geregeld terug om te praten. Nu komt ze vertellen dat ze niet meer braakt!

24

Psychologische en psychiatrische zorg is nauwelijks voorhanden in Senegal. Maar psychische problemen komen hier uiteraard net zo goed voor. Het

gaat vrijwel altijd gepaard met sociale problematiek en de ‘eerstelijns zorg’ wordt gezocht bij geesten door middel van spreuken, ceremonies of amuletten. Door gebrek aan openheid en kennis uiten psychische problemen zich vaak fysiek. Ik leer mijn stagiaires dan ook de stelregel dat als er meer dan 3 klachten aanwezig zijn, de oorzaak vaak psychisch is. In de Senegalese cultuur, waar schaamte een grote rol speelt en mensen graag de schijn ophouden, is openheid een zeldzaamheid. De spreekkamer blijkt een unieke uitzondering waar regelmatig de echte nood boven tafel komt. Dat geeft aan mij en mijn 25 christencollega’s een grote verantwoordelijkheid. Een psychisch of sociaal probleem kost ons veel energie en tijd. En dat terwijl er nog tientallen patiënten voor de deur zitten. Toch is het de moeite waard; onze woorden kunnen levens veranderen. Fatimata is een mentaal en motorisch geretardeerd meisje van 3 jaar. Ze lacht hartelijk naar me als haar moeder haar voor me neer zet op de onderzoeksbank. Ik vraag me af wat precies haar hulpvraag is want het probleem bestaat al sinds de geboorte. Het blijkt dat ze wel wat onderzoeken heeft

Meditatie CMF Engeland ANNET BOS-VAN DE BEEK

Doctor’s Life Support

Woorden hebben kracht. Dat hoef je de gemiddelde Afrikaan niet te vertellen. Dat mijn woorden kracht kunnen hebben, was voor mij een nieuwe ontdekking. Een opmerking die precies een nood raakt, een woord dat iemand aanzet God te zoeken, een waarheid waardoor ogen geopend worden. Woorden hebben kracht! Het is een voorrecht als arts ook deze bron van genezende kracht te kunnen delen. n

Run to obtain Train yourself in godliness, for while bodily training is of some value, godliness is of value in every way, as it holds promise for the present life and also for the life to come. 1 Timothy 4:7-8 As Timothy was continuing his job as pastor and teacher at Ephesus, Paul might have wished and prayed for him for much in the way of gifts and endowments to do the work. But this is not his theme. Again and again in his letters to Timothy he urges him to aim at godliness. In the context of 1 Timothy 4:8 and 2 Timothy 4:7-8 Paul likens the pursuit of godliness to physical training as a prolonged struggle -- ‘the good fight of faith’. Godliness is not something that magically supervenes after an appropriate length of time as a Christian; it is something that has to be strained after and fought for. We are all familiar with the sight of thousands of people, clad in singlets and shorts, pounding the street of our major cities in the ‘people’s marathons’. These individuals have often given up hours every week to train their muscles to accept the load that, legend has it, killed the sole runner of the first marathon. How much more should we be prepared to train ourselves in godliness, day in day out, at the cost of a struggle.

But training has a negative as well as a positive aspect. Timothy is instructed on the one hand to have nothing to do with -- to refuse (AV) -- godless and silly myths (v7), and on the other hand to train himself in godliness. In 1 Timothy 6:11 he is told to shun -- flee from (AV) -- the foolish and hurtful things as well as to aim at -- follow after (AV) -- godliness. The spirit of the age in which we live, with its false beliefs, dependence on human wisdom, inverted values and superstitions, can be seen in agnosticism, humanism, the worship of money and possessions, and preoccupation with astrology and the occult. These are the things we need to shun as we pursue the righteousness, faith, love, endurance and gentleness which are godliness (1 Tim 6:11), so that we attain God’s promise not only for the present life but also for the life to come. Heavenly Father, help me daily to lay aside those sins which cling so closely, and, looking to you, to persevere in pursuit of your high calling. May I so run as to attain the promise of the life to come. Further reading: 2 Pet 1:1-11. 1 Cor 9:24-25. (Dagelijkse meditatie via: www.cmf.org.uk/doctors/devotion.asp) n

IDDG n MAART 2013

ondergaan bij de neuroloog, maar een diagnose is nooit besproken. Als ik vraag hoe ze omgaat met haar gehandicapte kind kijkt ze schaamtevol naar de grond. Er blijkt een vloek uitgesproken over haar en haar dochter. De mensen uit haar omgeving zeggen dat Fatimata geen kind is maar een geest. Haar moeder moet Allah boos hebben gemaakt. Een vloek is iets vreselijks. Alle kinderen dragen amuletten om hen tegen deze kwade krachten te beschermen. Ik geef de moeder uitleg over ziektes in de hersenen, maar ik vraag me af of dit door de cultuurkloof wel aankomt. Als ik zeg dat ik zie dat ze een goede moeder is omdat Fatimata zo gelukkig lacht, is ze zichtbaar aangedaan. Het is een waarheid. Ik zie haar geregeld terug en met elk gesprek zie ik deze vloek van afwijzing meer verbroken worden.

Doctor’s Life Support is een (Engelstalig) Bijbels dagboek speciaal voor dokters. Het is geschreven door leden van ICMDA uit verschillende landen. In IDDG zullen we een aantal keer een overdenking uit dit dagboek plaatsen. Op de website van CMF kunt u, als u dat wilt, elke dag het stuk van die dag lezen. Ook is het mogelijk het dagboek via het CMF-kantoor te kopen. Dagelijks ook te beluisteren: www.cmf.org.uk/media

25

Buitenlandse zaken JOSEPHINE VAN DE MAAT is arts-assistent SEH en PR coördinator Nationaal Organiserend Comité ICMDA 2014

Bij het verschijnen van deze editie is het dan zover: de inschrijving voor het congres is geopend! Over nog zo’n 400 dagen (voor de exacte countdown, zie de website) zal het 50e wereldcongres van de ICMDA van start gaan in De Doelen. De posters en flyers zijn gedrukt, de hoofdlijnen van het programma staan vast, de grote sprekers hebben toegezegd, dus laat de inschrijvingen nu maar komen.

I have a dream… Met het openen van de registratie gaat ook het antwoord komen op een van onze belangrijkste vragen: wie gaan het congres vooral bezoeken? Hoeveel Nederlanders gaan er komen? Hoeveel mensen uit Afrika, Azië? En zijn dat vooral artsen, of ook studenten? Niet alleen was dit een belangrijke vraag om een begroting te kunnen maken, maar het is ook een idealistische vraag. ICMDA heeft als missie ‘to unite doctors and dentists in promoting Christian Faith and practice in the medical and dental professions worldwide’. Wat zou het dan mooi zijn om inderdaad christenen uit elk land te verenigen tijdens dit wereldcongres!

IDDG n JUNI 2013

26

‘Our hope is that every member country and contact group will be represented, making it truly a Congress of the ICMDA family around the world. In some corners of the globe there are sure to be those for whom being there will remain but a distant dream.’ - Vinod Shah

6 19-2

n tio l e c ship r e f lo w tion f e llebra ce

Door het lezen van de ‘News, Praise and Prayer’*, de nieuwsbrief van de ICMDA, krijg je meer beeld bij je broeders en zusters in de andere delen van de wereld. Zo blijkt in India een bloeiende gemeenschap van ICMDA te zijn, waar ze met ruim 500 een inspirerende nationale conferentie konden houden. Daarentegen moeten ze zich in Oost Afrika zorgen maken over of hun geplande conferentie in de Democratische Republiek Congo wel door kan gaan in verband met onrust en onveiligheid door de heersende burgeroorlog daar. Wat zou het heerlijk zijn om elkaar in vrede volgend jaar te ontmoeten, van elkaar te leren en elkaar te bemoedigen! Uit eigen ervaring kan ik vertellen dat het gaan naar een wereldcongres je echt de ogen opent voor de situatie waarin andere christenartsen zich bevinden. Het is ontzettend inspirerend, soms confronterend, en (op z’n Nederlands) vooral erg gezellig.

International Christian Medical and Dental Association

4 201 y l Ju

ss e r ng nds

o etherla C d rl | The N o h W m t rda e t t V X en | Ro

De

l

Doe

www.icmda2014.org

Vinod Shah, de CEO van de ICMDA uit India, spreekt dan ook uit: ‘Our hope is that every member country and contact group will be represented, making it truly a Congress of the ICMDA family around the world. In some corners of the globe there are sure to be those for whom being there will remain but a distant dream.’ Deze droom is voor veel mensen ver weg, omdat ze hier de financiële middelen niet voor hebben. Waar wij in Nederland over het algemeen als student een studiebeurs en als arts een riant salaris hebben, is dat in veel delen van de wereld niet zo. Zo moeten artsen uit Oost-Europa vaak een baan naast hun werk als arts hebben om rond te komen. Ik sprak vorig jaar een arts uit Rusland, die mij meer wist te vertellen over de diverse Nederlandse tulpenfamilies dan ik, omdat hij een levendige tulpenhandel in Rusland heeft naast zijn

Wellicht kunt u bij uw inschrijving ook deze minder bedeelde collega’s uit Oost-Europa, Afrika, Zuid-Amerika, etcetera, in gedachten houden. Dit zijn de mensen wiens aanwezigheid het congres juist tot een waardevolle ontmoeting maakt, ver over de culturele grenzen heen! Heel praktisch kunt u dit doen door geld te doneren in het Bursary Fund, dat tot doel heeft om collega’s die anders niet kunnen komen, financieel te ondersteunen. Het fonds dekt de kosten van registratie, accommodatie en komt tegemoet in de reiskosten, variërend van US$500 -$1000 (Euro 330 - Euro 660) per persoon. Uw bijdrage kan het verschil maken! Meer informatie hierover kunt u vinden op de website en in het kader bij dit artikel. Registreer en doneer nu, via www.icmda2014.org! *News, Praise and Prayer is te vinden op de website van ICMDA, www.icmda.net

Wereldcongres ICMDA 2014 in Rotterdam Helpt u een (a.s.) collega om te komen? De stichting MMM verdubbelt uw hulp! De voorbereiding van het 15 Wereldcongres van de ICMDA (International Christian Medical and Dental Fellowship) is in volle gang. Van 19 – 26 Juli 2014 worden zo’n 1100 studenten en artsen verwacht in de Doelen in Rotterdam en binnenkort start de inschrijving. Daar zijn uiteraard kosten aan verbonden. Voor studenten en juniorartsen uit zogenaamde ‘low-income countries’ worden die kosten zo laag mogelijk gehouden, zelfs beneden de kostprijs. Dat kan echter alleen als anderen steun verlenen. Voor dat doel is een ‘bursary fund’ of steunfonds opgericht. En de stichting MMM (Stichting Ministerium Medici Missionare) wil ons daarbij helpen. De relatie tussen MMM en ICMDA is al oud: Prof G.A. Lindeboom, die de stichting oprichtte, stond 50 jaar geleden ook aan de wieg van de ICMDA. En dat vieren we samen. De hulp door de stichting MMM werkt op twee manieren: Elke bijdrage aan het ‘bursary fund’ wordt door het bestuur van MMM verdubbeld (tot een maximum van € 10.000 totaal). Verder stelt de stichting, die een ANBI keurmerk heeft, haar bank- en gironummer open voor deze actie. Bij belastingaangifte is uw gift daardoor ook aftrekbaar van uw inkomen. Wilt u meehelpen om anderen aan dit congres deel te laten nemen? Maakt u dan uw gift over op rekeningnummer 450735 (ING) of 69.97.14.109 (van Lanschot) van Stichting MMM onder vermelding van ‘bursary fund’. Via IDDG houden wij u op de hoogte. En op het congres kunt u het resultaat zelf zien en horen. Bij voorbaat dank! Namens het nationale organisatiecomité, Rick Paul

Nieuwe leden Nieuwe artsleden Mw. J. Berkenveld, Zwolle Mw. R. Fraanje-Fikse, Ede Mw. A. de Groot, Papendrecht Dhr. J. van Hattum, Zeist Mw. J. Hogendoorn, Zwijndrecht Dhr. S. van der Hulst, Nijverdal Dhr. N. Mels, Elst (Utrecht) Mw. A. van Norel, Groningen Mw. A. van Reenen, Ede Mw. P.J. Stam-Zwemer, Veenendaal

Nieuwe studentleden Mw. K. Andringa, Maastricht Mw. E. Bakker, Utrecht Mw. S. Berghuis, Groningen Dhr. W. Bor, Utrecht Mw. G. van den Bosch, Amsterdam Mw. C. Brobbel, Oegstgeest Mw. H. Heres, Almelo Dhr. J. Kalle, Utrecht Mw. H. van de Kamp, Zeist Mw. E. Klarenbeek, DriebergenRijsenburg Mw. L. Kraal, Leiden Mw. E. Lammerse, Rotterdam Mw. R. Meijer, Amsterdam Mw. D. van Middendorp, Amsterdam Mw. D. Nolen, Rotterdam Dhr. M. van Rijswijk, Utrecht Dhr. R. de Rover, HardinxveldGiessendam Mw. C. van Seters, Rotterdam R. Struik, Amsterdam Mw. F. Teertstra, Groningen Mw. L. Visser, Groningen Mw. M. van de Water, Utrecht

IDDG n JUNI 2013

werk als arts. En niet omdat hij zich graag verder wilde ontplooien buiten het ziekenhuis, maar omdat zijn baan als dokter niet genoeg betaalt.

27

Oor, oog & blik BAREND FLORIJN

Ogen en een mond zijn op een kinderlijke manier getekend. Armen wijd gespreid verbeelden spontane hulpeloosheid. Op afvalhout geschilderd zijn deze ` Vragende Kinderen´ de expressie van wat Karel Appel tijdens een treinreis na de Tweede Wereldoorlog zag. Op treinstations en in de straten zag Karel Appel kinderen bedelen om voedsel. De schrille dynamiek van de primaire kleuren rood, geel en blauw zijn een snelle handreiking voor de juiste expressie. Vragende en bedelend kinderen vormde voor Appel de idee voor een serie rondom dit thema. Onbegrip en smaad waren echter rond 1950 de reacties op het deze expressieve vorm van kunst. De abstractie waarin de vorm van het kind door Appel werd gevangen, werd niet begrepen.

“Bezie de kinderen niet te klein Hun eerlijkheid blijft vragen” Met behulp van ouders verwoordt een ziek kind de hulpvraag. Geconfronteerd met deze ‘vragende eerlijkheid’ is de assistent of dokter tot een grondige zorgplicht geroepen. Kwetsbaarheid van en de dialoog met het kind dwingt de behandelaar tot een kwetsbare houding. De beleving van het kind, door Ida Gerhardt prachtig beschreven in Code d’Honneur, dwong mij als coassistent tot voorzichtigheid. Tegelijkertijd echter, kan het ziektegedrag van een kind soms verassend snel accepterend zijn. Een kind rent stuivend over de gang met een infuus voor een bloedtransfusie. Ziektebeleving lijkt soms hemelsbreed te verschillen ten opzichte van de ziektebeleving van volwassen patiënten. Code d’Honneur Bezie de kinderen niet te klein: Zij moeten veel verdragen eenzaamheid, angsten, groeiens pijn en, onverhoeds, de slagen. Bezie de kinderen niet te klein: Hun eerlijkheid blijft vragen, of gij niet haast uzelf durft zijn. Dàn kunt ge ‘t met hen wagen.

IDDG n JUNI 2013

Laat uw comedie op de gang - zij weten ‘t immers tòch al lang!Ken in uzelf het kwade.

28

Heb eerbied voor wat leeft en groeit, zorg dat ge het niet smet of knoeit.Dan schenk’ u God genade. The Fault in Our stars begint direct met deze beleving. “Late in the winter of my seventeenth year, my

mother decided I was depressed (...) Whenever you read a cancer booklet or a website or whatever, they always list depression among the side effects of cancer. But, in fact, depression is not a side effect of cancer. Depression is a side effect of dying.” De 16-jarige Hazel Grace wordt door haar moeder en Regular Doctor Jim naar een typische support group gestuurd; “everyone talking about fighting and battling and winning and shrinking and scanning.” Kinderen met kanker in remissie. Drie jaar eerder, schildklierkanker. “I’m sixteen. Thyroid with mets in my lungs. I’m okay”. Hazel verdient een leven, zo redeneert moeder, en drie jaar na haar diagnose dient het leven opgepakt te worden. Hazel gaat. “I wanted to make my parents happy”. Aangrijpend is te lezen hoe Hazel bezig is met de statistiek van overleving in de support group. Een prognose van 20 procent, geeft je een kans van 1 op de 5. Dat betekent dat er nog altijd vier eerder kunnen gaan dan jij. De opmaat van het verhaal is mistroostig. Echter de beschrijving van een 16-jarige geeft de nodige ironie en hoon. Het vooroordeel dat ziekte of trauma te verwerken is (en bij voorkeur binnen 3 jaar na diagnose en voorlopig geslaagde behandeling), en daarmee beheersbaar wordt, wordt bij aanvang van het boek verworpen. Het vervolg van het verhaal verloopt niet zo voorspelbaar als had gekund. Liefde voor een jongen met osteosarcoom. Liefde bij ziekte, om te kunnen leven. Dit boek is een portret van vragende kinderen. Ida Gerhard vraagt om eerbied voor beleving. The Fault in our Stars kan uitleggen waarom. n

Studentikoos ANNET BOS-VAN DE BEEK

Agenda 25-31 AUGUSTUS 2013

Internationale conferentie Medicine of the Person

Het studentencongres Voor-goed genezen? discipelschap in de praktijk. Dit was het thema van het jaarlijkse Studentencongres afgelopen maart. In een notendop: Saline Solution, bijbelstudie, studenten uit jaar 1 tot en met jaar 6, de film ‘Never let me go’, workshops over discipelschap, neonatologie en geschiedenis van geneeskunde & de dood. Daarbij een enthousiaste congrescommissie die maanden bezig is geweest met de voorbereiding. Dit leidde dit tot een boeiend, leerzaam en gezellig congres! Inspirerend om uit heel het land én Antwerpen studenten te ontmoeten die zich bezighouden met geneeskunde en discipelschap.

Thema: Facing up to illness and disability Locatie: Schoorl Informatie: www.medecinedelapersonne.org 3 OKTOBER 2013

Interserve: Informatieavond over uitzending Locatie: Amersfoort Informatie: www.interserve.nl 4 OKTOBER 2013

Congres Geloof in Zorg Thema: Jouw geloof in zorg Locatie: Doorn Informatie: www.geloofinzorg.nl 16 OKTOBER 2013

Gewezen werd om de competenties van een arts & christen te spiegelen aan de zaligsprekingen. Wat een contrast met hoe we gevormd worden tot persoon op de universiteit, tijdens de coschappen en in ons dagelijks leven. En ook een contrast met hoe jij en ik willen zijn als arts? Zalig zijn de armen van geest, want van hen is het Koninkrijk der hemelen Zalig zijn zij die treuren, want zij zullen vertroost worden Zalig zijn de zachtmoedigen, want zij zullen de aarde beërven n

NPV Thema-avond Thema: Afscheid nemen Locatie: Moerkapelle Informatie: www.npvzorg.nl 19 t/m 26 JULI 2014

XV ICMDA World Congress Thema: Serve Share Shine; professional identity and vision Locatie: Rotterdam Informatie: www.icmda2014.org

voor meer informatie of activiteiten in Nederland kijk op:

www.cmf-nederland.nl voor overige internationale conferenties, zie: www.icmda.net

IDDG n JUNI 2013

Maar aan wie kunnen we beter vragen hoe het was, dan aan één van de commissieleden? Corine Lustig, over het Studentencongres: De vrijdagavond hebben we nagedacht over het het onderwerp door middel van een praktische lezing van Jan van Dijken, waarin we hebben nagedacht over hoe we getuige van Jezus Christus kunnen zijn op de werkvloer. Daarna hebben we elkaar beter leren kennen door een leuke pubquiz. De sfeer zat er al snel goed in en en goede gesprekken zijn met elkaar gevoerd ook tot de late uurtjes. De zaterdag hebben we met elkaar doorgebracht door middel van allereerst een lezing van dr. Bert Nanninga over de vrije wil, de wil van God en het lijden. In de middag waren verschillende workshops. Zaterdagavond hebben we met elkaar een film gekeken over orgaandonatie. Zondagochtend sloten we het congres af met een bijbelstudie, waarin we stil werden gezet bij de grootheid van God en bij Lukas als arts. We kijken terug op een erg mooi en geslaagd weekend, waarin we elkaar beter hebben leren kennen, ons arts-zijn meer vorm hebben kunnen geven en daarnaast ook God hebben groot gemaakt bij dagopeningen, dagsluitingen en aan tafel. Volgend jaar hopen we dat er nog meer christelijke geneeskundestudenten aan het congres deel zullen nemen. Hoe meer deelnemers, hoe meer we van elkaar kunnen leren en hoe meer we elkaar ook kunnen versterken en bemoedigen, juist ook in deze soms woelige tijden.

29

Studentikoos ANNE WIL VELDMAN is lid van CMF-studentenbestuur Nederland

IDDG n MAART 2013

De International Medical Student Conference in Londen

30

23 nationaliteiten

Verschillen tussen landen

3 februari 2013 stapte ik in het vliegtuig richting Londen. Ik had de eer namens CMF-Nederland naar een internationaal CMF-studentencongres (IMSC = International Medical Student Conference) te gaan in Londen. Een week lang waren we samen met christelijke geneeskundestudenten van over de hele wereld. Er waren maar liefst 23 nationaliteiten vertegenwoordigd, vanuit Brazilië, tot aan Hong Kong en vanuit Noorwegen tot aan Armenië. Het was een warme en bijzondere ontmoeting. Over de hele wereld werken en studeren christelijke medici met allemaal één doel voor ogen: Christus groot maken. Een conferentiedag bestond uit gemiddeld vier lezingen. Verschillende Engelse christenmedici onderwezen ons in hele diverse onderwerpen. Zoal wat thema’s die voorbij kwamen: living and speaking for Jesus in medicine, personal discipleship, whole person medicine, medicine in resource poor countries, partnership, leadership, christian medical ethics principals and persuading colleagues. Door alle thema’s heen werd duidelijk hoe nauw ons christenleven verbonden is met ons werk als christenarts. Het gaat hand in hand, het is een eenheid. We horen bij een team, we staan schouder aan schouder met mensen uit de geschiedenis en met mensen van over de hele wereld.

Het feit dat wij met christenmedici van over de hele wereld bij elkaar waren, maakte mij bewust van verschillen en overeenkomsten in de medische wereld. Wat mij opviel is hoe vaak ik als Nederlandse student ondervraagd werd over de euthanasiepraktijk in ons land. Verschillende keren moest ik uitleggen hoe het er in Nederland voor staat, wat de wet zegt en hoe de praktijk is. Ik merkte dat mensen in andere landen toch vaak andere denkbeelden hierover hebben en andere berichten doorkrijgen via de media. Over het algemeen staat euthanasie nog ver bij hen vandaan. Dit maakte mij bewust van de ontwikkelingen in ons land en hoe snel dit voor mij al ‘gewoon’ is. Als Nederland lopen we met sommige ethische kwesties ‘voor’. Dit is niet iets om trots op te zijn.

Wereldvisies en ethiek Verschillende keren kwam het onderwerp ‘wereldvisie’ naar voren. Iedereen leeft met een wereldvisie, een bepaalde visie op hoe de wereld in elkaar zit. Deze visie vormt de ethiek. Eén lezing ging over verschillende wereldvisies, hoe je deze herkent en hoe je hier mee omgaat. Bij het omschrijven van een wereldvisie komen vijf levensvragen naar voren: 1. Is er een God? 2. Hoe weten we de waarheid? 3. Wat is een mens? 4. Wat is goed of slecht? 5. Wat komt er na de dood? Elke wereldvisie heeft op deze vragen haar eigen antwoorden. Dit beseffend, bleek dat de wereldvisie van de geneeskundeopleiding, globaal gezegd de ‘westerse wereldvisie’, op deze punten nogal verschilt van de ‘christelijke wereldvisie’. Moeilijke punten, bijvoorbeeld op het vlak van de medische ethiek, zijn vaak terug te voeren op deze vijf vragen en antwoorden. Door terug te gaan naar de antwoorden op deze vijf levensvragen kunnen we beter begrijpen waarom een bepaalde wereldvisie tot bepaalde conclusies komt. Daarnaast

kunnen we bij het maken van keuzes, onze antwoorden op deze vragen betrekken in onze besluitvorming. Het is belangrijk te weten en herkennen hoe de wereldvisie in het westen is, zodat we het kunnen onderscheiden van onze eigen wereldvisie. In de omgang met patiënten kan het waardevol zijn na te gaan welke wereldvisie de patiënt heeft. Het is niet zo dat alle patiënten per definitie een ‘westerse wereldvisie’ hebben. Door aan te sluiten op de wereldvisie van de patiënt, sluit je meer aan bij het leven van de patiënt. Een quote tijdens de lezing die mij aansprak was: ‘patiënten schreeuwen om artsen die naar hen omzien als mensen’. We hebben de opdracht patiënten te zien als schepselen van God. Hierbij moeten we oog en oor hebben voor de wereldvisie van patiënten. Daarbij hebben we aandacht voor de gehele geneeskunde en dus het behandelen van lichaam, geest en ziel.

Dubbel luisteren Een andere lezing ging over de principes van christelijke medische ethiek. Samen dachten we na over medische ethiek en onze positie hierin als christenen. Twee belangrijke principes om te onthouden zijn: alle problemen in de ethiek starten bij menselijk lijden én ethiek is dichtbij, het gaat om onszelf en onze naasten.

2. De zondeval: het kwade kwam in de wereld, het leven is beschadigd 3. De verlossing: Jezus bracht, door Zijn leven te geven, verlossing van het kwade 4. De toekomst: God belooft ons een geweldige toekomst, deze toekomst geeft hoop voor een gevallen wereld Door een onderwerp in elke van deze vier fasen te bekijken, kunnen we uit de Bijbel leren hoe we met deze onderwerpen om kunnen gaan.

Als Nederland lopen we met sommige ethische kwesties ‘voor’. Dit is niet iets om trots op te zijn Tot slot Dit artikel geeft geen ruimte om alle andere dingen die ik geleerd heb te bespreken. Graag deel ik nog wel enkele bemoedigingen/aansporingen met u: Het arts-zijn is een gave van God, we mogen weten dat we in onze studie/ons werk afhankelijk zijn van Hem. Elk mensenleven is waardig/waardevol als beeld van God. Zelf zullen we ook eens patiënt zijn, behandel patiënten zoals je ook zelf behandeld wilt worden. In ons werk dienen we na te denken over het waarom, onze motivatie, waar gaat het om, waar zijn we op uit. Daarbij bedenkend dat onze energie waardeloos is als we het niet voor God inzetten. We mogen Zijn eer nastreven. Kortom een leerzaam en waardevolle week; geïnspireerd om als christenmedicus aan de slag te gaan. Ik hoop dat dit artikel u/jou enthousiast maakt voor het inspirerende werk wat we samen handen en voeten mogen geven. Tot slot wil ik nog zeggen dat we als CMF-Nederland blij en dankbaar mogen zijn met al het werk dat wij mogen doen, zowel onder studenten als onder artsen. In heel veel landen staat CMF er heel anders voor. Vanaf deze plaats wil ik jullie dan ook vragen CMFwereldwijd mee te nemen in jullie gebed. n

IDDG n JUNI 2013

Als christenen dienen we dubbel te luisteren: we behoren zowel te weten wat er in de ‘seculiere’ wereld leeft/ zich afspeelt als wat de Bijbel te zeggen heeft. Beide kanten van het verhaal moeten we kennen en doorgronden. Dit kan een spiritueel gevecht opleveren. Hierin moeten we oog leren krijgen voor ‘leugens’, bijvoorbeeld het machine denken (mensen zijn machines), het materialisme (alles bestaat enkel en alleen uit materie en energie), determinisme (het gedrag van mensen wordt bepaald door krachten van buiten), mensen als scheppers (de technologie als dé oplossing voor de fundamentele problemen van mensen), consumerisme (ik heb het recht om te kiezen wat ik wil, ik ben de god van mijn eigen universum), relativisme/autonomie (er is geen ultieme leugen of waarheid, mijn eigen vrijheid gaat voor alles), etcetera. Hierin is het onze taak onszelf te ontwikkelen in fundamentele Bijbelse principes. Dit is een levenslang proces. Daarnaast behoren we praktisch deel te nemen in authentieke christen-zorg, hierin creatieve en praktische alternatieven ontwikkelen voor ‘niet-gezonde’ zorg. Bij het nadenken over wat de Bijbel zegt en wat er in de wereld plaatsvindt/onderwerpen waar we tegenaan lopen, kunnen we gebruik maken van vier fasen: 1. De schepping : mensen zijn geschapen als beeld van God

31

International Christian Medical and Dental Association

2 9 1

n tio l e c ship r e f lo w tion f e l ebra cel

y l u 6J

4 1 20

s s e r g ds

n n a l o r e C h t e d

l N r e h o T | th W terdam t V o R X en |

De

l e o D

www.icmda2014.org