Memoria et Caritas. Jaargetijden als armenzorg in de Onze-Lieve- Vrouweparochie te Gent in de late middeleeuwen

KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN MASTER IN DE GESCHIEDENIS

Memoria et Caritas Jaargetijden als armenzorg in de Onze-LieveVrouweparochie te Gent in de late middeleeuwen

Promotor Prof. dr. P. Trio

Masterproef ingediend door Hannelore Franck

Leuven 2013

223.414 tekens

Dankwoord Dit eindwerk was er nooit geweest zonder verschillende personen die mij hebben geholpen. Vandaar dat ik hier even de tijd wil nemen om iedereen te bedanken. Als eerste is er natuurlijk mijn promotor Prof. dr. Paul Trio die hier vermeld moet worden. Hij heeft mij een heel jaar geduldig begeleid en mij bijgestaan met raadgevingen en suggesties. Zonder zijn hulp was het nooit gelukt om dit werk te vervolledigen. Vervolgens zou ik ook alle professoren, assistenten en studenten willen danken van het thesisseminarie middeleeuwen. Zij hebben het ontstaan van mijn eindwerk met veel aandacht gevolgd en mee vorm gegeven door hun opmerkingen en kritische vragen. Ik zou hier ook graag mijn moeder, Hilde Imbrechts, willen bedanken om ervoor te zorgen dat ik mijn opleiding heb kunnen vervolledigen en om mij onvoorwaardelijk te steunen. Ook mijn broer Thomas Franck moet hier vernoemd worden, voor zijn hulp bij het aanleggen van de databank. Dit was mij alleen nooit gelukt. Ten slotte zou ik ook graag iedereen willen bedanken die mij moreel heeft gesteund en heeft geholpen met het nalezen van deze tekst.

1

Inhoudsopgave Dankwoord .........................................................................................................................................1 Inhoudsopgave ...................................................................................................................................2 Inleiding..............................................................................................................................................4 Hoofdstuk 1: Context ..........................................................................................................................5 1.1

Jaargetijden .........................................................................................................................6

1.1.1

De memoriazorg en het christelijke geloof ...................................................................6

1.1.2

De jaargetijden in de late middeleeuwen .....................................................................7

1.2

Armenzorg...........................................................................................................................9

1.2.1

Het begrip armoede .....................................................................................................9

1.2.2

De Gentse armenzorg ................................................................................................ 10

1.2.3

De Heilige Geesttafels ................................................................................................ 11

1.2.4

De armenzorg en de jaargetijden ............................................................................... 13

1.3

Gent in de late middeleeuwen ........................................................................................... 15

1.3.1

Een sociaal-economisch en politiek overzicht ............................................................. 15

1.3.2

De kerkelijke structuur ............................................................................................... 17

1.4

De Onze-Lieve-Vrouweparochie......................................................................................... 20

1.4.1

Het ontstaan en de structuur ..................................................................................... 20

1.4.2

De werking................................................................................................................. 21

1.4.3

De Heilige Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie ......................................... 22

1.5

Historiografie..................................................................................................................... 24

Hoofdstuk 2: Bronnen en methode ................................................................................................... 26 2.1

Overzichten ....................................................................................................................... 27

2.1.1

Het obituarium .......................................................................................................... 27

2.2

Stichtingsakten .................................................................................................................. 37

2.3

Rekeningen........................................................................................................................ 39

2.4

Werkwijze ......................................................................................................................... 40

2.5

Besluit Bronnen en methode ............................................................................................. 41

Hoofdstuk 3: Jaargetijden ................................................................................................................. 42 3.1 Stichter ................................................................................................................................... 43 3.1.1 De passieve stichter .......................................................................................................... 43 3.1.2 De actieve stichter ............................................................................................................ 47 3.1.3 Familie en vrienden .......................................................................................................... 47 3.1.4 De motivatie ..................................................................................................................... 49 2

3.2 Dienst...................................................................................................................................... 51 3.2.1 De datum ......................................................................................................................... 51 3.2.2 De duur ............................................................................................................................ 53 3.2.3 De kenmerken .................................................................................................................. 55 3.2.4 De grootte ........................................................................................................................ 56 3.3 Betrokken personen ................................................................................................................ 59 3.3.1 Wie................................................................................................................................... 59 3.3.2 Het budget ....................................................................................................................... 61 3.4 Besluit jaargetijden ................................................................................................................. 63 Hoofdstuk 4: Armenzorg ................................................................................................................... 64 4.1 Uitdelingen aan de armen ....................................................................................................... 65 4.1.1 Aan wie en Wat ................................................................................................................ 65 4.1.2 De hoeveelheid ................................................................................................................ 66 4.1.3 Het budget ....................................................................................................................... 68 4.1.4 De motivatie ..................................................................................................................... 69 4.1.5 Vergelijking met standaarduitdelingen en andere steden ................................................. 70 4.2 Inkomsten en uitgaven voor de H.-Geesttafel .......................................................................... 75 4.2.1 De uitgaven ...................................................................................................................... 75 4.2.2 De uitdelingen .................................................................................................................. 79 4.3 Besluit armenzorg ................................................................................................................... 83 Hoofdstuk 5: Besluit .......................................................................................................................... 85 Hoofdstuk 6: Bibliografie................................................................................................................... 86 6.1 Bronnen .................................................................................................................................. 86 6.1.1 Onuitgegeven bronnen ..................................................................................................... 86 6.1.2 Uitgegeven bronnen ......................................................................................................... 87 6.2 Literatuur ................................................................................................................................ 89 Hoofdstuk 7: Bijlagen ........................................................................................................................ 97 7.1 Kaarten ................................................................................................................................... 97

3

Inleiding Vorig jaar in de bachelorpaper heb ik de historiografie rond de armenzorg in laatmiddeleeuws Gent bestudeerd. Hierin viel al snel een lacune op: de jaargetijden als armenzorg. P. Trio vermoedde dat deze een grotere rol speelden voor de armenzorg dan tot nu toe gedacht maar het onderzoek naar dit fenomeen stond nog niet ver. Mijn interesse was gewekt en ik besloot dit vraagstuk te onderzoeken in mijn masterproef. De centrale onderzoeksvraag luidt: hoe belangrijk waren de jaargetijden als vorm van armenzorg voor de Heilige Geesttafel van de Gentse Onze-Lieve-Vrouwekerk in de 15de eeuw? Er werd gekozen voor de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie omdat dit type instelling in de late middeleeuwen populair was voor het houden van een jaargetijdenstichting.1 Verder is er voor deze instelling voldoende bronnenmateriaal overgeleverd, waaronder een obituarium. De periode van het onderzoek loopt van 1400 tot 1528. Er is gekozen om de focus te leggen op de 15 de eeuw omdat die periode het hoogtepunt vormde voor de instelling van jaargetijden. Het begin van de 16de eeuw is mee opgenomen in de selectie omdat er elders in de Nederlanden aan het begin van de 16 de eeuw, een daling in het stichten van jaargetijden werd vastgesteld.2 Door deze periode mee op te nemen kan er gekeken worden of dit voor deze casestudy het geval was en welke gevolgen dit had voor de armentafel. Verder zijn er ook enkele stichtingsakten uit de 14de eeuw opgenomen in de bronselectie. Deze zorgen enerzijds voor meer informatie en anderzijds schetsen zij mee het beeld van de jaargetijden in de 15de eeuw aangezien de vieringen in theorie eeuwig doorliepen. De structuur van dit onderzoek is gebaseerd op vier grote hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk bevat vooral achtergrondinformatie en is dus ook vooral een literatuurstudie. Hierin worden de begrippen jaargetijde, memoria, armenzorg, etc. uitgelegd waarbij tegelijk een status quaestiones van het onderzoek naar de jaargetijden, ook in relatie met armenzorg, geboden wordt. Verder wordt hier ook de geografische, politieke, sociaal-economische en religieuze context geschetst. Ook de historiografie van het onderzoek wordt hier verder toegelicht. Het tweede hoofdstuk behandelt de bronnen die gebruikt werden voor het onderzoek. In dit hoofdstuk staat het obituarium centraal. Dit document is de hoofdbron voor het onderzoek maar het is een moeilijk hanteerbaar instrument. Het was dus noodzakelijk dit document uitgebreid te bestuderen alvorens het bruikbaar was voor het onderzoek. Hoofdstuk drie en vier bevatten het eigenlijke onderzoek. Hoofdstuk drie handelt over de jaargetijden die gesticht werden bij de armentafel. Deze zijn nog niet in beeld gebracht en om de armenzorg bij deze jaargetijden te kunnen begrijpen, is het nodig de jaargetijden op zichzelf te bestuderen. Het vierde hoofdstuk ten slotte, zal een antwoord proberen te bieden op de centrale onderzoeksvraag.

1 2

TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 154. TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 154.

4

Hoofdstuk 1: Context In wat volgt zullen de verschillende elementen die deel uitmaken van de onderzoeksvraag uitgewerkt worden. Allereerst worden de jaargetijden als fenomeen in de middeleeuwen besproken. Vervolgens komt de armenzorg aan bod, met een focus op de Heilige Geesttafels. Daarna wordt de geografische situering geschetst: de stad Gent en de Onze-Lieve-Vrouweparochie. Als laatste zal de historiografie aan bod komen.

5

1.1 Jaargetijden 1.1.1 De memoriazorg en het christelijke geloof Het is niet de bedoeling om hier de hele evolutie van de memoriazorg weer te geven. In wat volgt wordt een korte schets gegeven van de geschiedenis van de memoriazorg en de algemene situatie in de late middeleeuwen en worden enkele problemen aangestipt in het onderzoek. Een eerste moeilijkheid is de definitie of invulling van het begrip memoria. Verschillende historici hebben deze term anders gedefinieerd en ingevuld. Hollady geeft als kenmerkend element dat memoria ervoor zorgt dat de doden aanwezig blijven in de samenleving.3 Oexle, samen met andere onderzoekers, benadrukken dat dit begrip gezien moet worden als een ‘totaal sociaal fenomeen’ met verschillende aspecten die allen bestudeerd moeten worden.4 Bijsterveld hanteert in zijn werk ook een ruime invulling. Hij beschouwt memoria als de herinnering aan de doden in alle liturgische diensten.5 Centraal staat dus het herdenken van de doden door de levenden. Een tweede probleem wordt aangehaald door Van Bueren in Care for the Here and Hereafter: de grote verscheidenheid van de memoriazorg, zowel in tijd als in ruimte.6 Er zijn grote regionale verschillen in de praktijk van de memoria en tevens is er een grote evolutie in de tijd. Dit heeft als resultaat dat onderzoekers zich vooral lokaal richten om zo toch greep te krijgen op deze grote verschillen.7 Door deze diversiteit is het volgens Van Bueren noodzakelijk om verschillende diepteonderzoeken met elkaar te vergelijken om een algemeen beeld te kunnen vormen.8 Dit heeft als gevolg dat het overzicht dat hier geschetst wordt, zoals alle overzichten, te kort schiet en verscheidene nuances achterwege moet laten. De memoriazorg bestaat al bijna zolang als het christendom zelf. De ideologische basis vinden we terug bij Augustinus die in 421-422 het traktaat De cura pro mortuis gerenda schreef.9 Hierin schreef hij neer hoe hij de relatie tussen de levenden en de doden zag: de levenden dienden zorg te dragen voor de doden.10 Deze ideeën werden dan opgepikt door de Karolingers en bleven de hele middeleeuwen lang het fundament voor de memoriazorg.11 De dood was in de late middeleeuwen alom vertegenwoordigd. Chiffoleau spreekt zelfs van een obsessie.12 De memoriazorg hing nauw samen met het concept van het vagevuur. Dit was een oud christelijk concept maar werd vanaf de 12de eeuw steeds belangrijker in de samenleving. Het vagevuur zorgde namelijk voor een individuele berechting na de dood.13 Le Goff geeft de volgende definitie: C’est un au-delà intermédiaire où certains morts subissent une épreuve que peut être raccourcie par les suffrages – l’aide spirituelle – des vivants.14 Via onder meer de memoriazorg kon de 3

‘The liturgical and paraliturgical practices that established a community between the living and the dead and maintained the presence of the dead among the living.’ (Holladay, ‘Tombs and memory’, 441.) 4 Oexle, ‘Memoria und Memoriabild’, 394. 5 BIJSTERVELD, Do ut des, 9-10. 6 VAN BUEREN, Care for the Here, 13. 7 VAN BUEREN, Care for the Here, 13. 8 VAN BUEREN, Care for the Here, 13. 9 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, 67. 10 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, 68. 11 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, 69. 12 CHIFFOLEAU, La comptabilité de l'au-delà, 241-246. 13 VAN BUEREN, Leven na de dood, 22. 14 LE GOFF, La naissance du Purgatoire, 14.

6

tijd in het vagevuur verkort worden. Memoriazorg kreeg dus een centrale plaats in de laatmiddeleeuwse samenleving. Memoria kan in veel verschillende vormen voorkomen. De eerste en misschien wel belangrijkste was de begrafenis en de begraafplaats.15 Maar er waren nog vele andere opties. Je kon onder meer kiezen voor een memorievoorstelling, een schenking aan een klooster, kerk of liefdadigheidsinstelling of je kon opteren voor een misfundatie. Binnen de misfundaties was er nog een grote verscheidenheid aan opties: een Gregoriusmis, een dagelijkse of maandelijkse misdienst of een jaargetijde.16 Het is belangrijk op te merken dat mensen vaak verschillende opties met elkaar combineerden. Zo stichtte Jacob van der Pale in 1354 niet alleen een jaargetijde bij de Heilige Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie in Gent maar richtte hij ook drie weekmissen in voor zijn zielenheil.17 De memoriazorg in de 14de en 15de eeuw heeft twee specifieke kenmerken. Het eerste kenmerk is het ontstaan van de privédevotie18 Dit uitte zich vooral in individuele stichtingen van missen en het oprichten van privékapellen. Een andere uiting hiervan is de investering in religieuze kunst waarop de schenkers mee staan afgebeeld.19 Het tweede kenmerk is de democratisering. Waar het voordien vooral de adel was die zorg droeg voor haar zielenheil, gingen vanaf de 13de eeuw ook mensen van meer bescheiden afkomst regelingen treffen.20

1.1.2 De jaargetijden in de late middeleeuwen Jaargetijden waren één specifieke vorm van memoriezorg. Het ging hierbij in essentie om een jaarlijkse misdienst die werd gehouden voor het zielenheil van de stichter.21 Bij de stichting van een jaargetijde schonk de stichter een rente of een bepaald bedrag aan een bevoegde instelling. In ruil verplichtte deze instelling zich ertoe om de jaarlijkse gebedsdienst in te richten en de andere verplichtingen op te nemen of door te geven. De ideeën en teksten van Augustinus lagen, zoals al vermeld, aan de basis van de memoriazorg. Het vierde boek van de Dialogen van Gregorius de Grote verschafte op zijn beurt de theologische onderbouw voor de misfundaties.22 Hij antwoordde in dit boek onder andere op de vraag of het gepast was missen te organiseren voor overledenen. Zijn antwoord was uiteraard positief.23 Gedurende de middeleeuwen refereerde men altijd aan dit boek van Gregorius om de jaargetijden en andere missen voor de doden te verantwoorden. Vanaf de vroegste geschiedenis van de kloosters werden in deze instellingen missen gesticht door edelen.24 Het ging hier om het jaarlijks herdenken van de sterfdag van de doden.25 Vaak werden de namen in de misviering voorgelezen uit het necrologium.26 Dit zou echter veranderen in de 12de eeuw. Vanaf dan kozen steeds meer mensen

15

BOSSUYT, Vroegstedelijke devotiebeleving, 54. Voor meer informatie hierover: TRIO, 'De zorg voor lichaam’, 242. 17 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 689, stichtingsakte Jacob van der Pale, 7 september 1354. 18 DUMOLYN en MOERMANS, ‘Distinctie en memorie’, 336. 19 DUMOLYN en MOERMANS, ‘Distinctie en memorie’, 336. 20 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, 475. 21 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 143. 22 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, 85. 23 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, 87. 24 AVRIL, ‘La paroisse médiéval’, 60. 25 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 20. 26 BOSSUYT, Vroegstedelijke devotiebeleving, 67. 16

7

voor het stichten van een afzonderlijke liturgische dienst. 27 Ook de aalmoezen die bij de jaargetijden gegeven werden, wonnen aan belang in de 12de eeuw en braken voorgoed door in de 13de eeuw.28 Jaargetijden zijn dus een ouder fenomeen maar het zal tot de late middeleeuwen duren tot ze echt populair werden.29 Dit is duidelijk door de verscheidene obituaria die instellingen gingen aanleggen vanaf het einde van de 13de eeuw.30 Hieruit blijkt dat deze instellingen steeds vaker een groter aantal jaargetijden organiseerden. Over het einde van deze hoogdagen is de historiografie het niet eens. Genicot ziet een hoogtepunt rond 1450, waarna de daling zich inzette.31 Trio plaatst deze daling later, namelijk rond 1520.32 Het is wel duidelijk dat de 15de eeuw als het hoogtepunt gezien kan worden voor de instelling van jaargetijden. Jaargetijden konden zeer uiteenlopend ingevuld worden. Dit hing vaak samen met het beschikbare budget. In de late middeleeuwen was er een algemene trend waarbij de jaargetijden steeds uitgebreider en volumineuzer werden. Hoe groter de viering en hoe meer aanwezigen, hoe groter het positieve effect voor de ziel van de overledene.33 Een duidelijk voorbeeld hiervan is het jaargetijde van Pieter Lansaem, dat bestudeerd werd door Trio. 34 Het betrof hier een jaargetijde van iemand van de elite van Ieper. Hij stichtte vieringen in verschillende instellingen in Ieper en deze vieringen waren ook allemaal zeer uitgebreid en rijk uitgerust. Het ging hier echter om een uitzondering en niet zozeer om de regel. De meeste jaargetijden waren bescheidener van omvang. De verschillende aspecten van de jaargetijdenvieringen zullen uitvoerig besproken worden in hoofdstuk 3. Uitdelingen aan armen bij een jaargetijde blijken typisch te zijn voor de late middeleeuwen. Vóór 1300 zijn er amper sporen terug te vinden van uitdelingen aan armen in Vlaanderen.35 Het was in de volle middeleeuwen echter wel de gewoonte om maaltijden te voorzien bij een jaargetijde. Dit was echter bijna altijd bedoeld als een interne aangelegenheid, enkel bedoeld voor de clerici van het betreffende bedehuis.36 Na 1300 kan er een stijgend belang voor armenzorg worden vastgesteld.37

27

TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 20. TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 20. 29 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 20. 30 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 21. 31 GENICOT, Une source mal, 68. 32 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 154. 33 TRIO, 'De zorg voor lichaam’, 239. 34 TRIO, ‘De stichting Lansaem’. 35 BOSSUYT, Vroegstedelijke devotiebeleving, 86. 36 BOSSUYT, Vroegstedelijke devotiebeleving, 86. 37 BOSSUYT, Vroegstedelijke devotiebeleving,93. 28

8

1.2 Armenzorg 1.2.1 Het begrip armoede Armoede is een begrip dat in de loop der jaren verschillende invullingen heeft gekregen. Ook nu is het niet duidelijk welke definitie voor een bruikbaar concept zorgt, overdraagbaar op de middeleeuwen. Meerdere auteurs hebben dit probleem aangekaart en het begrip een eigen invulling gegeven. Blockmans en Prevenier gaan dieper in op deze kwestie en reiken verschillende mogelijke armoedegrenzen aan, afhankelijk van het ingenomen perspectief.38 Het eerste perspectief dat zij onderscheiden, is het fysieke standpunt. Hier wordt de arme beschouwd als iemand die niet in zijn minimale fysieke behoeften kan voldoen. Zo krijgt hij niet voldoende calorieën en voedingsstoffen binnen, maar ook huisvesting en kleren worden bij dit fysieke minimum gerekend. Dit perspectief maakt van armoede een relatief en veranderlijk begrip. Relatief omdat het samenhangt met het patroon van behoeften en waarden die door een bepaalde maatschappij opgelegd worden. Veranderlijk omdat allerlei variabele factoren, zoals graanprijzen en politieke instabiliteit inwerken op de levensstandaard. Dit maakt het, volgens hen, tot een werkbare grens, die ook verder zal gehanteerd worden in hun onderzoek.39 De tweede grens van armoede vormen de fiscale armen, de armen aangeduid in de haardtellingen.40 Als laatste onderscheiden zij de disarmen of huisarmen, dit waren de armen die in aanmerking kwamen voor steun van de armentafels.41 Beide grenzen doen ze af als onbruikbaar omdat de begrippen niet duidelijk afgebakend zijn en een zeer afwisselende invulling hebben. De Vocht benadrukt in zijn onderzoek vooral het tijdelijke karakter en de relativiteit van het begrip armoede.42 De definitie, zo stelt hij, hangt samen met een bepaald maatschappijsysteem. Het moeilijke is om rekening te houden met de opvattingen over armoede van een specifieke maatschappij en toch tot een operationele definitie te komen. Ook hij verkiest te werken met het fysieke bestaansminimum.43 Scholliers verkiest te werken met de definitie van armoede als een vitaal, biologisch minimum. Hij houdt dus geen rekeningen meer met de maatschappelijke context. Immers, zo stelt hij, is dit het enige vertrekpunt dat een relatief betrouwbare kwantitatieve analyse mogelijk maakt.44 In Le concept de Pauvreté worden vooral de verschillende invullingen van het begrip arme bestudeerd die in het verleden gangbaar waren. Tijdens de feodale middeleeuwen behoorde de arme tot de samenleving. De arme symboliseerde Jezus Christus en door de armen aalmoezen te geven, kon de rijke zijn zielenheil veilig stellen.45 Deze zeer religieuze invulling veranderde bij de opkomst van de steden; het begrip arme zou gaan laïciseren in de 14de eeuw. Er ontstond een nieuwe connectie, namelijk tussen armoede en werk: diegene die niet kon werken, kon niet in zijn levensonderhoud voorzien en was bijgevolg arm.46 Deze nieuwe connectie zorgde ervoor dat de kloof 38

BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 501-561. BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 501-503. 40 BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 508. 41 BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 509-510. 42 DE VOCHT, ‘Het Gentse antwoord’. 43 DE VOCHT, ‘Het Gentse antwoord’, 5-6. 44 SCHOLLIERS, ‘De materiële verschijningsvorm’, 451. 45 GRELL en WERY, ‘Le concept de la pauvreté’, 3-4. 46 GRELL en WERY, ‘Le concept de la pauvreté’, 5. 39

9

tussen arm en rijk groter werd. In de loop van de 14de eeuw ontstonden er bijgevolg allerlei repressieve maatregelen tegenover de zogenaamde slechte armen, bedelaars en ontwortelden.47 Wezen en weduwen konden wel op meer sympathie rekenen van de samenleving.48

1.2.2 De Gentse armenzorg De armenzorg in de late middeleeuwen werd vooral gekenmerkt door de grote versnippering van instellingen en initiatieven.49 In wat volgt zal er getracht worden deze verscheidenheid te ordenen. De armenzorg werd beheerst door drie belangrijke spelers: de overheid, de instellingen en de particulieren. De drie spelers kunnen niet los van elkaar gezien worden. De onderlinge grenzen waren vaag en werden meermaals overschreden. Vaak had de overheid het toezicht op de instellingen en deze haalden hun patrimonium dan weer via giften van particulieren.50 Het stadsbestuur was een belangrijke factor in de laatmiddeleeuwse armenzorg.51 De stad was zowel direct als indirect betrokken bij de armenzorg. Allereerst werd er in de Gentse stadsfinanciën een bedrag uitgetrokken voor armenzorg.52 Gemiddeld werd er negen procent van het budget gespendeerd aan armenzorg.53 Het is belangrijk sceptisch te blijven over het totale bedrag dat daadwerkelijk bij de armen terecht kwam. Zo ging de helft van dit budget van de stad naar verschillende instellingen, hier kan dus moeilijk van echte armenzorg gesproken worden.54 Verder wordt er zowel in het dagboek van Gent als in de restrictie van Gent gewag gemaakt van corruptie.55 De stad was op nog een andere manier betrokken bij de armenzorg. Vanaf de 15de eeuw vaardigde de stad verschillende wetten uit in verband met bedelarij. In de Gentse voorgeboden komen er verschillende maatregelen voor. Zo werd bedelen, tenzij met speciale toelating van de tafels, voor het eerst verboden in 1414. Dit verbod werd herhaald in 1416, 1419, 1420 en 1428. In 1432 werd het bevel gegeven om alle vreemde bedelaars uit de stad te verdrijven. Deze restrictieve maatregelen, vaak genomen in tijden van hongersnood, doen vermoeden dat er in de 15de eeuw overlast was ontstaan door de bedelaars.56 Verder had het stadsbestuur ook invloed op de armenproblematiek door haar graanpolitiek. Door de graanstapel van Gent slaagde de stad erin om de graanprijzen meer onder controle te houden en zo sociale onlusten te beperken.57 Naast de overheid waren ook de particulieren belangrijk voor de armenzorg. Allereerst waren er verschillende instellingen opgericht vanuit particulier initiatief.58 In Gent werd het Alijnshospitaal opgericht door de familie Alijn, één van de belangrijkste families in de stad. Aan de oorsprong van dit

47

DE VOCHT, ‘Het Gentse antwoord’, 11. DANNEEL, Weduwen en wezen, 399. 49 HAEMERS en RYCKBOSCH, ‘A targeted public’, 218. 50 Bijvoorbeeld voor het godshuis van Sint-Jans-ten-Dullen (BOONE, Gent, 143.); DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 50. 51 BROWN, Civic Ceremony, 201. 52 BOONE, Geld & Macht, 99. 53 RYCKBOSCH, Tussen Gavere en Cadzand, 88. 54 BOONE, Geld & Macht, 99. 55 ‘Hebben boven dien den aermen van der stede onthouden een ghedeel van haerlieden aelmoesene in wijne, in cleere ende berrynghen ende hebben dat onderlinghe ghedeeld’ (FRIS, Dagboek van Gent, 291-292.); FRIS, La restriction de Gand, 81. 56 BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 533. 57 BOONE en HOWELL, ‘Becoming Early Modern’, 313. 58 HAEMERS en RYCKBOSCH, ‘A targeted public’, 222. 48

10

hospitaal lag een persoonlijke vete met een andere Gentse familie, de Rijms.59 Een ander voorbeeld is het Wenemaer hospitaal. Dit hospitaal werd door Willem Wenemaer en zijn vrouw gesticht in 1323. Ook de Wenemaers waren in de 14de eeuw één van de toonaangevende families.60 Willem Wenemaer was actief in de stedelijke overheid en heeft binnen de stad verschillende functies ingevuld. Dit is het typische profiel van een rijke familie die een hospitaal stichtte als onderdeel van haar netwerk in de stad.61 Verder waren de armentafels bij uitstek een lekeninitiatief. Rijke parochianen organiseerden op eigen initiatief deze vorm van bijstand voor de armen uit de parochie.62 Niet alleen lagen de particulieren aan de basis van de oprichting van de instellingen, via giften en stichtingen zorgden ze ook voor het broodnodige kapitaal. Over deze schenkingen zijn er verschillende bronnen overgeleverd, bijvoorbeeld charters en testamenten.63 Ook de hertog en de stad schonken goederen aan de instellingen maar het grootste deel van de schenkingen waren afkomstig van particulieren.64 Als laatste zijn er de Gentse instellingen. De overheid vervulde een vrij beperkte rol in de armenzorg, die vooral gericht was op de repressie en het indijken van mogelijke overlast. De rol van de particulieren uitte zich dan weer in het besturen en het financieren van de instellingen. Deze laatste kunnen dus als cruciaal bestempeld worden voor de armenzorg. De instellingen kunnen ruwweg in twee grote groepen opgedeeld worden: de Heilige-Geesttafel die benodigdheden uitdeelden en instellingen die een verblijfplaats voorzagen.65 In het totaal waren er in Gent 34 instellingen die zich met hulpverlening bezig hielden.66 Dit lijkt zeer veel maar verschillende instellingen beschikten over een zeer beperkt aantal bedden.67 Deze zullen hier niet verder uitgewerkt worden omdat het buiten de opzet van dit onderzoek valt. Het is wel belangrijk te beseffen dat de Heilige Geesttafels maar één van de vele actoren waren in de Gentse armenzorg. In dit onderzoek zal dus specifiek gekeken worden naar de communicatie tussen twee van de drie actoren. Via jaargetijdenstichtingen droegen de particulieren immers bij tot het voortbestaan van de Heilige Geesttafel. Ook de bedelingen die voorzien werden bij de misvieringen zullen bestudeerd worden.

1.2.3 De Heilige Geesttafels68 De Heilige-Geesttafels waren één van de belangrijkste instellingen voor de armenzorg. Hun naam verwees naar hun statuut van liefdadigheidsinstelling. De Heilige Geest werd immers al van oudsher aanzien als de beschermer van de armen en de hulpbehoevenden.69 Over het ontstaan van deze instellingen is niet veel geweten. Sommige beweren dat ze zijn gegroeid uit de opkomende diaconieën. In combinatie met het groeiend aantal behoeftigen ontstonden er in de 11de en 12de

59

ROGGHE, ‘Het Alinshospitaal te Gent’, 3. SMITH, Through the Eye, 50-51. 61 SMITH, Through the Eye, 50. 62 Zie 1.2.3 Heilige Geesttafels. 63 SMITH, Through the Eye, 81. 64 TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 569. 65 SMITH, Through the Eye, 3. 66 DE VOCHT, ‘Het Gentse antwoord’, 11. 67 Het Sint-Jacobshospitaal was een middelgrote instelling en bezat een capaciteit tussen de 11 en de 33 bedden. (MEERSSEMAN, ‘Het “Sente Jacopshuus up Nieuwland” te Gent’, 10.) 68 Ook wel armentafels of armendissen genoemd. (MARECHAL, ‘Armen- en ziekenzorg’, 274.) 69 MARECHAL, De sociale en politieke, 269. 60

11

eeuw verschillende instellingen voor de armen, waaronder ook de armentafels.70 Volgens andere zijn de tafels dan weer ontstaan uit de oude kerkelijke Matricula. Dit was een oudere vorm van parochiale armenzorg, onder de leiding van de pastoor.71 Duidelijk is wel dat de armentafels ontstaan zijn in de 11de en 12de eeuw door het verval van de kerkelijke armenzorg enerzijds en door de opkomst van de steden en een sterkere lekeninmenging anderzijds.72 De armentafels waren een vorm van parochiale armenzorg; ze waren dus werkzaam binnen een bepaalde parochie. Deze instellingen werden gepatroneerd door leken, de H.-Geestmeesters.73 Het ging meestal om de elite van de stad. Hun inkomsten haalden ze uit schenkingen, stichtingen en testamenten van de gegoede klasse. Deze schonken ofwel bezittingen, renten op bepaalde goederen of geldbedragen aan de H.-Geesttafels. Deze schenkingen waren echter niet altijd vrijblijvend, de schenker eiste meestal een wederdienst: dit kon gaan van een misviering tot een lijfrente of levenslang onderhoud door de H.-Geesttafels.74 In Les tables de pauvres wordt er zelf gesproken van aankopen, juist omdat de ‘schenkingen’ niet altijd vrijblijvend waren.75 Naast deze schenkingen en renten haalden de H.-Geesttafels ook nog inkomsten uit omhalingen in de kerk. Er werden dan armenbussen geplaatst waar de rijke parochianen geld in konden stoppen.76 Deze vorm van inkomsten bleef echter zeer beperkt. Vaak maakten de renten die de armentafels bezaten 80 procent uit van hun totale inkomen; ze waren dus cruciaal voor de financiële leefbaarheid van de instellingen.77 Geldbedragen die de armentafel ontving, werden daarom gebruikt om jaarlijkse renten mee op te kopen om zo het vaste inkomen van de tafel te verstevigen.78 De hoofdtaak van de armentafels bestond erin om voedselbedelingen te organiseren. Het grote verschil met de andere instellingen was dat de behoeftigen thuis bleven wonen. De armentafel verschafte dus geen onderdak. De tafels voorzagen in uitdelingen van verschillende aard: brood, drank, kleding, schoeisel, brandstof, vis en vlees.79 Deze bedelingen waren aanvankelijk gericht op de kerkelijke kalender, hoewel bepaalde uitdelingen hiervan loskwamen. Broodbedelingen werden frequenter: maandelijks of zelfs wekelijks, zoals in de Sint-Jansparochie in Gent.80 Speciale bedelingen zoals vlees en haring bleven voorbehouden voor kerkelijke hoogdagen. Vlees bleef exclusief voor de grote feesten terwijl haring uitgedeeld werd tijdens de vasten. 81 De bedelingen in natura werden echter steeds meer vervangen door het uitdelen van geld. Dit gebeurde aanvankelijk als reactie op crisisperiodes, maar bleef ook daarna de gewoonte. Het voordeel voor de tafels was immers groot. Het bedrag dat gegeven werd, bleef constant, terwijl de voedselprijzen bleven stijgen. De bedelingen konden dus op hetzelfde niveau blijven maar de mensen konden er minder goederen

70

VAN ZEIR, ‘De inrichting van de armendissen’, 104. VAN ZEIR, ‘De inrichting van de armendissen’, 105. 72 VAN ZEIR, ‘De inrichting van de armendissen’, 105. 73 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 17-18. 74 DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 50. 75 TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 266. 76 VAN ZEIR, De armendissen der oude, 135. 77 GALVIN, ‘Credit and Parochial’, 135. 78 Dit systeem werd recent uitgebreid onderzocht door Galvin voor het 15de eeuwse Brugge. (Galvin, ‘Credit and Parochial’.) 79 VAN ZEIR, De armendissen der oude, 157. 80 TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 580. 81 TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 581. 71

12

mee kopen.82 Deze evolutie was sterker in Vlaanderen dan in Brabant aangezien de inkomsten van de tafels in Vlaanderen vaak in speciën was terwijl de instellingen in Brabant vooral inkomsten in natura binnenkregen. Hierdoor waren de laatste minder beïnvloedbaar voor de schommelende graanprijzen.83 Naast deze uitdelingen organiseerden de tafels ook begrafenissen voor de armen, deze konden een begrafenis immers niet zelf betalen.84 De steun die de armentafels voorzagen was niet zomaar voor iedereen. Diegenen die in aanmerking kwamen, werden specifiek disarmen of huisarmen genoemd.85 Allereerst moesten deze personen in de parochie wonen. Dit betekende dat ze het zich minstens konden veroorloven om een huis te huren. De categorie van ontheemden kwam dus al niet in aanmerking. De term huisarmen komt van het principe dat de steuntrekkende thuis verbleven. 86 Verder was het ook belangrijk om de misviering bij te wonen, aangezien na de misviering de uitdelingen plaatsvonden.87 Diegenen met een inkomen konden dankzij de ondersteuning van de tafels rondkomen. De uitdelingen zorgden voor een noodzakelijke aanvulling op hun loon.88 Maar diegenen zonder inkomen, namelijk weduwen, wezen en kreupelen, waren verplicht om naast deze parochiale steun nog te gaan bedelen.89 Maar ook mensen met een inkomen duikelden soms onder de armoedegrens. Als men voor de periode 1321-1326, een gunstige periode voor de stad Gent, de rekeningen van de dis van de Sint-Niklaasparochie bestudeert, blijkt dat een gewone grondwerker niet in staat was in zijn levensonderhoud te voorzien op basis van zijn loon en aangevuld met de hulp van de armentafel.90

1.2.4 De armenzorg en de jaargetijden Het eigenlijke onderwerp van dit onderzoek is een combinatie van de jaargetijden en de armenzorg. Specifiek zal er gekeken worden naar het belang van de jaargetijden als vorm van armenzorg voor de Heilige Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie in de late middeleeuwen. De tafels waren als caritatieve instellingen zeer populair voor een jaargetijdenstichting. Dit kwam enerzijds door de financiële situatie van de tafels, deze was vaak beter dan die van andere instellingen waardoor de uitvoering van de dienst meer verzekerd was. Anderzijds trok de unieke missie van de instelling enorm aan, namelijk het uitdelen van aalmoezen.91 De armenzorg bij deze jaargetijden valt uiteen in twee onderdelen. Enerzijds waren er de uitdelingen bij de jaargetijden zelf. Vaak werd er bij jaargetijden brood, geld of andere zaken uitgedeeld. Het voornaamste doel van deze bedelingen was immers om volk te lokken naar de viering zodat er een maximale kracht van het jaargetijde uitging.92 Deze uitdelingen wonnen aan belang vanaf de 12de eeuw doordat naastenliefde als hulpmiddel voor de redding van de ziel steeds

82

BLOCKMANS, ‘Armenzorg en levensstandaard’, 152. BLOCKMANS, ‘Armenzorg en levensstandaard’, 154. 84 VAN ZEIR, De armendissen der oude, 185. 85 BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 509-510. 86 VAN ZEIR, De armendissen der oude, 48. 87 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 23. 88 BLOCKMANS, ‘Armenzorg en levensstandaard’, 163. 89 DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 54. 90 BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 504. 91 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 154. 92 TRIO, 'De zorg voor lichaam’, 239. 83

13

populairder werd.93 Deze bedelingen waren echter niet volledig vrijblijvend. Ook hiervoor verwachtte de schenker een tegenprestatie. Het samengaan van deze uitdelingen met misfundaties bleef echter uitzonderlijk voor 1400.94 Het is dus vooral in de 15de eeuw dat dit samengaan populair was. Dit kon gaan van gebeden opzeggen voor het heil van de schenker tot de aanwezigheid bij het jaargetijde. 95 In hoofdstuk 4.1 wordt dit fenomeen verder onderzocht. Anderzijds zorgden de stichtingen voor de nodige inkomsten voor de H.-Geesttafels. Hoe belangrijk de jaargetijden waren voor de financiën van de armentafel zal onderzocht worden in hoofdstuk 4.2. Verwacht wordt dat de jaargetijden belangrijker waren voor de tafels dan tot nu toe gedacht. Ook Nicholas wijst op het feit dat het stichten van missen bij de armentafels in Gent veel populairder was dan de pure schenkingen. 96 Hij ziet dit als een teken dat misfundaties als beter voor het zielenheil werden beschouwd dan armenzorg. Hij gaat hier echter voorbij aan het feit dat de jaargetijden een combinatie van herdenking en armenzorg mogelijk maakten.

93

DE MECHELEEER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 20. VAN ZEIR, De armendissen der oude, 67. 95 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 152. 96 NICHOLAS, The metamorphosis of a medieval, 47. 94

14

1.3 Gent in de late middeleeuwen 1.3.1 Een sociaal-economisch en politiek overzicht Gent in de late middeleeuwen was het prototype van de geïndustrialiseerde stad met een talrijk proletariaat.97 De bevolking van Gent schommelde in 1356-1358 tussen de 55000 en de 64000 man. Hierdoor was Gent na Parijs de grootste Europese stad ten noorden van de Alpen.98 De stad moest voor 1356 echter nog groter geweest zijn, sinds het hoogtepunt van de Gentse welvaart voor 1356 lag. De bevolking zal door een reeks crisissen, waaronder de zwarte dood, sterk dalen. Na 1400 begon er terug een periode van groei en in 1492-1494 was er opnieuw een bevolking van 45000 man.99 De omvang van de armoede in Gent is moeilijker in te schatten. Voor de late middeleeuwen zijn er alleen cijfers voorhanden van twee parochies: De Sint-Jacobs- en de Sint-Michielsparochie met respectievelijk 50% en 45% armen.100 Deze cijfers zijn echter niet zonder meer representatief voor de hele stad waardoor het onmogelijk is een accuraat beeld van de omvang van de armoede te vormen.101 De regio’s rond de Reep, de abdij van den Groenen Briel en de Grauwpoort waren de armste van de stad.102 In Bijlage 1 bevindt zich een foto van een panoramisch uitzicht op de stad Gent. Dit schilderij, gemaakt door Gerard Horenbaut, werd in 1534 gemaakt in opdracht van de abt van de Sint Baafsabdij.103 In 1540 zal het uitzicht van de stad drastisch veranderen door ingrijpen van Karel V. Zo werd bijvoorbeeld de Sint-Baafsabdij verwoest om plaats te maken voor een Spaanse burcht.104 Doordat het schilderij vlak voor deze ingrijpende veranderingen vervaardigd werd, is het een duidelijke weergave van het laatmiddeleeuwse Gent. De 14de en 15de eeuw was voor Gent een woelige en moeilijke periode. De stad maakte zowel op economisch als op politiek vlak verschillende crisissen door. 105 Politiek gezien worden de late middeleeuwen bestempeld als ‘het bewind van de ambachtslieden’.106 Tussen 1302 en 1540 waren er bijna voortdurend politieke conflicten: het politieke evenwicht was zeer fragiel.107 In deze politieke strijd zijn er twee grote conflicten. Enerzijds was er de strijd tussen de stad en de Bourgondische hertogen en hun centralisatiepolitiek. Anderzijds was er een intern conflict in de stad aan de gang om de macht. Dit laatste geschil was vooral een strijd tussen de volders en de wevers, de twee grootste ambachten in de stad. Na het gedeeltelijk uitschakelen van de patriciërs vochten de ambachten nu onderling om de macht. In 1360 slaagden de wevers erin een coalitie te vormen met de poorterij en de 53 kleine neringen. Samen vormden ze de Drie Leden die de macht deelden tot 1540, met uitzondering van 1454-1477 na de vrede van Gavere. Door dit samenwerken van de Drie Leden waren de volders gereduceerd tot politieke paria’s.108 97

BLOCKMANS en VAN UYTVEN, ‘De noodzaak van een geïntegreerde’, 281. VAN WERVEKE, ‘Het bevolkingscijfer van de stad’, 464. 99 BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 81. 100 DE VOCHT, ‘Het Gentse antwoord’, 8. 101 BLOCKMANS, ‘Vermogensstructuur St.-Jacobsparochie’, 141. 102 NICHOLAS, The Metamorphosis of a Medieval, 99. 103 COENE en DE RAEDT, Kaarten van Gent, 27. 104 DECAVELE en VAN PETEGHEM, ‘Gent absoluut’, 107. 105 DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 49. 106 VAN WERVEKE, Gent. Schets, 58-59. 107 BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 82. 108 BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 88. 98

15

Het andere grote conflict zal uiteindelijk beslecht worden in het voordeel van de Bourgondische hertogen. In 1453 was er een eerste grote confrontatie afgelopen met de vrede van Gavere. Deze vrede beknotte de politieke vrijheid van de stad en verplichtte de stad tevens tot het betalen van een immense boete.109 Dit zorgde voor een zware fiscale druk, wat zal bijdragen tot economische neergang en sociale spanningen.110 Gent wist uiteindelijk deze zware beperkingen terug te schroeven bij het Groot Privilege van Maria van Bourgondië in 1477. Maar bij de vrede van Cadzand in 1492, volgend op de strijd rond het regentschap van Filips de Schone, werden de bepalingen van Gavere herbevestigd.111 Gent was niet de enige stad in Vlaanderen die zich verzette tegen de centralisatiepolitiek van de Bourgondiërs. Maar doordat Gent steeds een voortrekkersrol speelde in dit stedelijk verzet, werd de stad ook zwaarder gestraft dan andere steden.112 Het eindpunt van dit aanslepende conflict is de Concessio Carolina van 1540. Dit betekende voor Gent het einde van het bewind der ambachten. Dit nieuwe verdrag, opgelegd door Karel V, beknotte de stad in haar vrijheden en zal de rode draad voor het politieke leven zijn tot 1700. 113 Ook sociaal-economisch ging het Gent niet voor de wind in de 14de en 15de eeuw. Waar Gent in de 13de eeuw vooral een handelsgerichte economie had, transformeerde Gent in de 14 de eeuw naar een stad gericht op nijverheid. De handel werd overgelaten aan buitenlandse handelaars.114 Verder waren er ook nog problemen in de industrie. Dit samengaan van economische recessie en neergang van de eigen handelaars zorgde voor stijgende sociale spanningen en toenemende proletarisering.115 De graanstapel van Gent zorgde er evenwel voor dat er minder sociale onlusten voorkwamen.116 Een ander gevolg van de economisch moeilijke situatie van Gent was de reflex om arbeid voor te behouden voor de eigen inwoners. In een eerste fase was dit gericht op het platteland: de lakennijverheid werd verboden in het hinterland rond Gent. 117 Vanaf het midden van de 14de eeuw werd er vervolgens getracht de arbeid voor te reserveren voor de poorters. Nieuwelingen kregen dus niet altijd een kans om een ambacht uit te voeren.118 Deze stelling door Van Werveke werd echter recent tegengesproken door Dambruyne die vaststelde dat de ambachten allerminst erfelijk en gesloten waren in de eerste helft van de 16de eeuw. Ook buitenlanders konden een meestertitel kopen.119 De 16de eeuw betekende voor de economie in de Zuidelijke Nederlanden een heropleving. Deze economie had echter Antwerpen als grote centrum. Gent was zijn positie van grootstad en knooppunt van handel voorgoed kwijt.120 Vroeger zag men de 16de eeuw als een eeuw van verder verval voor Gent121 Recent gaan er echter stemmen op om deze crisis van de late middeleeuwen te relativeren. Howell en Boone stellen dat Gent in de late middeleeuwen weliswaar niet zo welvarend 109

BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 101. BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 102. 111 BOONE, ‘De Gentse verplichte’, 248. 112 DE VOCHT, ‘Het Gentse antwoord’, 7. 113 BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 111. 114 VAN WERVEKE, Gent. Schets, 47. 115 BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 84. 116 BOONE en PREVENIER, ‘De stadsstaat-droom’, 89. 117 VAN WERVEKE, Gent. Schets, 47. 118 VAN WERVEKE, Gent. Schets, 48. 119 DAMBRUYNE, Corporatieve middengroepen, 332. 120 VAN DER WEE, ‘Conjunctuur en economische’, 19. 121 VAN WERVEKE, Gent. Schets, 69; DECAVELE en VAN PETEGHEM, ‘Gent absoluut’, 107. 110

16

was als de periode ervoor maar dat er geen sprake kan zijn van een echte crisis.122 Ook stellen ze dat de gilden de evoluties in de lakennijverheid niet tegenhielden maar in de 15de eeuw de barrière met het platteland zelf overbrugden, op zoek naar materiaal en werk.123 Dambruyne zegt dat de stad al begon aan haar economisch herstel in het begin van de 16de eeuw, vlak na de crisis van de late 15de eeuw.124 Dit is in tegenstelling met vroegere auteurs die pas vanaf 1540 een heropleving vaststelden. Dambruyne ziet begin 16de eeuw een economisch herstel dat gepaard ging met een gestage bevolkingstoename.125 Als einde van de late middeleeuwen in Gent kan de Concessio Carolina van 1540 genomen worden. In 1539 kwam de stad Gent in opstand tegen hun toenmalige heerser, Karel V.126 Deze opstand werd neergeslagen en de stad werd zwaar gestraft voor haar opstandigheid via de Concessio. Dit verdrag was op verschillende gebieden een breuk in de stadsgeschiedenis.127 Politiek gezien werd het bestuur van de stad danig veranderd. Gent werd vanaf dan veel meer centraal bestuurd, de macht van de stad was gebroken.128 Ook economisch en sociaal gezien betekende de Concessio een breuk met het verleden: de sociale en economische instellingen werden omgevormd. Zo werd de toegangsdrempel voor buitenstaanders om meester van een ambacht te worden aanzienlijk verlaagd. Dit kwam de sociale mobiliteit zeker ten goede maar de drijfveer van Karel V was politiek: hij probeerde zo de macht van de ambachten te breken.129 Deze breuk vertaalde zich ook in het stadszicht. Zo werd ondermeer de Sint-Baafsabdij afgebroken om plaats te maken voor een Spaanse dwangburcht.130 Ook na 1540 bleef de geschiedenis van Gent woelig en vol politieke conflicten, een voorbeeld hiervan is de Beeldenstorm in 1566.131 Dit valt echter buiten de opzet van deze scriptie en zal daarom niet verder besproken worden.

1.3.2 De kerkelijke structuur De kerkelijke structuur in de Nederlanden was zeer ingewikkeld. Het kerkelijk landschap was heel versnipperd en dit zorgde voor verschillende conflicten over de kerkgoederen.132 Voor de oprichting van het bisdom Gent in 1559 behoorde Gent tot het bisdom Doornik. Dit bisdom bestond aan het einde van de middeleeuwen uit drie aartsdiaconaten: Doornik, Gent en Brugge.133 De aartsdiakens verloren langzaam al hun reële macht.134 Aanvankelijk voerde de aartsdiaken de synodes uit in naam van de bisschop. Na 1336 werd dit echter meer en meer de taak van de deken en werd de taak van de aartsdiaken gereduceerd tot het registreren van de misdaden en het overmaken hiervan aan de

122

BOONE en HOWELL, ‘Becoming early modern’, 301. BOONE en HOWELL, ‘Becoming early modern’, 311. 124 DAMBRUYNE, Mensen en centen, 346-347. 125 DAMBRUYNE, Mensen en centen, 347. 126 DAMBRUYNE, Corporatieve middengroepen, 602. 127 VAN WERVEKE, Gent. Schets, 67. 128 DECAVELE en VAN PETEGHEM, ‘Gent absoluut’, 111. 129 DAMBRUYNE, Corporatieve middengroepen, 634. 130 DECAVELE en VAN PETEGHEM, ‘Gent absoluut’, 112. 131 DAMBRUYNE, Corporatieve middengroepen, 634. 132 VAN HERWAARDEN, ‘De kerkelijke organisatie’, 393. 133 NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 79. 134 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 281. 123

17

bisschop.135 Het aartsdiaconaat van Gent was verder onderverdeeld in de decanaten Roeselare, Oudenaarde, Gent en Waas.136 Het decanaat Gent bestond vervolgens uit 63 parochies waarvan zeven of acht in de stad Gent gelegen waren in de late middeleeuwen.137 De parochie Sint-Maarten in Ekkergem wordt niet altijd meegerekend tot de parochies in de stad, aangezien deze pas in de 14de eeuw werd opgenomen in het stadsomwalling.138 De deken was een soort van tussenpersoon tussen de bisschop en de parochies. Enerzijds hield hij de parochies op de hoogte van de bisschoppelijke beslissingen en zag hij toe op de uitvoering hiervan. Anderzijds maakte hij de wensen van de parochianen over aan de bisschop.139 De deken werd meestal gekozen uit de lokale clerus, vaak ging het om een parochiepriester.140 Het kleinste niveau van het bisdom was de parochie.141 De parochie bezat een heel belangrijke plaats in de gemeenschap.142 Ondanks dit grote belang heeft de historiografie weinig aandacht besteed aan de middeleeuwse stadsparochie. Vaak gaat de aandacht uit naar broederschappen, kloosters of bedelorden terwijl men de parochie eigenlijk links laat liggen. Recent valt hier echter een kentering in te bespeuren.143 De stad Gent was dus verdeeld in zeven parochies in de late middeleeuwen. Vergelijkt men dit met het bevolkingsaantal: 60 000 in de 14 de eeuw dan is het duidelijk dat het grote parochies waren.144 Aan het hoofd van een parochie stond uiteraard de parochiepriesters of pastoors. In Gent waren er vier parochies met meerdere pastoors. De SintJacobsparochie en de Sint-Niklaasparochie hadden er elk twee, de Sint-Jansparochie drie en de SintMichielsparochie telde vijf parochiepriesters.145 De Onze-Lieve-Vrouweparochie behoorde dus niet bij de grotere parochies van de stad, zij telde immers maar één parochiepriester. De pastoor werd vaak door de bisschop benoemd maar in Gent lag dit anders door de patronaatsrechten van de abdijen.146 De abt van de Sint-Pietersabdij benoemde de beneficiehouders van de Onze-Lieve-Vrouweparochie, de Sint-Jansparochie, de Sint-Niklaasparochie en de SintJacobsparochie. De pastoors van de H.-Kerst, Sint-Michiel en Sint-Veerleparochie werden dan weer aangeduid door de abt van de Sint-Baafsabdij. Deze rechten werden niet zonder meer aanvaard zoals blijkt uit de verschillende disputen tussen de abdijen en de deken van de stad, de pastoors van de parochies en de Minderbroeders.147 Algemeen kan gesteld worden dat de Gentse kerken zich meer en meer losmaakten van dit patronaatsrecht van de Sint-Pietersabdij of de Sint-Baafsabdij behalve de

135

LAMBRECHTS, De parochiale synode, 193. JACQUES, Le diocèse de Tournai, 39. 137 JACQUES, Le diocèse de Tournai, 49. 138 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’, 382. 139 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 279. 140 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’, 377-378. 141 VAN HERWAARDEN, ‘De kerkelijke organisatie’, 395. 142 VAN BRUANE en BAUWENS, ‘De Sint-Jacobskerk’, 104. 143 VAN BRUANE en BAUWENS, ‘De Sint-Jacobskerk’, 106. 144 VAN BRUANE en BAUWENS, ‘De Sint-Jacobskerk’, 108. 145 DUMOLYN, ‘La paroisse urbaine’, 98. 146 Het was het patronaatsrecht dat bepaalde wie de pastoors mochten benoemen. (NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 323.) 147 REYNTENS, ‘De Sint-Pietersabdij en de Gentse’, 200-204. 136

18

Onze-Lieve-Vrouwekerk. Deze bleef samen met de Sint-Salvatorkerk meer onder invloed van de nabijgelegen abdij dan de andere kerken.148

148

TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven proefschrift, 266.

19

1.4 De Onze-Lieve-Vrouweparochie 1.4.1 Het ontstaan en de structuur De structuur van het Gentse parochiewezen in de middeleeuwen was opgebouwd rond de patronaatsgebieden van de twee abdijen: de Sint-Pietersabdij en de Sint-Baafsabdij. De patronaatsrechten over de stad waren aan het einde van de 12 de eeuw verdeeld tussen deze abdijen.149 Voor de bouw van de Onze-Lieve-Vrouwekerk deed de abdijkerk mogelijk dienst als parochiekerk.150 Dit is echter nooit voldoende bewezen, dus zekerheid bestaat hier niet over. 151 Het oudste charter dat gewag maakt van de nieuwe parochiekerk dateert uit 1140. 152 De kerk zou echter al omstreeks 1086 zijn opgericht.153 De oprichting van deze nieuwe parochiekerk had waarschijnlijk een dubbele reden. Allereerst was er de grote bevolkingstoename in deze periode. Dit maakte een nieuwe, grotere parochiekerk noodzakelijk.154 Een andere mogelijke reden was dat door de nieuwe parochiekerk de bevolking, en vooral de vrouwen, niet meer in de abdijkerk moesten komen. Dit was onder invloed van de Gregoriaanse kerkhervormingen.155 Deze tweede beweegreden is echter ontkracht door Trio door te stellen dat de abdijkerk een pelgrimsoord was waardoor ze ook na 1086 openstond voor de gewone bevolking, zowel mannen als vrouwen.156 De kerk had reeds van in het begin de volledige parochiale rechten overgenomen van de abdij en heeft dus nooit het statuut van een afhankelijke kapel gehad.157 De Onze-Lieve-Vrouwekerk had zelf het statuut van Mater ecclesia.158 Of dit statuut louter theoretisch was of dat de Onze-LieveVrouwekerk wel degelijk rechten had op verschillende andere kerken in de stad is niet duidelijk. Reyntens noemt het statuut alleen symbolisch en verbindt er geen enkel recht aan.159 De Clerq echter stelt dat de Onze-Lieve-Vrouwekerk oorspronkelijk wel effectieve rechten had over enkele andere kerken, met name de Sint-Jacobs, Sint-Niklaas en Sint-Janskerk maar dat deze tegen 1140 de volledige onafhankelijkheid hadden verkregen.160 Zoals al vermeld had de abdij de patronaatsrechten over de parochiekerken. Dit hield in dat de abdij de kerkelijke inkomsten kreeg en de priester van de parochiekerk mocht voordragen bij de bisschop.161 Terwijl andere parochies er wel in slaagden om zich van deze invloed los te weken, bleef de band tussen de Onze-Lieve-Vrouwekerk en de abdij zeer sterk.162 De parochie lag aan de rand van de stad en bestond uit twee kernen met stedelijke bevolking en daartussen een minder bevolkt gebied.163 Rond de Hudevettershoek was er een concentratie van lederbewerkers enerzijds en

149

VANCOPPENOLE, Het Gentse parochiewezen, 20. DE CLERQ, ‘De kerkelijke instellingen', 119. 151 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 143. 152 Chartes et documents, I, VAN LOKEREN ed., 137. 153 VANCOPPENOLE, Het Gentse parochiewezen, 21; DE CLERQ, ‘De kerkelijke instellingen', 126. 154 REYNTENS, ‘De Sint-Pietersabdij en de Gentse’, 198. 155 REYNTENS, ‘De Sint-Pietersabdij en de Gentse’, 199. 156 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 34. 157 DE CLERQ, ‘De kerkelijke instellingen', 129. 158 REYNTENS, ‘De Sint-Pietersabdij en de Gentse’, 199. 159 REYNTENS, ‘De Sint-Pietersabdij en de Gentse’, 205. 160 DE CLERQ, ‘De kerkelijke instellingen’, 131. 161 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 268. 162 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 266. 163 NICHOLAS, The Metamorphosis of a Medieval, 70; Zie kaart 2 in de bijlage. 150

20

wevers anderzijds. Het gebied rond het ambachtshuis van het Weversgilde huisvestte veel politiek actieve wevers. De Nederkouter was de tweede kern en hier woonden dan weer vooral brouwers.164 Het gebied tussen deze twee kernen was veel minder bevolkt. Meer naar het zuiden waren er dan nog enkele geïsoleerde delen met bewoning. Een voorbeeld hiervan is de TIjcstraat, die in het verlengde lag van de Nederkouter en even welvarend was. Hier was bijvoorbeeld ook het Ebberechts hospitaal gelegen.165 Nog verder naar het zuiden was er alleen nog het Stalhof, gelegen achter de abdij, met een substantiële bevolkingsgraad. Hier woonden meer boeren dan echte ambachtslui.166 De parochie behoorde zeker niet tot de armste van de stad maar was ook geen rijke parochie. Op de kaart in bijlage uit 1571-1572 valt duidelijk te zien dat het gebied van de parochie een van de middelrijke parochies was.167 Het is dankzij de ambachtslui, en vooral de wevers, dat de parochie geen arme parochie was.168 Vooral het noorden van de parochie was welvarend omdat hier de meeste bewoning en stedelijke activiteit lag. Over het bevolkingscijfer van deze parochie zijn er helaas geen gegevens beschikbaar Het is tevens moeilijk om iets te zeggen over het aantal armen in de parochie. Hierover zijn helaas geen gegevens beschikbaar. Nicholas suggereert dat de graad van armoede te vergelijken was met deze van de Sint-Jacobsparochie maar dit is zeer vaag om verder op in te gaan.169

1.4.2 De werking Over de werking van de parochie zijn we geïnformeerd door een reglementering die dateert uit de late 15de eeuw.170 De kerk werd geleid door vier kerkmeesters, uit de parochie gekozen, en een ontvanger. Boone en De Hemptinnne hebben de bedienden van de Gentse parochies in de 14de en de 15de eeuw opgelijst.171 In 1330-1331 had de Onze-Lieve-Vrouweparochie één priester, zeven kapelanen en één koster: negen mensen in het totaal. In 1498-1499 waren dit al 25 personen geworden waaronder 15 kapelanen.172 Een aantal van deze kapelanen vormde de cotidiane, die al in 1313 bestond. 173 Deze grote stijging van het aantal kapelanen was een evolutie die zich in alle Gentse parochies voordeed.174 Voor deze stijging geven de auteurs verschillende verklaringen. Allereerst waren er de sociale voordelen die bij een kerkelijke functie hoorden. Verder was er ook de evolutie van de middeleeuwse devotie op het einde van de middeleeuwen: er kwamen meer schenkingen en vooral meer stichtingen van kapellen wat resulteerde in meer kapelanen. Als laatste is het belangrijk te onthouden dat deze accumulatie van functies een algemeen fenomeen was binnen de kerk in de 15de eeuw.175 Naast deze functionarissen waren er verschillende broederschappen verbonden met de parochie. De oudste was de broederschap van de OLV.-van-de-fiertel, opgericht in 1321. Deze broederschap

164

NICHOLAS, The Metamorphosis of a Medieval, 85-86. NICHOLAS, The Metamorphosis of a Medieval, 86. 166 NICHOLAS, The Metamorphosis of a Medieval, 86. 167 Zie kaart 3 in de bijlage. 168 BOONE, DUMON, en REUSENS, Immobiliënmarkt, fiscaliteit, 199. 169 NICHOLAS, The Metamorphosis of a Medieval, 57. 170 Chartes et documents, II, VAN LOKEREN ed., nr. 1981, 314-324. 171 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’. 172 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’, 402. 173 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 147. 174 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’, 403. 175 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’, 404. 165

21

werd echter opgeheven in de 2de helft van de 15de eeuw.176 Tussen 1360 en 1393 werd dan de broederschap van de OLV.-van-de-clergie ingericht, die bleef bestaan tot aan de calvinistische periode in Gent van 1578.177 Een derde broederschap was deze van Anna, Margriet en Geertrui. Deze werd opgericht begin 16de eeuw en bleef waarschijnlijk ook bestaan tot aan 1578.178

1.4.3 De Heilige Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie In Gent is het waarschijnlijk zo dat de vijf belangrijkste armentafels ontstonden in de eerste helft van de 13de eeuw. Dit valt echter niet zeker te zeggen omdat er geen stichtingsakten zijn.179 Het heeft in Gent wel tot 1260 geduurd vooraleer er één armendis per parochie was. Dit is relatief laat vergeleken met andere steden in de Zuidelijke Nederlanden. 180 Per parochie waren er in Gent vier Heilige-Geestmeesters actief samen met een ontvanger en disknapen.181 De Heilige-Geestmeesters waren leken, de ontvanger was traditiegetrouw één van de parochiepriesters.182 Er zijn geen gegevens beschikbaar voor de aanstellingsprocedure van de H.Geestmeesters. In Gent was de functie van H.-Geestmeester vooral een eretitel, die deel uitmaakte van een stedelijke carrière.183 De dagelijkse werking van de armentafel gebeurde onder leiding van de ontvanger, de parochiepriester in Gent. Zijn voornaamste taak was het innen van de inkomsten en het betalen van de uitgaven. Verder stelde hij de rekeningen op en handelde de klachten omtrent de bezittingen af.184 Hierdoor was de rol van de parochiepriester groter dan in andere steden. In Brugge bijvoorbeeld hadden ze wel het toezicht op de rekeningen maar mengden ze zich niet in het dagelijkse bestuur van de armentafels.185 Als laatste waren er ook nog de disknapen. Zij stonden in voor het eigenlijke werk waaronder het klaarzetten van de uitdelingen, de loodjes uitdelen en het onderhoud van de bezittingen.186 De invloed van de nabijgelegen Sint-Pietersabdij is belangrijk voor de werking van de H.-Geesttafel. Zo kon men ook in de abdij een jaargetijde stichten. Een voorbeeld hiervan is hertog Filips de Goede die op 26 juni 1458 een dagelijkse requiemmis en een jaargetijde stichtte.187 Dit zou natuurlijk concurrentie kunnen vormen voor de stichtingen bij de parochie-instellingen. Verder verzorgde de abdij ook uitdelingen aan de armen.188 Waarschijnlijk was zij minder restrictief in haar beleid dan de armentafels en kwamen dus meer mensen in aanmerking voor deze uitdelingen. Doordat de OnzeLieve-Vrouwekerk vlak bij de abdij gelegen was, konden de armen van de parochie eventueel genieten van dubbele uitdelingen: zowel van de H.-Geesttafel als van de abdij. Dit zal zeker zijn effect hebben gehad op de uitdelingen van de armentafel. Welke dit zijn, is echter niet helemaal duidelijk. Het is belangrijk om na te gaan wie nu juist steuntrekkende was bij de armentafels. In Gent werd bij benadering 1/3de van de totale armen ondersteund door de H.-Geesttafels. Als men dan in rekening 176

TRIO, De Gentse broederschappen, 79-82. TRIO, De Gentse broederschappen, 98. 178 TRIO, De Gentse broederschappen, 160-161. 179 SMITH, Through the Eye, 17. 180 MARECHAL, ‘Armenzorg en ziekenzorg’, 274. 181 BOONE, Gent en de Bourgondische, 98. 182 BOONE, Gent en de Bourgondische, 99. 183 TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 575. 184 VAN ZEIR, ‘De inrichting van de armendissen’, 115. 185 VAN ZEIR, ‘De inrichting van de armendissen’, 121. 186 VAN ZEIR, ‘De inrichting van de armendissen’, 116. 187 TRIO, ‘De Gentse abdijen’, 71. 188 TRIO, ‘De Gentse abdijen’, 54. 177

22

brengt dat niet iedereen die ondersteund werd, arm was, daalt dit cijfer nog. 189 Dit kwam allereerst door de algemene voorwaarden om in aanmerking te komen voor steun van de armentafel.190 In Gent, en dus ook bij de Onze-Lieve-Vrouweparochie was het de ontvanger die besliste wie er ook daadwerkelijk steun ontving. Deze personen kregen dan een loodje dat ze konden omwisselen voor een steunpakket. De Wilde gaat voor de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie uit dat deze 60 armen ondersteunde. 191 Dit cijfer is gebaseerd op het aantal pakketten dat de armentafel uitdeelde. Doordat er geen bevolkingscijfers beschikbaar zijn voor de parochie is het niet mogelijk te berekenen hoeveel procent van de bevolking of van de armen geholpen werd door de armentafel. De specifieke aard van de uitdelingen in de Onze-Lieve-Vrouweparochie zal hier niet besproken worden, dit komt uitvoerig aan bod in hoofdstuk 4.

189

DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 54. Zie 1.2.3 Heilige-Geesttafel. 191 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 77. 190

23

1.5 Historiografie In het onderzoek naar de dood en de memoria zijn er twee grote scholen te onderscheiden. Eerst is er de Duitse school, ontstaan rond Oexle, Schmid en Wollasch.192 Het eerste grote, systematische werk was Memoria und Memorialüberlieferung van Otto Gerhard Oexle uit 1976. 193 In de Duitse school stond aanvankelijk het afbakenen en definiëren van het onderzoeksonderwerp, de memoriacultuur, centraal. Later richtte men zich meer op de sociale structuren en de veruitwendiging hiervan in de memoriepraktijk. De gebruiken en gewoonten zelf kwamen veel minder aan bod.194 De tweede school, de Franse, ontstond in de context van L’Ecole des Annales en hier was de centrale figuur Ariès.195 Ook de Franse historiografie richtte zich aanvankelijk op het sociale aspect van de jaargetijden, maar later kwam de focus vooral op de eigenlijke herdenkingspraktijk te liggen.196 Een eerste grote werk over de jaargetijden in de Zuidelijke Nederlanden kwam er met de studie van Léopold Genicot.197 Deze monografie analyseerde het obituarium van de Waalse gemeente Frizet. Verder is het ook van belang om het werk van Paul Trio en Ronald van Belle over de jaargetijden in het Ieperse Onze-Lieve-Vrouwehospitaal te vermelden. 198 Waar Genicot de jaargetijden van een landelijke omgeving bestudeerde, richtten Trio en van Belle zich duidelijk op de stadsomgeving. In het werk werd het geheel van de jaargetijden in de late middeleeuwen bestudeerd aan de hand van één uitgewerkt voorbeeld, het jaargetijde van Pieter Lansaem. Een andere belangrijke en invloedrijke studie voor de Zuidelijke Nederlanden is het werk van Michel Lauwers.199 Hierin bestudeert hij de memoria in het diocees van Luik. Hij onderzoekt de plaats van de doden in de middeleeuwse samenleving tussen de 11de en de 13de eeuw.200 Lauwers ziet als breukmoment de 13de eeuw waarin er grote veranderingen optreden in vergelijking met de periode ervoor. Zo zijn er meer kerkelijke instellingen, zijn er meer mensen die zorg dragen voor hun zielenheil en is er de opkomst van de lekeninstellingen zoals de broederschappen. Verder is er in 2011 een werk verschenen over Brugge. Dit handelt over het fenomeen Civic Religion en behandelt in deze context ook de jaargetijden en de armenzorg.201 De studie naar Civic Religion is momenteel zeer populair. Civic Religion wordt gedefinieerd door Vauchez als ‘l’appropriation de valeurs inhérentes à la vie religieuse par des pouvoirs urbains, à des fins de légitimation, de célébration et de salut public’. Oorspronkelijk richtte de studie hiervan zich op enerzijds de processies en anderzijds de cultus van de lokale heiligen.202 Maar recent is de aandacht meer verlegd naar individuele praktijken sinds deze ook cruciaal zijn voor een stedelijk bewustzijn.203 Ook de jaargetijden en de memoriazorg kunnen als zodanig worden opgevat. Een ander voorbeeld hiervan is

192

VAN BUEREN, Care for the Here, 13. OEXLE, ‘Memoria und Memorialüberlieferung’. 194 BOSSUYT, ‘Vroegstedelijke devotiebeleving’, 52. 195 ARIES, L’homme devant. 196 SCHMITT, Les revenants: Les vivants; LAUWERS, La mémoire des ancêtres. 197 GENICOT, Une source mal connue. 198 TRIO en VAN BELLE, Pieter Lansaem. 199 LAUWERS, La mémoire des ancêtres. 200 LAUWERS, La mémoire des ancêtres, vii. 201 BROWN, Civic ceremony and religion. 202 RICHARD, ‘Fondations pieuses’, 5. 203 RICHARD, ‘Fondations pieuses’, 6. 193

24

een themanummer van het tijdschrift Histoire Urbaine, dat handelt over de Civic Religion.204 In dit themanummer zijn er verschillende artikels die handelen over vrome schenkingen en stichtingen als vorm van Civic Religion. In dit onderzoek zullen de jaargetijden niet bestudeerd worden als vorm van de Civic Religion. De reden hiervoor is voornamelijk tijdsgebrek. Het doel is om te focussen op de armenzorg in de marge van de jaargetijden. Een onderzoek naar de jaargetijden als Civic Religion zou een heel ander onderzoek zijn. Recent zijn ook nog enkele detailstudies over de jaargetijden in onze contreien verschenen.205 Doordat het onderzoek naar de jaargetijden nog relatief jong is, zijn er nog veel lacunes die opgevuld dienen te worden. Hierin zal deze studie proberen een bijdrage te leveren. Een van deze grote lacunes is de armenzorg. In de bestaande werken over jaargetijden worden de anniversari als armenzorg amper aangehaald. In de studies over armenzorg, worden de jaargetijden dan weer afgedaan als onbetekenend en inefficiënt.206 Sporadisch wordt het onderwerp wat uitgebreider behandeld maar dit blijft beperkt en zeer uitzonderlijk. Trio besteedt er in zijn onderzoek naar de jaargetijden ook aandacht aan het luik van de armenzorg.207 Hij wees ook al op het belang van meer onderzoek naar deze armenzorg.208 Recent was er ook een masterproef over de jaargetijden van de Sint-Niklaasparochie in Gent in de late middeleeuwen. De Smet besteedde hierin ook aandacht aan de armenzorg.209

204

Histoire Urbaine, 27 (2010). DE SMET, Ter lavenessen mynre; LEYSEN, Het devotieleven in de Turnhoutse. 206 TRIO, ‘De instelling van jaargetijden’, 36. 207 TRIO, ‘De stichting Lansaem’. 208 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 152-153. 209 De SMET, Ter lavenessen mynre. 205

25

Hoofdstuk 2: Bronnen en methode Het bronnenmateriaal voor het onderzoek is zeer divers. Trio onderscheidt drie grote groepen van bronnenmateriaal: de rekeningen, individuele stichtingsakten en obituaria.210 Elke bron heeft zijn voor- en nadelen; hierdoor is het belangrijk om de verschillende types te combineren om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen. In wat volgt komt elk brontype aan bod met zijn pluspunten en zijn tekortkomingen.

210

TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 146-147.

26

2.1 Overzichten De eerste groep van bronmateriaal zijn de overzichten. In het totaal zijn er zes documenten van dit type overgeleverd. Eén uit de 14de eeuw, twee uit de 15de eeuw en drie uit de 17de eeuw. Deze laatste zijn deels gebaseerd op oudere documenten en kunnen eventueel informatie bevatten uit stichtingsakten die later verloren zijn gegaan. Na het lezen van deze documenten blijken er echter maar twee te zijn die nuttige informatie bevatten voor dit onderzoek. Het eerste is een ontvangstlijst met renten waarin achteraan ook enkele beschrijvingen zijn opgenomen van jaargetijden die ten laste waren van de Heilige-Geesttafel uit de 14de eeuw.211 Het andere document is een obituarium dat dateert uit de 15de eeuw.212 Aangezien het obituarium de basis vormt voor dit onderzoek, zal deze bron apart besproken worden.

2.1.1 Het obituarium Het obituarium fungeert als voornaamste bron voor dit onderzoek. Het zorgt voor een basisframe, dat met informatie uit de andere bronnen kan worden aangevuld. Het obituarium stamt grosso modo uit de 15de eeuw, verder is er over deze bron weinig bekend. Het handschrift maakt deel uit van het archief van de Onze-Lieve-Vrouweparochie van ‘het oude regime’. Het zit samen met andere overzichtsdocumenten geklasseerd. Het zit dus niet ingedeeld bij een bepaalde parochiale instelling maar zit los in het parochiearchief. Toen de Onze-Lieve-Vrouwekerk werd afgeschaft in 1796, belandde het kerkarchief in de kerk van de Sint Pietersabdij. Deze kerk deed vanaf dan dienst als parochiekerk, vandaar dat het archief mee verhuisde.213 In 1967 ging het archief over naar het Rijksarchief van Gent waar het geïnventariseerd werd en waar het zich nog steeds bevindt. 214 In wat volgt zal een uitvoerige analyse gemaakt worden van deze bron. Eerst is het belangrijk om het onderscheid met een ander brontype te maken: de necrologia. Het onderscheid tussen deze twee brontypes is niet altijd duidelijk en ook historici gebruiken de termen vaak met wisselende definities. Huyghebaert maakt een duidelijk onderscheid op basis van ontstaansreden en gebruik: een necrologium diende voor liturgische doeleinden en een obituarium voor administratieve doeleinden.215 Lemaître nuanceert dit door te wijzen op het feit dat er in de middeleeuwen geen duidelijke scheiding bestond tussen deze documenten. Dit maakt dat elke indeling kunstmatig is en dus niet absoluut.216 Andere historici volgen vaak de tweedeling gebaseerd op functie van Huyghebaert.217 Het document waar het hier om gaat is een obituarium. Het administratieve doel blijkt uit verschillende zaken, die later aan bod komen. 2.1.1.1 Een codicologische beschrijving In dit onderdeel zal gebruik gemaakt worden van codicologie om een korte, fysische beschrijving van het manuscript te geven. Het is belangrijk om hier een onderscheid te maken met paleografie, hoewel beide disciplines raakvlakken hebben.218 Terwijl paleografie zich richt op het lezen en dateren van het schrift, heeft de codicologie een veel ruimer werkterrein. Deze hulpwetenschap richt zich op 211

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 840, beschrijvingen van stichtingen, 14de eeuw. 212 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw. 213 LALEMAN, De Sint-Pietersabdij te Gent, 54. 214 RUYFFELAERE, Onze-Lieve-Vrouwekerk van Sint-Pieters, 3-4. 215 HUYGHEBAERT, Les documents nécrelogiques, 35. 216 LEMAÎTRE, Mise à jour, 11. 217 MAARSCHALKERWEERD-DESCHAMP en MAARSCHALKERWEERD, ‘Het obituarium van Monster’, 189. 218 HERMANS en HUISMAN, De descriptione codicum, 5.

27

de materiële eigenschappen van een bepaald handschrift. Het doel is om een beter inzicht te krijgen in de ontstaanscontext van een manuscript. 219 Het manuscript is geschreven op perkament.220 Door het verschil in vlees- en huidzijde bij perkament is het mogelijk om vast te stellen of er pagina’s zijn toegevoegd of ontbreken. 221 Dankzij de opbouw in kalendervorm is het echter alleen op basis van inhoud al duidelijk dat er geen onderdelen ontbreken. Het document bestaat uit twee katernen en heeft 41 folio’s. Er zijn geen schutbladeren, noch vooraan noch achteraan. De eerste folio vat direct aan met de maand januari. De kalender eindigt op folio 41r met de laatste dagen van december, op folio 41v staan nog enkele korte aanvullingen. In het manuscript zelf is er geen paginering terug te vinden. Het handschrift is opgesteld in het Latijn, zowel de structurerende elementen als de eigenlijke tekst. Wel sluipen er af en toe Middelnederlandse zinsneden in. Vooral de plaatsaanduidingen van de goederen zijn vaak in het Middelnederlands geschreven. Een voorbeeld hiervan is de plaatsaanduiding ‘up tBoerdekin’ in het volgende fragment: xvi A vi idus Obitus Egidii de Hecke et Elisabeth, eius uxoris, et domini Jacobi de Hecke, presbyteri, Wulsrammi de Hecke et Elisabeth, eius uxoris, qui dederunt annuatim vii s. viii d., super terris up tBoerdekin in parrochia Tronchiniensi, quam tenet Symon Brant, de quibus habebit dyaconus vi d., subdyaconus vi d. et custos vi d.222 Om de bladspiegel en de schrijfregels aan te duiden, werd het manuscript voor het schrijven gelinieerd.223 Hiervoor werden verticale en horizontale lijnen getekend. De liniëring van het obituarium vertoont het typische uitzicht van een handschrift in kalendervorm, met vooral verticale kolommen. Horizontale liniëring is alleen aanwezig om de randen van de bladspiegel aan te duiden. Afbeelding 1 bevat een schema van deze liniëring. De kalender is verdeeld in vijf verticale kolommen. De eerste vier bevatten de dagbenamingen. In de vijfde en laatste kolom werden dan zowel de feestdagen als de jaargetijden geschreven.224 Het obituarium werd niet verlucht of versierd met decoraties. Dit wijst eerder op een administratieve ontstaanscontext van het obituarium. Het was immers niet bedoeld om te pronken, maar om functioneel te zijn en dit weerspiegelt zich in de uiterlijke vorm van het handschrift. Er zijn verschillende handen te herkennen in het document, wat opnieuw een duidelijke aanwijzing is voor het administratieve doel. Het obituarium was geen statische bron maar werd na een eerste redactie, nog een lange tijd aangevuld en aangepast aan de nieuwe situatie. De verscheidenheid aan handschriften duidt er ook op dat er niet één persoon vast in dienst was die verantwoordelijk was voor het obituarium. Waarschijnlijk werd het dus elke keer aangevuld door één van de kerkmeesters of Heilige Geestmeesters van dat moment en was het dus niet de verantwoordelijkheid van één persoon.

219

HERMANS en HUISMAN, De descriptione codicum, 5. Voor een beschrijving van deze schrijfstof: VEZIN, La réalisation matérielle, 18-22. 221 HERMANS en HUISMAN, De descriptione codicum, 18. 222 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 1v. 223 HERMANS en HUISMAN, De descriptione codicum, 28. 224 Zie 2.1.1.3 kalendersysteem voor een uitgebreidere beschrijving van de kolommen. 220

28

Afbeelding 1: liniëringschema

2.1.1.2 De bevoegde instelling Zoals al vermeld, heeft het obituarium geen voorblad en bevindt het zich los in het parochiale archief. Hierdoor is de bevoegde instelling moeilijk te achterhalen. De inhoud kan hier echter bij helpen. Vaak wordt er immers gewag gemaakt van de uitvoerder van het jaargetijde. Een voorbeeld hiervan is de zinsnede Et solvet sanctus spiritus, wat betekent dat de Heilige Geesttafel bevoegd was voor het uitvoeren van het jaargetijde. Het onderstaande fragment is hiervan een voorbeeld. Kal sps xix G

Julius habet dies xxxi luna xxx Obitus Johannis de Wasia, presbyter in hac ecclesia, qui dedit x s. par. de quibus habebit curatus iii s., dyaconus et subdyaconus quilibet vi d., custos xii d., si campanas decenter pulsaverit, et residuum divident inter presbyteros qui vigilie et misse intersunt et solvet mensa sancti spiritus qui habebit defectum absentium. - - -225

Zo staan er in het obituarium verwijzingen naar de armentafel en de kerkfabriek. Deze twee maakten dus zeker gebruik van het obituarium. Verder staan er op folio 26r in de kantlijn drie vermeldingen van wie de receptor was van dat jaargetijde. Het gaat hier telkens om de kapelanen. Het lijkt er dus op dat het obituarium gezamenlijk gebruikt werd door de verschillende parochiale instellingen. Waarschijnlijk was dit praktischer dan elk een eigen obituarium aan te leggen. Zo was het duidelijk welke dagen de kerk nog vrij was voor een jaargetijde. Doordat het document niet exclusief informatie bevat over de Heilige Geesttafel is het belangrijk de informatie over de armentafel eruit te filteren. Dit kan op verschillende manieren. Allereerst zijn er de jaargetijden waarbij de instelling vermeld wordt. Hierbij is het duidelijk of de armentafel al dan niet een rol speelde. Verder staat er vaak in de kantlijn Spiritus of Spiritus sanctus bijgeschreven als het gaat om een jaargetijde van de armentafel:

225

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 12v.

29

ii e ii idus spiritus

Obitus domini Petri Ghevaerts, presbyteri, suorum parentum et aliorumque a[m]icor[um], qui dedit mensa pauperum pro anniversario suo xx s ---226

Als laatste zal er gekeken worden naar de namen van stichters die bekend zijn via de stichtingsakten of de rekeningen. Zo zal er getracht worden een zo volledig mogelijk beeld van de stichtingen bij de Heilige Geesttafel te vormen. 2.1.1.3 Het kalendersysteem De kalender is opgebouwd volgens de Nieuwjaarstijl. Dit betekent dat het nieuwe jaar begint op 1 januari. Dit was maar één van de vele systemen in omloop in de middeleeuwen.227 De Nieuwjaarstijl was gebruikelijk in het Romeinse Rijk en in het Westen tot de 8 ste eeuw. Hierna verdween deze jaarstijl uit de administratie en keerde pas in de 16de eeuw terug. Obituaria en andere documenten in de kalendervorm bleven deze stijl wel volgen gedurende de hele middeleeuwen.228 Het handschrift is opgebouwd volgens de Juliaanse kalender. Voor deze Juliaanse kalender was de Romeinse kalender in werking maar deze had zoveel fouten dat een hervorming zich opdrong. In 46 v. Chr. laat Caesar het kalendersysteem hervormen door de Alexandrijn Sosigenes.229 Vanaf dan duurde één jaar 365 dagen en 6 uur. Deze 6 uur werden in de praktijk omgezet naar één schrikkeldag om de vier jaar.230 De maanden kregen de lengte die ze nog steeds hebben en het jaar begon voortaan op 1 januari.231 Deze Juliaanse kalender bleef in gebruik tot aan de Gregoriaanse kalenderhervorming eind 16de eeuw.232 Obituaria waren bedoeld om verscheidene jaren mee te gaan. Dit gegeven bepaalde voor een groot deel welke elementen er wel en welke er niet in voorkomen. Een middeleeuwse kalender bevatte onder andere: de gulden getallen, de zondagsletter, de vaste feestdagen en eventueel de Romeinse dagindeling. Sommige kalenders bevatten hiernaast ook omrekentabellen.233 Elementen die niet voorkwamen in de middeleeuwse kalender zijn het jaartal, de veranderlijke feestdagen en de weekdagen. Het obituarium volgde dit algemeen schema. In wat volgt zal elk element van de kalender afzonderlijk besproken worden. Allereerst was het obituarium ingedeeld in maanden. Deze bevatten telkens bovenaan een maandbenaming. Hierin stond hoeveel dagen de maand bevatte en op welke dag de volle maan viel.234 Verder stond er bij de maanden januari, februari, april, september, oktober, november en december een versregel boven deze maandbenaming. Het waren versregels van een hexametrisch gedicht dat handelde over de Egyptische dagen en dat vaak werd neergeschreven in middeleeuwse kalenders. Hieronder staan deze versregels uit het handschrift samen met een prototype van het volledige gedicht. De 24 Egyptische dagen waren ongeluksdagen verspreid over het ganse jaar. Als je

226

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 2r. Voor een overzicht: STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 51-59. 228 STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 52. 229 VON DEN BRICKEN, Historische Chronologie, 25. 230 STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 45. 231 VON DEN BRICKEN, Historische Chronologie, 26. 232 Voor meer informatie over de Gregoriaanse hervorming: FREIBERG ‘Going Gregorian 1582-1752’. 233 VANDECANDELAERE, De tijdrekening: de kalender, 19. 234 VANDECANDELAERE, De tijdrekening: de kalender, 19. 227

30

op deze dagen een medische ingreep liet uitvoeren, zou je sterven.235 Het gedicht verduidelijkte welke dagen het specifiek waren. Zoals al vermeld, werden slechts enkele versregels overgenomen in het obituarium. De reden hiervoor is niet helemaal duidelijk. versregels in het obituarium:236 Iani prima dies et septima fine timetur --Ast februi quarta est precedit tertia finem --Aprilis x est xou a fine minatur --Augusti prima fugat de fine secundam --Tertia Septembris uulpis ferit a pede denam --Tertius octobris x° in ordine nectit --Quinta nouembris acus uix tertia mansit in urna --Dat duodena cohors .vii. inde xque decembri ---

Het archetype van een volledig gedicht:237 Iani prima dies et septima fine timetur. Ast februi quarta est precedit tertia finem. Martis prima necat cuius sic cuspide quarta est. Aprilis decima est undeno a fine minatur. Tertius est maio lupus est et septimus anguis. Iunius in decimo quindenum a fine salutat. Tredecimus iulii decimo innuit ante kalendas. Augusti nepa prima fugat de fine secundam. Tertia septembris uulpis ferit a pede denam. Tertius octobris gladius decimo ordine nectit. Quinta nouembris acus uix tertia mansit in urna. Dat duodena cohors septem inde decemque decembri.

235

CHARDONNENS, ‘Cijferen met middeleeuwse’, 11. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, folio 1r, 4v, 11r, 24r, 27v, 31r, 34v r en 38 . 237 CHARDONNENS, ‘Cijferen met middeleeuwse’, 17. 236

31

De kalender was opgedeeld in 5 kolommen. In tabel 1 is deze opbouw schematisch weergegeven met een voorbeeld erbij.238 Gulden Getal

Zondagsletter

IX

D

Dagen volgens Dagen volgens jaargetijden en het Romeinse het Romeinse feestdagen systeem systeem VIII kal. Conversio sancti Pauli

Tabel 1: opbouw en structuur van de kalender in het obituarium.

In de eerste kolom stond het gulden getal. Het gulden getal is gebaseerd op het systeem van tijdrekening van de Griekse astronoom Metoon.239 Deze Griekse astronoom ontdekte dat de lengte van 235 maanmaanden zeer dicht lag bij de lengte van 19 zonnejaren. Deze cyclus werd vanaf de 6de eeuw toegepast in het Westen.240 De tweede kolom bevatte de zondagsletter. In de middeleeuwse kalenders kreeg elke een dag een letter tussen A en G toegekend. 1 januari kreeg de letter A, 2 januari B, 3 januari C, 4 januari D, 5 januari E, 6 januari F, 7 januari G, 8 januari opnieuw A en dan weer verder met de letter B. Hieronder is de eerste pagina van het obituarium weergegeven om het systeem duidelijk te maken. Kal iii A

---

b iiii non. xi c iii non. d ii non. Xix e Nonas Viiii f viiii idus - - sps g vii idus

---

xvi A vi idus - - v b v idus

- - - 241

238

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 3v. 239 VANDECANDELAERE, De tijdrekening: de kalender, 37. 240 VANDECANDELAERE, De tijdrekening: de kalender, 19. 241 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 1r-1v.

32

De letters werden in kleine letter geschreven behalve de letter die overeenkwam met zondag, deze werd in hoofdletter genoteerd.242 De zondagletter in het obituarium zou de A zijn omdat deze is weergegeven in hoofdletter. Dit gegeven kan helpen bij de datering van het handschrift. 243 Via de zondagsletters was het makkelijk vast te stellen op welke weekdag een bepaalde datum viel. De belangrijkste toepassing was het bepalen van de zondagen en, hieraan verbonden, het berekenen van de Paasdatum.244 De derde en vierde kolom hoorden samen en werden gebruikt om de Romeinse dagtelling in te schrijven. De maand werd opgesplitst volgens drie breukpunten: de kalenden, de iden en de nonen. De kalenden vielen steeds op de eerste dag van de maand. De iden vonden plaats op de 15de dag in de maanden maart, mei, juli en oktober en op de 13de dag in de andere maanden. De nonen vielen dan weer 9 dagen vóór de iden dus op de 5de of de 7de dag van de maand.245 De laatste kolom bevatte geen datering maar werd gebruikt voor de tekst. Hierin werden de jaargetijden van die specifieke dag neergeschreven. De details die al dan niet vermeld werden, verschillen zeer hard van jaargetijde tot jaargetijde. Een voorbeeld van een beknopt jaargetijde is dat van Lieven Piscatoris. Hierin werden alleen de kosten voor de priester en diaken vermeld en werd kort aangehaald welke rente de viering moest bekostigen. Het jaargetijde van Wouter Blanckaerts is dan weer zeer gedetailleerd beschreven met veel bijkomende informatie: c iiii idus Obitus domini Lievin Piscatoris qui dedit presbytero ii s., dyacono vi d., subdyacono vi d. et custodi iiii d., super domistadio versus Hecke, ubi solebat morari Arnoldus Mile, capellanus. --x g xix kalendae Spiritus Obitus Walteri Blanckaerts et Katherine, eius uxoris, qui dederunt mensa pauperum xxvii s. par., pro anniversario suo, distribuendos in hunc modum curato in vigiliis, ix lectiones, xii d. et pro missa iiii s. par., dyacono et subdyacono xii d., custodi, si campanas decenter pulsaverit, xviii d., octo presbyteris cotidianistis cuilibet in vigilis vi d. et in missa totidem et in missa finita ibit curatus, cum ministris supradictis, ad locum sepulture dictorum cantando miserere clementissime cum collecta unde curatus habebit xii d. et custos, si aspersionem portavit, vi d. et alii ministri habebunt iiii s. equiliter distibuendos, residuum et defectum reservabit mensa et solvet. Item ecclesia pro lumine xii d. par.246 Naast de jaargetijden werden ook kerkelijke feestdagen weergegeven in de laatste kolom. Doordat het document verschillende decennia moest meegaan, werden alleen de vaste feestdagen erin opgenomen. Dit zijn de feestdagen die elk jaar op dezelfde datum vallen, zoals naamdagen van heiligen.247 De onvaste feestdagen, zoals Pasen en Pinksteren, werden vanzelfsprekend niet 242

VANDECANDELAERE, De tijdrekening: de kalender, 39. Zie 1.1.1.5 De datering. 244 STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 37. 245 STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 27. 246 r RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 2 . 247 STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 42. 243

33

opgenomen in de kalender. Dit verklaart tevens waarom de kalenders wel de Nieuwjaarsstijl bleven volgen in de middeleeuwen, terwijl andere documenten volgens de Paasstijl werden.248 Pasen is immers een onvaste feestdag en kan dus niet als eikpunt dienen voor een kalender die verschillende jaren dienst moet doen. 2.1.1.4 De paleografische analyse Paleografie is de hulpwetenschap die gebruikt wordt om handschriften te lezen en te dateren.249 Deze wetenschap ontstond in de 19de eeuw maar er is wel sprake van een lange voorgeschiedenis.250 In dit onderzoek wordt deze hulpwetenschap gebruikt om de problematiek van de datering op te lossen. De datering is het grootste struikelblok bij het manuscript; zonder een degelijke datering is het immers moeilijk het document op een correcte manier te gebruiken en te interpreteren. Dit obstakel is typisch voor obituaria.251 Alle verschillende handen van het handschrift maken gebruik van de Gotische letter, wat het schrift ruwweg dateert tussen de 12de en de 15de eeuw. Deze letter ontwikkelde zich in de 11de eeuw in Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden en verving de Karolingische minuscel.252 Kenmerkend zijn: de kleinere letters die dichter tegen elkaar geschreven werden, de breking van de verticale letters door het schrijven van voetjes, het ontstaan van de letter J naast de I en het maken van rondboogverbindingen.253 Een rondboogverbinding ontstaat wanneer twee naast elkaar staande letters bogen hebben die naar elkaar gericht zijn en deze zo dicht op elkaar geschreven dat de twee bogen gedeeltelijk overlapten.254 Deze algemene Gotische letter valt uit elkaar in drie grote onderverdelingen. Als eerste is er de Textualis, dan is er ook de Cursiva en als laatste ook nog de Hybrida, een soort tussenvorm. 255 Voor de cijfers in het obituarium werd gebruik gemaakt van de Romeinse cijfers, ook dit was gebruikelijk gedurende de hele middeleeuwen en kan dus niet echt helpen bij een meer nauwkeurige datering.256 Het handschrift bevat verschillende handen met heel uiteenlopende kenmerken. Dit is typisch voor de 15de eeuw; het schrift was toen enorm divers. Er waren veel regionale verschillen maar ook het schrift van één scribent kon enorm verschillen.257 Dit maakt het moeilijk om het obituarium preciezer te dateren. Desondanks is het mogelijk om een grote lijn te zien in het manuscript. De verschillende handen vallen uit elkaar in twee grote groepen. Allereerst is er de basistekst in de Gotica Textura. Deze hand heeft zowel het framewerk geschreven als de eerste jaargetijden. Dit is dus het oudste handschrift in het manuscript. Anderzijds zijn er diverse aanvullingen. Dit zijn jaargetijden die later werden toegevoegd door verschillende handen. Deze aanvullingen zijn zowel in de Gotica Textura als in de Gotica Cursiva geschreven.

248

STRUBBE en VOET, De chronologie van de middeleeuwen, 52. STIENNON, Paléographie du moyen âge, 27. 250 STIENNON, Paléographie du moyen âge, 29. 251 FRANSEN, ‘L’Obituaire de St.-Victor’, 36. 252 BISCHOFF, Latin Palaeography, 127. 253 ENGELBERT en KLEIN, 50 eeuwen, 158- 160. 254 BISCHOFF, Latin Palaeography, 130. 255 ENGELBERT en KLEIN, 50 eeuwen, 164. 256 ENGELBERT en KLEIN, 50 eeuwen, 180. 257 REUSENS, Eléments de paléographie, 302. 249

34

In het manuscript zijn er ook enkele aanvullingen en aanpassingen gebeurd. Zo werd het jaargetijde van Jan Hardele op een bepaald moment doorstreept.258 Dit betekent dat dit jaargetijde vanaf een zeker ogenblik niet meer werd ingericht. In theorie zou het mogelijk moeten zijn om het moment waarop het jaargetijde van Jan Hardele werd stopgezet te achterhalen. Hiervoor moet er gekeken worden naar de rekeningen: als de naam uit de rekeningen verdwijnt, is de datum gekend. Dit levert echter geen resultaat op. Het jaargetijde van Jan Hardele komt niet voor in de rekeningen van de Heilige Geest en de rekeningen van de kerkfabriek beginnen pas in 1561, wat dus buiten de periode valt. Op basis van de doorhalingen is een verdere datering dus niet mogelijk. Buiten deze doorhaling zijn er bij bepaalde passages ook aanvullingen gebeurd in een andere hand. Dit is het geval bij drie jaargetijden waar telkens extra informatie werd bijgeschreven. Een voorbeeld hiervan is het jaargetijde van Lieven van Waes. Hierbij is door een andere hand nog een passage bijschreven waarin gezegd wordt dat er ook broodbedelingen voor armen moesten georganiseerd worden.259 Dit kan ofwel betekenen dat er nadien nog aanpassingen aan de regeling gebeurd zijn ofwel wijst dit erop dat de oorspronkelijke tekst onvolledig was. Op basis van deze gegevens valt het obituarium te dateren in de 15de eeuw, zoals al aangegeven door Ruffelaere, de auteur van de inventaris. Zowel de ontstaansdatum als de einddatum moeten in deze ruime periode vallen sinds zowel het basishandschrift als de aanvullingen kenmerken vertonen van het schrift uit deze tijdsspanne. 2.1.1.5 De datering Na de paleografische analyse kan het obituarium met zekerheid geplaatst worden in de 15de eeuw. Via een studie van de eigenlijke inhoud en een vergelijking met andere gegevens kan deze datum hopelijk verder vernauwd worden. Concreet zal er gekeken worden naar de jaargetijden die in het obituarium voorkomen en die te dateren zijn via het ander bronmateriaal. Allereerst zijn er de individuele stichtingsakten. Deze documenten geven dus een terminus post quem: als de datum van de stichtingsakte bekend is, is het jaargetijde pas na deze datum ingericht. Hiernaast zijn er de rekeningen. Hierin staan de uitgaven van de jaargetijden opgesomd. Dit levert dan een terminus ante quem op. De datum waarop het jaargetijde in de rekeningen verschijnt, is de laatst mogelijke datum waarop het jaargetijde in het obituarium is opgenomen. Het nadeel van de rekeningen is dat deze pas een aanvang nemen in 1462.260 Dit heeft als gevolg dat er vaak nog een grote kloof is tussen de terminus ante quem en de terminus post quem. In het totaal zijn er 26 namen waarvoor één van deze beide data bekend zijn. Maar voor enkele is zowel de terminus post quem als de terminus ante quem overgeleverd. Een voorbeeld hiervan is het jaargetijde van Pieter Ghevaert.261 Voor dit jaargetijde is er een stichtingsakte bewaard van het jaar 1436.262 Dit jaargetijde werd tevens in de oudst overgeleverde rekening van 1462 genoteerd. Het jaargetijde van Pieter Ghevaert werd dus tussen 1436 en 1462 in het obituarium genoteerd. Dit is een jaargetijde in de Gotica Cursiva, het is dus één van de latere toevoegingen. Uit het voorbeeld van Pieter Ghevaert kan worden afgeleid dat het basishandschrift ruwweg in de eerste helft van de 15de eeuw moet geschreven zijn aangezien er aanvullingen van vóór 1462 zijn. Een terminus post quem voor het basishandschrift is moeilijker te vinden. Het is waarschijnlijk zo dat 258

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 15r, 31v. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 32v. 260 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 552, Rekening H.-Geesttafel, 1462-1466. 261 r RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 2 . 262 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 702, Stichtingsakte Pieter Ghevaert, 3 december 1436. 259

35

dit obituarium teruggaat op een ouder, verloren gegaan obituarium. Het was immers gebruikelijk om na verloop van tijd een nieuw obituarium te maken.263 Een aanwijzing hiervoor zijn de twee jaargetijden in het obituarium uit de 14de eeuw. Deze oudere jaargetijden zijn wellicht overgeschreven uit een ouder handschrift. Het kan evenwel zo zijn dat deze vanuit een stichtingsakte overgeschreven zijn. Een duidelijk voorbeeld is de viering van Johannes de Bost.264 Dit is het enige jaargetijde in het obituarium met een datum erbij. Dit jaargetijde is gedateerd op 1325. Dit wil echter niet zeggen dat het obituarium van vóór 1325 stamt. Het tweede jaargetijde uit de veertiende eeuw is dat van Lijsbette Soetamijs. Van haar jaargetijde is een stichtingsakte overgeleverd waardoor we de datum kennen. Zij stichtte haar jaargetijde in 1340, dus ook voor de ontstaansdatum van het obituarium. Beide jaargetijden zijn dus mogelijk overgenomen uit een vorig handschrift. Deze conclusie wordt ondersteund door de paleografische analyse waaruit is gebleken dat het volledige handschrift uit de 15de eeuw dateert. Voor de aanvullingen kunnen we als terminus ante quem het einde van de 15de eeuw nemen. Dit is een conclusie gebaseerd op de paleografische analyse, want er zijn geen gedateerde jaargetijden beschikbaar die een nauwkeurigere datum aanwijzen. Als terminus post quem nemen we voor de aanvullingen 1436. Dit is de vroegst mogelijk datum die er beschikbaar is bij de aanvullingen. Tussen 1436 en 1462 moet er een aanvang genomen zijn met de aanvullingen. Doordat de tijdsperiode nog vrij ruim is, is het moeilijk om de zondagsletter te gebruiken voor een betere datering. Via tabellen is het immers na te gaan in welke jaren de letter A de zondagsletter was. Doordat de tijdsspanne echter te ruim is, levert dit nog verschillende data op en kan dit gegeven dus geen uitsluitsel bieden.

263

Een ander voorbeeld is het obituarium van het Katrijnenklooster in Haarlem. (WÜSTEFELD, ‘Het memorieboek van het Katrijnenklooster’, 315.) 264 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 34r.

36

2.2 Stichtingsakten De tweede groep van bronnen zijn de stichtingsakten.265 In dit onderzoek ligt de focus op de jaargetijden, andere stichtingsakten werden dus niet opgenomen in de selectie. Zo zitten er in het archief enkele akten waarbij de stichter een ander type van mis dan een jaargetijde inrichtte, deze zijn bewust uit de bronnenselectie gelaten om een zekere eenheid te kunnen handhaven.266 In het totaal zijn er vijftien stichtingsakten die dateren van voor het einde van de 15de eeuw. Ook de stichtingsakten uit de 14de eeuw zullen in het onderzoek worden opgenomen. Deze handelen immers vaak over jaargetijden die in de rekeningen uit de 15de eeuw voorkomen en geven dus ook een indruk van de situatie in de 15de eeuw. In het totaal zijn er van deze stichtingsakten maar vijf die ook terug te vinden zijn in het obituarium. Er zijn er echter elf die ook in de rekeningen terug te vinden zijn. Er zijn dus vier stichtingsakten waarvan er geen bewijs terug te vinden is dat ze effectief nog uitgevoerd werden in de 15de eeuw. Toch is er besloten om ook deze in rekening te houden. Dit zorgt immers voor meer data en verder is het nog steeds mogelijk dat deze jaargetijden onderhouden werden. Het obituarium was immers niet volledig. Dit blijkt duidelijk uit het feit dat er maar vijf stichtingsakten terug te vinden zijn in het obituarium, terwijl er elf in de rekeningen terugkeren. De stichtingsakten zijn haast normatieve documenten waarin de afspraak tussen de stichter en de instelling werd vastgelegd. De documenten bevatten naast de namen van zowel de actieve als de passieve stichter ook de verplichtingen van de instellingen. Vaak werd er dus een uitvoerige beschrijving gegeven van het jaargetijde.267 Hierin werden ook eventuele bepalingen rond de uitdelingen opgenomen. Zo is het mogelijk een zicht te krijgen op wat er precies uitgedeeld werd en voor wie de bedelingen bedoeld waren. Andere mogelijk elementen in een stichtingsakte waren de wijze van financiering en maatregelen voor als de instelling de bepalingen niet na komt. 268 Door al deze informatie zijn de stichtingsakten over het algemeen veel uitgebreider dan het obituarium. Vanzelfsprekend is hier dus ook meer informatie in te vinden over de uitdelingen. Er zijn echter drie stichtingsakten waarbij er verwezen wordt voor de bepalingen van de dienst zelf naar een Martyrologium.269 Het gaat om de jaargetijden van Pieter Ghevaert, Jan van Munte en Lauwerijs van der Leyen.270 Als we dan gaan vergelijken met het obituarium dat overgeleverd is, dan blijkt dat het jaargetijde van Jan van Munte niet voorkomt in het obituarium en het jaargetijde van Lauwerijs van der Leyen alleen met naam, zonder verdere bepalingen.271 Dit is een aanwijzing dat er mogelijk een ouder obituarium heeft bestaan, dat nu verloren is gegaan. Het grote nadeel van dit type bron is het normatieve karakter. Het is moeilijk na te gaan of alle bepalingen zoals aangegeven in de stichtingsakte ook daadwerkelijk uitgevoerd werden. Hiervoor kan een vergelijking met de rekeningen een oplossing bieden. Deze laten immers toe de werkelijke uitgaven voor een jaargetijde te vergelijken met de uitgaven, bepaald in de stichtingsakten. Een ander groot struikelblok is de willekeurige overlevering.272 Vele stichtingsakten van het archief van de 265

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 687, 688, 689, 695, 696, 697, 698, 699, 701, 702, 708, 713, 720, 725 en 726, Stichtingsakten, 14de-15de eeuw. 266 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 691, 692, 707, 718 en 721, Stichtingsakten, 14de -15de eeuw. 267 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 146. 268 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 146. 269 In de middeleeuwen sloeg de term martyrologium tevens op een obituarium. (Wüstefeld, ‘Het memorieboek van het Katrijnenklooster’, 293.) 270 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 702, 696 en 697, Stichtingsakten, 15de eeuw. 271 v RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 9 . 272 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 146.

37

Onze-Lieve-Vrouweparochie zijn verloren gegaan, terwijl andere zo beschadigd zijn dat maar een deel van de akte leesbaar is. Hierbij komt ook nog eens dat oudere stichtingen vaak werden opgeheven, waardoor de stichtingsakte geen nut meer had.273 Vaak zijn er van deze verdwenen jaargetijden geen sporen meer over. Dit kan een vertekend beeld geven in de resultaten. Ook hier kan het vergelijken met ander bronmateriaal een oplossing bieden.

273

TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 147.

38

2.3 Rekeningen Als laatste zijn er de rekeningen van de Heilige Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk uit de 15de eeuw. Het gaat om een totaal van 33 enkelvoudige jaarrekeningen en één enkelvoudige rekening van 6 maanden. De jaarrekeningen lopen steeds van juni tot juni. De rekeningen starten in 1462 en lopen tot 1499 bijna doorlopend. Voor de Heilige Geesttafel zijn er ook rekeningen beschikbaar voor de 14de eeuw maar deze zijn zo beknopt dat ze niet bruikbaar zijn voor het onderzoek. Er werd hierin immers geen melding gemaakt van de jaargetijden, laat staan van armenzorg bij deze jaargetijden. Daarom is er gekozen om de focus te leggen op de 15de eeuw, dit is tevens de periode waarin het obituarium te plaatsen valt en is een belangrijke periode voor de jaargetijden. Ook het begin van de 16de eeuw zal opgenomen worden in het onderzoek: tot aan 1528.274 Deze rekeningen zullen niet zo gedetailleerd geanalyseerd worden als de rekeningen van de 15de eeuw. Door te kijken naar de totale uitgaven voor de jaargetijden voor deze jaren is het hopelijk mogelijk om na te gaan of er inderdaad een evolutie plaatsvond in het begin van de 16de eeuw of dat dezelfde tendens zich voortzette. Het grote voordeel van de rekeningen is dat deze ons een blik gunnen op de praktijk. Het is mogelijk om de uitgaven voor de jaargetijden te kunnen vaststellen en ook eventuele dalingen of stijgingen in deze uitgaven te constateren. Verder zullen deze uitgaven vergeleken worden met de totale uitgaven van de Heilige Geesttafel. De jaarrekeningen starten in 1463-1464 met 30 jaargetijden per jaar. Op het einde van de periode, in 1527-1528 zijn dit al 50 jaargetijden geworden. Tussen 1462 en 1499 werden er 55 verschillende jaargetijden teruggevonden in de rekeningen. Van 11 van deze vieringen is er ook een stichtingsakte teruggevonden en 26 jaargetijden werden in het obituarium teruggevonden. Vier jaargetijden werden teruggevonden in elk type bron. Er zijn dus 22 jaargetijden die we enkel kennen via de rekeningen. Over deze jaargetijden zijn er dus niet veel gegevens beschikbaar. Enkel de jaren waarin de viering werd georganiseerd en de kostprijs van dit jaargetijde. De rekeningen als bron plaatsen historici echter ook voor grote problemen. Vaak werd er veel gefraudeerd met de cijfers en staan er verschillende gegevens bij de foute jaren. Ook werden er vaak rekenfouten gemaakt.275 Er zij dus veel onregelmatigheden te bespeuren. Verder werd er vaak private boekhouding in de rekening van de instelling ingeschreven.276 Het belangrijkste hulpmiddel om de rekeningen beter te begrijpen, is de prijzengeschiedenis. Er wordt immers in verschillende rekeningen met verschillende munteenheden gerekend. Verder is het ook belangrijk de reële waarde van deze bedragen te achterhalen. Hiervoor kan het nuttig zijn om de geldsommen eerst om te zetten naar één muntsoort en om deze daarna om te zetten in loon, graan of broodprijzen. Hiervoor zal er gebruikt gemaakt worden van de reeks van Verlinden.277

274

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 556, rekening H.-Geesttafel, 1499-1509; RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 557, rekening H.-Geesttafel, 1519-1528. 275 AERTS, ‘De inhoud der rekeningen’, 167-168. 276 AERTS, ‘De inhoud der rekeningen’, 171. 277 VERLINDEN, Dokumenten voor de geschiedenis.

39

2.4 Werkwijze Om alle informatie te kunnen verwerken, werd er gekozen om een databank aan te maken. Er werd gewerkt met het programma My SQL Workbench©. De informatie werd bij elkaar gebracht in vier grote tabellen: persoon, jaargetijden, armenzorg en gemiddelde kost. De eerste tabel bevatte de persoonlijke informatie: passieve en actieve stichter, motivatie, beroep en familie die al dan niet werden vermeld. De tabel over het jaargetijde bundelde de informatie over de dienst zelf: welke personen waren aanwezig, wanneer vond de viering plaats, vanaf wanneer werd het jaargetijde ingericht? De tabel met armenzorg gaf dan de verschillende zaken van de armenzorg weer: wat, voor wie, wanneer, budget. De laatste tabel, met de gemiddelde kost bevatte de informatie uit de rekeningen. Hier werd per jaargetijde genoteerd wat het gemiddelde bedrag is dat de armentafel betaalde om de dienst in te richten. Alle sommen die werden aangetroffen, werden omgezet naar Parijse ponden. Bij het inbrengen van de gegevens kwamen er bepaalde moeilijkheden naar boven. Zo was het niet altijd duidelijk of een jaargetijde in de rekeningen gelijk was aan het jaargetijde in het obituarium of uit een stichtingsakte. Waar twijfel bestond, werd er geopteerd om de jaargetijden apart in te geven in de databank. Nadat alle informatie bij elkaar werd gebracht, werden er 93 records terug te vinden in de databank. Er zijn dus 93 jaargetijden teruggevonden in het bronmateriaal. Dit zijn de jaargetijden uit het obituarium, de stichtingsakten uit de 14de en de 15de eeuw en de rekeningen uit de 15de eeuw. De rekeningen van de 16de eeuw zitten hier niet in verwerkt omdat deze alleen zullen gebruikt worden voor de evolutie van het aantal jaargetijden in de tijd te kunnen schetsen. De individuele jaargetijden uit deze rekeningen werden dus niet opgenomen in de databank. Van verschillende jaargetijden is er maar één vermelding teruggevonden terwijl andere jaargetijden in de drie brontypes voorkomen. In de rest van de analyse zal er niet altijd met deze 93 jaargetijden gewerkt worden als totaal. Dit zal altijd duidelijk aangegeven staan in het begin van het hoofdstuk. Het is tevens belangrijk te beseffen dat deze 93 jaargetijden nooit allemaal tegelijk plaatsvonden. Het gaat hier om een totaal van de hele periode. Als we een idee willen van het aantal jaargetijden dat jaarlijks georganiseerd werd door de armentafel moeten we alleen naar de rekeningen kijken. Daaruit blijkt dat er gemiddeld 41 jaargetijden jaarlijks ingericht werden door de armentafel. In 14631464 werden er 30 jaargetijden genoteerd bij de uitgaven. In 1527-1528 zijn dit er al 50 geworden. We stellen dus een gestage toename vast.

40

2.5 Besluit Bronnen en methode Door de combinatie van drie types bronmateriaal werd er getracht volledigheid te bekomen. De basis van het onderzoek vormt het obituarium. Deze bron fungeert als kapstop waaraan vervolgens andere informatie uit de andere bronnen opgehangen kan worden. Elke bron heeft zijn eigen vooren nadelen. Het is belangrijk deze in rekening te nemen bij de analyse om zo geen verkeerd beeld te creëren. Via een analyse van het obituarium werd er getracht meer duidelijkheid te scheppen over deze bron. Het is duidelijk geworden dat het hier om een administratieve bron gaat die door verschillende scribenten in de loop der tijd aangevuld werd. De bron moet ergens opgestart zijn begin 15de eeuw en werd in de loop van de 15de eeuw verder aangevuld. Deze bron situeert zich dus in de zogenaamde hoogdagen van de jaargetijdenstichtingen.

41

Hoofdstuk 3: Jaargetijden Dit eerste deel van de eigenlijke analyse handelt over de jaargetijden. Het is cruciaal om eerst te kijken naar de jaargetijden zelf voor er een analyse kan gemaakt worden van de armenzorg. Centraal hier staat de vraag naar het karakter van deze jaargetijden. Zijn ze te vergelijken met andere jaargetijden in een gelijkaardige context of vertonen ze heel eigen kenmerken? In een eerste onderdeel zal er gekeken worden naar de stichters en hun beweegredenen. Het tweede deel gaat dan over de eigenlijke viering en het laatste deel handelt over de verschillende dienaren die aanwezig waren bij het jaargetijde. Dit hoofdstuk neemt bij alle onderdelen het totale aantal van 93 jaargetijden in rekening buiten de behandeling onder 3.2.3 Kenmerken en 3.3 Betrokken personen waar wordt gerekend met een totaal van 67 jaargetijden. Dit komt omdat er maar voor 67 jaargetijden gegevens bekend zijn over de dienst en de betrokken personen. 26 jaargetijden geven hier dus geen informatie over waardoor ze voor de duidelijkheid weggelaten werden.278

278

De 22 jaargetijden die alleen in de rekeningen terug te vinden zijn, geven hierover immers geen informatie. Verder zijn er ook enkele stichtingsakten die hierover zwijgen.

42

3.1 Stichter 3.1.1 De passieve stichter De passieve stichter is de persoon aan wie het jaargetijde werd opgedragen. Het was dus zijn zielenheil waarvoor de misdienst werd ingericht. Dit is in tegenstelling tot de actieve stichter. Dit is de persoon die het jaargetijde inrichtte, die dus het contract met de instelling afsloot. 279 Als eerste is het belangrijk iets te zeggen over het geslacht van deze personen. De verhoudingen tussen de verschillende geslachten zijn weergegeven in grafiek 1. Het totaal bedraagt hier 93 jaargetijden.

m+v 24

v 18

m 52

Grafiek 1: Geslacht passieve stichter in absolute aantallen voor de 15de eeuw.

De laatste categorie dient wat verder toegelicht te worden. Het gaat hier om jaargetijden die voor meerdere personen werden ingericht en waarbij beide geslachten voorkwamen. Vaak gaat het hier dus om een echtpaar maar in enkele gevallen gaat het ook om andere familiebanden. Bij Kateline en Jan van den Broucke was het bijvoorbeeld moeder en zoon. 280 En bij het jaargetijde van Lieven van Waes staan verschillende mensen vernoemd.281 Waarschijnlijk gaat het hier over familiebanden, maar dit is niet helemaal duidelijk. Het gaat in elk geval over verschillende echtparen. Als we de grafiek bestuderen valt direct op dat 56 procent van de jaargetijden werd ingericht voor een man alleen. Maar 20 procent van de jaargetijden was dan weer opgedragen aan een vrouw. Dit is natuurlijk veel minder maar is toch nog steeds voldoende om te kunnen stellen dat het niet uitzonderlijk was dat een jaargetijde werd ingericht voor een vrouw. Bij een kwart van de gevallen echter waren beide geslachten vertegenwoordigd in de stichting. Op basis van de deze grafiek lijkt het dus dat de meeste jaargetijden voor een man werden gesticht. Toch moeten we dit nuanceren. In de rekeningen werd vaak alleen de man vermeld, terwijl het eigenlijk om een echtpaar ging. Voor die jaargetijden waarvoor we geen extra informatie bezitten, kan het dus zijn dat het eigenlijk om een echtpaar ging en niet om een man alleen. Hetzelfde probleem stellen we vast bij het obituarium. Trio wees er al op dat ook bij obituaria vaak alleen de man vermeld stond, terwijl de stichting eigenlijk voor een echtpaar bedoeld was. 282 Om dit probleem

279

TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 149-150. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 688, stichtingsakte Kateline en Jan van den Broucke, 6 oktober 1349. 281 de v RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15 eeuw, 32 . 282 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 150. 280

43

deels op te lossen is in Tabel 2 de verhouding weergegeven van de geslachten per brontype. Vooral de procentuele verhoudingen geven een duidelijke indruk van de nauwkeurigheid van de brontypes.

m v m+v Totaal

RE absoluut 40 10 4 54

RE % 74,07 18,52 7,41 100

OB absoluut 29 24 11 64

OB % 45,31 37,50 17,19 100

SA absoluut 5 2 8 15

SA % 33,33 13,33 53,33 100

Tabel 2: verhouding geslacht passieve stichter 15de eeuw per brontype.

Het is direct duidelijk dat de rekeningen (RE) het minst nauwkeurig zijn. Volgens dit brontype werd wel 75 procent van de jaargetijden ingericht voor een man alleen. Dit wordt tegengesproken door het obituarium (OB). Hierbij is het aandeel van de categorie man al drastisch gedaald, tot nog maar 45 procent. De tweede categorie bij het obituarium zijn de vrouwelijke stichters, met 37 procent. Dit is nog maar een klein verschil met het aantal mannelijke stichters. Bij de stichtingsakten (SA) zet deze dalende trend van het aantal mannen zich verder. Maar hier daalt tevens het aandeel van de vrouwen drastisch. De grootste categorie bij de stichtingsakten zijn de jaargetijden die voor zowel man als vrouw werden ingericht. Deze gegevens moeten met voorzichtigheid behandeld worden aangezien er maar vijftien stichtingsakten overgeleverd zijn. Dit lage aantal kan ervoor zorgen dat de akten niet representatief zijn. Toch is de trend duidelijk en kan er besloten worden dat de meeste jaargetijden voor verscheidene personen, van beide geslachten, werden ingericht. Een tweede besluit is dat een behoorlijk aantal jaargetijden opgedragen waren aan een vrouw. Het is moeilijk om een uitspraak te doen over een exact percentage maar deze categorie stichters valt in elk geval niet te verwaarlozen. Een uitzondering hier is de stichting van Lieven Coole en Lijsbette Hussche. Zij zijn een echtpaar en van hun stichting is er een stichtingsakte overgebleven.283 Zij stichtten echter niet één jaargetijde voor hen beiden maar stichtten twee jaargetijden: één voor Lieven en één voor Lijsbette. In de grafiek zijn ze opgenomen in de categorie m + v aangezien er één stichtingsakte werd overgeleverd. Verder verschenen hun jaargetijden ook samen in de rekeningen. Naast het geslacht moet er ook iets gezegd worden over de status of de sociale positie van deze stichters. Een prosopografische studie uitvoeren zou te veel tijd gevergd hebben en was dus niet haalbaar binnen de context van dit onderzoek. Er kan dus alleen iets gezegd worden over de vermeldingen die in het bronmateriaal voorkomen. Het gaat hier dan specifiek over aanspreektitels en over vernoemde beroepen. Het is duidelijk dat deze gegevens lang geen volledig beeld geven maar hopelijk kunnen ze een indruk geven over de sociale klasse van de stichters. Op 93 jaargetijden zijn er 46 jaargetijden waarbij een of meerdere titels vermeld staan bij de passieve stichter(s). Het grote probleem hier is de onduidelijkheid van de betekenis van deze titels. De meeste titels konden immers op verschillende statuten slaan. In tabel 3 zijn de verschillende titels weergegeven. Ook hier werd het verschil gemaakt tussen de gegevens uit de rekeningen, het obituarium en de gegevens uit de stichtingsakten. Het komt natuurlijk ook voor dat er bij één jaargetijde meerdere titels vermeld staan aangezien jaargetijden vaak aan verschillende personen gewijd waren. Daarom is er in de tabel het verschil aangegeven tussen het totaal aantal vermeldingen en het totaal aantal records waarin er vermeldingen werden teruggevonden. 283

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 725, stichtingsakte Lieven Coole en echtgenote, 5 april 1495.

44

Heer Meester Joncfrouwe Weduwe Totaal vermeldingen Records met vermeldingen Totaal aantal records

RE absoluut 13 4 7 0 24 24 54

RE % 24,07 7,41 12,96 0,00 / 44,44 /

OB absoluut 10 7 11 3 31 27 63

OB % 15,87 11,11 17,46 4,76 / 42,86 /

SA absoluut 1 1 6 1 9 8 15

SA % 6,67 6,67 40,00 6,67 / 53,33 /

Tabel 3: aanspreektitels uit de 15de eeuw per brontype.

Bij de mannen komt de titel heer het vaakst voor. Verder wordt ook de titel meester vernoemd. Heer was een titel die verschillende betekenissen kon dragen. In de meeste gevallen ging het om iemand die het priesterambt vervulde, maar het kon ook iemand zijn die een functie in de stadsmagistraat bekleedde. 284 Meester werd meestal gebruikt om iemand aan te duiden die een universitaire opleiding had genoten. Ook als die persoon niet afgestudeerd was, kreeg hij nog steeds de titel meester. Maar ook deze aanspreektitel had een tweede betekenis. Een meester kon immers ook iemand zijn uit de hiërarchie van de ambachtswereld.285 Als men de titel meester gebruikte, verviel de titel heer. Dit heeft als gevolg dat het aantal priesters waarschijnlijk nog hoger lag.286 Adellijke titels werden niet teruggevonden in het bronmateriaal.287 Als de titels bij de mannen al weinig onthullen, zeggen de aanspreektitels bij de vrouwen nog minder. Joncfrouwe was een term met een zeer verscheidene invulling: ongehuwde vrouw, jong meisje, meisje van goede stand, getrouwde vrouw of religieuze vrouw.288 Hier valt dus amper betekenis uit af te leiden. De adellijke variant mijn joncfrouwe werd niet teruggevonden in het bronmateriaal. Weduwe ten slotte was niet zozeer een titel die wees op sociale afkomst, maar het zegt wel iets over het positie van deze vrouwen in de samenleving. De rekeningen en het obituarium zijn ook hier weer het minst nauwkeurig. Bij 44 procent van de jaargetijden in de rekeningen staat een titel. Hierbij moet wel gezegd worden dat deze zeer onregelmatig zijn. Het hing vooral af van de ijver van de klerk of hij de titels noteerde of niet. Bij het obituarium staat er in 42 procent van de records een of meerdere titels. Bij de stichtingsakten werd de titel joncfrouwe veruit het meest gebruikt, met zes van de negen vermeldingen. Het is echter vreemd dat hier zeer weinig mannelijke titels in voorkwamen. Toch zijn het de stichtingsakten waarin de meeste titels voorkwamen: namelijk in 53 procent van de gevallen. Het ontbreken van mannelijke titels is waarschijnlijk te verklaren vanuit het lage aantal stichtingsakten. Hierdoor zijn de resultaten die we uit de akten halen, minder representatief. Naast de aanspreektitel kan ook het beroep iets zeggen over de sociale afkomst van de stichters. In het bronmateriaal waren er negentien vermeldingen terug te vinden van beroepen. Deze gegevens zijn weergegeven in tabel 4. Eén priester werd zowel aangeduid in het obituarium als in zijn stichtingsakte. Vandaar dat deze in de kolom Samen maar eenmaal werd meegeteld. De rekeningen werden niet in de tabel opgenomen aangezien er in deze bron nergens een beroepsvermelding werd 284

TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 631. TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 632. 286 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 632. 287 Bijvoorbeeld Jonckheer, mijn Heer, Mer of Ridder. (TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 632.) 288 TRIO, Volksreligie als spiegel, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 630. 285

45

teruggevonden. Er werd wel een extra kolom ‘Extra’ aan toegevoegd. Dit zijn beroepsvermeldingen van personen die teruggevonden werden in andere bronnen.289 Hier was het niet nodig het verschil te maken tussen het aantal vermeldingen en het aantal records met vermeldingen aangezien er nergens een jaargetijde werd teruggevonden met meerdere beroepsvermeldingen. Ook werden hier geen percentages bijgegeven in de tabel aangezien het over kleine aantallen gaat. Dit zou de tabel alleen maar nodeloos ingewikkeld maken zonder een meerwaarde toe te voegen.

Priester Kapelaan Kanunnik Hulppriester Ontvanger Kerkmeester Schepen Totaal vermeldingen Totaal aantal records

OB 5 5 1 0 0 0 0 11 63

SA 1 0 0 0 0 0 0 1 15

Extra 1 0 0 1 1 2 1 6 /

Samen 6 5 1 1 1 2 1 17 /

Tabel 4: vermeldingen beroepen en functies van de passieve stichters in de 15de eeuw per brontype.

De geestelijke functies overheersen overduidelijk, veertien van de zeventien vermeldingen betreffen een geestelijke. Als eerste zijn er het grote aantal vermeldingen naar de term priester; 35 procent van de vermeldingen betreft een priester. Dit is weliswaar geen echt beroep, het was eerder een status, maar het geeft toch een indicatie over het aantal geestelijken dat een jaargetijde inrichtte. Verder zijn er vijf kapelanen, één kannunnik, één hulppriester en één ontvanger. De ontvanger was geen geestelijke functie maar werd ook door een geestelijke waargenomen in de parochie.290 Het overgrote deel van de vermeldingen verwijzen dus naar geestelijke stichters. Hetzelfde werd reeds vastgesteld bij de titels. De niet geestelijke vermeldingen zijn zeer schaars; met twee op zeventien vermeldingen is dit een kleine minderheid. Deze vermeldingen zijn ook indirect waardoor het niet 100 procent zeker is of het wel over dezelfde persoon gaat. Het gaat over een kerkmeester en een schepen. Een schepenfunctie was een echt beroep maar kerkmeester was eigenlijk meer een eretitel dan een beroep. De personen die deze functies waarnamen, hadden hiernaast nog een dagelijkse baan en deden de functie in hun vrije tijd. Maar het geeft weer een indicatie over de afkomst van de stichters. De stichtingsakten geven maar zeer weinig informatie over de beroepen van de stichters. Er werd maar in één van de vijftien stichtingsakten een vermelding teruggevonden. Bij het obituarium staat er in zeventien procent van de records een beroep bij vermeld. Het is belangrijk om te beseffen dat niet alle stichters geestelijken waren. Op basis van deze gegevens zou je kunnen concluderen dat 82 procent van de stichters een geestelijke was. Dit is echter niet mogelijk, aangezien ongeveer de helft van de stichtingen werd gedaan door een vrouw of een echtpaar. Het is waarschijnlijk wel zo dat bij de mannelijke stichters, het overgrote deel geestelijken waren. Dit sluit aan bij ander onderzoek.291

289

Er werd gekeken naar de vermeldingen in de inventaris. Verder werden sommige personen genoemd in een stichtingsakte van een ander jaargetijde, als bijvoorbeeld getuige. 290 Zie 1.4.3 De Heilige-Geesttafel van de parochie. 291 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 150.

46

3.1.2 De actieve stichter Naast de passieve stichter was er dus ook een actieve stichter betrokken bij het jaargetijde. Het gaat hier over diegene die het jaargetijde inrichtte. In vele gevallen ging het om dezelfde persoon: die persoon stichtte dan voor zijn dood een jaargetijde voor zichzelf. Maar dit was niet altijd het geval, soms werd het jaargetijde door iemand anders gesticht. Het onderscheid tussen actieve en passieve stichter komt in het bronnenmateriaal alleen naar voren in de stichtingsakten. Zowel bij de rekeningen als in het obituarium werd de actieve stichter niet vermeld en valt het niet te achterhalen om wie het gaat. Dit betekent dat er niet veel materiaal beschikbaar is om deze actieve stichters te kennen. Er zijn voor de H.-Geesttafel immers maar vijftien stichtingsakten overgeleverd voor de 14de en de 15de eeuw samen.292 Op deze vijftien stichtingsakten zijn er twee vermeldingen van een actieve stichter die niet de passieve stichter is. Naast deze twee vermeldingen wordt er in het overzichtsdocument uit de 14 de eeuw ook eenmaal melding gemaakt van een actieve stichter die verschilde van de passieve stichter. Het gaat om het jaargetijde van de priester Jan Amman dat gesticht werd door Gillis van Erleghem. Verder stonden hier geen gegevens bij dus het was niet mogelijk om de relatie tussen Gillis en Jan te achterhalen. De twee vermeldingen in de stichtingsakten waren uitgebreider. Als eerste was er het jaargetijde van Jacob Bentin.293 Dit jaargetijde werd in 1468 gesticht door de erfgenamen van Jacob Bentin. In de stichtingsakte werd verder genoteerd dat zij handelden op uitdrukkelijke wens van Jacob. Het was dus de wens van de overledene dat er een jaargetijde gesticht zou worden. Verder werd er ook gezegd dat het jaargetijde opgedragen werd aan de overleden Jacob en aan zijn erfgenamen. Dus ook de actieve stichters werden herdacht in de viering. De tweede stichtingsakte met een actieve stichter was deze van Wouter van Loo en Lijsbette Weytine.294 Dit jaargetijde werd in 1452 gesticht door Kerstine van Loo, hun dochter. Het ging hier dus om een vrouw die optrad als actieve stichter. Nergens staat er hier vermeld dat het de wil van de ouders was dat hun dochter dit jaargetijde stichtte. Kerstine leek dus meer uit eigen beweging te handelen dan de erfgenamen van Jacob Bentin, die slechts de wens van Jacob uitvoerden. In beide gevallen ging het om directe familieleden die een jaargetijde stichtten en ook in alle twee de gevallen waren het de erfgenamen. Was het misschien zo dat een jaargetijdenstichting bij erfenissen soms werd opgenomen als clausule om te kunnen erven? De vermeldingen bij Jacob Bentin doen vermoeden dat dit een motief was voor de actieve stichters. Bij Wouter van Loo leek zijn dochter meer uit eigen initiatief op te treden dan dat het de uitvoering van een wilsbeschikking betrof.

3.1.3 Familie en vrienden Naast de actieve en de passieve stichter werden er soms ook nog andere personen vermeld aan wie de viering was opgedragen. Het verschil met een jaargetijde dat aan meerdere personen was opgedragen, is zeer klein maar meestal ging het om personen die apart van de stichter(s) vernoemd werden. Vooral bij de stichtingsakten is dit verschil duidelijk, bij het obituarium is deze scheidingslijn vager. Er zijn 25 jaargetijden waarbij het jaargetijde nog aan andere personen was opgedragen. In het totaal gaat het om 40 vermeldingen dus vaak werden er meerdere personen in één jaargetijde vermeld. De vermeldingen zijn weergegeven in tabel 5. Ook hier werd het onderscheid gemaakt

292

Zie 2.2 Stichtingsakten. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 713, stichtingsakte Jacob Bentin, 17 september 1468. 294 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 708, stichtingsakte Wouter van Loo, 24 oktober 1452. 293

47

tussen het obituarium en de stichtingsakten. De rekeningen werden buiten beschouwing gelaten omdat deze geen informatie verschaffen over deze personen.

dochter echtgenote ouders erfgenamen kinderen vrienden zus broer nicht familie alle zielen vrienden en maghen totaal vermeldingen records met vermeldingen totaal aantal records

OB absoluut 5 2 9 1 3 1 3 3 1 0 0 0 28 17 63

OB % 17,86 7,14 32,14 3,57 10,71 3,57 10,71 10,71 3,57 0,00 0,00 0,00 / 26,98 /

SA 1 2 1 1 1 0 0 0 0 1 3 2 12 9 15

SA % 8,33 16,67 8,33 8,33 8,33 0,00 0,00 0,00 0,00 8,33 25,00 16,67 / 60,00 /

Tabel 5: andere personen vermeld bij de jaargetijden in de 15de eeuw per brontype.

Bij de stichtingsakten waren er in het totaal zes van de vijftien stichtingsakten waarbij geen enkele vermelding werd teruggevonden. Dit betekent dat er bij 60 procent van de stichtingsakten wel andere personen werden vermeld. Bij het obituarium bedraagt dit maar 27 procent, namelijk zeventien records op een totaal van 63. Het vermelden van andere personen gebeurde dus veel vaker in de akten dan in het obituarium. In de meeste gevallen betrof het directe familie: ouders, kinderen of (overleden) echtgenote. Deze groep samen vertegenwoordigt ruim 67 procent van de vermeldingen in het obituarium en 41 procent bij de akten. Verder waren er nog vermeldingen terug te vinden naar andere familiebanden: broer en zus werden in het obituarium ook vier maal vermeld maar werden nooit vermeld in de stichtingsakten. Eenmaal werd ook de nicht genoemd. Naast deze specifieke verwijzingen waren er ook nog de meer algemene verwijzingen. Het ging dan om de erfgenamen en de familie. Deze werden relatief weinig herdacht: 3,5 procent bij het obituarium en 17 procent bij de stichtingsakten. Verder was er de algemene bewoording vrienden en maghen. Dit was een standaardformulering in de laatmiddeleeuws samenleving en sloeg op de ruime familie. Het ging evenwel over een strikt afgebakende en hiërarchische groep. De specifieke grenzen van deze groep werden naar alle waarschijnlijkheid bepaald door de vierde Germaans-kanonieke graad. Hiertoe behoorden de afstammelingen van dezelfde betovergrootouder of de kleinkinderen van volle neven.295 Het was een groep die in de praktijk ook een zekere macht kon uitoefenen. Zo volgden de schepenen inzake voogdij en wezenzaken bijna altijd de wensen van de vrienden en maghen.296 De enige vermeldingen die dus niet op familie sloegen zijn de termen vrienden en alle zielen. Samen vertegenwoordigen zij tien procent van alle vermeldingen. De term alle zielen werd drie keer 295 296

DANNEEL, Weduwen en wezen, 418. DANNEEL, Weduwen en wezen, 419.

48

teruggevonden in de stichtingsakte maar werd nergens vermeld in het obituarium. Dit doet vermoeden dat het om een standaardformulering ging die in de praktijk weinig effect had. Verder was er nog één vermelding naar vrienden zonder dat het om de standaardverwoording van vrienden en maghen ging. Het was duidelijk een vaak voorkomende praktijk om bij een jaargetijde mensen die je nauw aan het hart lagen, te herdenken. Lauwers wees in zijn boek op de evolutie binnen deze herdenkingen. Waar aanvankelijk het de voorouders waren die mee herdacht werden, vielen deze vanaf de 13 de eeuw volledig weg.297 En ontstond een nieuwe sociale solidariteit waarbij er meer en meer verwijzingen opdoken naar vrienden. Deze term kwam ervoor nooit voor. Maar Lauwers relativeert dit zelf direct omdat de term vrienden ook een verwijzing kon zijn naar de ouders. 298 De overgrote meerderheid van de vermeldingen ging nog steeds over familie. Het is wel zo dat de meeste vermeldingen specifiek werden. Men herdacht de ouders, kinderen, echtgenote of zuster maar in bijna alle gevallen ging het om specifieke personen.

3.1.4 De motivatie Een belangrijk aspect van een jaargetijdenviering is de motivatie van de stichter. Waarom richtte iemand een jaargetijde in? Over deze vraag is er al zeer veel inkt gevloeid en zal er ook nog veel inkt vloeien. Het is immers zeer moeilijk om hier uitsluitsel over te krijgen. In de stichtingsakten worden immers wel motivaties vernoemd maar dit zijn eerder standaardformuleringen dan dat ze de echte reden van de stichter weergeven.299 Het debat kristalliseert zich in twee kanten: werden de jaargetijden gesticht uit religieuze overtuiging of was het enkel een manier om de sociale positie van de stichter duidelijk te maken? Een jaargetijde was immers een zeer publieke vertoning waarbij je alles uit de kast haalde om je zielenheil veilig te stellen. De gemeenschap zag dus duidelijk hoeveel je je kon veroorloven. Niemand twijfelt aan de sociale kant van jaargetijden, het is eerder de vraag of het alleen uit sociale overwegingen was of dat de religieuze component wel degelijk een belangrijke rol speelde. Trio benadrukt in zijn werk de oprechte vrees die men in de middeleeuwen koesterde voor het vagevuur. Een jaargetijde was één van de middelen bij uitstek om deze tijd te verkorten. 300 Hij wijst echter ook op de prestigieuze en sociale kant van de stichtingen. Dit komt vooral naar boven bij zijn studie naar het jaargetijde van Pieter Lansaem in Ieper.301 Dit was een zeer rijkelijke dienst waarbij alles uit de kast werd gehaald. Een voorbeeld van de tweede benadering is het werk uit 2011 van Andrew Brown over de Civic Religion. Hij ziet in de jaargetijden een uitdrukking van deze Civic Religion. In zijn werk komen de verschillende aspecten van de dienst dan ook amper aan bod. De nadruk ligt duidelijk op de betekenis van dit jaargetijde voor de gemeenschap en welke boodschap er uitgezonden werd. De motivaties zijn alleen terug te vinden in de stichtingsakten. Deze motivaties werden weergegeven in tabel 6.

297

LAUWERS, ‘La mémoire des ancêtres’, 377. LAUWERS, ‘La mémoire des ancêtres’, 377. 299 J.A. MOL kwam tot dezelfde conclusie na een studie over testamenten. (MOL, Zorgen voor Zekerheid, 178.) 300 TRIO, ‘De instelling van jaargetijden’, 31. 301 TRIO, ‘De stichting Lansaem’. 298

49

SA absoluut Geloof Zielenheil Aelmoessene Wil overledenen Totaal vermeldingen Records met vermeldingen Totaal aantal records

SA % 6 4 3 1 14 10 15

42,86 28,57 21,43 7,14 / 66,67 /

Tabel 6: vermeldingen van motivaties in de stichtingsakten uit de 14de en 15de eeuw.

Tien van de vijftien stichtingsakten vermelden één of meerdere motivaties van de stichters. Dit is dus 66 procent. Zes personen vermelden uitdrukkelijk het geloof als motivatie voor hun stichting.302 Vaak gaat het hier om de zinsnede Ter eere Gods. Vier stichters geven de zorg voor hun zielenheil als reden.303 Drie personen vermelden de aelmoessene als motivatie en er is nog één verwijzing dat het gaat om de uitvoering van de wil van de overledene.304 Maar deze vermeldingen zeggen dus weinig over de echte beweegredenen van de stichters. Het gaat eerder over standaardbewoordingen. De Smet geeft in haar onderzoek nog andere vermeldingen weer. Zo zijn er bijvoorbeeld stichters die als motivatie hebben om vergiffenis te krijgen voor hun winstbejag tijdens hun leven. Dit doen ze dan door hun geld te spenderen aan een jaargetijde.305 Maar de Smet vermeldt niet dat hier om uitdrukkelijk vermelde motivaties gaat en dat deze niet zomaar gelijk kunnen gesteld worden aan de echte beweegredenen van de stichters. Het is waarschijnlijk zo dat zowel het sociale als het religieuze motief bij de individuele stichters in meer of mindere mate aanwezig waren. Zeker bij personen van een hoge sociale klasse was het zo dat een jaargetijde een manier was om zich te onderscheiden van de rest en om de positie van hun familie binnen de stad te bevestigen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de al vernoemde Pieter Lansaem in Ieper. De familie Lansaem had haar rijkdom verworven via de bierhandel. Bij Pieter Lansaem zal zich dat in 1442 ook uiten in politieke macht. Vanaf dan tot aan 1470 zat hij bijna onafgebroken in de Ieperse magistraat.306 Hij behoorde duidelijk tot de absolute toplaag van de stedelijke samenleving. Dat hij dan ook koos voor een uitgebreid en groots jaargetijde kan perfect verklaard worden vanuit zijn sociale positie in de stad. Maar dit kan moeilijk het geval zijn bij de kleinere stichtingen uit de Onze-Lieve-Vrouweparochie. Enkele jaargetijden waren immers zeer bescheiden van omvang.307 Het bestaan van deze simpele, niet opzichtige jaargetijden wijst erop dat er meer speelde dan alleen sociaal prestige. Waarschijnlijk was het voor veel mensen zo dat een religieuze bekommernis wel degelijk meespeelde.

302

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 688, 697, 698, 699, 708 en 720, stichtingsakten, 14de-15de eeuw. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 688, 689, 697 en 720, stichtingsakten, 14de-15de eeuw. 304 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 696, 720 en 725, stichtingsakten, 14de-15de eeuw; RAG, Kerk OLV-SintPieters Gent, 713, stichtingsakte Jacob Bentin, 17 september 1468. 305 DE SMET, Ter lavenesse mynre, 168. 306 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 13. 307 Zie 3.2.2 De Duur. 303

50

3.2 Dienst 3.2.1 De datum De exacte data van de jaargetijden zijn gekend via het obituarium of door een stichtingsakte. De grote vraag is of hier bepaalde patronen in terug te vinden zijn. Verkozen mensen bepaalde feestdagen of was de keuze voor de datum eerder arbitrair? In Grafiek 2 staat de spreiding van de jaargetijden over het ganse jaar. Op het eerste zicht is er niet direct één bepaalde periode die er uit springt. Het gaat over een redelijke spreiding over het ganse jaar.

8

Jaargetijden per maand

7

Aantal Jaargetijden

6 5 4 3 2 1 0

Grafiek 2: Spreiding van de jaargetijden bij de armentafel van de OLV-parochie in de 15de eeuw.

Om na te gaan of men een voorkeur gaf aan feestdagen zijn de dagen van de jaargetijden vergeleken met de meest gevierde feestdagen in de parochie.308 Er zijn drie jaargetijden die plaatsvonden op een vaste feestdag: één jaargetijde op 15 augustus, één op 29 september en één op 25 december.309 Dan is er ook nog één stichtingsakte waarin staat vermeld dat het jaargetijde moest gehouden worden op een veranderlijke feestdag, namelijk met Heilige Sacramentsdag.310 Er zijn dus vier jaargetijden die gevierd werden op een feestdag. Dit is op 93 jaargetijden duidelijk een minderheid. Trio stelde dat er geen jaargetijden plaatsvonden op kerkelijke hoogdagen en dat ook zon- en feestdagen zoveel mogelijk werden vermeden. 311 Een voorbeeld hiervan is de stichtingsakte

308

TRIO, Volksreligie als spiegel, 148. Respectievelijk Onze-Lieve-Vrouwe-Hemelvaart, de feestdag van de heilige Michiel en kerstdag. 310 de de RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 726, stichtingsakte Luc Meere en echtgenote, eind 15 – begin 16 eeuw. 311 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 151. 309

51

van Lieven Coole en Lijsbette Hussche.312 Hierin is een clausule opgenomen dat indien het jaargetijde op een zondag zou vallen, de dienst de zaterdag ervoor zou worden ingericht. Hier staat dus expliciet vermeld dat men het jaargetijde niet op zondag zou laten doorgaan. Er waren echter wel degelijk jaargetijden die plaatsvonden op kerkelijke hoogdagen. Het jaargetijde op kerstdag is hier een voorbeeld van. Het zal inderdaad wel zo zijn dat men dit zoveel mogelijk probeerde te vermijden. Om een beter zicht te krijgen op de keuzes van de stichters zal er gekeken worden naar de stichtingsakten. Als er hier een datum voor het jaargetijde in vermeld staat, is er meer kans dat de stichter effectief die datum heeft uitgekozen. De dag van het jaargetijde werd immers mee bepaald door praktische zaken, zoals de beschikbaarheid van de kerk.313 Dit zal vooral meegespeeld hebben naar het einde van de 15de eeuw wanneer het aantal jaargetijden toenam. Op dertien stichtingsakten zijn er slechts vier die vermelden op welke dag het jaargetijde moest plaatsvinden. Het is duidelijk dat de dag van de viering geen primaire zorg was voor de meeste stichters. Als eerste is er Wouter van Loo. Hij bepaalde in zijn stichtingsakte uit 1452 dat de vigilie van zijn jaargetijde moest plaatsvinden op Sint-Michielsdag en het jaargetijde de dag erna.314 Hier was het dus de vigilie die gericht was op een feestdag en niet het jaargetijde.315 Ook Luc Meere richtte zich voor het kiezen van een datum op een feestdag. Hij koos ervoor om zijn jaargetijde te laten plaatsvinden op Sacramentsdag, een veranderlijke feestdag.316 Jacob Bentin besliste dan weer dat zijn jaargetijde moest plaatsvinden op een bepaalde dag in september.317 De exacte datum valt helaas niet te achterhalen, er staat een witruimte waar de datum zou moeten staan. Het is dus niet duidelijk of het hier over een feestdag gaat of een willekeurige dag in september. Als laatste is er dan Matijs Reyns. Hij stichtte een jaargetijde in 1489 en vermeldde in de stichtingsakte uitdrukkelijk dat het jaargetijde diende gevierd te worden op zijn sterfdag.318 In de literatuur is er vaak geopperd dat het jaargetijde steeds plaatsvond op de overlijdensdag van de stichter maar waarschijnlijk is het zo dat er meer zaken meespeelden.319 Ook de gegevens uit dit onderzoek bevestigen dit. Er werd immers maar één expliciete vermelding naar terug gevonden. Binnen het kader van dit onderzoek is het helaas niet mogelijk na te gaan of er nog andere jaargetijden plaats vonden op de sterfdag van de stichter. Er zijn nergens in de bronnen sterfdata vermeld. Maar het feit dat maar één op de dertien stichtingsakten vermeldde dat het jaargetijde diende door te gaan op de sterfdag en dat drie andere dit expliciet niet doen, betekent dat het fout is de dag van het jaargetijde gelijk te stellen aan de sterfdatum. Als laatste is het belangrijk om op te merken dat er wel degelijk twee jaargetijden op één dag konden plaatsvinden. Hiervan zijn in het obituarium drie gevallen terug te vinden. Het gaat hier echter alleen om de jaargetijden die georganiseerd werden door de armentafel. Als men alle jaargetijden uit het obituarium in ogenschouw neemt, stijgt dit aantal enorm. In het totaal zijn er in de parochie veertien dagen waarop meerdere jaargetijden gevierd werden. Meestal gaat het om twee jaargetijden maar eenmaal zijn het drie jaargetijden en nog een andere keer zelfs vier jaargetijden op één dag. 312

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 725, stichtingsakte Lieven Coole en echtgenote, 5 april 1495. TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 151. 314 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 708, stichtingsakte Wouter van Loo, 24 oktober 1452. 315 Zie 3.2.3 De kenmerken. 316 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 726, stichtingsakte Luc Meere en echtgenote, eind 15de – begin 16de eeuw. 317 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 713, stichtingsakte Jacob Bentin, 17 september 1468. 318 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 720, stichtingsakte Matijs Reyns, 27 september 1489. 319 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 151. 313

52

Een verklaring voor dit fenomeen ligt niet direct voor handen. Het is ook nog niet voldoende bestudeerd geweest in de literatuur. Een mogelijke hypothese zou zijn dat er na verloop van tijd zoveel jaargetijden te vieren waren in de parochie dat men niet anders kon dan ze samen te groeperen. Dit wordt echter tegengesproken door de gegevens uit het obituarium. Er waren immers nog meer dan voldoende lege dagen terug te vinden. Het is dus niet zo dat alle dagen al bezet waren. Het is mogelijk dan men bepaalde dagen verkoos voor een jaargetijde of dat andere dagen net vermeden werden voor een bepaalde reden. Misschien omdat op deze dagen vaak een veranderlijke feestdag werd gevierd? Om dit vraagstuk op te lossen is er echter verder onderzoek nodig. Het is niet duidelijk hoe dit dan praktisch werd aangepakt. Waren de vieringen dan op een ander moment van de dag of ging er dan één jaargetijde door in een zijkapel van de kerk en niet voor het hoofdaltaar omdat dit al bezet was? Ook dit is niet helemaal duidelijk.

3.2.2 De duur De meeste jaargetijden waren eeuwigdurend van karakter. Dit betekent dat ze in theorie eeuwig ingericht werden. Dit werd dan ook vaak vermeld in de stichtingsakte. Een voorbeeld hiervan is de stichtingsakte van Wulfaert van Steelant.320 Hij sticht een eewelic erfachtich jaerghetide. Maar het is niet zo dat alle stichtingsakten eeuwigdurend waren. Zo zijn er twee verwijzingen teruggevonden naar jaargetijden die voor een beperkte duur werden ingericht. Zo geeft Bernaerd de Wierd een bedrag aan de armentafel voor zes jaar lang.321 Ook Cleec van Wiseghem geeft een bedrag aan de armentafel voor een jaargetijde en doet dit negen jaar lang.322 Het was dus mogelijk om een jaargetijde in te richten voor een beperkt aantal jaren. Hierbij werd er dan een bedrag geschonken aan de armentafel in plaats van een rente die jaarlijks geld opleverde. Waarschijnlijk waren er veel meer van deze tijdelijke jaargetijden maar hiervan zijn amper sporen terug te vinden in de bronnen net doordat deze jaargetijden beperkt waren in tijd.323 Verder is er ook een stichtingsakte waarbij de clausule is opgenomen dat het jaargetijde niet ingericht diende te worden als de rente niet voldoende (meer) opbracht. Het gaat om de stichtingsakte van Kateline en Jan van den Broucke. 324 De clausule zegt dat indien het goed niet voldoende opbracht door bijvoorbeeld brand, de armentafel werd ontheven van haar plicht om het jaargetijde in te richten totdat de rente opnieuw op peil was. Het is waarschijnlijk ook zo dat er verschillende jaargetijden na verloop van tijd werden ingeperkt of werden opgeheven.325 In het obituarium zijn hiervan enkele sporen terug te vinden. Het gaat om enerzijds het jaargetijde van Jan Hardele en anderzijds de viering van Lieven van Waes en zijn vrouw Kateline Becs samen met hun dochter. 326 Het jaargetijde van Jan Hardele is doorstreept geweest in het obituarium. Dit is een indicatie dat de instelling op een bepaald moment deze viering niet meer uitvoerde. Mogelijk leverde de geschonken rente niet meer voldoende op om het jaargetijde nog te onderhouden. Dit is waarschijnlijk het geval voor Jan Hardele maar niet voor Lieven van Waes. Hier werd de passage immers niet volledig doorgehaald. In dit geval zal het dus eerder om een aanpassing

320

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 698, stichtingsakte Wulfaert van Steelant, 16 oktober 1425. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 840, beschrijvingen van stichtingen, 14de eeuw. 322 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 840, beschrijvingen van stichtingen, 14de eeuw. 323 TRIO, ‘De zorg voor lichaam’, 242. 324 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 688, stichtingsakte Kateline en Jan van den Broucke, 6 oktober 1349. 325 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 151. 326 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 15r en 31v. 321

53

of correctie gaan of werd er maar een gedeelte van de verplichtingen weggelaten en niet het gehele jaargetijde. In de rekeningen zijn meer bewijzen terug te vinden van jaargetijden die maar een beperkte periode werden ingericht. Het is mogelijk om voor de periode waarvan de rekeningen zijn overgeleverd jaar na jaar te bestuderen welke jaargetijden er werden georganiseerd en welke niet. De grote vaststelling is dat het beeld dat hierdoor ontstaat veel dynamischer is dan verwacht. Er waren verschillende jaargetijden die enkele jaren niet in de rekeningen verschenen en dan weer opdoken. Een voorbeeld hiervan is het jaargetijde van jonkvrouw van Moeregem. Dit jaargetijde verscheen in de rekeningen vanaf 1462-1463 maar verdween dan vanaf 1463-1464 om dan drie jaar later terug op te duiken in 1466-1467. Vervolgens bleef dit jaargetijde in de rekeningen consequent verschijnen tot in 1527-1528, het laatste jaar dat bestudeerd werd. Dit is een interessant voorbeeld omdat er van deze stichting ook een stichtingsakte werd overgeleverd.327 In deze stichtingsakte stond duidelijk vermeld dat het om een eewelec jaerghetide ging. Verder was er ook nergens een clausule terug te vinden van wat er moest gebeuren indien de rente niet betaald kon worden. Dus hoewel de stichtingsakte vermeldde dat dit jaargetijde eeuwig diende ingericht te worden, verdween het toch voor drie jaar uit de rekeningen. De reden waarom dit jaargetijde uit de rekeningen verdween, is niet volledig duidelijk. Waarschijnlijk bracht de rente niet genoeg op om het jaargetijde die jaren in te richten. In de stichtingsakte stond dat jonkvrouw van Moeregem een rente van 6 lb. par. schonk aan de armentafel in ruil voor haar jaargetijde. Haar jaargetijde kostte de armentafel echter gemiddeld maar 1 lb. 17 s. 6 d. par. Werd het jaargetijde niet ingericht als de rente onder de 6 lb. par. daalde of als de rente de kost van het jaargetijde niet meer kon dragen?328 Van zodra de rente weer voldoende opleverde, werden de vieringen gewoon hervat. Dus ook zonder het opnemen van een uitdrukkelijke clausule werden jaargetijden soms tijdelijk opgeschort. Er zijn ook voorbeelden terug te vinden van jaargetijden die volledig verdwenen uit de rekeningen tussen 1462 en 1499. In het totaal gaat het om negen jaargetijden die ergens in de loop van de 15 de eeuw verdwenen uit de rekeningen. In 1462-1463 stond het jaargetijde van Pieter de Grutere nog in de rekeningen van de H.-Geesttafel. Vanaf 1463-1464 verdween dit jaargetijde uit de rekeningen en kwam ook niet meer terug. Van dit jaargetijde is helaas geen stichtingsakte bekend dus het is niet duidelijk of het hier over een eindig jaargetijde ging of dat de rente te hard gedaald was in waarde en men daarom besliste om het jaargetijde op te heffen. Bij deze negen jaargetijden zijn er twee die wat speciaal zijn. Zowel het jaargetijde van Kateline Scraemen en van jonkvrouw van Wallebeke zijn maar in één enkele jaarrekeningen terug te vinden.329 Werden deze jaargetijden maar één jaar ingericht? En wat was de oorzaak hiervan? Het lijkt onmogelijk dat de rente na één jaar al zover gedaald was dat het jaargetijde niet meer kon ingericht worden. Hebben deze twee vrouwen dan beide een jaargetijde gesticht voor maar één jaar? En gebeurde dit dan vaker of was dit uitzonderlijk? Zonder meer gegevens is het moeilijk om hier antwoord op te geven.

327

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 699, stichtingsakte Margriete van Moeregem, 15 februari 1429. Een andere vraag die deze vaststelling oproept is wat er gebeurde met de rest van het geld. Dit komt aan bod in hoofdstuk 4.2. 329 Namelijk de jaarrekening van 1465-1466. (RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 552, rekening H.-Geesttafel, 1462-1466.) 328

54

3.2.3 De kenmerken330 In dit onderdeel zullen de verschillende kenmerken van een jaargetijdenviering besproken worden. Hierop is één grote uitzondering: de armenzorg. Deze komt aan bod in hoofdstuk 4 en zal hier dus niet besproken worden. Het is niet de bedoeling een uitvoerige beschrijving van de liturgische onderdelen te geven maar eerder vast te stellen uit welke onderdelen een jaargetijde kon bestaan. Ondanks de grote verscheidenheid is het mogelijk om een soort van traditioneel verloop vast te stellen. Een dergelijk ‘standaard’ jaargetijde bestond uit een vigilie de dag voordien, een requiemmis en een nadienst waarbij psalmen werden gezongen, zo mogelijk aan het graf. 331 Ook werd het steeds meer de gewoonte om een gezongen mis te houden. 332 In tabel 7 staan al deze kenmerken opgesomd samen met het aantal vermeldingen.

Vigilie Bezoek aan het graf Clementissime Miserere mei Collecte Offerkaarsen Totaal vermeldingen Records met vermeldingen Totaal aantal records

OB 32 12 11 11 8 14 88 35 63

OB % 50,79 19,05 17,46 17,46 12,70 22,22 / 55,56 /

SA 7 5 5 0 4 4 25 10 15

SA % 46,67 33,33 33,33 0,00 26,67 26,67 / 66,67 /

Tabel 7: Kenmerken bij de viering per brontype voor de 15de eeuw.

Voor het jaargetijde werd dus een voordienst ingericht, een vigilie genaamd. Dit was in oorsprong een nachtelijke gebedsdienst, ter voorbereiding van de feestdag de volgende dag.333 Deze dienst werd echter in de late middeleeuwen steeds vervroegd, tot zelfs de ochtend. 334 Deze voordienst werd pas vanaf het begin van de 15de eeuw meer regelmatig ingevoerd bij jaargetijden.335 Maar een vigilie was al langer bekend en ging terug op de nachtelijke voorbereidingen op de Eucharistieviering. De kern van een vigilie waren psalmen, gebeden en lezingen.336 Deze voordienst kon plaatsvinden vlak voor de eigenlijke misviering maar kon ook de avond voordien ingericht worden. In het obituarium zijn er 32 jaargetijden terug te vinden waarbij er een vigilie werd gehouden. Bij de stichtingsakten werd de vigilie dan weer uitdrukkelijke vermeld in zeven van de acht akten. Het lijkt er dus op dat er bij zeker de helft van de jaargetijden een vigilie werd ingericht. Een vigilie was dus gebruikelijk bij een jaargetijde en kon bestaan uit drie of negen lessen.337 In de bronnen is er één vermelding terug te vinden van een vigilie bestaande uit drie lessen en negen vermeldingen van een vigilie bestaande uit negen lessen. 330

Er wordt hier gewerkt met een totaal van 67 jaargetijden. TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 144. 332 BURGESS, ‘A service for the Dead’, 187. 333 P.C.I., ‘Vigilie’, 2815. 334 P.C.I., ‘Vigilie’, 2816. 335 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 45. 336 NOLET EN BOEREN, Kerkelijke instellingen, 237. 337 Een ‘les’ is een lezing tijdens het officie van een passage uit het Oude Testament, het Nieuwe Testament of de geschriften van de Kerkvaders. (HOLLAARDT, ‘Lezingen in het officie’, 1513-1519). 331

55

Een ander element van verschillende vieringen is het bezoek aan het graf. Was het graf van de overledene aanwezig in de kerk, dan werd dit graf vaak versierd met kaarsen, een pelder of bloemen.338 Was dit niet zo dan werd er nadienst gehouden aan het graf zelf.339. Dit werd duidelijk minder gedaan dan een vigilie: bij ongeveer 30 procent van de jaargetijden werd er een bezoek aan het graf gebracht. De invulling van deze dienst aan het graf kon nog verschillen. Vaak werden hier dan psalmen gezongen. Er zijn ook drie vermeldingen van de koster die betaald werd om ‘water’ naar het graf te dragen. Het gaat hier over de praktijk om het graf met wijwater te besprenkelen bij de nadienst. De misviering kon ook nog uitgebreid worden met andere elementen. Er zijn ondermeer vermeldingen terug gevonden naar het gezang Clementissime, Miserere Mei en de Collecte. Clementissime is een extra aanvulling, maar om welke zang het gaat, is niet duidelijk.340 De Miserere Mei is psalm 50 in de Willibrord vertaling en is de eerste psalm van de lauden in het officie van de overledenen.341 De Collecte ten slotte is een gebed uitgesproken door priesters als samenvatting van de gebeden van de gelovigen.342 Deze elementen konden aan de verschillende onderdelen van het jaargetijde toegevoegd worden maar alle vermeldingen in het bronmateriaal werden teruggevonden bij het grafbezoek. Vandaar dat de percentages van deze gebeden zo dicht liggen bij het percentage van het grafbezoek. Er werden vaak ook offerkaarsen voorzien bij het jaargetijde. Het is belangrijk het onderscheid te maken met de kaarsen die waren bedoeld om het graf te versieren, indien dit in de kerk aanwezig was.343 Net zoals bij het grafbezoek gaat het hier om 23 procent van de jaargetijden. Soms werd er ook een muntstuk in de kaarsen gestoken. Het gaat hier dan meestal over 1 of ½ d. par. 344 Een gemiddelde prijs voor een wassen kaars was 2 s. par. per kaars, hoewel deze prijs kon verschillen naargelang de grootte en kwaliteit van de was.345 In de bronnen staan twee vermeldingen van kaarsen van 4 d. par. en één vermelding van kaarsen van 2 d. par. 346 Dit is dus een aanzienlijk lager bedrag. Meestal gaat het om een beperkt aantal kaarsen maar er zijn ook enkele vermeldingen van meer kaarsen. Zo moest elke aanwezige bij het jaargetijde van Avezoete Potghieters één kaars offeren. En Jacob Annaert en Christina zijn echtgenote trokken 24 s. par. uit voor offerkaarsen.347

3.2.4 De grootte Jaargetijden zijn een heel diverse groep. Als stichter kon je zelf bepalen welke elementen je er wel in wilde en welke niet. Dit zorgde ervoor dat er een grote verscheidenheid en diversiteit ontstond bij de jaargetijden.348 Om hierop meer vat te krijgen, werden de jaargetijden opgedeeld in zes verschillende categorieën: van nul tot vijf. Categorie nul zijn de basisjaargetijden, zonder extra’s. Categorie vijf zijn dan weer jaargetijden waarbij alle kenmerken aanwezig zijn, een zeer uitgebreide 338

TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 49. LENTZE, ‘Begräbnis und Jahrtag’, 331. 340 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 127. 341 ROUX, ‘Miserere’, 686-687. 342 SPIERTZ,Van Aaertsbisschop, 60. 343 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 128. 344 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 47. 345 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 129. 346 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 6r, 12v en 33r. 347 r v RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 20 en 24 . 348 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 144. 339

56

viering dus. Er is rekening gehouden met verschillende factoren bij het bepalen van de categorie. Als eerste was er uiteraard de kostprijs: deze bepaalde voor een groot deel de grootte van het jaargetijde. Maar om een betere indeling te kunnen maken, werd er nog rekening gehouden met andere factoren. Bijvoorbeeld een vigilie, grafbezoek en offerkaarsen werden in rekening genomen. Allemaal elementen van een jaargetijde die hierboven werden besproken. Ook het aantal misdienaren die aanwezig waren, speelde een rol. Zo waren er jaargetijden waarbij enkel de priester vermeld staat, terwijl er bij andere jaargetijden tot zeventien dienaren werden ingehuurd. 349 Als laatste is er dan nog de aanwezigheid van armenzorg bij het jaargetijde. Al deze kenmerken speelde dus een rol bij het bepalen van de categorie van het jaargetijden. Het is belangrijk om te beseffen dat deze indeling achteraf werd toegepast en dus per definitie ontoereikend is. Ook is de kans reëel dat er jaargetijden in de foute categorie terecht zijn gekomen door het ontbreken van bepaalde gegevens. Waar mogelijk werd dit geprobeerd op te lossen door de kostprijs te vergelijken met het gemiddelde van de categorieën. Maar dit was niet altijd even duidelijk. Alle categorieën zullen hieronder kort besproken worden en staan weergegeven in tabel 8. categorie 0 1 2 3 4 5

aantal 6 31 20 16 14 7

gemiddelde kost 73 227 286 339 369 86410

Tabel 8: het aantal jaargetijde en de gemiddelde kost per categorie (in d. par.).

De laagste categorie is dus categorie 0. Het gaat hierbij om een zeer beperkte misdienst waarbij geen enkele van de kenmerken aanwezig is. In deze categorie zijn zes jaargetijden terug te vinden. De rente die bij deze jaargetijden werd gegeven, bedroeg gemiddeld 6 s. 1 d. par. Categorie 1 zijn dan nog steeds basisjaargetijden maar hierbij is er vaak één extra element aan de dienst toegevoegd. Het is zeer opmerkelijk dat het niet altijd om hetzelfde gaat. Als mensen dus moesten kiezen welke elementen ze er wel in wilden en welke niet, maakten verschillende mensen verschillende keuzes. Categorie 1 is ook de grootste categorie met 31 jaargetijden. De gemiddelde kostprijs bedroeg hier 18 s. 11 d. par. Dit is een aanzienlijke stijging in vergelijking met de laagste categorie. Categorieën 2 en 3 zijn de meer middelmatige jaargetijden. Het zijn geen kleine jaargetijden meer maar ze hebben niet voldoende kenmerken om als echt groot beschouwd te worden. In categorie 2 zitten 20 jaargetijden met een gemiddelde kostprijs van 1 lb. 3 s. 10 d. par. Categorie 3 bevat dan weer zestien jaargetijden met een gemiddelde kostprijs van 1 lb. 8 s. 3 d. par. Categorie 4 is al voor minder mensen weggelegd. Het gaat hier om jaargetijden die bijna aan alle kenmerken voldoen maar net niet aan allemaal. In deze categorie zitten veertien jaargetijden met een kostprijs van 1 lb. 10 s. 9 d. par. Dit is geen groot verschil met categorie 3. De grootste categorie is dan categorie 5. Het gaat hierbij om de jaargetijden die aan alle criteria voldeden. Het gaat om zeven jaargetijden. De gemiddelde kostprijs hier bedroeg 3 lb. 10 s. 10 d. par. Dit is een aanzienlijk verschil met de vorige categorie. Het is belangrijk op te merken dat er binnen deze categorie nog veel verschil is wat prijsklasse betreft. Het jaargetijde met de laagste kostprijs 349

Zie 3.3.1 Wie voor meer uitleg over de personen die betrokken waren bij de dienst.

57

binnen categorie vijf is dat van Jan van Roeselare met 1 lb. 16 s. par.; Lauwereis van der Leyen betaalde dan weer 7 lb. 8 s. par. voor zijn jaargetijde. Binnen het geheel van jaargetijden is er geen enkel jaargetijde te vinden dat van dezelfde grootorde is als dat van Pieter Lansaem in Ieper. Zijn jaargetijde kostte in totaal het equivalent van 7 à 8 jaarlonen van een geschoolde bouwvakker met volledige tewerkstelling.350 Het is dus niet zo dat de jaargetijden in categorie vijf de grootst mogelijke vieringen representeerden. Het gaat hier louter om de grootste jaargetijden binnen de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie.

350

TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 44.

58

3.3 Betrokken personen351 3.3.1 Wie De parochie in de late middeleeuwen had een complexe organisatie. Ook bij de eigenlijke viering van het jaargetijde waren verschillende personen betrokken. Maar hierin bestond veel variatie. Bij bepaalde jaargetijden was het alleen een priester en diaken terwijl andere jaargetijden alle mogelijke personen erbij betrokken. In wat volgt zullen al deze personen aan bod komen en zal hun taak in de parochie en bij de jaargetijden kort uitgelegd worden. In tabel 9 staan al deze dienaren opgesomd, met het aantal verwijzingen. Ook hier werd het onderscheid gemaakt per brontype. De rekeningen geven echter geen informatie over de dienaren en zijn dus ook niet terug te vinden in de tabel. Het obituarium geeft over de dienaren heel nauwkeurige informatie. In bijna 97 procent van de jaargetijden staan er hier immers dienaren bij vermeld. De stichtingsakten zijn hier veel minder nauwkeurig: maar 66 procent van de stichtingsakten vermelden de kerkelijke dienaren. Dit valt waarschijnlijk te verklaren vanuit het administratieve karakter van het obituarium.

pastoor priester priesters diaken onderdiaken koster onderkoster kapelanen cotidianisten Totaal vermeldingen Records met vermeldingen totaal aantal records

OB absoluut 50 5 13 45 45 50 12 22 4 246 61 63

OB % 79,37 7,94 20,63 71,43 71,43 79,37 19,05 34,92 6,35 / 96,83 /

SA absoluut 7 3 3 10 10 8 1 1 4 47 10 15

SA % 46,67 20,00 20,00 66,67 66,67 53,33 6,67 6,67 26,67 / 66,67 /

de

Tabel 9: aantal vermeldingen naar dienaren in de 15 eeuw, per brontype.

Als eerste was er dus de parochiepriester of pastoor. Dit was de priester die verbonden was aan de parochie.352 Zijn belangrijkste functie was de zorg voor het zielenheil in de ruime betekenis.353 Hij leidde de misviering en ook de nadienst aan het graf was onder zijn leiding. Hij stond centraal in de liturgie omdat de priester de enig was die het offer, de eucharistie, kon verrichten. 354 Bij 57 jaargetijden gaat het uitdrukkelijk over de parochiepriester die de viering moest leiden. Bij het obituarium gaat het in bijna 80 procent van de vieringen om de parochiepriester. Bij de stichtingsakte daarentegen vermeldt maar 46 procent van de akten specifiek de pastoor. In het Latijn maakt men gebruik van de term curatus en presbyter. Het is niet duidelijk of men met presbyter uitdrukkelijk een andere priester bedoelt dan de pastoor of dat de twee woorden als synoniemen werden gebruikt. Vandaar dat er een aparte categorie met priester werd gemaakt. Dit zijn de jaargetijden waarbij er

351

Ook hier wordt gewerkt met een totaal van 67 jaargetijden. KUYS, Kerkelijke organisatie, 65. 353 KUYS, Kerkelijke organisatie, 66. 354 NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 88. 352

59

geen sprake is van een pastoor maar waar de mis werd geleid door een priester. Mogelijk was dit de pastoor, maar mogelijk was het ook iemand anders. Het is wel zo dat er naast de curatus nog andere presbyteri aanwezig konden zijn bij het jaargetijde. Het gaat hier om de categorie priesters. Dit zijn dus meerdere priesters die naast de pastoor aanwezig waren op het jaargetijde. Gaat het hier om leden van de cotidiane of om kapelanen? Dit is niet helemaal duidelijk aangezien de term priester eerder een statuut was dan een echte functie. Hiervan zijn zestien verwijzingen terug te vinden. Ze waren bij 20 procent van de jaargetijden aanwezig. De aantallen variëren tussen de vijf en elf priesters die naast de parochiepriester aanwezig dienden te zijn. Na de priester was het de koster die het vaakst aanwezig was. Bij het obituarium gaat het om bijna 80 procent terwijl het bij de akten om 53 procent gaat. De koster was degene die de klokken diende te luiden, de misdienst moest voorbereiden, de priester bijstaan bij de eucharistie, huwelijken inzegende, de kerkgang van kraamvrouwen aanvaardde en zorg droeg voor het kerkgebouw.355 In de bronnen wordt er vaak bij de koster vermeld dat hij betaald werd om de klokken te luiden. Dit was bij een jaargetijde zeer belangrijk omdat één van de motivaties sociaal prestige was. Het was dus belangrijk dat de gemeenschap eraan herinnerd werd dat het jaargetijde plaatsvond op die dag. Verder wordt er bij het bezoek aan het graf drie maal melding gemaakt van de koster die water diende te dragen naar het graf. In dertien gevallen wordt er ook melding gemaakt van de onderkoster. Als deze aanwezig was, was hij degene die de klokken diende te luiden en niet de koster. Ook de diaken en subdiaken waren vaak aanwezig. Deze twee personen worden altijd samen vermeld: ze zijn beiden aanwezig of beiden afwezig. Ze werden bij tussen de 66 en de 70 procent van de jaargetijden vernoemd. Waren er een diaken en subdiaken aanwezig, dan ging het steeds over een gezongen mis.356 De diaken was de dienaar van het altaar en bij het toedienen van de sacramenten. Was er een subdiaken, dan was het zijn taak om de offergave aan de diaken aan te bieden.357 De kapelanen waren ook bij vele jaargetijde aanwezig. De kapelaan was in de late middeleeuwen de dienaar die een kapel bediende.358 De kapelanen ontstonden uit de noodzaak om missen en gebeden in te richten voor de doden. Hiernaast was het ook hun taak om de patroonheilige te aanbidden.359 Samen met de pastoor waren de kapelanen de enige personen in de parochie die een beneficie hadden. Dit betekende dat er vaste inkomsten samenhingen met de functie. 360 In de bronnen zijn er 23 vermeldingen terug te vinden van kapelanen. Maar slechts één van deze vermeldingen komt uit een stichtingsakte. Het laagste aantal kapelanen is twee bij het jaargetijde van Boiden uten Hove.361 Hendric Braems voorziet daarentegen een budget om achttien kapelanen in te huren voor zijn jaargetijde.362 Als laatste zijn er ook nog verwijzingen naar leden van de cotidiane die aanwezig dienden te zijn bij het jaargetijde. Hiernaar zijn acht vermeldingen terug te vinden. Net zoals bij de kapelanen, verschilt het aantal hier enorm. De cotidiane was een groep van vicarissen die 355

NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 344. NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 241. 357 NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 88. 358 NOLET en BOEREN, Kerkelijke instellingen, 341-342. 359 DUMOLYN, ‘La paroisse urbaine’, 100. 360 BOONE en DE HEMPTINNE, ‘Le clergé seculier’, 382. 361 r RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 11 . 362 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 35v. 356

60

belast waren met de ondersteuning van het gezang tijdens het koorgebed en de misvieringen.363 In de 15de eeuw werden ze populair bij de jaargetijden aangezien dit een manier was om het jaargetijde op te luisteren. Zowel bij de kapelanen als bij de cotidianisten is er een duidelijk streven merkbaar naar zoveel mogelijk kerkelijke dienaars in te huren voor het jaargetijde.364 De andere dienaren zijn natuurlijk beperkt in aantal, maar dit is niet zo bij de kapelanen en cotidianisten. Naargelang het budget het toeliet, huurde men dus zoveel mogelijk kapelanen of cotidianisten in om zo het aantal kerkelijke dienaren te doen stijgen. Verder zijn er nog vermeldingen van de algemene term dienaren. Het is niet duidelijk wie hier mee bedoeld wordt.

3.3.2 Het budget Al deze personen moesten natuurlijk ook betaald worden. Zowel in het obituarium als in de stichtingsakten werd opgeschreven wie hoeveel kreeg voor welke diensten. Het is dus mogelijk om vrij nauwkeurig na te gaan hoeveel elke persoon betaald kreeg. Er werd geopteerd om zowel de mediaan als het gemiddelde van de verschillende kosten te berekenen. Dit geeft een correcter en vollediger resultaat. De gegevens zijn terug te vinden in tabel 10.

Pastoor Priester Priesters Diaken Onderdiaken Koster Onderkoster Kapelanen Cotidianisten

mediaan 12 6 6 6 6 4 2 12 84

gemiddelde 38 38 38 9 9 13 3 61 90

Tabel 10: het loon voor de dienaren voor de jaargetijden in de 15de eeuw (in d. par.).

Van de individuele bedienden is het de priester die het meeste betaald werd. Dit hoeft natuurlijk niet te verbazen, hij was immers de belangrijkste persoon in de misdienst. De priester kreeg voor zijn diensten meestal 1 s. par. als loon. De nadienst aan het graf werd extra aangerekend en hiervoor kreeg de priester nog eens 1 s. par. Er zijn echter verschillende jaargetijden waarbij de priester 3 s. par. krijgt of nog meer. Het hoogste bedrag dat de priester ontvangt is 6 s. par. Dit grote verschil wordt direct duidelijk als we de mediaan vergelijken met het gemiddelde. De mediaan bedraagt 1 s. par. terwijl het gemiddelde 38 d. par. bedraagt ofwel 3 s. 2 d. par. Dit is een fenomeen dat niet alleen bij de priester voorkomt maar ook bij de andere dienaren hoewel het verschil hier kleiner is. Ook in Ieper en de Gentse Sint-Niklaasparochie werden deze verschillen aangetroffen.365 Trio geeft als mogelijke oorzaken zowel de onderdelen van de viering aan als de vrijgevigheid van de stichter. 366 Het was waarschijnlijk zo dat er wel een bepaald bedrag betaald moest worden maar dat de stichter ook meer kon betalen.

363

KUYS, Kerkelijke organisatie, 233. DE SMET, Ter lavenessen mynre, 148. 365 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 46; DE SMET, Ter lavenessen mynre, 135. 366 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 46. 364

61

De diaken en onderdiaken kregen hetzelfde loon uitbetaald. Dit was meestal de helft van het loon van de priester: 6 d. par. De koster kreeg meestal 4 d. par. betaald om de klokken te luiden. Dit bedrag verdubbelde indien hij ook aanwezig was bij de nadienst aan het graf. Maar ook de koster kon soms meer krijgen, zoals te zien is in het verschil tussen de mediaan en het gemiddelde. De onderkoster kreeg de helft van het bedrag van de koster, meestal dus 2 s. par. Het bedrag dat de kapelanen en cotidianisten betaald kregen is moeilijker te berekenen. Hier staat immers niet altijd bij tussen hoeveel personen dit verdeeld diende te worden. Het gaat dus om de totaal kost voor alle kapelanen of alle cotidianisten. Soms kreeg ook de Heilige-Geesttafel een bedrag geschonken. Deze praktijk zal aan bod komen in hoofdstuk 4.

62

3.4 Besluit jaargetijden De eerste grote vaststelling is dat het zeer moeilijk is om een standaardjaargetijde te beschrijven. Er bestond immers een grote diversiteit. Binnen deze grote groep is het mogelijk om twee grote ‘soorten’ te ontdekken. De jaargetijden in de (grote) steden verschilden blijkbaar substantieel van het jaargetijde in kleine steden en dorpen. Dit werd ook al opgemerkt door Leysen, die de jaargetijden van Turnhout wel kon vergelijken met deze van Frizet maar niet met deze uit Ieper.367 Ook de jaargetijden van de Onze-Lieve-Vrouweparochie kunnen in deze tweedeling geplaatst worden. Het grote verschil is dat de jaargetijden in de kleinere centra veel beperkter waren dan deze in de grotere steden. Een gemiddeld jaargetijde in Turnhout koste immers 1 s. par. à 1 s. 6 d. par. De gemiddelde kost van de jaargetijden hier bestudeerd bedraagt 1 lb. 7 s. 4 d. par. En het gaat hier, zoals al gezegd, niet om een rijke parochie van de stad Gent maar eerder om een gemiddelde parochie. Het is duidelijk dat het merendeel van de stichtingen gebeurde door de hogere sociale klassen in de parochie. Maar het is belangrijk om ook op te merken dat zij niet het monopolie bezaten op jaargetijdenstichtingen. Het ontbreken van titels bij 50 % van de jaargetijden duidt aan dat ook meer modale burgers een jaargetijde konden inrichten. Een andere aanwijzing hiervoor is de aanwezigheid van verschillende kleine jaargetijden in categorie 0 en 1. Het ontbreken van adellijke titels maakt ook duidelijk dat de echte elite ook geen jaargetijde inrichtte bij de armentafel. Misschien verkozen zij andere instellingen, zoals de nabij gelegen abdij. De praktijk van een jaargetijde was dus niet voorbehouden voor alleen de toplaag van de samenleving. Als we dan toch trachten om een ‘gemiddelde stichting’ te beschrijven dan gaat het meestal over een requiemmis, voorafgegaan door een vigilie. De priester is altijd aanwezig maar ook de diaken en de koster werden in de meeste gevallen vermeld. Verder kon het jaargetijde, naargelang de mogelijkheden van de stichter, uitgebreid worden met extra dienaren, een nadienst aan het graf, uitdelingen en kaarsen om te offeren. Dit beeld komt sterk overeen met het beeld dat geschetst wordt bij de Sint-Niklaasparochie.368 De kerkelijke dienaren werden uiteraard vergoed voor hun deelname aan het jaargetijde. Hoewel er klaarblijkelijk geen vaste tarieven bestonden, valt er toch een zekere eenvormigheid in deze kosten te bespeuren. Ook dit is in overeenstemming met de bevindingen van de Smet.369 Het is duidelijk dat de jaargetijden van de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie te Gent kunnen beschouwd worden als ‘typische’ jaargetijden uit de late middeleeuwen in een stedelijke context. Dit is een belangrijke vaststelling omdat hieruit afgeleid kan worden dat ook de beschrijving van het volgende hoofdstuk, de armenzorg, als typerend kan gezien worden. Hiervoor bestaat immers nog amper vergelijkende literatuur waardoor het moeilijk is om de conclusie toe te passen op een ruimer gebied dan het echte onderzoeksdomein.

367

LEYSEN, Het devotieleven in de Turnhoutse, 110. DE SMET, Ter lavenessen mynre, 148. 369 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 135. 368

63

Hoofdstuk 4: Armenzorg In dit hoofdstuk staat de armenzorg bij de jaargetijden centraal. Deze valt uit elkaar in twee luiken. In het eerste deel van dit hoofdstuk zal er een beschrijving van de uitdelingen bij jaargetijden gegeven worden om zo te kunnen oordelen of deze uitdelingen een merkelijke impact hadden op het geheel van de armenzorg in Gent. Vervolgens zal er gekeken worden naar de invloed van de jaargetijden op de werking van de armentafel: valt hierin een evolutie in te bespeuren zoals veel auteurs menen te zien?370 Dit zal uitgewerkt worden in het tweede deel van het hoofdstuk. De Smet onderscheidt nog een derde vorm van armenzorg: de pitanties. Dit zijn uitdelingen van voedsel, geschonken aan een religieuze instelling.371 In het bronnenmateriaal is er echter geen verwijzing terug te vinden naar pitanties die ingericht worden. Op basis van de beschikbare gegevens is het niet mogelijk om vast te stellen of er een evolutie zit in de armenzorg bij de jaargetijden. Er zijn hiervoor te weinig jaargetijden die exact te dateren zijn. Waar mogelijk zal er getracht worden te vergelijken met gegevens uit ander onderzoek. Aangezien het onderzoek specifiek naar deze uitdelingen nog niet ver gevorderd is, kan dit alleen op een sporadische manier. Alvorens over te gaan tot de analyse is het belangrijk om te wijzen op het effect van de muntontwaarding en inflatie. De waarde van de munt schommelde immers heel erg tijdens deze periode. Enerzijds waren er de devaluaties aan het einde van de 15de eeuw. Dit was een gekend middel om de oorlogen te financieren.372 Dit zorgde echter ook voor grote inflatie waardoor de munt in waarde daalde. Verder is ook de muntpolitiek van Maximiliaan van Oostenrijk belangrijk: hij zag de muntslag als een puur vorstelijk privilege.373 Zo steeg de prijs van goud onder Maximiliaan van Oostenrijk met 313%, de prijs van zilver steeg met 296%. 374 Het herstel van de muntwaarde trad pas in na 1492, als de oorlog tussen de Leden van Vlaanderen en Maximiliaan van Oostenrijk afgelopen was en men aan het herstel kon beginnen.375 Deze inflatie en muntontwaarding hadden uiteraard een negatieve invloed op de jaargetijden en de armenzorg. De waarde van de renten, geschonken voor de stichtingen, bleven constant. Maar door de inflatie kon men steeds minder verwezenlijken met dit zelfde bedrag, waardoor de eigenlijke waarde van het goed daalde. Hierdoor kwamen de jaargetijden in gedrang doordat de rente niet meer voldoende opbracht voor de onkosten te dekken. Zo zou men vanaf 1600 overgaan tot het samenvoegen van verschillende jaargetijden doordat de renten ontoereikend waren geworden.376 Dit valt echter buiten de periode van het onderzoek en zal daarom niet verder uitgediept worden. Zoals al vermeld zijn er in het totaal 93 jaargetijden teruggevonden in het bronmateriaal. In dit hoofdstuk zal er echter met verschillende totalen gewerkt worden. 51 van deze 93 jaargetijden bevatten een of andere vorm van armenzorg. Van deze 51 jaargetijden zijn er vervolgens 22 jaargetijden waarbij er uitdelingen aan armen plaatsvonden. Deze 22 vormen dus het totaal van de jaargetijden in 4.1 waarmee gewerkt zal worden. Naast deze 22 vermeldingen naar uitdelingen aan armen, zijn er ook 36 vermeldingen terug gevonden naar schenkingen aan de H.-Geesttafel. Deze vormen dus het totaal van 4.2.2 Uitdelingen. 370

DE WILDE, Parochiale armenzorg, 21; TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 570. DE SMET, Ter lavenessen mynre, 188. 372 BOONE, DUMON en REUSENS, Immobiliënmarkt, fiscaliteit, 27. 373 BOONE, DUMON en REUSENS, Immobiliënmarkt, fiscaliteit ,32. 374 SPUFFORD, Monetary problems, 10. 375 BOONE, DUMON en REUSENS, Immobiliënmarkt, fiscaliteit, 34. 376 GENICOT, Une source mal, 87. 371

64

4.1 Uitdelingen aan de armen Bij verschillende jaargetijden hoorden ook uitdelingen aan de armen. Er komen vermeldingen voor naar deze uitdelingen in de drie types bron; dus door de combinatie is er getracht volledigheid te bekomen. Hoewel echte volledigheid natuurlijk onmogelijk blijft. Een voorbeeld hiervan zijn de rekeningen. Hierbij is de enige verwijzing naar armenzorg vaak de vermelding met broode. 377 Maar hoeveel broden dit waren en voor wie deze bestemd waren, valt helaas niet meer te achterhalen. Dit kan wel als er informatie over datzelfde jaargetijde terug te vinden is in een stichtingsakte of het obituarium. Maar ook dan kan er informatie verloren zijn gegaan door beschadigingen.378 In het totaal zijn er 22 vermeldingen van uitdelingen op een totaal van 93 jaargetijden. Dit betekent dat bij 23 procent van de jaargetijden er ruimte was voor uitdelingen aan armen. Om deze uitdelingen bij de jaargetijden in perspectief te kunnen plaatsen, zal er vergeleken worden met de gewone uitdelingen door de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie. Deze werden bestudeerd door G. De Wilde in haar proefschrift en vormen dus een uitstekend eikpunt. 379 Trio geeft een definitie van het begrip uitdelingen bij jaargetijden: ‘de overdracht van geld of iets in natura aan een bepaalde instelling of bepaalde individuen, waarvan de bestemming buiten de eigenlijke instandhouding van de misdienst valt en beschouwd kan worden als een vorm van liefdadigheid’.380 In dit onderdeel gaat het dus specifiek over uitdelingen aan de armen en niet over uitdelingen aan bepaalde instellingen.

4.1.1 Aan wie en wat Allereerst is het belangrijk om na te gaan wie er in aanmerking kwam voor deze uitdelingen. De term die het vaakst opduikt, is de algemene benaming aermen. Er zijn elf vermeldingen naar deze term in de bronnen terug te vinden. Verder wordt er vier maal verwezen naar de huusaermen, dit zijn de personen die recht hadden op steun van de armentafel en die thuis bleven wonen.381 Het specifiek vermelden van de huusaermen kan impliceren dat bij het gebruik van de algemene benaming aermen ook mensen werden bedoeld die niet ondersteund werden door de armentafel of die niet thuis verbleven. Dit is echter een onzekere conclusie omdat de verschillende termen in de middeleeuwen door elkaar werden gebruikt. Het kan dus echter zijn dat men de algemene term gebruikte omdat het voor iedereen evident was dat het om de huusaermen ging. Er zijn ook nog twee vermeldingen naar gevangenen die geld kregen. Zo staat er bij Jan van Waes vermeld: et captivi in castro gandensi habebunt xij d. par. ad potandum382 De gevangenen kregen dus geld dat bedoeld was om drank mee te kopen. De Smet vond bij de jaargetijden van de Sint-Niklaasparochie geen enkele verwijzing terug naar giften voor gevangenen. Zij haalt als oorzaak hiervoor aan dat deze onmogelijk de viering konden bijwonen waardoor ze dus niet geschikt waren als begunstigden voor uitdelingen bij een jaargetijde.383 Waarschijnlijk is het zo 377

Bijvoorbeeld: RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 555, rekening H.-Geesttafel, 1486-1499. Bijvoorbeeld: RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 698, stichtingsakte Wulfaert van Steelant, 16 oktober 1425. 379 DE WILDE, Parochiale armenzorg. 380 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 50. 381 Zie 1.2.3 Heilige Geesttafel. 382 de v RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15 eeuw, folio 20 . 383 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 192. 378

65

dat de gevangenen in ruil gebeden moesten opzeggen voor de schenker, zoals het geval was bij giften aan religieuze instellingen. Schenkingen aan gevangenen lijken zeer vreemd, maar waren dit zeker niet. Zo bleken schenkingen in de middeleeuwen aan gevangenen die vastzaten voor schulden, vaakvoorkomend.384 Hoe vaak deze voorkwamen in de context van jaargetijden, zoals hier, blijft evenwel onduidelijk. Het is ook belangrijk om na te gaan wat er exact werd uitgedeeld. Bij het overgrote deel gaat het om brooduitdelingen: namelijk 18 van de 22 vermeldingen. Bij drie jaargetijden staat er specifiek vermeld dat het om wit brood gaat.385 De rest van de vermeldingen verduidelijken het soort van brood niet. Uit deze gegevens valt moeilijk een conclusie af te leiden, hiervoor zal de literatuur moeten geraadpleegd worden. Bij standaarduitdelingen werd een voorkeur gegeven voor bruin brood, dit werd gezien als brood voor de armen.386 Maar bij uitdelingen bij jaargetijden lag dit enigszins anders. Hier werd duidelijk meer geopteerd voor het duurdere wit brood.387 Dit weerspiegelde het prestigieuze karakter van de viering en de status van de stichter. Ook de Smet stelde voor de Sint-Niklaasparochie vast dat men bij jaargetijden wit brood verkoos.388 Geld was ook populair om uit te delen aan de armen, hier zijn acht vermeldingen van terug te vinden. Vaak was dit in combinatie met brooduitdelingen of andere uitdelingen maar het wordt ook tweemaal apart vermeld. Naast brood en geld werden er nog verscheidene andere zaken uitgedeeld: in de bronnen staan verwijzingen naar bier, eieren, kleren en schotels. Deze elementen werden telkens één maal vermeld. Ten slotte werd er ook nog één expliciete vermelding teruggevonden naar proven. Dit is een pakket van giften en kan verschillende zaken bevatten. 389 Bij het jaargetijde van jonkvrouw van Moeregem bestond de proven uit brood, vlees en geld.390 Ook hier was brood dus aanwezig.

4.1.2 De hoeveelheid Om de impact van de uitdelingen te kunnen inschatten is het natuurlijk cruciaal om de hoeveelheden en het budget te analyseren. De opvallendste vaststelling is dat de grootte van de uitdelingen enorm kon verschillen. De brooduitdelingen bijvoorbeeld varieerden tussen de 20 en de 100 broden. Dit betekent natuurlijk een groot verschil wat omvang betreft. Ook de geldbedelingen verschilden in grootte, maar er kan gesteld worden dat er meer budget werd uitgetrokken voor brooduitdelingen dan dat er geldbedragen werden weggeschonken. De geldbedragen zijn moeilijk te analyseren aangezien er amper melding wordt gemaakt onder hoeveel mensen het geld verdeeld moest worden. Er is één vermeldingen naar hoeveel geld elke arme kreeg: het gaat hier om 6 d. par. per arme.391 Het is echter moeilijk om dit cijfer te transponeren op de andere gelduitdelingen. Op basis van de hoeveelheid brood en proven kan er wel een schatting gemaakt worden van de grootte van de uitdelingen. Bij de meeste uitdelingen was er immers plaats voor brood en als men de veronderstelling maakt van één brood per arme kan er een beeld gevormd worden van de voorziene

384

ALLOSSERY, ‘De oudste giften’, 68. Wit brood of tarwebrood was het brood van de rijkere klasse. (VAN ZEIR, De armendissen der oude, 159.) 386 MARECHAL, ‘Armenzorg en ziekenzorg’, 275. 387 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 51. 388 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 184. 389 VAN ZEIR, De armendissen der oude, 148. 390 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 699, stichtingsakte Margriete van Moeregem, 15 februari 1429. 391 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 14r. 385

66

grootte van de uitdelingen.392 Bij de jaargetijden waar brood vermeld staat en geen aantal, is er de veronderstelling gemaakt dat het brood van 4 d. par. betreft om zo een schatting te kunnen maken van de impact.393 Jaargetijde

aantal

budget

per portie

Lieven van Waes Wulfaert van Steelant Race van Mulhem Jacob Bentin Jonkvrouw van Moeregem Lijsbette Hussche Jan van Eeken Jechelams Steels wijf Luc Meere Odoot Machet Andries van der Poerte Jacob van Oesterzele Wouter van Loo

18 20 20 24 30 30 36 36 36 40 60 60 100

72 80 120 96 960 180 216 144 144 160 240 240 400

4 4 6 4 32 6 6 4 4 4 4 4 4

gemiddelde

39,23

234,77

6,62

Tabel 11: Aantal brooduitdelingen en budget per jaargetijde in de 15de eeuw (in d. par.).

In tabel 11 is het resultaat hiervan te bestuderen. Gemiddeld werden er 40 porties brood of proven voorzien bij een uitdeling. Er werd dus voedsel voorzien voor 40 armen. Dit is echter maar een gemiddelde, de uitschieter van 100 broden duidt aan dat er jaargetijden waren met een grotere impact, maar andere uitdelingen waren ook kleiner. Zo gaf Race van Mulham naast 20 broden van elk 6 d. par. ook een geldbedrag.394 Dit bedrag bedroeg 6 d. par. maar was slechts voorzien voor 4 armen. Dus hoewel hij 20 broden liet uitdelen, wil dit niet zeggen dat hij ook voor 20 armen een geldbedrag had voorzien. Om de ware impact van deze uitdelingen te kunnen inschatten, is het noodzakelijk om te achterhalen hoeveel een brood van 4 d. par. woog. In de Zuidelijke Nederlanden was er een systeem in voege waarbij de prijs van het brood gelijk bleef maar het gewicht variabel was, dit werd het rijdingssysteem genoemd.395 Een brood van 4 d. par. in 1462 had dus een ander gewicht dan een brood van 4 d. par. in 1500. Doordat veel jaargetijden niet exact te dateren zijn, is het moeilijk om te analyseren om hoeveel gewicht het effectief ging. Sommige uitdelingen hadden minder porties maar de porties zelf waren dan weer groter. Een voorbeeld hiervan zijn de uitdelingen bij het jaargetijde van Wulfaert van Steelant.396 Hij gaf aan 20 armen een brood van 4 d. par. maar gaf hier bovenop ook aan elke arme drie eieren. Dus hoewel er minder armen gebaat waren bij de uitdeling, was de kwantiteit per proven wel groter. Als we de 392

Dit is een logische veronderstelling. Ook De Smet gaat uit van één brood per arme. (DE SMET, Ter Lavenessen mynre, 182.) 393 4 d. par. is de meest voorkomende prijs per brood die terugkwam in de bronnen. De enige andere prijs die voorkwam was 6 d. par. 394 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 14r. 395 VAN SCHAIK, ‘Prijs- en levensmiddelen politiek’, 217. 396 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 698, stichtingsakte Wulfaert van Steelant, 16 oktober 1425.

67

uitdelingen gaan omzetten in geldsommen is het mogelijk om te kijken naar de eigenlijke impact en waarde van deze uitdelingen. De meeste uitdelingen bevatten alleen maar brood wat neerkomt op een bedrag van 4 of 6 d. par. Dit is duidelijk te zien in tabel 11. Ter vergelijking: een ongeschoolde arbeider verdiende aan het einde van de 15de eeuw gemiddeld 5 s. par. per dag in de SintPietersabdij.397 Aangezien er pas een loonsstijging kwam in 1556-1557 kan dit getal ook gebruikt worden voor het begin van de 16de eeuw.398 Dus de gemiddelde waarde van een uitdeling was een 12de deel van een dagloon. Het is wel belangrijk te onthouden dat de meeste dagloners geen volledig jaar tewerk werden gesteld.399 Er is één echte uitschieter: de uitdelingen bij het jaargetijde van jonkvrouw van Moeregem. Zij voorzag een waarde van 2 s. 6 d. par. per portie.

4.1.3 Het budget Het is ook nuttig om te kijken naar het aandeel dat de armenzorg innam in het totale budget van het jaargetijde. Dit is weergegeven in tabel 12. Ook hier is de belangrijkste vaststelling de verscheidenheid. De twee uitersten zijn de jaargetijden van Jan Pincy en jonkvrouw van Moeregem. Jan Pincy besteedde 10 procent van zijn totale budget aan uitdelingen voor de armen. Bij jonkvrouw van Moeregem bedroeg dit wel 70 procent. Gemiddeld werd er 30 procent van het budget gespendeerd aan armenzorg. Armenzorg was dus wel degelijk een belangrijke uitgavenpost bij jaargetijden.

Jaargetijde Jan van Waes Jan Pincy Jacob Bentin Odoot Machet Jan de Torrenti Luc Meere Race van Mulhem Wulfaert van steeland Jan van Eeken Jacob van Oesterzele Wouter van Loo Jonkvrouw van Moeregem Lijsbette Hussche

bedrag armenzorg 12 24 96 120 138 144 180 198 216 240 400 1008 1440

totale rente 120 240 480 360 336 288 360 480 480 480 864 1440 2088

% aandeel 10 10 20 33 41 50 50 41 45 50 46 70 69

gemiddelde

324,31

616,62

41,22 de

Tabel 12: Procentueel aandeel armenzorg in het totale budget van het jaargetijde in de 15 eeuw (in d. par.).

397

SCHOLLIERS, Lonen te Gent, 414. SCHOLLIERS, Lonen te Gent, 356. 399 BLOCKMANS en PREVENIER, ‘Armoede in de Nederlanden’, 504. 398

68

Procentueel gezien was er meer plaats voor armenzorg bij de hoge categorieën van jaargetijden.400 Tabel 13 geeft de verhouding weer per categorie en daar valt op dat hoe hoger de categorie, hoe meer personen ook armenzorg incorporeerden in hun stichting. Dit hoeft niet te verbazen sinds de categorieën mede gestoeld zijn op de aanwezigheid van uitdelingen. Belangrijker is echter de vaststelling dat er in bijna elke categorie armenzorg voorkwam. Bepaalde mensen kozen er dus blijkbaar voor om de dienst sober te houden maar voorzagen wel een budget voor armenzorg. Zij vonden de armenzorg dus in verhouding belangrijker dan een vigilie of bezoek aan het graf.

categorie 0 1 2 3 4 5

aantal uitdelingen 0 3 3 3 8 5

met totaal categorie 6 31 20 16 14 7

per % aandeel 0 10 15 19 57 71

Tabel 13: Armenzorg per categorie en procentueel aandeel in de 15de eeuw.

Jaargetijden met grotere budgetten spendeerden ook in verhouding meer geld aan de armenzorg. De reden hiervoor was tweeledig. Enerzijds was de eigenlijke mis het belangrijkste element van de herdenkingsdienst. Als je een beperkt budget had, ging dus automatisch het grootste deel hiervan naar de vaste kosten: het betalen van de dienaren voor de dienst. Anderzijds was het luik van de armenzorg veel flexibeler en bepaalde je als stichter hierbij zelf de kosten. Bij de misdienst was het min of meer een vaste prijs voor de verschillende elementen. Je kon wel variëren in de grootte maar over het algemeen was dit toch beperkt. 401 Wou je meer, had je daarna nog twee opties om je jaargetijde op te luisteren en voor je zielenheil te zorgen: ofwel betaalde je meer voor de armenzorg ofwel stichtte je andere herdenkingsvieringen. Dit laatste fenomeen komt in dit onderzoek niet aan bod doordat de focus op één instelling ligt, maar werd wel al in ander onderzoek geanalyseerd.402

4.1.4 De motivatie In het totaal zijn er acht verwijzingen naar een specifiek moment voor de uitdelingen. Vijf hiervan vermelden expliciet dat de uitdelingen op de dag van het jaargetijde moesten plaatsvinden. Verder zijn er nog drie verwijzingen naar andere uitdeelmomenten: Allerzielen, op alle zondagen (buiten met de vasten) en op Lichtmis. Het is dus verkeerd aan te nemen dat de uitdelingen per definitie plaatsvonden op de dag van het jaargetijde maar dit gebeurde wel in de meerderheid van de gevallen. De keuze om armenzorg toe te voegen aan een jaargetijde is niet duidelijk. In de bronnen is er nergens een aparte motivatie te bespeuren. Het is wel mogelijk iets over de motivatie te achterhalen via de gegevens die hier verzameld zijn. Vooral de uitdelingen die niet samenvielen met de viering zijn interessant. Vaak wordt er in de literatuur verwezen naar de uitdelingen als een manier om volk te lokken naar het jaargetijde en dat de armen moesten bidden voor het zielenheil van de gulle 400

Zie 3.2.4 De grootte voor uitleg over de categorieën. Zie 3.3.2 Het budget. 402 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 47-48; DE SMET, Ter lavenessen mynre, 170-176. 401

69

schenker.403 Wat is dan de motivatie dat deze schenkers er uitdrukkelijk voor kiezen om hun uitdelingen apart van hun jaargetijde te organiseren? Een mogelijk antwoord hierop vinden we door te kijken naar de dagen waarop de uitdelingen dan wel plaatsvonden. De uitdelingen van het jaargetijde van jonkvrouw van Moeregem dienden plaats te vinden op Maria-lichtmis en de uitdelingen van Luc Meere en zijn echtgenote werden dan weer gehouden op Allerzielen.404 Twee van de drie stichters kozen er dus voor om hun uitdelingen te laten plaatsvinden op een kerkelijke feestdag. De link met Allerzielen is het meest vanzelfsprekend, dit was immers het feest van de doden. De schenker zorgde er zo voor dat hij herdacht werd op twee momenten in het jaar: bij zijn jaargetijde en op de dag van de dodenherdenking: Allerzielen. De keuze voor Maria-lichtmis is minder duidelijk maar misschien kan dit verklaard worden vanuit het algemene gebruik om uitdelingen te organiseren op basis van de liturgische kalender.405 Ten slotte is er het jaargetijde van Matijs Reyns die uitdelingen inrichtte op alle zondagen, buiten de vasten.406 Dit zorgde enerzijds voor een blijvende herinnering aan de stichter maar anderzijds is deze vorm van uitdelingen veel ingrijpender dan een ‘gewone’ uitdeling die één keer per jaar plaatsvond. Het is dus mogelijk dat Matijs Reyns meer begaan was met de armen dan de gemiddelde stichter van een jaargetijde en er daarom voor koos om elke zondag uitdelingen te laten doorgaan. Door de uitdelingen op een ander moment te houden, werd de link met het eigen jaargetijde kleiner. Deze uitdelingen kunnen dus gezien worden als een aparte manier om het zielenheil van de stichter veilig te stellen, naast de jaargetijdenviering. Armenzorg werd immers op zichzelf ook gezien als een goed werk, wat dan weer zorgde voor een verkorte tijd in het vagevuur.407

4.1.5 Vergelijking met standaarduitdelingen en andere steden Om de impact van deze uitdelingen te kunnen inschatten, is het belangrijk om de verschillende componenten van de uitdelingen te vergelijken met de standaardbedelingen die georganiseerd werden door de H.-Geesttafel en met de situaties in andere parochies en steden. De uitdelingen bij de jaargetijden werden in het verleden immers gezien als een uitbreiding van de standaarduitdelingen zonder eigen specifieke kenmerken. Verspreid over de hele periode zijn er 22 vermeldingen naar uitdelingen aan armen. Maar hoeveel van deze uitdelingen vonden tegelijkertijd plaats? In het obituarium zijn er zeven expliciete vermeldingen te vinden naar uitdelingen. Het staat vast dat deze uitdelingen ooit samen hebben voorgekomen. Het is echter ook mogelijk om het aantal te berekenen. 22 vermeldingen op 93 jaargetijden maakt dat bij 23 procent van de jaargetijden ook uitdelingen plaatsvonden. Uit de rekeningen leren we dat er gemiddeld 41 jaargetijden jaarlijks werden ingericht.408 Zo komen we uit op ongeveer 10 uitdelingen aan de armen per jaar. Dit is natuurlijk geen exact cijfer maar het geeft wel een indicatie van de reële impact van deze uitdelingen. Ter vergelijking: in 1495-1496 organiseerde de armentafel 19 standaarduitdelingen.409 Dit betekent dat dankzij de uitdelingen bij de jaargetijden, het aantal uitdelingen toenam met bijna 50 procent. Maar 19 uitdelingen per jaar is zeer weinig voor een armentafel aan het einde van de 15de eeuw. De oorzaak hier ligt in het feit dat 403

LEYSEN, Het devotieleven in de Turnhoutse, 126; TRIO, ‘De zorg voor lichaam’, 239. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 699 en 726, stichtingsakten, 15de eeuw. 405 Zie 1.2.3 Heilige Geesttafel. 406 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 720, stichtingsakte Matijs Reyns, 27 september 1489. 407 GRELL en WERY, ‘Le concept de la pauvreté’, 3-4. 408 In de rekeningen staan er gemiddeld 41 jaargetijden in één jaarrekening vermeld. 409 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 198. 404

70

de Onze-Lieve-Vrouwetafel bleef vasthouden aan de liturgische feesten en dus maar enkele uitdelingen per jaar organiseerde.410 De grootte van de uitdelingen, zoals hierna zal blijken, verschilde wel enorm. Een grote afwijking stellen we vast bij de personen die in aanmerking kwamen voor de uitdelingen. Bij de gewone uitdelingen was dit zeer beperkt en vast geregeld.411 Dit was niet zo bij de uitdelingen bij de jaargetijden; hier was de stichter de belangrijkste persoon. Deze kon zelf de details van zijn jaargetijde regelen, en bepaalde dus ook naar wie de uitdelingen moesten gaan. Bij deze beslissing hadden de H.-Geestmeesters doorgaans weinig tot geen inspraak, ze konden in theorie niet zelf beslissen wie er in aanmerking kwam voor de uitdelingen. Het beste bewijs hiervoor zijn de verwijzingen naar de gevangenen. Dit is een groep die voor de standaarduitdelingen niet in aanmerking zou komen, maar bij de jaargetijden werd er ook voor hen soms een bedrag uitgetrokken voor steun. Op vlak van de inhoud van de bedelingen valt er een grote overeenkomst met de standaarduitdelingen op. Ook hier domineerde het brood samen met de gelduitdelingen.412 Het lijkt wel zo te zijn dat de standaarduitdelingen meer gevarieerd waren; er werd immers ook brandstof, kleren en schoenen voorzien wat bij de uitdelingen voor jaargetijden niet voorkwam.413 De uitdelingen bij de jaargetijden focusten op voedsel, terwijl de standaarduitdelingen meer aandacht hadden voor alle noodzakelijkheden, zoals ook verwarming. Ook voor de Sint-Niklaasparochie was er een overwicht van brooduitdelingen. Men deelde ook nog andere zaken uit zoals lijnwaad voor kledij maar dit was eerder zeldzaam.414 Ook in Ieper waren de standaarduitdelingen meer gevarieerd en hadden brood en geld het overwicht bij jaargetijden.415 Wat is de oorzaak van dit overwicht van brooduitdelingen? Allereerst er natuurlijk de grote symbolische waarde. Wit brood was immers het brood waarvan de heilige hostie gemaakt was. 416 De Smet geeft als bijkomende verklaring de lage kost. Brooduitdelingen kon je al relatief snel incorporeren in een jaargetijde, terwijl wijn of kleding in verhouding veel duurder waren.417 Hoewel dit zeker een rol zal hebben gespeeld bij de kleinere jaargetijden, kozen ook de stichters die over een groot budget beschikten voor brooduitdelingen. Waarschijnlijk was het zo dat er een traditie was ontstaan van brooduitdelingen en dat men dan voor brood koos zonder een specifieke reden. Naast geldredenen speelde dus ook traditie en gewoonte een rol bij de keuze voor brood. In het laatste kwart van de 15de eeuw valt er een algemene evolutie in de Nederlanden te bemerken bij de armentafels: de brooduitdelingen werden steeds meer en meer vervangen door gelduitdelingen.418 Dit kwam door de aanhoudende crisisperiode die de hele economie, en dus ook de armentafels, onder druk zette.419 Ook de graanprijs ging omhoog waardoor het steeds duurder werd om brood te kopen. Een eerste piek was er in 1482 toen één Brugse hoet rogge 4 lb 14 s. par.

410

DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 53. Zie 1.2.3 Heilige Geesttafel. 412 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 46. 413 De ene vermelding van kleren buiten beschouwing gelaten. 414 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 185. 415 TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 51. 416 HENISCH, The fast and feast, 155-157. 417 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 181. 418 BLOCKMANS, ‘Armenzorg en levensstandaard’, 152. 419 Zie 1.3.1 Sociaaleconomisch en politiek overzicht. 411

71

kostte.420 In 1491 bereikte de prijs zijn maximum met 5 lb. 8 s. par. per Brugse hoet.421 Daarna zal de prijs terug gaan dalen. Ook bij de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie wonnen de gelduitdelingen steeds aan belang. De brooduitdelingen bleven hier echter ook nog groot in vergelijking met andere armentafels.422 Dus hoewel er steeds meer uitdelingen in natura vervangen werden door gelduitdelingen, slaagde de armentafel erin om de brooduitdelingen relatief hoog te houden. Er zijn echter geen bewijzen dat de uitdelingen bij jaargetijden ook vervangen werden door gelduitdelingen. Ook in de rekeningen van de 16de eeuw werd er vermeld dat er brood uitgedeeld moest worden bij bepaalde jaargetijden. Bij de H.-Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie gebeurden de uitdelingen op basis van de liturgische kalender. Het zwaartepunt, zo stelde De Wilde vast, lag tussen november en april, wanneer ook de meeste feesten plaatsvonden. Tijdens de zomermaanden werden er in de parochie geen uitdelingen georganiseerd.423 Bij andere parochies is het vaak zo dat naarmate de 15de eeuw vorderde, men van deze kalender loskwam en de uitdelingen wekelijks of maandelijks begon te organiseren.424 Dit gebeurde echter niet voor de tafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie waar de uitdelingen ongewijzigd bleven en dus ook begin 16de eeuw nog stevig verweven waren met de liturgische kalender. De uitdelingen van de jaargetijden volgden deze liturgische kalender veel minder. Ze lijken veel meer verspreid te zijn over het gehele jaar dan de standaarduitdelingen. Van de acht expliciete vermeldingen waren er weliswaar twee die plaatsvonden op liturgische hoogdagen maar algemeen is er toch een spreiding over het gehele jaar.

420

TITS-DIEUAIDE, La formation des prix, 370. TITS-DIEUAIDE, La formation des prix, 370. 422 DE WILDE, parochiale armenzorg, 59. 423 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 198. 424 TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’, 580. 421

72

6

uitdelingen bij jaargetijden in de 15de eeuw

5

4

3

2

1

0

Grafiek 3: Aantal uitdelingen aan de armen in de Onze-Lieve-Vrouweparochie in de 15de eeuw.425

Grafiek 3 toont de uitdeelmomenten van de jaargetijden samen met de momenten van de standaardbedelingen zoals ze voorkwamen tussen 24 juni 1495 en 23 juni 1496. Bij deze grafiek is er van uit gegaan dat de uitdelingen waarbij geen expliciete datum bij vermeld staat, wel degelijk plaatsvonden op de dag van het jaargetijde. Zonder deze aanname was het immers onmogelijk om iets over de spreiding te zeggen door een gebrek aan gegevens. Dit geeft uiteraard een wat vertekend beeld maar geeft wel een duidelijke indicatie aangezien de uitdelingen wel vaak samenvielen met het jaargetijde. Het is ook belangrijk te beseffen dat niet al de uitdelingen bij de jaargetijden noodzakelijk samen plaatsvonden. De grafiek geeft alleen een impressie van een mogelijke spreiding van de uitdelingen bij jaargetijden en weerspiegelt geen reële situatie. Hiervoor waren er te weinig dateerbare jaargetijden. De uitdelingen bij de jaargetijden voorzagen gemiddeld 40 armen van voedsel. Op de standaarduitdelingen van de parochie hadden gemiddeld 60 mensen recht in de 15de eeuw.426 De uitdelingen bij de jaargetijden hadden dus een kleiner bereik. Ook de waarde van de uitdelingen lag gevoelig lager. Voor 1481-1482 kwam de geldelijke waarde van de standaarduitdelingen uit op 73 d. par. per pakket.427 Dit was waarschijnlijk wel een maximum bedrag aangezien dit net een moment van crisis was.428 De uitdelingen bij de jaargetijden bevatten vaak alleen brood, waardoor de waarde op 4 of 6 d. par. per persoon bleef hangen. De uitschieter was het jaargetijde van jonkvrouw van Moeregem, wat met 32 d. par. per pakket nog steeds maar de helft is van een uitdeling via de armentafel. Dit grote verschil heeft te maken met het uitzonderlijke karakter van de uitdelingen van de armentafel. De armentafel van de parochie bleef immers vasthouden aan de deeldagen, geënt op 425

De gegevens van de standaarduitdelingen zijn gebaseerd op DE WILDE, Parochiale armenzorg, 198. DE WILDE, Parochiale armenzorg, 77. 427 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 94. 428 Zie 4.2.1 uitgaven. 426

73

de liturgische kalender. Hierdoor hadden ze weinig deeldagen waardoor ze in staat waren grote uitdelingen te organiseren. Ter vergelijking: in dezelfde periode was de waarde van een voedselpakket bij de H.-Geesttafel van de Sint-Niklaasparochie gemiddeld 5 d. par.429 Wat overeenkwam met het gemiddelde van de uitdelingen van de jaargetijden. De dis van de SintNiklaasparochie organiseerde haar uitdelingen dan ook wekelijks, iets wat nooit ingevoerd werd bij de tafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie. Het is belangrijk om te onthouden dat de uitdelingen aan de armen waarschijnlijk nog aangevuld werden met uitdelingen van de Sint-Pietersabdij.430 Hierdoor steeg zowel het aantal uitdelingen als het totaal van ontvangen goederen nog eens in de Onze-Lieve-Vrouweparochie. Door het gebrek aan onderzoek was het echter niet mogelijk om na te gaan voor wie deze uitdelingen bedoeld waren, hoeveel er uitgedeeld werd of hoe vaak deze uitdelingen bij de abdij plaatsvonden.

429 430

DE WILDE, Parochiale armenzorg, 86. Zie 1.4.3 De Heilige-Geesttafel van de parochie.

74

4.2 Inkomsten en uitgaven voor de H.-Geesttafel Naast de echte uitdelingen is het belangrijk om na te gaan welke invloed de jaargetijden hadden op de werking van de H.-Geesttafel. Het was immers een manier om inkomsten te vergaren maar het was tevens een uitgavenpost voor de armentafel. De jaargetijden waren dus belangrijk voor de werking van de armentafel en hadden zo indirect ook invloed op de armenzorg in de parochie. Over het aandeel van de jaargetijden in de inkomsten van de armentafel valt er helaas niets te zeggen. Het bronnenmateriaal leent zich hier niet toe. Over het aandeel in de uitgaven valt meer te vertellen. In het verleden hebben onderzoekers naar de parochiale armenzorg de jaargetijden als fenomeen amper bestudeerd.431 Recent is er meer aandacht voor de jaargetijden als armenzorg en ziet men het belang van dit onderzoek in.432 Het effect van de jaargetijden op de instelling is echter nog niet duidelijk onderzocht geweest. Over het algemeen is de mening in de literatuur dat er bij de armentafels bespaard werd op de uitdelingen en niet op de andere uitgavenposten.433 Hieronder kunnen dus ook de jaargetijden gerekend worden. De jaargetijden zouden dus eerder een negatieve invloed gehad hebben op de instelling. In dit onderdeel zal getracht worden om de invloed van de jaargetijden op de werking van de armentafel zo volledig mogelijk te onderzoeken.

4.2.1 De uitgaven Een eerste onderwerp om onder de loep te nemen zijn de uitgaven voor de jaargetijden. Meer specifiek is het belangrijk om hierin op zoek te gaan naar een evolutie. Grafiek 4 toont de evolutie van de uitgaven die gebeurden voor de jaargetijden tussen 1463 en 1528. Hier valt duidelijk een gestage stijging op gedurende de ganse periode. Bij de vroegste jaarrekening van juni 1463 tot juni 1464 bedraagt het totaal 5902 d. par. Bij de laatste jaarrekeningen van 1527-1528 is dit gestegen tot 12334 d. par., wat meer dan een verdubbeling is op 64 jaar tijd. Deze nominale stijging is normaal aangezien het aantal jaargetijden ook verhoogt van 30 jaargetijden in 1463-1464 tot 50 jaargetijden in 1527-1528.

431

MARECHAL, ‘Armen- en ziekenzorg’; TITS-DIEUAIDE, ‘Les tables des pauvres’; DE MESSEMAEKER-DE WILDE, G., ‘De parochiale armenzorg’. 432 TRIO, ‘Moordende concurrentie’, 152. 433 DE MESSEMAEKER-DE WILDE, ‘De parochiale armenzorg’, 51.

75

14.000,00 12.000,00 10.000,00

8.000,00 6.000,00 4.000,00 2.000,00

1463-1464 1465-1466 1467-1468 1469-1470 1471-1472 1473-1474 1475-1476 1477-1478 1479-1480 1481-1482 1483-1484 1485-1486 1487-1488 1489-1490 1491-1492 1493-1494 1495-1496 1497-1498 1499-1500 1501-1502 1503-1504 1505-1506 1507-1508 1510-1518 1520-1521 1522-1523 1524-1525 1526-1527

0,00

Grafiek 4: Uitgaven van de jaargetijden van de H.-Geesttafel tussen 1463 en 1527 (in d. par.).434

12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00

435

Grafiek 5: Procentueel aandeel jaargetijden in uitgaven van de H.-Geesttafel tussen 1463 en 1527.

434

De gegevensreeks is aaneensluitend behalve tussen 1510-1518: voor deze periode zijn geen gegevens beschikbaar.

76

Belangrijker om het aandeel van de jaargetijden te kunnen inschatten is om de uitgaven van de jaargetijden naast de andere uitgavenposten te leggen van de armentafel. Grafiek 5 toont het procentuele aandeel van de uitgaven van de jaargetijden op het totaal. Algemeen kan gesteld worden dat de uitgaven voor de jaargetijden nooit meer dan 10 procent van het totale budget innamen, wat zeker niet veel is. Ter vergelijking: gemiddeld ging er 40 tot 60 procent van het budget naar de standaarduitdelingen.436 Een andere grote vaststelling is dat deze grafiek het verloop van grafiek 4, de uitgaven voor armenzorg, niet volgt. Dus hoewel er een nominale stijging is bij de uitgaven voor de jaargetijden, is er geen sprake van een procentuele toename. De grafiek verloopt heel grillig, met veel pieken en dalen. Hieruit valt te concluderen dat de nominale stijging van de uitgaven, niet gevolgd werd door een procentuele stijging. Dit ontkracht de stelling dat het budget voor de armenzorg gaat afnemen en dat de oorzaak voor die afname een toename is van het budget voor de jaargetijden. Er moet dus gekeken worden naar andere oorzaken voor de afname van het budget voor armenzorg. De Wilde heeft in haar proefschrift de rekeningen van de armentafel geanalyseerd.437 Deze gegevens over de uitgaven van de armentafel zullen vergeleken worden met het aandeel van de jaargetijden om zo de grafiek beter te begrijpen. De Wilde stelt een eerste abnormale beweging vast in 1481-1482. Die winter was extreem streng waardoor de prijs van rogge steeg tot een maximum van 4 lb 14 s. par. per Brugse hoet (172 liter). 438 De armentafel probeerde deze ellende op te vangen door de uitgaven voor aalmoezen te verhogen. De armentafel kon dit echter niet volhouden en twee jaar later daalden de uitgaven opnieuw. Op grafiek 5 komt dit overeen met een laagtepunt van het aandeel van de jaargetijden. Vanaf 1492 daalden dan de uitgaven van de armentafel algemeen. Dit kwam door een pestepidemie op het platteland waardoor de armentafel veel inkomsten verloor. Hierbij kwam ook nog eens dat de instelling leningen verstrekte voor pachters die in nood zaten. 439 Deze epidemie viel in de opstand van Gent tegen Maximiliaan van Oostenrijk wat een periode betekende van economische ontwrichting en aanhoudende crisis.440 In 1491 steeg de prijs van het rogge tot het hoogste niveau van de hele 15de eeuw, namelijk 5 lb. 8 s. par. per Brugse hoet.441 Hierna zou de prijs drastisch dalen door het einde van de oorlog: in 1494 koste 172 liter rogge ‘nog maar’ 408 d. par. en de prijs zal hierna blijven dalen.442 Als we dan kijken naar het aandeel van de jaargetijden in deze periode, dan zien we dat het procentuele aandeel zijn piek bereikte in 1495-1496 met 9,53 procent. Vanaf 1496-1497 stegen de uitgaven voor de aalmoezen, wat resulteerde in een daling van het aandeel van de jaargetijden. Hierna volgde een relatief stabiele periode waarin de uitgaven op hetzelfde niveau bleven. In 1520-1521 volgde dan opnieuw een stijging van de uitgaven. Dit kwam volgens De Wilde enerzijds door meer aalmoezen maar anderzijds stegen ook de kosten voor de jaargetijden. Het was inderdaad zo dat de jaargetijden procentueel terug aan belang gingen winnen: 5 procent in 1520-1521 versus 3 procent in 1519-1520. Hiertegenover stond echter geen 435

De gegevensreeks is aaneensluitend buiten tussen 1510-1518: voor deze periode zijn geen gegevens beschikbaar. 436 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 43. 437 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 33-36. 438 TITS-DIEUAIDE, La formation des prix, 370. 439 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 35. 440 Zie 1.3.1 Sociaaleconomisch en politiek overzicht. 441 TITS-DIEUAIDE, La formation des prix, 370. 442 TITS-DIEUAIDE, La formation des prix, 370.

77

merkwaardige nominale stijging van de uitgaven. Het is dus niet zo dat er meer jaargetijden waren door de velen die gestorven waren in de oorlog, zoals de Wilde stelt. Er kwam dat jaar immers maar één jaargetijde bij. De relatieve stijging van het aandeel van de jaargetijden en de daling van het aandeel van de armenzorg moet dus eerder gezocht worden bij externe factoren in plaats van interne factoren. Het is natuurlijk wel frappant dat de grafiek van uitgaven veel stabieler is dan de grafiek van het aandeel van de jaargetijden in de totale uitgaven. Blijkbaar waren de jaargetijden geen post om op te besparen in tijden van moeilijkheden. In deze zin is het dus wel mogelijk te stellen dat de jaargetijden mee de schuldigen waren voor het dalen van de uitdelingen bij aanhoudende crisis. De armentafel koos er klaarblijkelijk voor om te besparen op de uitdelingen of andere uitgavenposten en niet op de jaargetijden. Voor deze onwil tot besparen zijn verschillende verklaringen te vinden. Een eerste mogelijke verklaring is dat het sociaal-religieus niet aanvaard was om te besparen op de uitgaven voor de jaargetijden. De laatmiddeleeuwse samenleving hechtte immers een groot belang aan de memoriazorg. Waarschijnlijk was het ook slechte reclame voor de instelling: besparingen op de vieringen zijn veel zichtbaarder dan besparingen op de uitdelingen. Als het duidelijk was dat een armentafel soms vieringen beperkter organiseerde, zou dit potentiële stichters kunnen afschrikken. De uitzondering op de regel vormt in dit geval het jaargetijde van Kateline en Jan van den Broucke. Zij namen in hun stichtingsakte expliciet de clausule op dat indien de rente niet uitbetaald kon worden, door brand of oorlog, de instelling werd ontheven van haar verplichtingen en het jaargetijde niet ingericht moest worden totdat de inkomsten weer op peil waren.443 De andere stichtingsakten bevatten een dergelijke clausule niet, maar Trio stelde voor Ieper vast dat zulke clausules vaker voorkwamen en ook vaak werden toegepast.444 Dit is dan tevens een laatste argument waarom men weigerde te besparen op jaargetijden: de juridische kant. Als er in de stichtingsakte geen clausule was opgenomen, vormde het een risico om het jaargetijde niet in te richten. Dit betekende immers contractbreuk. Een ander voorbeeld dat hier moet worden aangehaald is de stichting van jonkvrouw van Moeregem.445 Van haar jaargetijde is een stichtingsakte overgebleven en haar jaargetijde is ook terug te vinden in de rekeningen. Hieruit blijkt dat het jaargetijde gedurende drie jaar lang uit de rekeningen verdween.446 Dit is vreemd omdat er in de stichtingsakte nergens staat vermeld dat het jaargetijde tijdelijk opgeheven mocht worden in bepaalde omstandigheden. Waarom het jaargetijde tijdelijk werd opgeheven is niet duidelijk maar het bewijst dat de armentafel wel degelijk jaargetijden tijdelijk ophief. Dit spreekt dus de vorige stelling enigszins tegen. Waarschijnlijk probeerde men het inderdaad te vermijden om te besparen op de jaargetijden maar ging men hier toch toe over indien het niet anders kon.

443

RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 688, stichtingsakte Kateline en Jan van den Broucke, 6 oktober 1349. TRIO, ‘De stichting Lansaem’, 59. 445 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 699, stichtingsakte Margriete van Moeregem, 15 februari 1429. 446 Zie 3.2.2 De duur. 444

78

55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5

0

Grafiek 6: aantal jaargetijden bij de H.-Geesttafel van de OLV-parochie in de rekeningen tussen 1463 en 1528.447

Ten slotte is het belangrijk om na te gaan of er een evolutie zichtbaar is aan het begin van de 16 de eeuw. Dit zou immers de periode geweest zijn waarin de jaargetijden aan belang moesten inboeten en over hun hoogtepunt heen waren. Er zijn verschillende elementen die hier in rekening moeten worden genomen. Op grafiek 4 is allereerst duidelijk te zien dat de nominale waarden aan het begin van de 16de eeuw niet daalden, ze bleven stijgen maar minder stijl dan ervoor. Dankzij de rekeningen kunnen we vervolgens nagaan hoeveel jaargetijden er jaarlijks werden gehouden. Deze zijn weergegeven in grafiek 6. Ook hieruit blijkt allerminst een afname van het aantal vieringen. De trend aan het begin van de 16de eeuw bleef licht stijgend, net als in de 15de eeuw. In 1527-1528 piekte het aantal jaargetijden voor de hele periode met 50. Dit was een aanzienlijke stijging met 1500-1501 toen er 44 jaargetijden werden ingericht. Ten slotte is er op grafiek 5 af te lezen dat het procentueel aandeel van de jaargetijden begin 16de eeuw lager lag dan aan het einde van de 15 de eeuw. Dit komt echter vooral door de extreem hoge waarden aan het einde van de 15de eeuw door de economische en politieke crisis. De daling van begin 16de eeuw moet dus eerder gezien worden als een terugkeer naar de normale verhoudingen. Het begin van de 16de eeuw vormde dus geen breukmoment in de stichtingen van jaargetijden.

4.2.2 De uitdelingen Naast deze structurele factor, hadden de jaargetijden nog een voordeel voor de armentafel. In bepaalde gevallen kreeg de H.-Geesttafel ook een schenking die verbonden was aan de jaargetijdenviering. In het totaal zijn er 36 vermeldingen terug te vinden van een dergelijke schenking. Deze zijn op te delen in drie verschillende categorieën. Het is wel zo dat de verschillende 447

De gegevensreeks is aaneensluitend buiten tussen 1510-1518: voor deze periode zijn geen gegevens beschikbaar.

79

soorten schenkingen vaak samen voorkwamen bij één jaargetijde. Als we de definitie van uitdelingen blijven hanteren, zoals ze door Trio is opgesteld, vallen deze schenkingen ook onder de noemer uitdelingen.448 Specifiek gaat het hier over uitdelingen aan een instelling: namelijk de H.-Geesttafel. Als eerste zijn er de werkelijke geldbedragen. Hiervan zijn er twaalf vermeldingen. Het was zeker niet verplicht om de armentafel extra te betalen voor haar diensten. Het ging hier om zeer uiteenlopende bedragen: tussen de 8 s. par. en de 6 d. par. Deze eigenschappen leunen veel dichter aan bij de uitdelingen voor de armen dan bij het betalen van de misdienaren. Deze uitdelingen waren immers ook optioneel en verschilden veel in grootte. De kosten die men had aan de misdienaren waren echter meer vast en er was een verplichting, zonder priester kon je immers geen viering organiseren.449 Deze bedragen moeten dus eerder opgevat worden als een extra schenking dan als een echt loon voor de armentafel. Jonkvrouw van Moeregem gaf in haar stichtingsakte ook aan waarom ze een geldbedrag schenkt aan de armentafel: Ende dit vorseide jaerghetide sal den eleghe gheest van onser Vrouwen jaerlix doen, alsoe vorseide is, ende sal hebben over den aerbeyt .iiii. s. par. mids dat hi den rente heffen sal ende jaerlix tjaerghetide bezoorghen, alset behoert.450 Jonkvrouw van Moeregem schonk dus aan de armentafel 4 s. par. maar hing hier ook een clausule aan vast. De armentafel kreeg het geld alleen als ze de rente hief en het jaargetijde jaarlijks organiseerde. Het is dus mogelijk dat deze geldbedragen ook gezien kunnen worden als een extra stimulans voor de armentafel zodat het jaargetijde zeker zou plaatsvinden. Naast deze schenkingen van geldbedragen wordt er veelvuldig melding gemaakt van wat er moet gebeuren als er bepaalde personen afwezig waren of in gebreke bleven. Zo zijn er 23 vermeldingen terug te vinden in het bronmateriaal. De armentafel had dus het recht misdienaren niet uit te betalen indien deze hun plichten niet waren nagekomen. Door de veelvuldige opname van deze clausule lijkt het dat dit een vaak voorkomend probleem was. Het waren blijkbaar vooral de kapelanen en priesters die vaak afwezig bleken te zijn. Drie van de verwijzingen spreken immers specifiek over kapelanen en twee vermelden de priesters.451 Er is één belangrijke uitzondering hierop. Jacob van Oesterzele bepaalde immers dat het geld van personen die in gebreke bleven rechtstreeks naar de armen moest gaan en dus niet via de armentafel.452 De Smet stelde vast dat het een gangbare praktijk was in Gent om personen die in gebreke bleven, te beboeten.453 In het bronnenmateriaal ging het altijd om dezelfde maatregel: het geld dat voor die dienaar bedoeld was, ging naar de armentafel. Soms werd er ook vermeld dat de priester andere dienaren mocht aanduiden om de afwezige bedienaar te vervangen. In de Sint-Niklaasparochie waren er verschillende vormen van beboeting. Soms werd de viering afgelast, soms moest de persoon een bijkomende boete betalen en soms werden ze vervangen door een andere dienaar. Maar ook hier ging het geld in de meeste gevallen naar de armentafel van de parochie.454 Blijkbaar was dit een algemene praktijk in Gent in de late middeleeuwen. 448

Zie 4.1 Uitdelingen aan de armen. Zie hoofdstuk 3.3.2 Het budget. 450 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 699, stichtingsakte Margriete van Moeregem, 15 februari 1429. 451 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 12r, 18v, 25v, 30r, 35v. 452 RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw, 15r. 453 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 161 454 DE SMET, Ter lavenessen mynre, 161-162 449

80

Het is moeilijk om een schatting te maken om hoeveel geld het eigenlijk ging. Er zijn geen gegevens terug te vinden waarin staat hoeveel geld de tafel. Voor de Sint-Niklaasparochie zijn deze gegevens gelukkig wel beschikbaar. Hier blijkt dat het aandeel van het geld verkregen via deze maatregel ten opzichte van de totale inkomsten uit de jaargetijden schommelde tussen de 2,47 procent en 18,61 procent voor de periode van 1360 tot 1412. 455 In bepaalde jaren ging het dus om bijna 20 procent van het totaal van inkomsten uit de jaargetijden. De laatste categorie bij deze schenkingen is ‘de rest’. Vaak werd er in het obituarium vermeld dat de armentafel de rest van de rente mocht houden. Zo zijn er 12 verwijzingen teruggevonden. Deze kwamen bijna altijd voor in combinatie met de clausule bij afwezigheden of gebreken. Er zijn maar twee vermeldingen waarbij de armentafel alleen de rest van de schenking kreeg en waarbij geen vermelding werd gemaakt van wat er gebeurt als er iemand afwezig was. Er is maar één jaargetijde waarbij vermeld stond hoeveel dit verschil bedroeg, maar door de kosten van de geschonken rente af te trekken, kunnen we bij tien verwijzingen achterhalen hoeveel geld er in theorie naar de armentafel moest gaan. Deze zijn weergegeven in tabel 14. Gemiddeld bedroeg dit restbedrag 5 s. par., als de rente natuurlijk volledig uitbetaald werd. Deze bedragen zijn te vergelijken met de bedragen die expliciet geschonken werden aan de armentafel. Leysen vond voor Turnhout een gelijkaardig voorbeeld: Johannes Hebscaep stierf in 1415 en schonk de rest van de inkomsten rechtstreeks aan de armen.456 Jaargetijde

rest bedrag

totale rente

% aandeel

Jan van Eeken Pieter Ghevaert Walter Blanckaerts Race van Mullen Jan van Roeselare Jan de Torrenti Hendric Braems Willem tSvoeden Clementie vanden Beyaerde Jan Middach

8 10,5 8 13,66 0,5 3,5 5 1,5 1,5 1,5

10 20 27 30 36 28 19 7,5 7,5 15

20 52,5 29,63 45,56 1,39 12,5 26,32 20 20 10

gemiddelde

5

22

23,79 de

Tabel 14: Restbedragen per jaargetijde en procentuele verhouding in de 15 eeuw (in s. par.).

Of deze bedragen ook in de praktijk overbleven en naar de armentafel gingen, is moeilijker te achterhalen. Zeker na verloop van tijd zal er steeds minder overblijven van deze rentes door de inflatie en de stijgende muntontwaarding. Maar ook andere zaken kunnen ervoor zorgen dat niet de hele rente uitbetaald werd aan de H.-Geesttafel: misoogsten, oorlogen en epidemieën hadden allemaal een ontwrichtende factor op de landbouw. Het is mogelijk dat de stichters daarom een soort van buffer inplanden. Immers door te bepalen dat de armentafel de rest kreeg zonder dit bedrag te benoemen, was het totale budget meer flexibel. Het ene jaar bleef er meer geld over, het andere jaar was de opbrengst van de rente minder. Dit verschil werd dan opgevangen door de

455 456

DE SMET, Ter lavenessen mynre, 187. LEYSEN, Het devotieleven in de Turnhoutse, 126.

81

armentafel die betaalde voor het jaargetijde en de rest, indien deze er was, bijhield. De rechtstreekse invloed van de inkomstenschommelingen op de viering werd zo dus opgevangen.

82

4.3 Besluit armenzorg 51 van de 93 jaargetijden bevatten tevens armenzorg in de regeling. Dit is 54%, dus de helft van de stichters liet ruimte voor een of andere vorm van armenzorg. Dit is veel maar blijkbaar niet zoveel als bij de Sint-Niklaasparochie. De Smet doet immers de uitspraak dat het gebruikelijk was om armenzorg te incorporeren en dat het een minderheid was die dit niet deed.457 Op basis van de gegevens van dit onderzoek is zo’n uitspraak te sterk maar het is wel duidelijk dat armenzorg bij jaargetijden meer voorkwam dan voordien aangenomen. Matijs Reyns stichtte in 1489 een jaargetijde in categorie 4 met een budget van 26 s. par. en met uitdelingen hieraan verbonden.458 Deze uitdelingen dienden plaats te vinden op alle zondagen, de zondagen van de vasten uitgezonderd. Dit betekende dat hij geld uittrok om 46 of 47 keer per jaar uitdelingen te doen. Bij de aard van de uitdelingen vermeldde Matijs Reyns expliciet dat de uitdelingen bestemd waren voor de armen van de parochie. Het lijkt er dus op dat hij zich bij de uitdelingen expliciet in de traditie plaatst van de standaarduitdelingen door de armentafel. Wat motivatie betreft, wijkt hij af van de heersende trend. Hij vermeldde zowel caritas als aalmoezen als motivatie, twee motivaties die niet standaard waren en die kunnen wijzen op extra aandacht voor de armenzorg. Dit voorbeeld bewijst duidelijk dat er bij een jaargetijdenstichting een grote vrijheid was. De schenker kon de details zelf bepalen, zowel van de viering als van de bedelingen. Dit leidde tot een grote verscheidenheid van uitdelingen, vooral wat de grootte betreft valt er moeilijk één lijn te trekken. Dit maakt het moeilijk om een oordeel te vellen over het geheel van uitdelingen bij stichtingen. Het is belangrijk te onthouden dat de armenzorg in de late middeleeuwen enorm versnipperd en verspreid was.459 Het was vooral belangrijk om van verschillende instanties hulp te krijgen om zo zoveel mogelijk voedsel en geld bij elkaar te sprokkelen. Verder is er ook de specifieke situatie van de H.-Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie waarbij de standaarduitdelingen verbonden bleven aan de grote feestmomenten in de christelijke kalender.460 Hierdoor zorgden de extra uitdelingen bij de jaargetijden voor een meer evenredige spreiding van de uitdelingen over het ganse jaar. Dus hoewel de bedelingen op zichzelf niet voldoende waren om een arm gezin te ondersteunen, is het belangrijk deze te kaderen in de specifieke situatie en dan blijkt dat ze waarschijnlijk een grotere rol hebben gespeeld dan tot nu toe gedacht. De belangrijkste conclusie is dat deze uitdelingen zeker niet als een uitbreiding of voortzetting van de standaarduitdelingen mogen gezien worden. Het waren uitdelingen met een eigen karakter waarvan het belangrijkste kenmerk de verscheidenheid was. Tevens is het duidelijk gebleken dat ook de armentafel als instelling verschillende bedragen kreeg bij de jaargetijden. Deze geldbedragen kunnen gezien worden als uitdelingen aan de instelling. Verder zijn er nog de bedragen die ze ontvingen als er een dienaar niet kwam opdagen en de restbedragen van de rentes. Beide waren substantiëler en groter dan het op het eerste zicht leek. Ook hier is het cumulatieve effect belangrijk: vele kleintjes maken één grote. De onwil van de armentafel om te besparen op de jaargetijden, als door omstandigheden de renten niet geïnd konden worden of als door inflatie de waarde van de rente niet voldoende meer was, had vanzelfsprekend negatieve invloed op de armenzorg van de armentafel. Toch moeten hierbij enkele 457

DE SMET, Ter lavenessen mynre, 199. RAG, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, 720, stichtingsakte Matijs Reyns, 27 september 1489. 459 Zie inleiding. 460 DE WILDE, Parochiale armenzorg, 198. 458

83

bedenkingen worden gemaakt. Het is niet zo dat er een lineair verband werd vastgesteld tussen het afnemen van de uitdelingen en de toename van het aandeel van de jaargetijden. Het is eerder zo dat de tafel in tijden van nood, zoals bij oorlog of hongersnood, weigerde te besparen op de jaargetijden terwijl men wel bespaarde op de armenzorg. Het is ook zo dat de uitgaven voor de jaargetijden nooit meer dan 10 procent van het totale budget in beslag namen en dat de verhouding altijd na één of twee jaar terug normaliseerde. Een echt ontwrichtende factor kun je de jaargetijden dus niet noemen. Verder bewijzen de voorbeelden van Jan en Kateline van den Broecke en van jonkvrouw van Moeregem dat men in bepaalde gevallen wel overging tot besparingen. Een laatste nuancering betreft de beweegredenen om niet te besparen op de jaargetijden. Het lijkt onwaarschijnlijk dat ze bespaarden op de armenzorg omdat ze dit eigenlijk niet belangrijk vonden, omdat dit de hoofdfunctie en bestaansreden was van de instelling. Het is eerder zo dat het zielenheil zo belangrijk was in de laatmiddeleeuwse samenleving dat dit niet echt een post was waarop men kon besparen.

84

Hoofdstuk 5: Besluit Als uitgangspunt is het belangrijk om de centrale onderzoeksvraag nog eens op te frissen: hoe belangrijk waren de jaargetijden als vorm van armenzorg voor de Heilige Geesttafel van de Gentse Onze-Lieve-Vrouweparochie in de 15de eeuw? Het is niet mogelijk om op basis van dit onderzoek te besluiten dat de jaargetijden in de hele Zuidelijke Nederlanden cruciaal waren als vorm van armenzorg in de 15de eeuw. Het is echter wel mogelijk om te besluiten dat deze vorm van armenzorg voor de specifieke casus hier onderzocht wel degelijk zijn belang had. Het was één van de vele schakels in de versnipperde parochiale armenzorg. Dit belang uitte zich in beide luiken: de uitdelingen en de invloed op de instelling. De uitdelingen bij de jaargetijden van de H.-Geesttafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie zorgden voor een aanvulling op de standaarduitdelingen. De uitdelingen vertoonden echter hun eigen kenmerken. Als eerste werd er vastgesteld dat er meer personen in aanmerking kwamen voor uitdelingen bij een jaargetijde dan voor de standaarduitdelingen via de distafel. Verder waren de uitdelingen bij de jaargetijden meer gespreid over het jaar. Dit was zeer belangrijk aangezien de standaarduitdelingen van de armentafel van de Onze-Lieve-Vrouweparochie in de 15de eeuw nog steeds gebaseerd waren op de liturgische kalender. De extra uitdelingen bij de jaargetijden doorbraken dit patroon en zorgden er mee voor dat de armen de brug konden maken tussen de verschillende standaarduitdelingen. De uitdelingenbij de jaargetijden waren wel veel kleiner dan de standaarduitdelingen. Gemiddeld gezien waren de uitdelingen bij de vieringen tien keer kleiner dan de standaarduitdelingen. Deze extra bedelingen bij de jaargetijden waren, ondanks hun kleinere omvang, zeker belangrijk voor de armen. Het tweede grote luik van de vraag is de invloed van de jaargetijden op de financiën van de instelling. Deze invloed is altijd als heel dubbel beschouwd geweest. Enerzijds zorgden de jaargetijden voor het nodige kapitaal anderzijds werden de armentafels ervan beschuldigd hun taak van armenzorg te verwaarlozen en zich volledig te richten op het liturgische aspect van de memoriezorg. Maar de bronanalyse sprak deze laatste stelling tegen. De jaargetijden hebben nooit zo’n groot deel van het budget ingenomen dat de armenzorg van de instelling in gevaar kwam. Ze namen nooit meer dan negen procent van de totale uitgaven in en er werd geen verband vastgesteld tussen het toenemen van de kosten van de jaargetijden en het afnemen van het budget voor de armenzorg. Het is duidelijk dat de jaargetijden bij de H.-Geesttafels van de Onze-Lieve-Vrouweparochie invloed hadden op de armenzorg van deze parochie. De armentafel was niet zomaar een instelling voor armenzorg maar voorzag ook in de memoriazorg van de parochie. Deze twee taken bleken duidelijk naast elkaar te kunnen blijven bestaan. Anders gezegd: de memoriazorg stond de armenzorg niet in de weg maar maakte deze mee mogelijk en droeg er ook financieel toe bij. Het is duidelijk dat de memoriazorg en de armenzorg bij deze armentafel in Gent met elkaar verbonden waren en dus niet van elkaar los kunnen gezien worden. Het is dan ook belangrijk dat verder onderzoek nog meer focust op de link tussen de memoriazorg en de armenzorg. Er werd geen opmerkelijke evolutie vastgesteld voor het begin van de 16 de eeuw. Het lijkt erop dat de stichtingen evengoed verder gingen tot zeker 1528, het einde van de onderzoeksperiode. Het is niet zo dat er begin 16de eeuw een plots einde kwam aan de praktijk van het stichten van jaargetijden bij de H.-Geesttafel. Helaas zijn er te weinig jaargetijden die dateerbaar zijn, het is dus niet mogelijk om de inhoud van de vieringen in de 15de en de 16de eeuw met elkaar te vergelijken. Misschien verminderde de stichtingen pas echt met de komst van het protestantisme maar aangezien dit buiten de onderzoeksperiode valt, is dit voer voor een andere studie. 85

Hoofdstuk 6: Bibliografie 6.1 Bronnen 6.1.1 Onuitgegeven bronnen GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 552, rekening H.-Geesttafel ontvanger Lievin van Reybrouc en Seghere de Matselleere, 1462-1466. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 553, rekening H.-Geesttafel ontvanger Willem Raes, 1466-1476. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 554, rekening H.-Geesttafel ontvanger Willem Raes, Jan vanden Denne en Lievin van Reybroec en Jan van Helene, 1477-1485. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent¸ nr. 555, rekening H.-Geesttafel ontvanger Willem de Wijt, 1486-1499. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 556, rekening H.-Geesttafel ontvanger Willem de Wijt, 1499-1509. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 687, stichtingsakte Lijsbette Soetamijs, 6 juli 1340. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 688, stichtingsakte Kateline van den Broucke en Jan van den Broucke, 6 oktober 1349. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 689, stichtingsakte Jacob van der Pale, 7 september 1354. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent,nr. 695, schuldbekentenis Jan van Eeken, 4 juli 1417. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent,nr. 696, stichtingsakte Jan van Munte en echtgenote, 26 september 1422. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 698, stichtingsakte Wulfaert van Steelant, 16 oktober 1425. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 699, stichtingsakte Margriete van Moeregem, 15 februari 1429. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 701, stichtingsakte Jan van Roeselare en Marie van Lamersvelde, 7 juli 1436. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 702, stichtingsakte Pieter Ghevaert, 3 december 1436. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 708, stichtingsakte Wouter van Loo, 24 oktober 1452. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 713, stichtingsakte Jacob Bentin, 17 september 1468. 86

GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 720, stichtingsakte Matijs Reyns, 27 september 1489. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 725, stichtingsakte Lieven Coole en echtgenote, 5 april 1495. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr .726, stichtingsakte Luc Meere en echtgenote, eind 15de – begin 16de eeuw. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 697, stichtingsakte Lauwerijs van der Leyen en Symoene Platteels, 1 juli 1423. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 691, stichtingsakte Mergriete Stichtgeleerde, 10 november 1373. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 692, stichtingsakte Gheeraert Soetamijs, 5 februari 1401. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 707, stichtingsakte Lijsbette van der Loene, 17 december 1449. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 718, stichtingsakte Joeris Scelliinc, 1 juni 1489. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 721, stichtingsakte Margriete Sweerds, 24 oktober 1489. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 840, beschrijvingen van stichtingen, 14de eeuw. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 841, renterol met renten voor jaargetijden, 15de eeuw. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 842, kalender der stichtingen, 15de eeuw. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 843, overzicht stichtingen en schenkingen, 1711. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 844, kalender van stichtingen voor kerk en dis, 1740. GENT, Rijksarchief, Kerk OLV-Sint-Pieters Gent, nr. 845, overzicht van stichtingen voor kerk en dus, 17de – 18de eeuw.

6.1.2 Uitgegeven bronnen FRIS, V. ed., Dagboek van Gent van 1447 tot 1470 met een vervolg van 1477 tot 1515 (Maatschappij der Vlaamsche bibliophielen, reeks 4. 12), Gent. 1901-1904. FRIS, V. ed., La Restriction de Gand (13 juillet 1468), in Bulletijn der maatschappij van geschied- en oudheidkunde te Gent, 31 (1923), 57-142.

87

SCHOLLIERS, E. ed., Lonen te Gent (XVe-XIXe eeuw), in C. VERLINDEN red., Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant (XIVe-XIXe eeuw) (RUG. Werken uitgegeven door de Faculteit van de letteren en wijsbegeerte. 125), II, Brugge, 1965, 354-461. VAN LOKEREN, A. ed., Chartes et documents de l'abbaye de Saint Pierre au Mont Blandin à Gand depuis sa fondation jusqu'à sa suppression, 2 dln., Gent, 1868-1869.

88

6.2 Literatuur AERTS, E., ‘De inhoud der rekeningen van de Brabantse algemeen-ontvangerij (1430-1440). Moeilijkheden en mogelijkheden voor het historisch onderzoek’, I, Bijdragen tot de Geschiedenis, 59 (1976), 165-195. ALLOSSERY, P., ‘De oudste giften en fondatiën ten bate der arme gevangenen te Brugge (ca. 13001475)’, Annales de la Société d’Emulation te Brugge, 79 (1936), 67-130 - 80 (1937), 155-171. ARIES, P., L’homme devant la mort (Points. Histoire. 82-83), 2 dln., Parijs, 1985. AVRIL, J., ‘La paroisse médiévale et la prière pour les morts’, J.-L. LEMAITRE red., L’église et la mémoire des morts dans la France médiévale : communications présentés à la table ronde du C.N.R.S., le 14 juin 1982, Parijs, 1986, 53-68. BIJSTERVELD, A.-J., Do ut des. Gift Giving, Memoria, and Conflict Management in the Medieval Low Countries (Middeleeuwse Studies en Bronnen. 104), Hilversum 2007. BISCHOFF, B., Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, Cambridge, 1990. BLOCKMANS, W.P. en PREVENIER, W., ‘Armoede in de Nederlanden van de 14e tot het midden van de 16e eeuw: bronnen en problemen’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 88 (1975), 501-561. BLOCKMANS, W.P. en VAN UYTVEN, R., ‘De noodzaak van een geïntegreerde sociale geschiedenis: het voorbeeld van de Zuid-Nederlandse steden in de late middeleeuwen’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 84 (1971), 276-290. BLOCKMANS, W.P., ‘Armenzorg en levensstandaard te Mechelen voor de hervorming van de openbare onderstand (1545)’, Studia Mechliniensia. Bijdragen aangeboden aan Dr. Hendry Joosen ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag (Handelingen van de Koninklijke kring voor oudheidkunde, letteren en kunst van Mechelen. 79), Mechelen, 1976, 141-173. BLOCKMANS, W.P., ‘Vermogensstructuur St.-Jacobsparochie Gent 1492-1494’, W.P. BLOCKMANS, I. DE MEYER en J. MERTENS, Studiën betreffende de sociale strukturen te Brugge, Kortrijk en Gent in de 14e en 15e eeuw (Studia historica gandensia. 139), deel III, Gent, 1971, 139-198. BOONE, M. en DE HEMPTINNE, Th., ‘Le clergé seculier gantois en 1498-1499’, Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 149 (1983), 377-430. BOONE, M. en HOWELL, M., ‘Becoming Early Modern in the Late Medieval Low Countries. Ghent and Douai from the Fourteenth to the Sixteenth Century’ Urban History, 23 (1996), 300-324. BOONE, M. en PREVENIER, W., ‘De stadsstaat-droom’, J. DECAVELE red., Gent: apologie van een rebelse stad: geschiedenis, kunst, cultuur, Antwerpen, 1989, 81-105.

89

BOONE, M., ‘De Gentse verplichte lening van 1492-1493’, Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 147 (1981), 247-305. BOONE, M., DUMON, M. en REUSENS, B., Immobiliënmarkt, fiscaliteit en sociale ongelijkheid te Gent 1483-1503 (Standen en Landen. 78), Kortrijk, 1981. BOONE, M., Geld & Macht. De Gentse staatsfinanciën en de Bourgondische Staatsvorming (13841453) (Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent. 15), Gent, 1990. BOONE, M., Gent en de Bourgondische hertogen ca. 1384 - ca. 1453 : een sociaal-politieke studie van een staatsvormingsproces (Verhandelingen van de Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren. 133), Brussel, 1990. BRINKHOFF, L. en HOLLAERDT, A. red., Liturgisch woordenboek, 2dln., Roermond, 1965-1968. BROWN, A., Civic Ceremony and Religion in Medieval Bruges ca 1300 – 1520, Cambridge, 2011. BURGESS, C., ‘A service for the Dead: the Form and Function of the Anniversary in Late Medieval Bristol’, Transactions of the Bristol and Gloucestershire Archaeological Society, 105 (1986), 183-211. BUSSUYT, S., Vroegstedelijke devotiebeleving in middeleeuws Vlaanderen (1000-1350): een vergelijkend onderzoek van enkele bedehuizen in Brugge, Rijsel en Sint-Omaars, Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, 2007. CHARDONNENS, L.S., ‘Cijferen met middeleeuwse kopiisten en moderne filologogen’, Madoc, 21 (2007), 10-18. CHIFFOLEAU, J., La comptabilité de l'au-delà : les hommes, la mort et la religion dans la région d'Avignon à la fin du Moyen Age (vers 1320 - vers 1480) (Collection de l’Ecole française de Rome. 47), Rome, 1980. COENE, A. en DE RAEDT, M., Kaarten van Gent, Plannen voor Gent 1534-2011, Gent, 2011. DAMBRUYNE, J., Corporatieve middengroepen: aspiraties, relaties en transformaties in de 16deeeuwse Gentse ambachtswereld, Gent, 2002. DAMBRUYNE, J., Mensen en centen: het 16de-eeuwse Gent in demografisch en economisch perspectief (Verhandelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent. 26), Gent, 2001. DANNEEL, M., Weduwen en wezen in het laatmiddeleeuwse Gent (Studies in Urban Social, Economic and Political History of the Medieval and Modern Low Countries. 3), Leuven, 1995. DE CLERCQ, G., ‘De kerkelijke instellingen te Gent in verband met de oudste stedelijke geschiedenis’, Nederlandsche Historiebladen, 2 (1939), 117-135. 90

DE MECHELEER, L. red., De armoede in onze gewesten van de middeleeuwen tot nu (Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Educatieve dienst. Catalogus. 107), Brussel, 1991. DE MESSEMAEKER-DE WILDE, G., ‘De parochiale armenzorg te Gent in de late Middeleeuwen’, Annalen van de Belgische vereniging voor hospitaalgeschiedenis, 18 (1980), 47-58. DE SMET, M., ‘Ter lavenessen mynre zielen’. Middeleeuwse jaargetijdenstichtingen in de SintNiklaaskerk te Gent, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, 2000. DE VOCHT, A.M., ‘Het Gentse antwoord op de armoede’, Annalen van de Belgische vereniging voor hospitaalgeschiedenis, 19 (1981), Gent, 5-32. DE WILDE, G., De parochiale armenzorg te Gent van de XIVe tot het begin van de XVIe eeuw, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, Rijksuniversiteit Gent, 1976. DECAVELE, J., en VAN PETEGHEM, P., ‘Gent ‘absoluut’ getemd’, J. DECAVELE red., Gent: apologie van een rebelse stad: geschiedenis, kunst, cultuur, Antwerpen, 1989, 107-135. DUMOLYN, J., ‘La paroisse urbaine à la fin du moyen âge. Le cas de quatre villes de l’ancien diocèse de Tournai : Bruges, Gand, Lille et Tournai’, Y. COUTIEZ en D. VAN OVERSTRAETEN red., La paroisse en questions, Ath, 1997. DUMOLYN, J. en MOERMANS, K., ‘Distinctie en memorie. Symbolische investeringen in de eeuwigheid door laatmiddeleeuwse hoge ambtenaren in het graafschap Vlaanderen. Een algemeen antropologisch vraagstuk’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 116 (2003), 332-49. ENGELBERT, B. en KLEIN, J.-W., 50 eeuwen schrift : een inleiding tot de geschiedenis van het schrift, Amsterdam, 1988. FRANSEN, A., ‘L’Obituaire de St.-Victor de Xanten A propos de nécrologes’, Revue d’histoire ecclésiastique, 5 (1961), 36-41. FREIBERG, M., ‘Going Gregorian 1582-1752: A Summary View’, The Catholic Historical Review, 86 (2000), 1-19. GALVIN, M., ‘Credit and Parochial Charity in fifteenth-century Bruges’, Journal of Medieval History, 28 (2012), 131-154. GENICOT, L., Une source mal connue de revenus paroissiaux : les rentes obituaires : l'exemple de Frizet (Recueil de travaux d'histoire et de philologie. 6e série. 23), Louvain-la-Neuve, 1980. GRELL, P. en WERY, A., ‘Le concept de la pauvreté : les diverses facettes institutionnelles de la pauvreté ou les différentes naturalisations de ce concept’, Courrier hebdomadaire du CRISP, 771 (1977), 2-25. 91

HAEMERS, J. en RYCKBOSCH, W., ‘A targeted public: public services in fifteenth-century Ghent and Bruges’, Urban History, 37 (2010), 203-225. HENISCH, B.A., Fast and Feast : Food in Medieval Society, Philadelphia, 1976. HERMANS, J.M.M. en HUISMAN, G.C., De descriptione codicum : handschriftenbeschrijving, tevens syllabus bij de colleges "Inleiding in de Westerse handschriftenkunde / codicologie", Groningen, 1978. Histoire Urbaine, 27 (2010). HOLLAARDT, A., ‘Lezingen in het officie’, Liturgisch Woordenboek, II, 1968, Roermond, 1513-1519. HOLLADAY, J.A., ‘Tombs and Memory: Some Recent Books’, Speculum, 78 (2003), 440-450. HUYGHEBAERT, N.-N., Les documents nécrologiques (Typologie des sources du moyen âge occidental. 4), Turnhout, 1972. JACQUES, F., Le diocèse de Tournai et ses divisions archidiaconales et décanales de 1331 à 1798. Cartes de géographie historique (Koninklijke Commissie voor Geschiedenis. Werkinstrumenten), Brussel, 1973. KUYS, J., Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht, Nijmegen, 2004. LALEMAN, M.C., De Sint-Pietersabdij te Gent, Gent 1992. LAMBRECHTS, D. , De parochiale synode in het oude bisdom Doornik gesitueerd in de Europese ontwikkeling, 11de eeuw-1559 (verhandelingen van de Koninklijke Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. 113), Brussel, 1984. LAUWERS, M., La mémoire des ancêtres, le souci des morts. Morts, rites et société au moyen âge (diocèse de Liège, VIe-XIIIe siècle) (Théologie historique. 103), Parijs, 1997. LE GOFF, J., La naissance du purgatoire (Bibliothèque des histoires), Parijs, 1981. LEMAÎTRE, J.-L., Mise à jour du fascicule : N. Hughebaert, Les documents nécrologiques (Typologie des sources du moyen âge occidental. 4), Turnhout, 1985. LENTZE, A., ‘Begräbnis und Jahrtag im mittelalterlichen Wien’, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung, 36 (1950), 328-64. LESAGE, R. red., Dictionnaire pratique de liturgie romaine, Parijs, 1952.

92

LEYSEN, L., Het devotieleven in de Turnhoutse Sint-Pieterskerk (1397-1580): een studie van kerkrekeningen en jaargetijden, onuitgegeven licentiaatverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, 1999. MAARSCHALKERWEERD-DESCHAMP, S. en MAARSCHALKERWEERD, Ph., ‘Het obituarium van Monster; analyse van een bron’, E.S.C. EKELENS-BUTTINGER red., De kerk en de Nederlanden. Archieven, instellingen, samenleving, Hilversum, 1997, 189-201. MARECHAL, G., ‘Armenzorg en ziekenzorg in de Zuidelijke Nederlanden’, D.P. BLOK red., Algemene Geschiedenis der Nederlanden, II (Middeleeuwen), Haarlem, 1982, 268-280. MARECHAL, G., De sociale en politieke gebondenheid van het Brugse hospitaalwezen in de middeleeuwen (Standen en Landen. 73), Kortrijk, 1978. MEERSSEMAN, S., ‘Het ‘Sente Jacopshuus up Nieuwland’ te Gent. Godshuis of politieke instelling? (ca. 1257-1540)’, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 45 (1991), 5-33. MOL, J.A., Zorgen voor zekerheid. Studies over Friese testamenten in de vijftiende en zestiende eeuw, Leeuwarden, 1994. NICHOLAS, D., The metamorphosis of a medieval City: Ghent in the age of the Arteveldes: 1302-1390, Leiden, 1987. NOLET, W. en BOEREN, P.C., Kerkelijke instellingen in de middeleeuwen, Amsterdam, 1951. OEXLE, O.G., ‘Memoria und Memoriabild’, K. SCHMID en J. WOLLASCH red., Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert der liturgischen Gedenkens im Mittelalter, München, 1984, 384-440. OEXLE, O.G., ‘Memoria und Memorialüberlieferung im früheren Mittelalter’, Frühmittelalterliche Studien, 10 (1976), 70-95. P.C.I., ‘Vigilie’, L. BRINKHOFF en A. HOLLAERDT red., Liturgisch woordenboek, deel II, Roermond, 1965-1968, 2815-2823. REUSENS, E.-H.-J., Eléments de paléographie, Brussel, 1963. REYNTENS, L., ‘De Sint-Pietersabdij en de Gentse parochiekerken. Ontstaan en wederzijdse strijd om hun rechten’, Collationes Gandavenses, reeks II, 1 (1951), 197-205. RICHARD, O., ‘Fondations pieuses et religion civique dans l'empire à la fin du Moyen Age’, Histoire Urbaine, 27 (2010), 5-8. ROGGHE, P., ‘Het Alinshospitaal te Gent’, Appeltjes van het Meetjesland, 16 (1965), 132-145.

93

ROUX, D.M., “Miserere”, Dictionnaire pratique de liturgie romaine, Parijs, 1952, 686-687. RUYFFELAERE, P., Onze-Lieve-Vrouwekerk van Sint-Pieters te Gent : inventaris van het archief van het oud regiem (13de-18de eeuw) (Rijksarchief te Gent. Toegangen in beperkte oplage. 60), Brussel, 1989. RYCKBOSCH, W., Tussen Gavere en Cadzand. De Gentse stadsfinanciën op het einde van de Middeleeuwen (1460-1495) (verhandelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 31), Gent, 2007. SCHMITT, J.C., Les revenants: Les vivants et les morts dans la société médiévale (Bibliothèque des histoires), Parijs, 1994. SCHOLLIERS, E. en VERLINDEN, C., Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, 4 dln., Brugge, 1959-1972. SCHOLLIERS, E., ‘De materiële verschijningsvorm van de armoede voor de industriële revolutie. Omvang, evolutie en oorzaken’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 88 (1975), 451-467. SMITH, J., Through the Eye of the Needle: Charity and Charitable Institutions in Medieval Ghent, 1150-1400, Philadelphia, 1976. SPIERTZ, M. G., Van Aartsbisschop tot Zonnelied. Sleutels tot het katholieke erfgoed (Van A tot Z), Nijmegen, 1998. SPUFFORD, P., Monetary problems and policies in the Burgundian Netherlands 1433-1496, Leiden, 1970. STIENNON, J., Paléographie du moyen âge (Collection U. Histoire médiévale), 2de uitg., Parijs, 1991. STRUBBE, E.I. en VOET, L., De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden, Antwerpen, 1960. TITS-DIEUAIDE, M.-J., ‘Les tables des pauvres dans les anciennes principautés belges au Moyen Age’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 88 (1975), 562-583. TITS-DIEUAIDE, M.-J., La formation des prix céréaliers en Brabant et en Flandre au XVe siècle (ULB. Centre d’histoire économique et sociale), Brussel, 1975. TRIO, P. en VAN BELLE , R. red., Pieter Lansaem : bijdrage tot de studie van de jaargetijdestichtingen te Ieper in de late middeleeuwen (Bijdrage tot de studie van de geschiedenis van de liefdadigheidsinstellingen te Ieper. 12), Ieper, 1993.

94

TRIO, P., ‘De Gentse abdijen van Sint-Pieter en Sint-Baafs tijdens de late middeleeuwen. Een historisch overzicht (13de-15de eeuw)’, G. DECLERQ red., Ganda en Blandinium : de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, Gent, 1997, 41-72. TRIO, P., ‘De instelling van jaargetijden (anniversaria) in de Lage Landen tijdens de Middeleeuwen: een eerste balans’, Signum, 13 (2001), 31-37. TRIO, P., ‘De stichting Lansaem in het O.L.V.-gasthuis te Ieper. Bijdrage tot de studie van de jaargetijdenstichtingen in de middeleeuwen’, P. TRIO en R. VAN BELLE red., Pieter Lansaem : bijdrage tot de studie van de jaargetijdestichtingen te Ieper in de late middeleeuwen (Bijdrage tot de studie van de geschiedenis van de liefdadigheidsinstellingen te Ieper. 12), Ieper, 1993, 11-117. TRIO, P., ‘Moordende concurrentie op de memoriemarkt. Een eerste verkenning van het fenomeen jaargetijde in de Lage Landen in de late middeleeuwen (ca 1250 tot 1550)’, J. DEPLOIGE, B. MEIJNS en R. NIP red., Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen uit de Lage landen, 1000-1500, Brussel, 2009, 141-155. TRIO, P., De Gentse broederschappen (1182-1580): ontstaan, naamgeving, materiële uitrusting, structuur, opheffing en bronnen (Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent. 16), Gent, 1990. TRIO, P., 'De zorg voor lichaam en ziel in het licht van de eeuwigheid (late middeleeuwen)’, S. BALACE en A. DE POORTER red., Tussen hemel en hel. Sterven in de middeleeuwen, Brussel, 2010, 237-243. TRIO, P., Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving : de broederschappen te Gent in de late middeleeuwen (Symbolae Facultatis litterarum et philosophiae Lovaniensis. Series B. 1), Leuven, 1993. TRIO, P., Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving : de broederschappen te Gent in de late middeleeuwen (12de-16de eeuw), onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 1989. VAN BRUAENE, A.-L. en BAUWENS, M., ‘De Sint-Jacobskerk te Gent: Een onderzoek naar de betekenis van de stedelijke parochiekerk in de zestiende-eeuwse Nederlanden’, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 65 (2011), 103-125. VAN BUEREN, T. red., Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art and Ritual in the Middle Ages (Museums at the crossroads. 13), Turnhout, 2005. VAN BUEREN, T., Leven na de dood. Gedenken in de late Middeleeuwen, Turnhout, 1999. VAN DER WEE, H., Conjunctuur en economische groei in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de 14de, 15de, en 16de eeuw (Mededelingen van de Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren. 27. 8), Brussel, 1965.

95

VAN HERWAARDEN, J., ‘De kerkelijke organisatie van de Nederlanden: bisdommen, kapittels, parochies’, Algemene geschiedenis der Nederlanden, IV (middeleeuwen), 1980, Amsterdam, 392-395. VAN SCHAIK, R., ‘Prijs- en levensmiddelen politiek in de Noordelijke Nederlanden van de 14e tot de 17e eeuw: bronnen en problemen’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 91 (1978), 214-255. VAN WERVEKE, A., Gent. Schets van een sociale geschiedenis, Gent, 1947. VAN WERVEKE, H., ‘Het bevolkingscijfer van de stad Gent in de 14 de eeuw. Een laatste woord?’, Album aangeboden aan Charles Verlinden ter gelegenheid van zijn dertig jaar professoraat, Gent, 1975, 449-465. Van ZEIR, P., ‘De inrichting van de Armendissen van de oude Brugse stadsparochies voor 1526’, Annales de la Société d’Emulation te Brugge, 97 (1960), 104–153. VAN ZEIR, P., De armendissen der oude Brugse stadsparochies voor 1526, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, 1957. VANCOPPENOLLE, A., Het Gentse parochiewezen vanaf 1200 tot op heden, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, Rijksuniversiteit Gent, 1962. VANDECANDELAERE, D., De tijdrekening : de kalender : Juliaans, Gregoriaans, Republikeins, Roeselare, 1989. VEZIN, J., ‘La réalisation matérielle des manuscrits latins pendant le haut Moyen Âge’, GRUYS, A. en GUMBERT, J.P., Codicologica : Towards a science of handwritten books (Litterae Textualis. 2), Leiden, 1978, 15-51. VON DEN BRICKEN, A.-D., Historische Chronologie des Abendlandes: Kalenderreformen und Jahrausendrechnungen, Stuttgart, 2000. WÜSTEFELD, W.C.M., ‘Het memorieboek van het Katrijnenklooster in Haarlem, een codicologische studie’, Ons geestelijk erf, 54 (1980), 293-333.

96

Hoofdstuk 7: Bijlagen 7.1 Kaarten Kaart 1: Zicht op de stad Gent GENT, Bijlokemuseum : G. Horenbaut, Ganda gallie Belgice civitas maxima, schilderij, 1534, (COENE, A. en DE RAEDT, M., Kaarten van Gent, Plannen voor Gent 1534-2011, Gent, 2011.).

97

Kaart 2: Stadsplan Gent 461 NICHOLAS, D., The metamorphosis of a medieval City: Ghent in the age of the Arteveldes: 13021390, Leiden, 1987, 68-69.

461

De Onze-Lieve-Vrouweparochie staat er maar deels op (nr. 7).

98

Kaart 3: De rijke en arme kwartieren van de stad (mediaanwaarden in Vl. gr.), 1571-1572. DAMBRUYNE, J., Mensen en centen: het 16de-eeuwse Gent in demografisch en economisch perspectief (Verhandelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 26), Gent, 2001, 387.

99