Memorandum over geheugen Psychologie voor managers Douwe Draaisma Rijksuniversiteit Groningen
De thema’s • Cryptomnesie • Expertgeheugen • Perceptie en samenhang
Hoeveel soorten van vergeten? • Waarom hebben we zo’n slecht geheugen voor dromen?
Hoeveel soorten van vergeten? • Waarom hebben portretten de neiging onze herinneringen aan gezichten te verdringen?
Lastige vragen over vergeten • Als er een vergeettechniek bestond, zou u daar dan gebruik van maken?
Hoeveel soorten van vergeten? • Hoe kan het dat uw collega wel uw idee onthouden heeft, maar niet dat het úw idee was?
Cryptomnesie • Ideeën die niet als herinneringen herkend worden • Huidige literatuur: ‘onbewust plagiaat’ • Titels, metaforen, operatietechnieken, uitvindingen, procedures, recepten, oplossingen, etc.
Cryptomnesie • ‘My sweet Lord’ (George Harrison, 1969) • Onbewust overgenomen: ‘He’s so fine’ (Chiffons, 1963) • Rechter: geval van ‘onopzettelijk copiëren van wat zich in Harrsions onbewuste geheugen bevond’
Cryptomnesie • Stadium na bronamnesie • Bronamnesie: vergeten wie/wat de bron was • Cryptomnesie: vergeten dat er een bron was
Cryptomnesie. Experiment: • Week 1: brainstorm-sessie • Week 2: koppelen oplossingen/personen • Uitkomst: te hoog percentage oplossingen genoteerd als ‘zelf bedacht’
Cryptomnesie • • • •
Gefaciliteerd door: 1. bronnen die op elkaar lijken 2. next-in-line effect 3. verbetering van andermans ideeën (‘een beetje van mezelf en een beetje van…’)
Cryptomnesie • Oorzaak: uw idee wordt bij uw collega opgeslagen in semantisch geheugen (SG) • SG is slecht in bewaren context • Gevolg: • Idee wordt onthouden • De bron – u – wordt vergeten
Wat is bij schaarse capaciteit het beste arrangement? • Idee wordt onthouden, de bron vergeten • Beter zo dan andersom • Geheugen kiest voor het evolutionair beste alternatief
Memorandum over geheugen
Het geheugen van de expert
Battez Philidor!
Het geheugen van de schaker
André Philidor (1726-1795)
Het geheugen van de schaker
• 1783: 3 partijen blindsimultaan • 1937: 34 partijen (Koltanowski)
Het geheugen van de topschaker • • • •
Hebben schakers ‘fotografisch geheugen’? Hebben schakers een goed geheugen? Wat is aandeel geheugen in speelsterkte? Leeftijdgerelateerd zakken in ratings gevolg van verslechterend geheugen?
‘Fotografisch geheugen’?
• Alfred Binet: (1894) • Herinnering stelling geen ‘beeld’ maar ruimtelijk patroon • Herinnering als visuele copie zou contraproductief zijn
A.D. de Groot, Het denken van den schaker, 1946
• Experiment: ppn. krijgen 5 seconden om stelling in zich op te nemen en moeten hem dan reproduceren • Schaakmeesters presteren aanzienlijk beter dan clubspelers • Identieke experiment met onzinstelling • Superioriteit meester verdwenen
Geheugen: samenhang krijgt voorrang
• Conclusie: wat de meester ziet en onthoudt is samenhang, patroon, niet de elementen • Herinneringsbeeld geen copie, maar bewerkte representatie • De cognitieve pendant van de Gestalt
Het geheugen van de topschaker • • • •
Hebben schakers ‘fotografisch geheugen’? Hebben schakers een goed geheugen? Wat is aandeel geheugen in speelsterkte? Leeftijdgerelateerd zakken in ratings gevolg van verslechterend geheugen?
Schaakintelligentie • Vloeibare intelligentie: vermogen volstrekt nieuwe problemen op te lossen • Gekristalliseerde intelligentie: vermogen op basis van ervaring problemen op te lossen • Vloeibare IQ neemt af bij ouder worden • Gekristalliseerde IQ neemt toe • Grafiek: gekruiste zwaarden
Schaakintelligentie • Bij gelijke talenten: ‘late’ beginners in het nadeel • Echt late beginners: dalende vloeibare IQ en te weinig gekristalliseerde IQ • Voormalige topspelers profiteren nog lang van hoog niveau gekristalliseerde IQ • Jonge late beginners blijven verliezen van oude vroege beginners • Ontmoetingen op de berg
Geheugen van de expert: • • • • • •
1. selectief 2. modulair 3. begint (bij voorkeur) vroeg 4. eerder absorberen dan leren 5. voor groot deel impliciet 6. hoe voller, hoe beter
Memorandum over geheugen
Samenhang krijgt voorrang
‘Blinde vlek’ • kruisje en rondje (10 cm) • dek linkeroog af • kijk met rechteroog naar kruisje • beweeg langzaam richting vel • op ca. 20 cm afstand: rondje weg
‘Blinde vlek’ • Verklaring: rondje valt op deel van netvlies waar de oogzenuw het oog verlaat en daar zitten geen receptoren
‘Blinde vlek’ • Vervolg: steek pen in blinde vlek • En duw langzaam door • Als punt er aan de andere kant weer uitkomt zie je: de hele pen!
‘Blinde vlek’ • Informatie netvlies: • Pen - stukje niks - pen • Wat je ziet: • Stukje niks is gevuld
Akoestische ‘blinde vlek’ • Wie een zin hoort waarin een klank is vervangen door een kuchje, hoort de zin plus een kuchje • De afwezige klank kun je niet niet horen
Patroon heeft voorrang • Hogere processen leggen orde, samenhang en patroon op aan lagere processen • Je ziet en hoort wat je weet – of denkt te weten
‘Hoog’ en ‘laag’ • Dezelfde verhoudingen gelden voor denken en categoriseren • ‘Laag’: zintuiglijke gewaarwordingen • ‘Hoog’: denken, oordelen • Impliciete hiërarchie
Leiderschapsprofiel. Hij of zij: • • • • • •
Houdt de grote lijn in de gaten Verliest zich niet in details Heeft helicopterview Kan afstand nemen Herkent patronen Heeft abstraherend vermogen
Als integratie uitblijft • Kleefkracht van details • Preoccupatie met delen van voorwerpen • Geringe tolerantie voor verandering • In extreme vorm: symptomen autisme
Theorieën over oorzaak autisme: extreme male brain? • Hans Asperger: alleen jongens hebben autisme • Simon Baron-Cohen: autisme verbonden met ‘extreem mannelijk brein’ • Mannelijk brein: systematiseren (lijstjes, feiten, techniek, ruimtelijke patronen) • Vrouwelijk brein: empathiseren (gevoelig voor sociale signalen, emoties aanvoelen) • Extreem mannelijk brein niet per definitie brein van een man
extreme male brain • Zou de oververtegenwoordiging van jongens/mannen verklaren: 6 tot 10 keer zoveel • Mogelijke oorzaak: gemiddeld hogere testosteronspiegels bij aanleg mannelijke vrucht
Weak central coherence • Onvermogen percepties te integreren tot een geheel • Bij normale cognitieve ontwikkeling wordt waarneming geleid door patronen en context. Bij autisme blijven waarneming en denken steken op het niveau van details en onderdelen.
Autisme: problemen met categoriseren • • • • •
Onthoud: bed – aspirine – dokter – griep - thermometer Reproductie: stond koorts in lijstje? Mensen met autisme scoren hierin beter
Daniel Tammet, Op een blauwe dag geboren, 2007
• Overgedetailleerde verwerking van informatie • Ten nadele van abstractie, snelle globale verwerking • Voordeel: oog voor detail • Lees het volgende. Ziet u iets wat niet klopt?
Eén vogel in de hand is beter dan tien in de de lucht
Iets gezien?
Eén vogel in de hand is beter dan tien in de de lucht
Nog niet?
Eén vogel in de hand is beter dan tien in de de lucht
Weak central coherence • Bij normaal functionerende centrale verwerking worden details veronachtzaamd ten gunste van verwerkingssnelheid en abstractie • Stelt ons in staat ook de volgende zin vlot te lezen:
Lagere processen gaan op in hogere • • • • •
Dieptezien Kleurconstantie Vormconstantie Helmholtz: ‘onbewuste gevolgtrekking’ Visuele illusies manipuleren onbewuste gevolgtrekking
Onmogelijke opdracht: • Teken wat je ziet! • Terug van ‘hoog’ naar ‘laag’ zo goed als onmogelijk • Vgl. Stroop-test
Gustave Courbet (1819-1877)
• Wanhopige man of zelfportret (1866)
Gustave Courbet
Gustave Courbet
