Mijn wortels liggen in de lucht Over de meervoudige identiteit van de migrant Interview met NAEMA TAHIR Eenzaam heden, zo heet het nieuwe boek van de Nederlands-Pakistaanse schrijfster Naema Tahir. Het beschrijft genadeloos hoe een meisje van tien afstand neemt van haar Pakistaanse ouders om Brits te kunnen worden. Vond u het moeilijk om het boek te schrijven? 'Heel moeilijk. Ik kan er soms ook maar moeilijk over spreken, omdat de pijn vaak nog te groot is. Ik wilde een boek over een kind schrijven, een kind van migranten, en zijn zoektocht naar een identiteit. Wat gebeurt er als een kind zoveel nieuwe ervaringen over zich heen krijgt? Hoe overleeft een kind dat?' 'Maar gaandeweg leerde ik dat het leed van de ouders, van de eerste generatie, veel groter is. Zij hebben veel meegemaakt, maar ze zijn daar nooit voor beloond. Hun kinderen wel: ze spreken de taal beter, lopen er westers bij en hoeven zich niet per se af te sluiten van de buitenwereld. Ik voelde die pijn en ik ging steeds dieper, ik wilde echt onder de huid van mijn personages kruipen.' 'Ik vond dit boek een van de moeilijkste opdrachten, omdat ik ook werd geconfronteerd met het feit dat ik zelf een migrant ben.' 'Mijn tragiek was dat ik over een meisje in Nederland wilde schrijven. Ik vond dat haar vader op 14 augustus 1947 geboren moest zijn, de dag dat Pakistan onafhankelijk werd. Maar omdat ik zelf pas in mijn puberteit naar Nederland ben gekomen, in de jaren tachtig, wist ik niet hoe Nederland in de jaren zeventig voor een meisje van tien was. Van 1970 tot 1980 woonde ik zelf in Engeland. Wat aten kinderen toen in Nederland? Welke chocolade was er toen? Welke drop werd er toen verkocht? Toen ik in 1980 naar Nederland kwam, hadden ze van die diamantvormige zoute drop, maar was die er in de jaren zeventig al? Welke televisieprogramma's waren er? Ik kwam er niet uit. Ik moest het verhaal dus naar Londen verplaatsen, maar dan kon ik het meisje niet laten puberen, want tijdens mijn puberteit was ik al weg uit Groot-Brittannië.'
'Ik kwam er niet uit, en het deed me pijn dat ik nog niet eens in staat was om in het boek een kind in één land te laten opgroeien.' 'Ik had overal gaten. Ik ben geboren in Engeland. Toen ik twee maanden oud was, zijn we naar Pakistan verhuisd. Toen ik twee en een half was, zijn we terug naar Engeland gegaan. Tot mijn negende woonde ik in Engeland, maar op mijn tiende zijn we naar Nederland vertrokken. Toen ik dertien was, werd ik naar Pakistan gestuurd en op mijn vijftiende ben ik terug naar Nederland gekomen. Ik ben vijf keer geëmigreerd.' Waar liggen uw roots dan? 'In de lucht, zoals de wortels van de apenbroodboom. Die heeft heel kleine wortels in de aarde en heel breed uitwaaierende takken als wortels. Ik denk dat ik verwantschap zoek in ideeën en mensen, eerder dan in de aarde. Ik heb een tijdlang gedacht dat ik geen roots had. Tot ik op zeker moment besefte - dat moet zo rond mijn 37ste geweest zijn - dat ik wél wortels had. Je kunt dan wel in Londen geboren zijn, maar uiteindelijk liggen je roots bij de ouders. Als je ouders uit Pakistan komen, dan zijn dát je roots.' Als je roots niet in één land liggen, word je daar dan rijker of armer van? 'Allebei. Het is net als een vertaling. Met een vertaling van een tekst verlies je iets. Maar je wint op andere punten.' 'Het feit dat je dat hebt meegemaakt, maakt van jou een buitenbeentje. Je wordt een boom met drie soorten vruchten: een appel, een peer en een mandarijn. Mensen vertrouwen de boom misschien niet. Ze durven zijn vruchten niet te plukken. Daarna denken de mensen: Weet je wat? Ik pluk alleen de vruchten die ik ken. En ze proberen alleen de appel van de boom en ze denken: Ja, hij smaakt net zo goed als een Hollandse appel. Maar er zit toch wel een stukje peer in, en een stukje mandarijn, het is niet echt een appel. En terwijl iedereen de appels plukt en opeet, verrotten ondertussen de andere vruchten van de boom. Als die vruchten ook werden geplukt, dan zouden er nieuwe vruchten kunnen komen, en dat is voor iedereen beter. Je moet eigenlijk alle vruchten plukken in plaats van de oogst te laten mislukken.'
Toch kiest Dina in uw boek resoluut voor één vrucht: de Britse identiteit. 'Ze wil uiteindelijk haar leven ontvluchten, en dat komt doordat haar leven liefdeloos is. Haar ouders denken over totaal andere dingen na, ze voelen zich niet erkend. Ze hebben niet de grote waardering gevoeld waarop ze hadden gerekend. Daardoor gaan ze zich uiteindelijk de vraag stellen waarom ze ooit zijn weggegaan. Daar hadden ze het goed en hier zijn ze arm. Haar moeder en haar vader worstelen - ieder op zijn manier - met hun identiteit. Ze zijn nog niet met zichzelf in het reine gekomen en kunnen Dina dan ook niet de aandacht geven die ze vraagt.' 'Het gaat eigenlijk om een gebrek aan liefde. Dina's ouders missen ook een boom, ze zijn nog aan het zoeken waar ze hun wortels willen laten groeien. Als je als ouder zelf geen stevige boom bent, dan kun je een kind geen stabiliteit bieden.' 'Maar Dina denkt dat haar problemen te maken hebben met haar Pakistaans-zijn, omdat haar ouders Pakistaans zijn. Ze beseft niet dat sommige andere mensen met dezelfde problemen worstelen. Ze ziet die problemen niet bij de Britten.' 'Dat is een fenomeen dat vaak voorkomt: als iets niet lukt, dan gaat de migrant naar de oorzaken zoeken in zijn etnie of zijn nationaliteit. “Ik misluk omdat ik de taal niet spreek of omdat ik arm ben., Een nietmigrant zal denken: Ik ben mislukt omdat ik lui ben, omdat mijn vader mij verwende, omdat ik eigenlijk niet durfde.' Dina is wreed voor haar ouders. Ze heeft geen mededogen. 'Dat komt in de eerste plaats doordat ze zich niet niet geaccepteerd voelt. Maar veel belangrijker is dat ze per se Brits wil zijn. Als je echt een overtuiging hebt en er radicaal voor wilt gaan, dan moet je de andere kant zwartmaken. Je kunt alleen maar uitverkoren zijn als je de fouten van de anderen uitvergroot. Dat merk je ook bij mensen die zich losweken uit hun gezin en gaan vertellen dat ze mishandeld of verkracht zijn. Ze vertellen een eenzijdig verhaal dat alleen de gruwelijkheden van het gezin belicht.' 'Mensen met een zware overtuiging zullen altijd kritiek hebben op hun achtergrond. Dat is yin en yang. Dina moet zich ontdoen van haar Pakistaanse kenmerken, ze moet haar ouders en haar Pakistaanse klasgenootjes laten vallen, want anders kan ze niet Brits worden.'
'Haar vader doet precies hetzelfde. Hij wil zo graag terug naar Pakistan en is er als de dood voor dat hij zich in Groot-Brittannië zou settelen. Daarom kan hij niet anders doen dan alles wat Brits is, te verwerpen of toch ten minste te negeren. Als hij ook maar iets Engels zou aanvaarden, dan vergroot hij de kans dat hij niet meer terug naar Pakistan wil gaan.' U haalt psychologische problemen aan als oorzaak voor mislukking. Ouders geven te weinig aandacht aan hun kinderen, omdat ze zelf nog met te veel problemen worstelen. 'Daarom hoop ik dat dit boek door politici zal worden gelezen. Voor politici is het heel aantrekkelijk om te zeggen dat migranten een “kortsluiting, met de samenleving hebben. Als ze niet aan de maatschappij participeren, dan zijn daar voor politici altijd sociaaleconomische of culturele redenen voor. Zo wordt van de Marokkaanse vader gezegd dat hij de leiding over zijn kinderen heeft binnen de muren van zijn huis, maar dat hij alles wat op straat gebeurt, overlaat aan de politie of de overheid.' 'Wat politici niet zien, is dat veel migranten met zichzelf worstelen, dat de kortsluiting bij de migrant zelf ligt. En je kunt gerust stellen dat er een verband is tussen overhoop liggen met jezelf en geen aansluiting vinden bij de samenleving. Zeker bij migranten, die hun thuis hebben achtergelaten en op een andere plaats zijn neergestreken.' En dan is de stap naar radicalisering niet zo groot. 'Als je een analyse maakt van de geradicaliseerde jongeren, dan merk je vaak dat ze de samenleving om zich heen hebben verloren en dat ze met zichzelf in de knoop liggen. Zo'n jongere heeft verbanden uit elkaar getrokken en heeft gekozen voor betekenisloze, abstracte begrippen als “de jihad,. Daarmee heeft hij ook een identiteit voor zichzelf gecreëerd. Hij wordt dan een moslim, een wereldverbeteraar en een martelaar.' 'Maar hij zou ook kunnen zeggen: Ik ben een man van 24, ik kan goed om met auto's en ik ben op zoek naar een baan. Om die aspecten van zijn persoonlijkheid aan elkaar te lijmen en daar verder op te bouwen, moet hij zich wel bewust worden van zijn leven. En daarvoor moet je kritisch durven te zijn voor jezelf, jezelf in twijfel durven te trekken.' 'Een soortgelijke discussie bestaat bij de feministen, die vaststellen dat veel westerse vrouwen nog altijd minder verdienen dan mannen of niet in staat zijn om door te dringen tot het topniveau. Hoe komt dat? Door een gebrek aan zelfvertrouwen, een te laag verwachtingspatroon, de relatie met je vader, de ondersteuning door je moeder. Dat soort dingen komen naar boven.' 'Bij migranten is de integratiekwestie altijd een sociologische discussie: het ligt 'm in de opleiding, in de volle klassen, in het taalprobleem of in de cultuur. Maar het gaat verder dan dat. Je moet met jezelf in het reine
komen, je moet zelf verder willen en je moet stoppen met je altijd af te zetten tegen de ander.' 'Nu wordt het verschil tussen allochtonen en autochtonen continu bevestigd. Daar moeten we van af. We moeten naar het menselijke, we moeten op het menselijke niveau gaan structureren. En dan zal de allochtoon vragen: Waarom leer ik de taal niet? Omdat ik uit een ruraal gebied kom of omdat ik niet gemotiveerd ben? Misschien ben ik wel lui? Misschien denk ik wel dat de samenleving voor mij alles regelt?' 'Van zo'n analyse houden politici niet. Want als het over psychologische aspecten gaat, dan praten we ook over de problemen van een deel van de autochtone bevolking en dat vinden de politici niet leuk.' Moeten er meer psychologen met integratie bezig zijn? 'Sinds kort ziet de overheid integratie ruimer dan alleen sociaaleconomische integratie en heeft ze er sociaalculturele integratie en participatie aan toegevoegd. Dat moet ertoe leiden dat je het verschil tussen mensen in de samenleving niet meer als een belemmering ziet, maar dat je het prima vindt dat iemand andere kenmerken heeft dan jij. En hoe wil de overheid dat doen? Door festivals, kooklessen, danslessen. Pfft, ik word er helemaal moe van.' 'Wat ik in de integratienota van de regering mis, is het aspect van karaktereigenschappen, motivatie. Iemand die kansen heeft gekregen en die weet wat goed voor hem is, zal worden beloond door meer succes en zal gemotiveerd blijven. Maar iemand die dat nooit heeft meegemaakt, zal gedemotiveerd blijven. Dat zie je ook bij een andere klasse, de lagere klasse. Daar wordt nooit over gesproken, het is bijna een taboe.' 'Die psychologische aspecten mis ik in de integratienota. Ze staan wel in de radicaliseringsnota, waarin de regering de radicalisering in Nederland onderzoekt en zich afvraagt hoe we daarmee moeten omgaan. Daar komt psychologie een beetje aan bot. Maar het blijft te versnipperd.' 'Wat nodig is, is dat de psychologen de mensen al zeer vroeg bij de arm nemen en hen begeleiden.'
Waarom hoor ik u niet zeggen dat religie vaak een belemmering is voor integratie? 'Mijn dochter mag niet met een niet-moslim trouwen: God heeft vrouwen een andere rol gegeven.' 'Dat wordt vaak zo gepresenteerd. Velen kunnen hun houding alleen maar legitimeren door zich te beroepen op iets wat immuun is voor kritiek en dat kan alleen maar God zijn.Wat kan een vader anders tegen zijn dochter zeggen die met een niet-moslim wil trouwen? Hij kan haar alleen maar vertellen dat moslims de besten zijn, zij zijn uitverkoren. God is immuun en onaantastbaar. Dat is de enige legitimatie. Het is écht het opium voor het volk.' 'Je beroepen op je geloof heeft ook te maken met grootheidswaanzin. Je beter voordoen dan de ander. Sommigen noemen dat het meerderwaardigheidscomplex.' 'De islam is toch een supersonische vorm van het geloof? Het jodendom was het eenvoudige radiootje, de cassettespeler. Het christendom was al iets beter, een cd-speler. Maar de islam is de supersonische vorm: alles gaat beter, iedereen is gelijker. En dan krijg je zoiets van: Zie je wel, wij zijn beter.' 'Je merkt ook bij radicale jongeren dat ze het geloof van alle culturele eigenschappen hebben ontdaan. Ze grijpen terug naar de traditionele islam. Ik denk dat ze daarmee vermijden dat ze keuzes moeten maken. Hoeveel waarden uit het Westen mogen in mijn geloof binnensluipen? Hoeveel Belg of Nederlander ben ik? Als ze kiezen voor een religie die in hun ogen geen culturele bagage draagt, dan moeten ze zich geen vragen stellen over hun eigen identiteit.' Waarom radicaliseren jongeren uit de tweede of derde generatie? 'Ik denk dat de eerste generatie toch nog meer roots heeft. Omdat ze geen Nederlands spraken, niet erkend werden en helemaal niet geïntegreerd waren, hebben ze hun immigratieland nooit als hun land gezien. Ze kwamen hier om te werken, om welvaart te verwerven. Ze hebben zich hier kreupel gewerkt, zeggen sommigen. Maar ze hebben er toch voor gekozen? Ze zijn toch maar naar hier gekomen?' 'De tweede generatie kent eigenlijk geen ander land, tenzij in hun herinnering of van vakantie. Ze kunnen ook moeilijk kiezen, omdat hun ouders de hele tijd aangeven dat ze niet té Nederlands mogen worden. Bovendien voelen ze zich in ons land niet geaccepteerd. Ze mogen van de Nederlandse samenleving niet echt Nederlander zijn, tot ze écht perfect Nederlands spreken, tot ze zich écht op een Nederlandse manier kleden. De toelatingseisen liggen heel hoog.' 'Dan ga je al snel zoeken naar iets waarvoor je wel erkenning krijgt. Als je
een echte moslim wordt, dan hoef je geen examen te passeren. Daar word je onmiddellijk geaccepteerd. Je bent meteen uitverkoren en je hebt meteen een stukje paradijs.' 'In mijn boek gaat Dina een Britse vlag kopen, maar ze krijgt van de verkoper een Indiaas vlaggetje in haar handen geduwd. Zoiets heb ik ook meegemaakt. Ik ging naar een winkeltje waar op de toonbank wel vijftig of zestig vlaggetjes stonden. Ik wou het mooiste eruit kiezen, maar ik ben een twijfelaar en het duurde nogal lang vooraleer ik kon beslissen. En toen pakte die man er eentje voor mij. Hij speldde het op mijn jas. Toen ik thuiskwam, vroeg mijn moeder: “Waarom loop je met de Indiase vlag rond?, ' 'Later, toen ik erover nadacht, vond ik het gemeen wat die man had gedaan. Hij had in mijn plaats gekozen, maar bovendien dacht hij dat ik een Indiaas meisje was, terwijl ik in Engeland geboren ben en Engels spreek. Da's toch wel pijnlijk.' 'Het zou me dan ook niet verbazen dat Dina in het tweede deel - ik denk dat ik een trilogie ga schrijven - gaat kiezen voor een radicale vorm van haar geloof. Misschien gaat ze zichzelf wel opblazen. (lacht)' Martelaar worden. 'Als je met jezelf in de knoop ligt en aan grootheidswaanzin lijdt, als je de behoefte hebt om king for a day te spelen, dan is de stap naar martelaarschap niet groot. Dat had je al bij Jeanne d'Arc. Jezus had dat ook. Hij was ook iemand die er helemaal voor ging en het niet erg vond om dood te gaan. Het was voor hem de ultieme daad van zijn liefde voor de Schepper.' 'We leven trouwens in een maatschappij die mediagenieke figuren nodig heeft. We leven in een wereld van beeldverheerlijking. Alle zelfmoordenaars, of het nu moslims of Amerikaanse schutters zijn, laten een foto of een filmpje achter. Dat had je vroeger niet: als de spion zijn opdracht had volbracht, dan nam hij een capsule cyaankali en stierf anoniem.' 'Ik ga ervan uit dat het martelaarschap in de toekomst een veel grotere rol zal spelen, ik denk dat de radicalisering veel enger is dan we denken.'
'Traditioneel werd je in de moslimcultuur martelaar als je omkwam op het slagveld. Het was een neveneffect van iets wat je deed voor God. Nu is het martelaarschap een doel op zich geworden, het is de corebusiness geworden. “Ik ga me opblazen voor een doel., Vroeger ging je voor een doel werken en werd je en passant martelaar.' 'Nu stel je vast dat veel migrantenjongeren niet meer bij zichzelf naar de oplossingen voor hun problemen gaan zoeken, maar dat ze zich aansluiten bij een ideologie die hen een identiteit geeft: jihad, de zuivere islam, de Palestijnse kwestie, martelaarschap.' 'De worsteling met de eigen identiteit wordt naar het achterplan verschoven. En het is juist die identiteit die belangrijk is. “Ik ben slager en ik kan goed voetballen.” Er ligt hier nog veel werk voor psychologen. Naema Tahir: Eenzaam Heden Uitgeverij Prometheus, Amsterdam 250 blz. ISBN 978 90 446 0868 7
Vragen voor nabespreking Duid drie passages aan in het interview die je aanspreken en die je wil versterken. Duid drie passages aan in het interview die vragen bij je oproepen en waarbij je bedenkingen hebt.
