Milieuvervuiling kan uw gezondheid ernstig schaden
22
Milieuvervuiling kan uw gezondheid ernstig schaden
Dat er een verband bestaat tussen milieu en gezondheid, ligt voor de hand. Maar het is een moeilijke oefening om vast te stellen in welke mate een ziekte is uitgelokt door milieufactoren. Kanker bijvoorbeeld kan het gevolg zijn van verschillende factoren. Wetenschappers werken echter hard aan indicatoren. Nu al komen ze tot onthutsende vaststellingen.
www.vmm.be
tie verliest door ziekte of voortijdige sterfte. De berekeningsmethode werd opgemaakt met de hulp van artsen en specialisten. Er blijft een mate van onzekerheid bestaan: er zijn altijd inschattingen en waarderingen mee gemoeid. Toch is deze indicator zeer nuttig. Ook internationale organisaties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie en
Iedereen in Vlaanderen krijgt willens nil-
Lood kan onder andere bloedarmoede en
lens een dosis luchtverontreiniging bin-
schade aan maag en ingewanden veroor-
nen. Ozonwaarschuwingen zijn vaste kost
zaken, terwijl cadmium bijvoorbeeld de
Schokkende cijfers
tijdens de zomer, sommige giftige stoffen
nieren kan beschadigen. De problematiek
Als we de DALY’s bekijken voor milieugere-
stapelen zich voor altijd op in ons lichaam.
van de zware metalen komt vooral voor op
lateerde gezondheidsproblemen in Vlaan-
Al dat gif kan leiden tot ziekte en zelfs sterf-
een aantal specifieke locaties. Zo zijn in
deren, zijn de resultaten verontrustend.
te. Maar welke dosissen nemen we precies
de urine van proefpersonen uit de Noor-
We komen uit op een verlies van meer dan
op door te ademen, te eten en te drinken,
derkempen verhoogde concentraties van
30.000 gezonde levensjaren in Vlaanderen,
dingen aan te raken, aan straling bloot te
cadmium aangetroffen. Hun bloed bevatte
of iets minder dan een half gezond levens-
staan? En welke schade levert dat op?
verhoogde loodconcentraties. De loodge-
jaar per inwoner. De belangrijkste oorza-
haltes in het bloed van kinderen uit More-
ken zijn hart- en luchtwegaandoeningen,
Biomonitoring
tusburg (Hoboken) zijn nog altijd dubbel zo
kankers en ernstige geluidshinder. Vooral
Via biomonitoring trachten wetenschap-
hoog als bij controlepopulaties. Momenteel
het effect van fijn stof ( PM10) is onmisken-
pers de schade op te meten. In bloed, urine,
loopt er een grootschalig biomonitoring-
baar: het is goed voor 71 procent van het
nagels en dergelijke gaan ze op zoek naar
programma waarin pasgeborenen, ado-
totale aantal verloren gezonde levensjaren.
stoffen, biomerkers, die aantonen waaraan
lescenten en volwassenen in verschillen-
Longkanker door PM2,5 kost 1821 verlo-
we worden blootgesteld. Artsen en toxico-
de typegebieden van Vlaanderen worden
ren gezonde levensjaren. Ook de gezond-
logen zijn bezorgd over de grotere gevoe-
onderzocht. Voor resultaten is het echter
heidskosten door luchtverontreiniging met
ligheid van kinderen en adolescenten voor
nog te vroeg.
fijn stof zijn astronomisch, vooral door het
milieuvervuiling. Ook foetussen kunnen via
grote werkverlet als gevolg van luchtweg-
de placenta al in contact komen met giftige
Verloren gezonde levensjaren
stoffen, net als pasgeborenen via de moe-
Geregeld hoor je in het nieuws dat bijvoor-
externe gezondheidskost op meer dan
dermelk. Sommige giffen stapelen zich op
beeld lawaaihinder of luchtverontreiniging
1100 miljoen euro. Vooral het wegverkeer
in het lichaam. Potentieel kankerverwek-
verantwoordelijk zijn voor een bepaald aan-
is verantwoordelijk voor vervuiling met fijn
kende dioxines worden vlot teruggevonden
tal ziekte- en sterftegevallen. Hoe kan men
stof. Het verkeer kan dus op veel manie-
in bloedserum. Een aantal PCB’s en dioxi-
de gezondheidseffecten van bijvoorbeeld
ren dodelijk zijn.
nes hebben ook een hormoonverstorende
lawaai en luchtverontreiniging vergelijken?
werking: PCB’s werken vervrouwelijking in
Myriam Bossuyt van het MIRA-team speci-
de hand terwijl dioxines het omgekeerde
aliseert zich in deze materie: ‘Om de ver-
effect hebben.
© Jan Caudron
de Wereldbank rekenen in DALY’s.’
aandoeningen. Voor 2002 raamt MIRA de
schillende milieu-invloeden op gezondheid
Verloren
te vergelijken, werken we met de indicator
gezonde levensjaren ( DALY’s)
Benzeen, tolueen en PAK’s worden gemo-
DALY’s. Dat staat voor disability adjusted
nitord omdat ze kankerverwekkend zijn.
life years of verloren gezonde levensjaren.
Concentratie van lood in bloed
Ook zware metalen kunnen heel wat nega-
Het aantal DALY’s is een maat voor het aan-
van kleuters en scholieren in wijk
tieve effecten hebben op de gezondheid.
tal gezonde levensjaren dat een popula-
Moretusburg (Hoboken)
23
Vlaams Ecologisch Netwerk verbindt natuurgebieden Versnippering bedreigt biodiversiteit
Milieuverstoring heeft ernstige gevolgen voor de natuur in Vlaanderen. Een gebrek aan grote, aaneengesloten natuurgebieden is een van de grootste bedreigingen voor het voortbestaan van heel wat planten- en diersoorten. Het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) kan een oplossing bieden.
24
werk, het Integraal Verwevings- en Ondersteunend Netwerk ( IVON ), om de uitwisseling tussen populaties van grote eenheden mogelijk te maken. De voorbije jaren is er 10.000 hectare groen bijgekomen, wat een beperkte ontsnippering opleverde.
Wat is het Vlaams Ecologisch Netwerk?
Wordt het Vlaams Ecologisch Netwerk
Hanne Degans, MIRA-team: Het Vlaams
een verzameling van nieuwe natuurge-
Waar gaan we die extra 40.000 hectare
Ecologisch Netwerk moet leiden tot gro-
bieden?
vinden?
tere, aaneengesloten gebieden waarin
HD: Neen, het VEN omvat ook de bestaan-
HD: In feite lopen we achter op wat is afge-
kwetsbare natuur zich kan herstellen en
de natuurgebieden en -domeinen. Het is
sproken. Het VEN en de natuurverwevings-
ontwikkelen. Nu is de natuur in Vlaande- zelfs zo dat er tot vandaag weinig natuur-
gebieden moesten eigenlijk eind 2002
ren veel te veel versnipperd door wegen,
gebied is bijgekomen. Het VEN bestaat uit
gedefinieerd zijn. Dat is niet gelukt, maar
bebouwing, enzovoort. Daardoor raken
85.000 hectare. De doelstelling is om een
de doelstelling is wel opgenomen in het
populaties dieren en planten afgezonderd
oppervlakte van 125.000 hectare te ver-
nieuwe Milieubeleidsplan 2003-2007. Het
waardoor ze vatbaarder zijn voor inteelt en
werven om grotere eenheden natuur te
nadeel is dat die vertraging de overlevings-
ziekten en sneller uitsterven.
verbinden. Er bestaat nog een tweede net-
kansen van een aantal bedreigde soorten
www.vmm.be
©Rollin Verlinde
© Peter Slaets
Vlaams Ecologisch Netwerk verbindt natuurgebieden
De schaar in de versnippering gezet?
©Ives Adams
Paddenkoppel
Alpenwatersalamander.
dieren en planten verder doet dalen. Hoe langer we wachten, hoe moeilijker en duurder het wordt om de natuur te herstellen.
De invulling van het begrip versnippering krijgt andere accenten vanuit milieu- en natuuroogpunt. Een landbouwer zal anders over versnippering van groene, open ruimte denken dan een bioloog. Maar over de kern van de zaak is weinig betwisting mogelijk: Vlaanderen is een lappendeken van percelen, versneden door wegen, woningen, akkers en kanalen. Leefgemeenschappen van dieren lijden daar ernstig onder. Ze kunnen zich niet meer of niet ver genoeg verplaatsen, ze zijn afgesneden van broedgebieden, enzovoort. Ook lawaaihinder en tal van verontreinigingen worden over een grotere oppervlakte uitgesmeerd. Ruimtelijke wanorde De voornaamste oorzaak van versnippering is het systematisch bouwen op verkeerde plekken, met lintbebouwing en te verspreide bebouwing als
gevolg. Nog altijd neemt de bebouwing toe waar ze het minst wenselijk is: in de (nog) open ruimte. Versnippering wordt gemeten aan de hand van kaarten waarin de nieuwe bebouwing wordt opgetekend die er in de loop van een aantal jaren is bijgekomen. Alle kaartbladen wijzen op een groei van de bebouwing. Onderzoekers gaan ook na of bestaande kavels zich verdichten of dat er nieuwe hectares open ruimte sneuvelen voor de bebouwing. Verdichting is positief en in overeenstemming met het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Als we alle gegevens op een rijtje zetten, blijkt dat de ontsnippering van Vlaanderen nog niet voor morgen is. In de streek tussen Kortrijk, Izegem en Roeselare zien we hoe de open ruimte langzaam oplost. De Westhoek is dan weer het minst versnipperd.
Welke soorten worden het meest bedreigd?
stilstaande waters zo goed als verdwenen
HD: Het visbestand in de grotere Vlaamse
zijn en door tal van andere factoren die de
rivieren doet het goed, hoewel het visleven
leefomgeving van die dieren hebben ver-
in de bovenlopen van die rivieren proble-
stoord. In Limburg is een aantal nieuwe
Oppervlakte natuur- en
matisch blijft. Heel zorgwekkend blijft ook
poelen voor amfibieën aangelegd en dat
bosreservaten
het verlies aan biodiversiteit, aan verschei-
leidt tot hoopgevende resultaten.
denheid van soorten. Met onze amfibieën
Het aantal waterplanten in de kustpolders
gaat het heel slecht. Het huidige aantal
loopt ook heel sterk terug, net als de plan-
groene en bruine kikkers, gewone pad-
tensoorten die eigen zijn aan welbepaalde
den, alpenwatersalamanders en kleine
biotopen zoals grasland, moerasgebied,
salamanders ligt een derde lager dan in
enzovoort.
de periode 1975-1989. Dat komt doordat
Versnippering van de open ruimte
25
Industrie boekt voor Ook tertiaire sector weegt door op het milieu
26
ruitgang
www.vmm.be
© Jan Caudron
Industrie boekt vooruitgang
Als het woord milieuverontreiniging valt, denken we daar al snel een rokende fabrieksschoorsteen bij, met op de achtergrond het grimmige silhouet van een industrieel bedrijf. Unfair, zo tonen de cijfers aan. Daarentegen blijkt juist de tertiaire sector – overheden, reisbureaus, scholen, enzovoorts – flink op het milieu te wegen. Jullie cijfers tonen aan dat de indu-
grote inspanningen gedaan. De uitstoot
strie een wezenlijke vooruitgang boekt.
van vele stoffen kun je voor een belangrijk
Nochtans leeft bij de meeste mensen
deel relatief goedkoop reduceren, maar
een andere voorstelling. Hoe zit de vork
de laatste restjes zuiveren of filteren, kan
in de steel?
erg duur worden. Dan gaat de economi-
Hugo Van Hooste, MIRA-team: Zeker bij
sche haalbaarheid sterk meespelen.
de grote industriële bedrijven is de vooruitgang duidelijk merkbaar. We zien die
Volgens het milieuthemarapport daalt
trend trouwens al vijftien jaar. Die grote
de absolute milieudruk. Dat is toch goed
bedrijven hebben zware investeringen
nieuws?
uitgevoerd om hun milieu-impact te ver-
HVH: Uiteraard. Er komen minder vluch-
kleinen. We merken ook veel bereidheid
tige organische stoffen zoals benzeen in
om met het milieu rekening te houden.
het milieu terecht. Ook de uitstoot van
Wel blijft de industriële productie stijgen
stikstof- en zwaveloxiden is gedaald. Maar
zodat de absolute milieudruk van de sec-
de uitstoot van CO2 blijft wel stijgen. Dat
tor aanzienlijk blijft.
hangt samen met het toenemende energiegebruik en het stijgend verbruik van
Doen KMO’s het even goed?
bijvoorbeeld aardolie als grondstof voor
HVH: Bij de KMO’s is er meer werk aan
de productie van kunststof.
de winkel. De weerstand tegen investeringen is groter en de middelen zijn veelal
Produceert de industrie veel afval?
ook beperkter. De controle door de milieu-
HVH: Vrij veel, en alle industriële subsec-
inspectie is niet echt afschrikwekkend.
toren hebben daarin hun aandeel. Wat
De inspectie heeft relatief weinig man-
gevaarlijk afval betreft zijn de voornaam-
schappen en kan daardoor maar beperkt
ste sectoren de chemie met chloorver-
controleren.
ontreiniging, de metaal- en metaalverwerkende industrie met zware metalen en de
Vroeger waren chemische bedrijven
bouwsector met onder andere asbest.
dikwijls de kop van Jut. Hoe is de situatie nu?
Ook de tertiaire sector blijkt het milieu
HVH: De chemie, met het Antwerpse
flink te belasten. Vroeger dachten we
havengebied als tweede grootste che-
toch dat handel en diensten weinig
misch centrum ter wereld, heeft nog
milieu-impact hadden?
weinig marge om te verbeteren. Ze heeft
Jeroen Van Laer, MIRA -team: Het s
27
s geheel van alle handel en diensten is een zeer grote sector. We hebben het over
Hoe zal de eco-efficiëntie van de sector
Europa. Het aandeel blijft trouwens elk
evolueren?
jaar toenemen.
kantoren, alle overheden, scholen, zieken- JVL: Wat betreft het energiegebruik en de huizen, dienstverlenende bedrijven, zelf-
uitstoot van broeikasgassen zien we nog
Neemt de overheid zelf initiatieven?
standigen, noem maar op. Vroeger dachten
geen trendbreuk. Het energiegebruik in
JVL: Bij de Vlaamse overheid is sinds
we dat de milieudruk van deze sector gering
de tertiaire sector betreft vooral verwar-
vorig jaar een belangrijk project Interne
was, maar de afvalproductie van handel en
ming, maar de vervanging van oude ver-
Milieuzorg opgestart dat de verschillende
diensten is dat alvast niet. De tertiaire sector
warmingsinstallaties door nieuwe en meer
departementen en Vlaamse Openbare
produceert 5,8 miljoen ton primair afval. Dat
spaarzame toestellen gebeurt te lang-
Instellingen ertoe aanzet om milieuvrien-
is ongeveer 17 procent van het totale afval- zaam. De Vlaamse overheid heeft zich
delijk te consumeren, aan afvalpreventie
volume in Vlaanderen. Het secundaire afval,
tot doel gesteld het energiegebruik in de
te doen, en dergelijke meer. Ook belang-
afkomstig van afvalverwerkende bedrijven
dienstensector te verlagen, maar de hui-
rijk zijn de samenwerkingsovereenkom-
die ook tot de sector behoren, is daar dus
dige doelstellingen zijn weinig ambitieus.
sten met de lokale overheden. Daarbij
niet bijgerekend. Dat zou het aandeel zelfs
Ze moeten vooral gezien worden als een
geeft de Vlaamse overheid subsidies aan
tot 40 procent doen oplopen. Ter vergelij-
opstapje naar meer ingrijpende doelstel-
gemeenten en provincies in ruil voor een
king: de huishoudens produceren 10 pro-
lingen. Maar er is ook hoop. Een aantal
beter energiebeheer van de eigen gebou-
cent van het totale afvalvolume. Bovendien
maatregelen in verband met energiege-
wen. Lokale besturen kunnen een belang-
kunnen we aannemen dat een deel van het
bruik en broeikasgassen treden pas na
rijke voorbeeldfunctie vervullen. Voorts
afval van handel en diensten bij het huis-
2005 in werking.
bestaat binnen de Vlaamse overheid ook
Voor de verwerking van accu’s, autoban-
voor Preventie van afval ( STIP) dat zich
houdelijke afval terechtkomt, waardoor het beeld nog positiever lijkt dan het is.
nog het Steunpunt en Informatiecentrum den en afgewerkte olie komen er nieuwe
richt tot lokale overheden en beroeps-
Hoe zit het met het energiegebruik in de
maatregelen. In het onderwijs bestaan er
federaties.
tertiaire sector?
actieplannen om de hoeveelheid school-
JVL: Globaal gezien valt het energiegebruik,
afval te reduceren. Voor ziekenhuizen en
Intern volgen we ook ons papiergebruik
met een aandeel van 6 à 7 procent, best
verzorgingsinstellingen onderzoekt men
op. Kringlooppapier wordt steeds belang-
mee. Maar tegenover 1990 is het wel met
maatregelen. En er lopen nog andere pro-
rijker. In de toekomst zal dat trouwens
een opvallende 85 procent gestegen. Dat
jecten, gericht op andere deelsectoren.
is meer dan het dubbele van andere sec-
28
het enige papier zijn dat de Vlaamse Gemeenschap nog aankoopt. Het papier-
toren. Ook de laatste jaren blijft het ener-
Zijn er nog positieve zaken die we kun-
gebruik vermindert echter helemaal niet.
giegebruik toenemen in de tertiaire sector.
nen vermelden?
Gek genoeg is dat mee te wijten aan com-
Van een ontkoppeling in de dienstensector
JVL: De opkomst van de duurzame beleg-
puter- en e-mailgebruik. Mensen printen
is dus nog geen sprake.
gingsfondsen is een goede zaak. Met dat
blijkbaar massaal digitale bestanden af.
aanbod draagt de financiële wereld, ook
Controle en bewustmaking kunnen het
Hoe verhoudt de sector handel en dien-
een deelsector van handel en diensten, bij
gebruik opnieuw doen dalen.
sten zich tegenover andere sectoren?
tot de duurzame ontwikkeling. Dergelijke
JVL: Met 1,4 miljoen werknemers is de sec-
fondsen beleggen alleen in aandelen en
Invoering van milieuzorg-
tor handel en diensten met voorsprong de
obligaties van bedrijven die voldoen aan
systemen in de industrie
grootste economische sector in Vlaanderen.
een aantal duurzame criteria, ook op het
De grootste deelsector zijn de kantoren en
vlak van milieubeleid. Hoewel het markt-
Lozingen van zuurstofbindende
administraties, waarin ongeveer 585.000
aandeel met 1,5 procent nog zeer laag
stoffen, stikstof en zware meta-
mensen werken.
is, behoort België ermee tot de top van
len in bedrijfsafvalwater
Duurzaam met onze rijkdommen omgaan
www.vmm.be
Duurzaam met onze rijkdommen omgaan Duurzaam is een begrip dat we steeds meer zien opduiken als het over milieu gaat. Daar is een goede reden voor: sinds de internationale conferentie van Rio in 1992 vormt duurzame ontwikkeling de hoeksteen voor zowat al onze acties rond milieu en ontwikkeling. Menselijke activiteiten belasten het milieu
ogenblik terug in het milieu terecht als
De milieu-impact van onze diamantsector
zo zwaar dat dier- en plantensoorten uit-
afval of uitstoot naar lucht, water of
gaat echter verder dan de druk van onze
sterven. Natuurlijke rijkdommen raken uit-
bodem. Het MIRA-rapport volgt het grond-
lokale slijperijen en handelsvestigingen.
geput. Toekomstige generaties kunnen
stofgebruik van Vlaanderen op.
Ook de gevolgen van de ontginningen in
Diamant
dien is sociale rechtvaardigheid bij der-
daar nadeel van ondervinden. Arme landen zullen zwaarder te lijden krijgen onder
bijvoorbeeld Afrika horen daarbij. Boven-
de effecten van bijvoorbeeld wereldwijde
Om onze economie van grondstoffen te
gelijke ontginningen soms ver te zoeken.
opwarming. Bovendien is het niet meer
voorzien, verbruiken we ook grondstoffen
Problemen als kinderarbeid, te lage lonen
dan rechtvaardig dat ook zij over een deel
die niet nodig zijn in het productieproces.
en slechte arbeidsomstandigheden zijn
van de rijkdommen van onze planeet kun-
Dat heeft gevolgen voor het milieu. Erika
maar enkele voorbeelden. In het verleden
nen beschikken.
Vander Putten van het MIRA-team geeft
werden zelfs oorlogen gefinancierd met
een voorbeeld: ‘Om diamant te ontgin-
de inkomsten uit diamant. In een duur-
In duurzame ontwikkeling gaan economi-
nen, moeten er heel wat grondlagen wor- zame visie horen we met al die aspecten
sche groei, sociale vooruitgang en ecolo-
den afgegraven en elders gestort. Soms
gisch evenwicht hand in hand. Iedereen
gebeurt dat op een onverantwoorde
heeft recht op een volwaardige levens-
manier. Dan kunnen de gevolgen voor
kwaliteit. Het gebruik van grondstoffen
het milieu in de buurt van de diamant-
speelt daarin een belangrijke rol. Enerzijds
mijn navenant zijn: het landschap wordt
zijn grondstoffen onmisbaar. Alles wat we
verwoest, natuuroppervlakte gaat verlo-
gebruiken, van potloden tot computers,
ren, het water verzuurt. Wij importeren
rekening te houden.’ 29
Totale Materialenbehoefte
is gemaakt uit grondstoffen. Anderzijds
alleen de ruwe diamant, slijpen die en dan
Ecologische voetafdruk
komen alle grondstoffen die we impor-
verwerken we de diamant misschien in
van hernieuwbare materialen
teren of zelf ontginnen, op een bepaald
juwelen of verkopen we de steentjes door.
Mirathematisch Met de ruim twintig thema’s van het milieuthemarapport zou je verschillende Verrekijkers kunnen vullen. We halen hier voor u nog enkele onderwerpen aan die zeker ook de aandacht verdienen.
schade die kan leiden tot erfelijke aandoeningen en kanker. Anders dan velen denken, komt de bevolking voornamelijk met dit soort gevaarlijke straling in contact door technieken voor medische beeldvorming zoals radiologie. Een tweede factor van blootstelling is radongas dat in de woning komt via de buitenlucht, via de bodem, maar ook via bouwmaterialen zoals gipskartonplaten. Het is aanbevolen het huis goed te luchten. Radon is extra bedreigend voor rokers omdat de effecten Gsm- en andere straling
van radon en tabak elkaar versterken bij
Bent u nooit helemaal gerust wanneer
het veroorzaken van longkanker.
u uw mobieltje langdurig tegen uw oor houdt? Een gsm is inderdaad een zenderontvanger die niet-ioniserende straling uitzendt. Bij gsm, radio en televisie spreken we van radiofrequente stralen. Momenteel zijn er nog geen negatieve effecten bekend van het gebruik van mobiele telefoons. Het is uiteraard nog niet mogelijk om over een langere termijn terug te kijken. Ook wat betreft de aanwezigheid en verspreiding van zendmasten zijn er 30
nog geen overtuigende negatieve gegevens binnengelopen. Het MIRA-team blijft dit soort straling uit voorzorg in de gaten
Gevaarlijke drieletterwoorden
houden.
POP ’s zijn persistente organische polluenten die in de voedselketen kunnen
Ioniserende straling
terechtkomen en zich opstapelen in het
Radioactiviteit gaat samen met het uit-
lichaam. Voorbeelden van POP’s zijn PAK’s
zenden van ioniserende straling. Een der-
(polyaromatische koolwaterstoffen) en
gelijke straling veroorzaakt biologische
de bekende dioxines. PAK’s worden niet
Mirathematisch
www.vmm.be
strie in het milieu terecht. Ze stapelen zich net als PCB’s op in het lichaam van mens en dier, zijn in de voedselketen aanwezig en hebben soms een hormoonverstorende werking. Bij recent Zweeds onderzoek werden ze teruggevonden in het bloed van kantoorbedienden, bij schoonmaakpersoneel in hospitalen en bij arbeiders in een ontmantelingsbedrijf voor elektronica. In Amerika en Zweden is bovendien een
ook een hoop van binnen, onder meer het
exponentiële toename in de moedermelk
kankerverwekkende benzeen. Ook in de
vastgesteld. Ook in Vlaanderen worden
woning zijn er soms verhoogde VOS-con-
enkel uitgestoten door het verkeer en
BFR’s aangetroffen in waterbodems, in
centraties, zeker in ruimten waar gerookt
via gebouwenverwarming. Ze komen
diverse vissoorten uit oppervlaktewater
wordt. Uit tabaksrook komen immers
tegenwoordig net als dioxines vooral in
en in menselijk serum.
talrijke vluchtige organische stoffen vrij,
het milieu door medeburgers die vuurtjes stoken of echt alles in hun allesbranders
waaronder benzeen. VOS
gooien. Zo vergiftigen zij de lucht voor
VOS zijn vluchtige organische stoffen die
Zwevend stof
zichzelf en voor anderen.
mee ozonvorming in de omgevingslucht
De Verrekijker bericht er geregeld over:
veroorzaken. Bovendien zijn bepaalde
zwevend stof vormt een ernstig gezond-
PCB’s (polychloorbifenylen) zijn zéér gifti-
van die stoffen, zoals benzeen en tolu-
heidsrisico. Wetenschappers benoemen
ge stoffen die vroeger werden gebruikt in
een, erg schadelijk voor de gezondheid.
dat stof als PM10, PM2,5 en PM 0,1. PM
transformatoren en condensatoren. PCB’s
De blootstelling eraan is meestal lokaal
staat voor particulate matter en het cij-
zijn al een tijd verboden maar ze verdwij-
en niet zo langdurig. Wie echter elke dag
fer geeft de afmetingen van het stofdeel-
nen niet uit het milieu. Ze blijven opge-
uren in de file staat met z’n wagen, krijgt er
tje aan in micrometer, een duizendste
slagen in de waterbodem, in de voedsel-
van een millimeter. Niet alleen luchtweg-
keten en in het lichaamsvet van dieren
klachten, maar ook hart- en vaatziekten
en mensen.
en vroegtijdige sterfte worden met die microscopische stofdeeltjes in verband
B FR’s, brominated flame retardants of
gebracht. De kleinste deeltjes komen via
gebromeerde vlamvertragers, ontsnap-
de longen in de bloedbaan terecht.
pen onder andere door uitdamping uit elektrische toestellen zoals pc’s en tv’s. Ze komen ook via de textiel- of plasticindu-
Emissie van fijn stof ( PM10)
31
De vervuiler betaalt te weinig 32
Worden milieuschadelijke activiteiten meer belast dan vroeger? Een milieubelasting is een belasting op activiteiten die een negatieve invloed hebben op het milieu. Ook energie- en transportbelastingen horen daarbij. De inkomsten uit dergelijke belastingen zijn de voorbije twintig jaar vervijfvoudigd. We mogen daar echter niet zomaar uit afleiden dat de belastingen vergroenen. Ook het aantal milieuschadelijke activiteiten kan immers gestegen zijn. Toch leken belastingsinkomsten op milieuverstoring sterker te stijgen dan de verstorende activiteiten zelf. Sinds het einde van de jaren negentig zet die trend zich echter niet meer door. Vervuilend energiegebruik en verkeer blijven toenemen, maar de belastingsinkomsten stagneren.
1100 miljoen euro per jaar Nemen we luchtvervuiling als voorbeeld. Toenemende luchtvervuiling veroorzaakt gezondheidskosten: mensen krijgen ademhalingsklachten, het kankerrisico stijgt. In Vlaanderen komt die vervuiling vooral van het verkeer, dat fijne stofdeeltjes uitstoot. MIRA liet de jaarlijkse gezondheidskost veroorzaakt door zwevend stof voor Vlaanderen becijferen. De onderzoekers kwamen uit op een bedrag van 1100 miljoen euro voor 2003. Over de berekeningswijze van dat bedrag valt te discussiëren, maar het is onweerleg-
www.vmm.be
© KdM
De vervuiler betaalt te weinig
Belasting volgens wagentype, plaats en
de al relatief zwaar belaste benzinewa-
tijdstip
gens. Voor de dieselwagens zou echter
De weggebruiker is er zich wellicht niet
een verdrievoudiging nodig zijn en voor
altijd van bewust, maar hij veroorzaakt
zware vrachtwagens en bussen een
veel schade. Die schade leidt tot extra
verviervoudiging. Motorfietsen en lichte
kosten, die voortvloeien uit luchtvervui-
vrachtwagens, ten slotte, zouden vijf tot
ling, klimaatverandering, files, geluids-
tien keer meer moeten betalen. De situ-
hinder, ongevallen en – in het geval van
atie verschilt ook naargelang het tijdstip
vrachtwagens – schade aan het wegdek.
en de plaats. De belastingen tijdens de
Dat zijn de externe kosten van het weg-
spits in de stad zouden 11 maal hoger
baar dat het over een enorme som gaat.
verkeer. Aan elk van die aspecten hangt
moeten liggen. Tijdens de daluren bui-
En dan laten we de schade aan (histori-
een prijskaartje dat niet rechtstreeks door
ten de stad is het belastingniveau bijna
sche) gebouwen en aan vegetatie nog
de vervuiler wordt betaald, maar door de
hoog genoeg.
buiten beschouwing.
hele samenleving. Weggebruikers die hoge externe kosten
Volgens verkeersspecialiste Caroline De
Giftig verkeer
veroorzaken, zouden zwaarder moeten
Geest van het MIRA-team is het alvast
Wordt die kost ook aan de weggebruikers
worden belast. Maar dat is geen een-
hoog tijd om ons verkeer anders aan te
doorgerekend? Neen. In het algemeen zijn
voudige taak omdat de externe kosten
pakken: ‘We moeten het verkeer anders
de belastingen op wegverkeer in Vlaan-
afhangen van het type voertuig. Oudere
organiseren. Vooral het aandeel van het
deren te laag of worden ze verkeerd toe-
voertuigen vervuilen meer dan nieuwe
vrachtvervoer over de weg zou moeten
gepast. De kosten van de milieu-impact
en dichtbevolkte gebieden ondervinden
dalen. Een combinatie van maatregelen
zijn veel hoger dan de opbrengsten van de
meer hinder van lawaai en luchtvervui-
is absoluut noodzakelijk: de promotie van
verkeersbelastingen. Opmerkelijk is dat
ling. De kosten veroorzaakt door filepro-
trein en binnenvaart, fiscale prikkels, gra-
autobussen en vrachtwagens veel meer
blemen, zoals tijdverlies, liggen hoger in
tis woon-werkverkeer met het openbaar
negatieve impact per kilometer veroorza-
de spits- dan in de daluren.
vervoer, enzovoort. De haalbaarheid van bepaalde maatregelen blijft echter een
ken dan personenwagens. Maar als we bij bussen rekening houden met het grotere
Verdrievoudiging van verkeersbelasting
heet hangijzer. Niet elke maatregel wordt
aantal passagiers dat ze kunnen vervoe-
op dieselwagens
gedragen door het publiek.’
ren, veroorzaken ze minder milieuschade
In opdracht van MIRA becijferden de
per personenkilometer dan dieselwagens.
Leuvense onderzoekers van Transport
De Lijn begint vanaf 2005 ook zijn oudere
& Mobility dat – als we alle externe kos-
Internalisering van de externe
bussen te vervangen, waardoor de uit-
ten integraal zouden doorrekenen – een
kosten: wegverkeer tijdens
stoot zal verminderen.
belastingsverdubbeling zou volstaan voor
de piek en in de stad
33
© Jan Caudron
Grote eensgezindheid over klimaatverandering Energiegebruik vergroot broeikaseffect Overstromingen, hongersnood, tornado’s: over de mogelijke gevolgen van klimaatverandering hebt u vast al gehoord. Het MIRA-team volgt het fenomeen op de voet en de cijfers zijn niet geruststellend. Samen met Johan Brouwers van het MIRAteam warmen we ons op voor een rondje klimaatverandering. Hoe kijkt de objectieve wetenschap aan
34
Klimaatverandering wordt altijd in één
tegen klimaatverandering? Wordt het
adem met het broeikaseffect genoemd.
weer echt warmer?
Hoe zit dat mechanisme in elkaar?
Het IPCC (Intergovernmental Panel on
In de atmosfeer zijn gassen aanwezig
Climate Change) is een internationaal
die de invallende zonnestraling doorla-
panel van deskundigen dat de klimaat-
ten, maar de teruggekaatste straling van
verandering bestudeert en vijfjaarlijks de
het opgewarmde aardoppervlak opne-
Verenigde Naties adviseert. Het besluit
men. Dat fenomeen heet het broeikasef-
dat ze aan de VN meedelen is unaniem:
fect, naar analogie van de werking van glas
het klimaat op aarde is onmiskenbaar
in een serre. Het leven op aarde dankt
aan het veranderen. Op de vraag hoe
zijn bestaan aan het broeikaseffect: de
groot de rol is die de mens daarin speelt,
gemiddelde temperatuur op aarde zou
stelt het IPCC dat het grootste deel van
anders -18 °C bedragen, in plaats van de
de temperatuurstijging in de laatste 50
huidige +15 °C. De voornaamste natuur-
jaar te wijten is aan menselijke activi-
lijke broeikasgassen zijn waterdamp, kool-
teiten. Alhoewel daar een brede weten-
stofdioxide (CO2), methaan en lachgas. De
schappelijke consensus over bestaat,
laatste 100 jaar hebben we grote hoeveel-
blijft een aantal wetenschappers de rol
heden broeikasgassen in de atmosfeer
van de mens in vraag stellen.
geloosd door verbranding van aard- s
Johan Brouwers
Grote eensgezindheid over klimaatverandering
www.vmm.be
35
Klimaatverandering kost nu al mensenlevens De klimaatverandering is voor de mens de grootste uitdaging van de 21e eeuw. De mogelijke gevolgen voor mens, natuur en economie zijn beangstigend. Het Intergovernmental Panel on Climate Change ( IPCC ) voorspelt een stijging van de zeespiegel met 0,09 tot 0,88 meter tussen 1990 en 2100, door het afsmelten van ijskappen en gletsjers. Een stijging van het gemiddelde zeepeil met 1 meter zou ertoe kunnen leiden dat in België bijna 63.000 hectare land onder het zeeniveau komt te liggen. De kans op grootschalige overstromingen zal in elk geval toenemen.
s olieproducten en steenkool. Maar ook via veeteelt, afvalverwerking en chemische processen in de industrie komen er broeikasgassen vrij. Enkele jaren geleden was er veel te doen
De volksgezondheid lijdt nu al onder de opwarming van het klimaat. In 2003 werd ons land geteisterd door een hittegolf die nog heviger was dan die van 1994, met zeer hoge ozonconcentraties. Uit de analyse van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid blijkt dat de hittegolf van 2003 in België het leven kostte aan 1258 tot 1297 mensen. Onder invloed van een versterkt broeikaseffect kunnen grote klimaatzones verschuiven, inkrimpen of uitbreiden. Door hun beperkt aanpassingsvermogen zijn heel wat ecosystemen erg kwetsbaar voor zulke veranderingen en kunnen ze onomkeerbare schade oplopen. Recent onderzoek toonde aan dat de komende 50 jaar 15 tot 37 procent van de planten- en diersoorten op onze planeet kunnen verdwijnen als gevolg van de stijgende temperaturen.
rond CFK’s. Spelen die ook een rol? Ja. CFK’s, voluit chloorfluorkoolwaterstoffen, zijn gassen van menselijke oorsprong die bijna niet door de natuur kunnen worden afgebroken. Ze zijn nu vervangen door onder andere zachte chloorfluorkoolwaterstoffen ( HCFK’s) en fluorkoolwaterstoffen ( HFK’s en PFK’s), omdat die vervangproducten de ozonlaag niet aantasten. Maar ze versterken wel het broeikaseffect. Ze zijn dus zeker niet goed voor het milieu.
Gat in de ozonlaag: probleem voor komende generaties
36
Op leefniveau is ozon een gas dat kwalijke effecten heeft op onze gezondheid, vandaar ook de ozonwaarschuwingen op hete zomerdagen. Maar op tien à vijfentwintig kilometer hoogte bevindt zich een grote hoeveelheid ozon. Die werkt daar als een beschermende filter tegen de ultraviolette stralen van de zon. Sinds de jaren zeventig beseffen we dat er een gat, soms zo groot als een continent, in die laag is ontstaan. Dat is grotendeels het gevolg van de uitstoot van CFK’s, gassen die bovendien het broeikaseffect enorm versterken. Hebben maatregelen resultaat? De uitstoot van ozonafbrekende stoffen is sterk afgenomen in Vlaanderen. De inzameling van koel- en vriestoestellen waarbij de koel- en blaasmiddelen worden gerecupereerd, werkt prima. Ook de recuperatie en vernietiging van halonen uit brandbeveiligingssystemen is sinds kort in een stroomversnelling gekomen. De concentratie van ozonafbrekende stoffen in de atmosfeer is recent lichtjes aan het dalen, wat erop wijst dat de maatregelen van onder meer tien jaar geleden ook daar effect beginnen te hebben. Er is ook een mogelijke relatie met klimaatverandering ontdekt. Als de temperatuur in de troposfeer (leefniveau) stijgt, zal ze dalen in de stratosfeer (hogere luchtlagen) wat de werking van ozonafbrekende stoffen zou versterken. (Meer hierover in de Verrekijker Ozon van juni 2004).
Blijft de uitstoot van broeikasgassen groeien in de atmosfeer? De doelstellingen worden duidelijk niet gehaald. We beschikken over verschillende indicatoren om klimaatverandering in kaart te brengen. De eerste indicator volgt de uitstoot van broeikasgassen en die trend is ongunstig. Vlaanderen produceert nog veel te veel broeikasgassen. Dat is deels te wijten aan de aard van onze industrie: de petrochemie en de staalsector maken veel broeikasgassen aan. Ook de burgers zelf kunnen beter: woningen zijn nog altijd ondermaats geïsoleerd. En dan is er uiteraard het hectische wegverkeer. Via analyses van stalen uit ijsboringen kunnen we heel ver teruggaan in de tijd en een oordeel vormen over de samenstelling van de gassen die zich toen in de atmosfeer bevonden. De stijging die we nu vaststellen, hebben we nog nooit eerder waargenomen.
www.vmm.be
© Peter Slaets
Grote eensgezindheid over klimaatverandering
Johan Brouwers: ‘Vlaanderen produceert nog veel te veel broeikasgassen. Dat is deels te wijten aan de aard van onze industrie: de petrochemie en de staalsector maken veel broeikasgassen aan. Ook de burgers zelf kunnen beter: woningen zijn bijvoorbeeld nog altijd ondermaats geïsoleerd. En dan is er uiteraard het hectische wegverkeer.’
Welke andere indicatoren gebruiken jullie
zomer: respectievelijk +1,1°C en +0,7°C.
eeuwige sneeuw en ijs met grote zeker-
om klimaatverandering te volgen?
Daardoor worden de winters zachter en
heid afneemt. Het is 99 procent of meer
Een tweede indicator volgt de tempera- zijn de verschillen tussen de seizoenen
waarschijnlijk dat de gletsjers buiten de
tuurevolutie. Ook die geeft een ongun-
kleiner. In Ukkel zien we dezelfde evolutie.
poolgebieden massaal gekrompen zijn
stig beeld. Mondiaal waren 1998, 2002
Het recordjaar was 1989 met een tem-
in de twintigste eeuw. Het is haast net
en 2003 de drie warmste jaren van de
peratuur van 1,5 °C hoger dan de refe- zo zeker dat de oppervlakte eeuwige
voorbije anderhalve eeuw. De tempe-
rentie. Dat record werd sindsdien meer-
sneeuw sinds de jaren zestig met tien
ratuur lag ongeveer 0,5 °C boven het
maals benaderd met een waarde van 1,4
procent is afgenomen. De afname van
gemiddelde van de periode 1961-1990, °C in 1990, 2000 en 2002. In 2003 werd
het Noordpoolijs laat zich met minder
de internationale referentieperiode. In
een waarde van +1,3°C bereikt, net als
zekerheid berekenen, maar de kans is
Europa is de temperatuur nog sterker
in 1994 en 1999.
gestegen dan het mondiale gemiddelde.
toch nog 66 tot 90 procent dat de dikte van deze ijskap met 40 procent terug-
De acht warmste jaren vonden er alle-
Hoe zit het met de andere trends die door
loopt tijdens de zomer en de vroege herfst.
maal plaats in de laatste veertien jaar. De
de indicatoren worden weergegeven?
Al die cijfers wijzen op opwarming. Ook
stijging is groter in de winter dan in de
Wetenschappers merken dat de massa
op Antarctica lijkt de ijsmassa met 20 s
37
© VMM-fotoarchief
je kunt er dan geen polymeren en plastics meer van maken. Het is dus altijd voordelig om op zoek te gaan naar alternatieve, duurzame vormen van energie, zelfs al zou blijken dat er van de klimaatverandering niets aan is, of dat de mens er geen hand in heeft. Maar dat is zeer onwaarschijnlijk. Wordt er veel aardolie en aardgas gebruikt voor de productie van plastics en dergelijke? Zestien procent van het energiegebruik is niet-energetisch in Vlaanderen. Dat wil zeggen dat ongeveer een zesde van de energiebronnen wordt omgezet in producten. Denk bijvoorbeeld aan plastics, smeermiddelen of kunstmest. Vlaanderen heeft een grote petrochemische industrie die zich daarop toelegt. Recent zijn er ook weer stemmen opgegaan om kernenergie opnieuw een kans te geven, zodat we de Kyoto-normen kunnen halen. Is dat een goed idee? Elektriciteitsproductie door nucleaire Johan Brouwers: ‘Het is altijd voordelig om op zoek te gaan naar alternatieve, duur-
energie veroorzaakt geen uitstoot van
zame vormen van energie. Zelfs al zou blijken dat er van de klimaatverandering niets
broeikasgassen. Dat maakt het makke-
aan is, of dat de mens er geen hand in heeft. Maar dat is zeer onwaarschijnlijk.’
s procent gedaald te zijn sinds 1950. Bij hogere temperaturen zet zeewater uit. Dit
relativeren de impact van de klimaatver-
van het Kyoto-protocol, dat de produc-
andering. Hebben zij ongelijk?
tie van onder andere koolstofdioxide sterk aan banden wil leggen. Daar staat
zorgt samen met het water afkomstig van
38
lijker om te voldoen aan de voorwaarden
afsmeltende ijskappen en gletsjers op het
Als we aanvaarden dat er een menselijk
echter het probleem van het radioactief
land voor stijgend zeewater. Wereldwijd
aandeel is in de klimaatverandering, dan
afval tegenover. Is dat beheersbaar?
zagen we vorige eeuw een stijging van het
is dat voor een groot deel het gevolg van
Veel professionals uit de sector vinden
gemiddelde zeeniveau met 0,7 mm per
ons energiegebruik waardoor er broeikas-
van wel, maar bij de publieke opinie
jaar. In Oostende tekende men zelfs een
gassen in de atmosfeer komen. Die broei-
heeft kernsplitsing een slecht imago. Op
gemiddelde stijging op van 1,6 mm per
kasgassen komen vrij bij de verbranding
Europees niveau gaat er nog altijd zeer
jaar over de periode van 1937 tot 2003.
van uitputbare energiebronnen als aard-
veel geld naar kernonderzoek, gericht
olie, steenkool, enzovoort. Dat zijn zeer
op afvalberging en kernfusie.
Sommige wetenschappers, zoals de sta-
vervuilende energiebronnen. Bovendien
tisticus en politicoloog Bjørn Lomborg,
is het jammer om aardolie op te stoken:
Grote eensgezindheid over klimaatverandering
www.vmm.be
CO2 on the rocks: ijsboringen
van een energiebeleid zal afhangen van
Het ijsdek op de wereld is opgebouwd uit lagen, net zoals zich op de bodem van
technologieën kunnen we bijvoorbeeld
een mix van maatregelen. Met nieuwe
meren en oceanen geologische lagen afzetten. Nabij het oppervlak zijn de lagen
motoren efficiënter maken en het brand-
jong. Naarmate we dieper gaan worden de lagen ouder. Wetenschappers stelden
stofgebruik doen dalen. We moeten ook
vast dat ze in de ijskappen van Groenland en Antarctica ijs konden terugvinden
het onderzoek naar nieuwe oplossingen
van sneeuw die ongeveer een half miljoen jaar geleden was gevallen. Ze ont-
buiten wind- en waterstofenergie stimu-
dekten ook dat ijs liet zien hoe de atmosfeer door onze invloed veranderde. Het
leren, het liefst op internationale of toch
werd duidelijk dat de mens verantwoordelijk was voor het grootste deel van het
Europese schaal. Via belastingen kun-
lood in de atmosfeer, en voor nitraten en sulfaten. De radioactiviteit ten gevolge
nen we het gebruik van milieubelasten-
van proeven in open lucht in de jaren vijftig vinden we perfect terug in de ijslaag
de brandstoffen ontraden en we kunnen bijvoorbeeld bedrijfswagens meer belas-
van het overeenkomstige jaar.
ten. IJs bevat ook luchtbelletjes, net als gasbelletjes in spuitwater. In de jaren tachtig slaagden Zwitserse wetenschappers erin om de hoeveelheid koolstofdioxi-
Dragen ook de energieproducenten hun
de in die gasbelletjes zeer precies te meten. Daarmee kregen we voor het eerst
steentje bij?
een juiste vergelijkingsbasis om de toename van CO2 in de lucht te bepalen. Uit proefnemingen bleek dat de concentratie CO2 de laatste tienduizend jaar
De energiesector doet het zelfs uitste-
ongeveer constant bleef. In het midden van de 18e eeuw begon ze plots te stij-
koppeling. De sector slaagt erin de eco-
kend. Er is sprake van een duidelijke ont-
gen, samen met het begin van de industrialisering. Aan die CO2-toename komt
nomische groei en de hogere consumptie
vooralsnog geen eind. Uit ander onderzoek blijkt de CO2-concentratie samen
te beantwoorden met een rendements-
te variëren met de grote klimaatveranderingen op onze planeet: hoe meer CO2,
verbetering. De milieudruk neemt veel
hoe hoger de temperatuur.
minder toe of daalt zelfs absoluut. Er zijn flink wat technologische verbeteringen doorgevoerd en dankzij hernieuwbare
Je hoort de laatste tijd meer en meer over
Biobrandstoffen zijn brandstoffen die
energiebronnen kan de milieu-impact en
waterstofmotoren en biobrandstoffen.
gewonnen worden uit planten zoals kool-
de uitstoot van broeikasgassen verder
Schuilt daar een oplossing in?
zaad en suikerriet. Je hebt echter enorme
dalen. De uitstap uit kernenergie betekent
Die technologie kan nuttig zijn als een tus-
gebieden nodig om voldoende brand-
wel een bijkomende moeilijkheid, want
senoplossing. Maar waterstof moet ook
stof te produceren en om een rendabele
kerncentrales stoten geen broeikasgas-
worden geproduceerd en dat gebeurt
uitbating mogelijk te maken. Daar is in
sen uit en nog niet iedereen is ervan over-
meestal met elektriciteit. Zo komen we
Vlaanderen nagenoeg geen plaats voor.
tuigd dat er voldoende milieuvriendelijke
weer bij de vraag hoe we elektriciteit moe-
In Brazilië kan het bijvoorbeeld wel, maar
alternatieven voorhanden zijn.
ten opwekken en dan eindigen we in België
dan bestaat het risico dat er omwille van
veelal bij fossiele brandstoffen of kernener-
die teelten wouden worden platgebrand
gie. Als we waterstof met fossiele brand-
of ecosystemen vernield.
stoffen gaan produceren, hebben we wel
Komen biobrandstoffen dan niet op de
het voordeel dat we die productie kunnen
markt?
concentreren op een paar sites. Daar kun-
Biobrandstoffen zullen wel doorbreken,
nen we de uitstoot van verbrandingsgassen
maar de impact zal beperkt blijven. Dat
en -stoffen beter controleren en zuiveren
is op zich geen probleem: we moeten niet
dan het geval is bij individuele voertuigen.
op één maatregel focussen. De kracht
39
Uitstoot van broeikasgassen
Goed nieuws uit de landbouw? Als het goed is, zeggen we het ook: in de Vlaamse landbouw is er sprake van een echte ontkoppeling. De druk van de landbouw op het milieu neemt voor de meeste indicatoren in absolute cijfers af.
milieu- en sociale kosten worden bovendien zelden doorgerekend in de prijs van landbouwproducten. In Argentinië gaan duizenden hectaren laagwoud tegen de vlakte om plaats te maken voor de teelt van genetisch gemodificeerde soja. De
40
De sector produceert minder mest en
-tolerante planten de overhand krijgen.
soja wordt verwerkt tot veevoeder en
stoot minder verzurende stoffen uit. De
Die stoffen hebben ook een verzurende
komt in de voederbakken van de Euro-
productie van broeikasgassen loopt
werking en tasten de waterkwaliteit aan.
pese vee-industrie terecht. Soja is nu het
terug, net als het energiegebruik. Ook de
Ook de erosiegevoeligheid van de land-
belangrijkste exportproduct van Argen-
vermestende emissies dalen. Maar er is
bouwgronden neemt nog toe.
tinië. Het land is daardoor echter extra
nog wel veel werk aan de winkel. Veebe-
afhankelijk geworden van soja en van
drijven produceren nog meer mest dan ze
Landbouw wereldwijd
op milieuvriendelijke wijze kwijt kunnen.
Wereldwijd gaat het echter niet zo goed
In Vlaanderen komt de mest onder vorm
met de landbouw. Monocultuur en groot-
Genetisch gemodificeerde soja
van nitraat en ammoniak gewoon uit de
schaligheid bedreigen het milieu en kun-
Samen met de VS produceert Argen-
lucht gevallen, zodat stikstofminnende of
nen leiden tot sociale wantoestanden. De
tinië meer dan tachtig procent van alle
schommelingen in de sojaprijs.
www.vmm.be
© Jan Caudron
Goed nieuws uit de landbouw?
genetisch gemodificeerde of transge-
deel van genetisch gemodificeerde soja
Biolandbouw bedreigd door GGO’s in Vlaanderen?
is de resistentie tegen onkruidverdelgers,
In de Europese Unie worden sinds 1998
wat grootschalig sproeien tegen onkruid
geen nieuwe transgene gewassen (GGO’s of
deren verzetten ook gemeenten die GGO-
mogelijk maakt. Maar onkruid ontwikkelt
genetisch gemodificeerde organismen) toe-
vrij willen blijven zich tegen het gebruik van
zeer snel weerstand. Nu al moet er meer
gelaten op de Europese markt. De voeding
GGO’s in de landbouw.
worden gesproeid en het gif spoelt uit in
in de winkelrekken kan weliswaar al trans-
het oppervlaktewater. Mensen, dieren en
gene gewassen bevatten, meestal afkom-
Gewassen die buiten staan, kunnen zich
planten rond de velden kunnen ziek wor-
stig van buiten Europa geteelde transge-
verspreiden. Ook in de natuur komen spon-
den. Dergelijke grootschalige monocul-
ne gewassen. Je kunt dat aflezen van het
taan mutaties in organismen voor, bijvoor-
tuur heeft nefaste gevolgen voor mens
etiket: ‘product op basis van genetisch
beeld onder invloed van ultraviolette stralen.
en milieu en staat haaks op duurzame
gewijzigde maïs/soja/koolzaad’. Hoewel
Maar dan geldt wel het principe survival of
landbouw.
die transgene gewassen in Europa toege-
the fittest. Alleen mutaties die zich goed
laten zijn, bannen de meeste grootwaren-
kunnen aanpassen, zullen overleven en hun
Wereldwijd neemt de teelt van transge-
huizen ze uit hun rekken.
verspreiding zal generaties duren. Trans-
ne gewassen ter wereld. De populairste transgene teelt is soja. Het grootste voor-
ne gewassen overigens elk jaar toe, net als het aantal landen dat ze teelt. De VS,
teelt van transgene gewassen. In Vlaan-
gene soja wordt echter nog maar sinds het Als in de toekomst transgene gewassen hier
midden van de jaren negentig aangeplant
Argentinië, Canada en China nemen 99
worden toegelaten, is vooral het samenle-
en neemt nu al de helft van de totale land-
procent voor hun rekening. Na soja zijn
ven met niet-transgene, zeg maar normale
bouwoppervlakte van soja in beslag.’
respectievelijk katoen, koolzaad en maïs
gewassen, het aandachtspunt. Stijn Over-
zeer populair. Spanje is het enige Europe-
loop van het MIRA-team legt zich toe op
Voor de biolandbouw is er een probleem,
se land waar transgene maïs groeit.
GGO’s en schetst het volgende beeld: ‘Bij
verduidelijkt Stijn Overloop: ‘Eén van de
ingeperkte activiteiten - onderzoek in labo-
grote knelpunten is of biologische land-
Eerlijke handel
ratoria en dergelijke - zijn de risico’s beperkt.
bouw wel kan overleven naast landbouw
Als consument heb je met je aankopen
Nu al zijn er producten op de markt zoals
met transgene gewassen. Zonder specifie-
een middel in handen om het tij te keren.
vaccins en enzymen. Zulke enzymen wor-
ke maatregelen wellicht niet. In België han-
Zelfs enkele van de grootste warenhuiske-
den onder meer gebruikt voor brood- en
teert de biolandbouw immers een nultole-
tens verkopen nu producten met het Max
kaasbereiding en in de brouwerij. Bij toe-
rantie voor transgene gewassen, zodat bij
Havelaar- of het Fair Trade-label. Koffie
passingen in de landbouw zijn de risico’s
de geringste vermenging het biokeurmerk
en andere producten met zo’n label zijn
van een andere orde. Veldproeven, waar-
vervalt. Dat zou jammer zijn, want de pro-
de vrucht van eerlijke handel. Producen-
bij transgene gewassen buiten worden
ducten van de bioboer vinden vlot hun weg
ten in Afrika, Azië en Latijns-Amerika krij-
geplaatst, zijn sinds 2003 stilgevallen omdat
naar de consument. Er wordt meer gekocht
gen een eerlijke prijs voor hun producten,
biotechbedrijven geen juridische klaarheid
dan geproduceerd in ons land.’
zodat ze een menswaardig bestaan kun-
kregen van Europa over de grootschalige
nen leiden. Je vindt die producten ook in de Oxfam-Wereldwinkels. Bodemerosie Druk op waterleven door gewasbescherming
41
Tien op tien 1. MIRA staat voor: a. MIndeR Afval-beleid. b. MIlieuRAtificatieplanning. c. MIlieuRAad Vlaanderen. d. MIlieu- en natuurRApport.
4. Als we naar de milieudruk kijken, dan: a. is de industrie er goed op vooruitgegaan. b. zijn de huishoudens er enorm op voor-
als mannelijke geslachtskenmerken. c. zijn gewassen die door langdurig transport minder voedingswaarde krijgen. d. zijn gewassen die met magnetische straling werden behandeld.
uitgegaan. 2. Gezinnen worden gemiddeld kleiner van omvang.
c. is de landbouw erop achteruitgegaan.
8. Sinds de Industriële Revolutie:
d. is de industrie erop achteruitgegaan.
a. daalt het aantal CFK-gassen in de
5. De mogelijke klimaatverandering:
b. neemt het aantal broeikasgassen dui-
a. Daardoor daalt de milieudruk van de huishoudens in dezelfde mate mee. b. Daardoor stijgt de milieudruk van de huishoudens. c. Daardoor daalt de milieudruk van de huishoudens in mindere mate. d. De milieudruk van de huishoudens blijft ongeveer gelijk.
atmosfeer. a. is een synoniem voor een wereldwijde afkoeling van ons klimaat. b. is een sprookje om goedmenende burgers de stuipen op het lijf te jagen. c. zal leiden tot de wereldwijde opwarming
onderzoek op basis van ijsboringen.
a. is een ideale manier om papier makke6. Het broeikaseffect:
verkleinen.
a. is een onschuldig fenomeen dat het
achterblijvende oogstresten verhakseld worden en terug op het land verstrooid. c. is het doorsnijden van het landschap met wegen, waterlopen, enzovoort, waardoor natuurgebieden niet meer met elkaar verbonden zijn. d. is het in stukken breken van menselijk
leven op aarde in geringe mate beïnvloedt. b. is de opwarming van de aarde doordat er minder afkoeling is door regenval. c. bepaalt de grootte van de vegetatie op de aardbol. d. is het gevolg van broeikasgassen die
9. Duurzame ontwikkeling: a. is het verhogen van de productkwaliteit weggegooid. b. wil economie, samenleving en ecologie hand in hand doen gaan om toekomstige generaties niet te belasten. c. erkent dat economische vooruitgang de middelen kan bieden om milieuproblemen definitief op te lossen. d. is een onderdeel van het onderwijssysteem in Vlaanderen.
zich als een deken om de aarde wikkelen.
DNA onder invloed van toxines.
10. DALY’s zijn: a. extra levensjaren voor optimisten.
7. Transgene gewassen:
b. dagagenda’s voor milieuactivisten.
a. zijn gewassen die door biotechnologen
c. disability adjusted life years.
genetisch werden gemodificeerd. b. zijn gewassen met zowel vrouwelijke
Correcte antwoorden: 1. d 2. b 3. c 4. a 5. c 6. d 7. a 8. d 9. b 10. c&d
42
duidelijk toe.
zodat er minder snel producten worden
lijk te recycleren en het afvalvolume te b. is een landbouwtechniek waarbij
verdubbeld. d. neemt de hoeveelheid broeikasgassen
van onze aarde. d. is weerlegd in recent wetenschappelijk
3. Versnippering:
delijk af. c. is de hoeveelheid zuurstof in de lucht
d. verloren gezonde levensjaren.
Tegengas
www.vmm.be
Tegengas Elektriciteit
het een diesel is. Uw rijstijl kan veel goed-
door de schoorsteen naar buiten. Hebt u
Elektriciteit wordt in Vlaanderen
maken. Hoe gelijkmatiger u rijdt, hoe beter
een open haard, een allesbrander of een
voor circa veertig procent gepro-
voor de omgeving. Ook door bruusk of
kachel? Gooi daar geen troep in maar
duceerd uit fossiele brandstoffen.
systematisch te remmen, sproeit u stof
alleen zuiver, onbehandeld hout of andere
Minder elektriciteit gebruiken,
in het rond. U wist het vast al: een goed
geschikte brandstoffen. De meeste dioxi-
verminder t het broeikasef-
afgestelde wagen verbruikt pakken min-
nes in Vlaanderen worden immers door
fect. Hebt u waar mogelijk een
der. Zeker als uw karretje wat ouder is,
privé-personen in de lucht geloosd. Ook
spaarlamp ingeschroefd?
kan een correcte motorafstelling flink wat
bij houtkachels bestaan er zeer geavan-
Zijn toestellen niet node-
brandstof besparen. En er is ook de trein,
ceerde modellen met een hoog rende-
loos ingeschakeld? Koopt u
met interessante formules als Rail Pass,
ment. Meer info over verantwoord sto-
Go Pass, Key Kard, enzovoort.
ken vindt u op www.vlaanderen.be/lucht,
Meer info op www.b-rail.be
doorklikken op ‘campagnes’.
Vergeet die screensaver. Veel in- en uit-
Autodelen
Passiefhuis
schakelen kan echt geen kwaad en het
De Lijn en Taxistop bundelen de krachten
De isolatiegraad van de modale Vlaam-
bespaart hopen geld. Een LCD -scherm
om auto’s ter beschikking te stellen van
se woning is slecht. We mogen dan een
verbruikt véél minder energie dan een
mensen die maar af en toe een wagen
baksteen in onze maag hebben, een
kanjer van een traditioneel scherm: de
nodig hebben. Wie zich aansluit bij het
aantal bouwprincipes moeten we echt
meerprijs hebt u na enkele jaren terug-
systeem, betaalt een kleine maande-
wel bijspijkeren. Op www.energiespa-
verdiend. Laptops en notebooks verbrui-
lijkse bijdrage en een prijs per gereden
ren.be vindt u tal van tips. Interessant is
ken hoe dan ook veel minder energie. Als
kilometer. Naast dit commerciële auto-
ook www.passiefhuisplatform.be, waar u
ze op netstroom werken, verbruiken ze
deelsysteem zijn er ook heel wat lokale
alles te weten komt over ‘groene gebou-
het minst. Batterijen opladen kost meer
autodeelprojecten die particulieren zelf
wen’ die veel minder energie nodig heb-
energie.
opstarten in hun gemeente. Alle info via
ben. Niet te missen voor wie vernieuw-
www.autodelen.net
bouw of nieuwbouw overweegt. Studies
al energiezuinige huishoudtoestellen met A-labels? Fantastisch! Maar uw computer?
Groene stroom
gewagen van viermaal minder energie-
U kunt sinds juli 2003 kiezen bij welke leve-
Neem de benen
gebruik tot een volledige eliminatie van
rancier u stroom koopt. Geef een krach-
Niets belet u om gewoon te voet te gaan
de verwarmingskosten. En dat in ons kli-
tig signaal en ga voor groene stroom! Zo
of te fietsen. Het is goedkoop, gezond en
maat! Zie ook: www.centrumduurzaam-
steunt u de producenten die hernieuwba-
een mens komt nog eens buiten. Trage
bouwen.be
re energiebronnen gebruiken om elektri-
Wegen promoot alternatieven voor druk-
citeit te produceren. Op de website van
ke en gevaarlijke straten: www.bblv.be/
Milieubewust doe-het-zelven
de Vlaamse Reguleringsinstantie voor de
tragewegen
Bent u iemand die graag zelf de handen
Elektriciteits- en Gasmarkt vindt u alle
uit de mouwen steekt in uw woning? Dan
informatie over milieuvriendelijke ener-
Verwarmen
moet u eens een kijkje nemen op de rijk
gie. U kunt er ook leveranciers en prijzen
Verwarmt u met stookolie of aardgas?
gedocumenteerde website www.livios.be.
vergelijken: www.vreg.be. Doen!
Dan heeft het geen zin om een oude ketel
Niet alleen leert u denken in K-waarden
of gasbrander zo lang mogelijk aan de
voor thermische isolatie, ook over akoesti-
Auto of trein?
praat te houden. Dat is misplaatste zui-
sche isolatie vindt u hier informatie. Spaar
Uw auto stoot niet alleen broeikasgassen
nigheid, want het rendement van oude
uw oren (of die van uw buren)!
uit, hij produceert ook fijn stof, vooral als
toestellen is ondermaats. U blaast geld
43
VMM-update VMM nam deel aan IFEST
Dag van de Architectuur
If est , de professionele vakbeurs voor milieu, energie en arbeidsveiligheid die in oktober in Flanders Expo plaatsvond, had dit jaar eco-efficiëntie als thema. De Vlaamse Milieumaatschappij participeerde in de groepsstand van de Vlaamse Milieuoverheid, samen met de collega’s van de Vlaamse Landmaatschappij (vl m), de Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (aminal ) en de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (ovam).
Voor de tweede keer organiseerde het Vai – het Vlaams Architectuurinstituut – de Dag van de Architectuur. Op zondag 10 oktober openden meer dan zestig hedendaagse architectuurprojecten in twaalf steden de deuren. Het thema was ‘Publieke ruimte, openbare gebouwen’, met de focus op het maatschappelijke en collectieve karakter van de architectuur.
Schoon produceren De vmm ondertekende op 19 oktober 2004, tijdens de opening van de milieubeurs if est , de Internationale Verklaring Schoner Produceren van de Verenigde Naties. Hiermee onderstreept de vmm haar engagement inzake Schoner Produceren en zal ze onder meer haar invloed aanwenden om duurzame productie en consumptie aan te moedigen. Ondertekenaars worden lid van het ondertekenaarsnetwerk en komen terecht in de unep-databank die de leden registreert. Meer info vindt u op www.uneptie.org/pc/cp/declaration
44
Schoon Floepje Floepje, de huismascotte en vliegende vis van de vmm, heeft het creatief talent van onze jeugd op nieuwe hoogten getild. Op onze Floepje-wedstrijd uit de Verrekijker Waterkwaliteit (september 2004) is heel veel reactie gekomen. We danken alvast alle scholen en kinderen voor de prachtige werkjes die zijn ingestuurd! In onze volgende editie van de Verrekijker maken we de winnaars bekend.
Nieuw rapport Luchtkwaliteit De Vlaamse Milieumaatschappij meet de luchtkwaliteit in Vlaanderen en inventariseert wie wat loost in de lucht. Een aantal interessante, nieuwe onderzoeksresultaten werden op 30 november voorgesteld aan de pers. Daaruit blijkt dat er aanzienlijk minder verontreinigende stoffen in de lucht terechtkomen dan pakweg 10 jaar geleden. Dat danken we vooral aan de inspanningen van de industrie en de landbouw, aan de gewijzigde samenstelling van de brandstoffen en aan het groeiende aantal auto’s dat is uitgerust met een katalysator. De rapporten Luchtkwaliteit in het Vlaamse Gewest 2003 en Lozingen in de lucht zijn te bestellen bij het Infoloket van de vmm. Meer info via www.vmm. be/luchtkwaliteit
Op vraag van het Vai was ook ons vmmkantoorgebouw in de Dr. De Moorstraat in Aalst open voor het publiek. Ongeveer 90 bezoekers – voornamelijk architecten en architectuurstudenten – kregen er tekst en uitleg van architect Henk De Smet.
Update
Gratis abonnementen De Verrekijker is een magazine van de Vlaamse Milieumaatschappij voor wakkere burgers met een hart voor groen. Elk nummer gaat in op een bepaald thema. U kunt zich gratis abonneren via www.vmm.be/verrekijker of door contact op te nemen met het Infoloket op 053-72 64 45. Da’s geen geld voor een beter milieu!
www.vmm.be
Colofon Coördinatie en eindredactie Katrien Smet Werkten mee aan dit nummer Myriam Bossuyt, Elly Branswijck, Johan Brouwers, Philippe D’Hondt, Caroline De Geest, Evelien de Munter, Els De Putter, Hanne Degans, Sofie Janssens, Stijn Overloop, Bob Peeters, Lisbeth Stalpaert, Barbara Tieleman, Hugo Van Hooste, Jeroen Van Laer, Marleen Van Steertegem, Lies Van Snick, Erika Vander Putten, Daniël Verlé Met dank aan: Prof. Dick Botteldooren, UGent Copywriting Jan Van Hoecke www.bodycopy.be Productie en realisatie Jansen & Janssen Uitgeverij www.jaja.be Verantwoordelijke uitgever Johan Janda, afdelingshoofd Informatie Algemene informatie VMM-Infoloket A. Van de Maelestraat 96 9320 Erembodegem
[email protected] Tel. 053 - 72 64 45 Fax 053 - 71 10 78 D/2004/6871/030
