Meer tijd om te leren. Ervaringen met onderwijstijdverlenging in Hulst en Terneuzen

Meer tijd om te leren Ervaringen met onderwijstijdverlenging in Hulst en Terneuzen

Inhoud Inleiding

Inleiding: Kansen bieden voor kinderen! 3

Kansen bieden voor kinderen!

1. Project OTV: 4 onderwijstijdverlenging 1. Achtergrond 2. Doelen 3. Project 4. Varianten 5. Voorbeeld plan van aanpak OTV

2. Wie doen er mee?

Samenwerkende partijen

3. Resultaten 1. Resultaatmeting 2. Leerprestaties op schoolniveau

4. Toekomst?

30

>>

38

1. Waarom continuering? 2. Belang Zeeuws-Vlaanderen 3. Doelstellingen vanaf 2013

Colofon

18

Door de OTV-pilot, het project rondom onderwijstijdverlenging, is al veel bereikt. Betere leerresultaten van kinderen én samenwerking en verbinding tussen de betrokken partijen.

3. Leerprestaties op individueel niveau 4. Aantal deelnemers

44

Kansen bieden voor kinderen. Daar is het allemaal om te doen in het project onderwijstijdverlenging (OTV) in Hulst en Terneuzen. Tot nu toe profiteren ruim 1800 leerlingen in Zeeuws-Vlaanderen van dit aanbod. Per jaar wordt er gemiddeld 60 uur meer onderwijs per leerling verzorgd. Daar zijn we eigenlijk best een beetje trots op. Er wordt hard gewerkt aan het verhogen van de leeropbrengsten van kinderen in dit 4-jarige project. De extra investering voor de lees- en taalontwikkeling begint met name in de onderbouw zijn vruchten af te werpen. Ook in de bovenbouw zien we goede resultaten. Dat is ons heel wat waard. In dit boekwerk vindt u een aantal opvallende resultaten van het project. Ook leest u dat alléén meer tijd niet voldoende is om leerresultaten te verbeteren. De OTV-pilot gaat het laatste schooljaar in, maar na 2012/2013 willen we OTV continueren. De verworvenheden moeten we behouden en verder doorontwikkelen. Dit lees- en kijkboekje zou een mooie start van een nieuwe projectfase kunnen vormen. Namens alle participanten wens ik u veel plezier met het doornemen van deze publicatie. Peter de Jong, Projectleider OTV

3

1. Project OTV: onderwijstijdverlenging

1.1 Achtergrond Leerlingen hebben soms extra leertijd nodig Het Ministerie van OCW heeft in de vorm van de subsidieregeling ‘onderwijstijdverlenging’ geld beschikbaar gesteld voor de OTV-pilots. Uit onderzoek van de Onderwijsraad blijkt dat 10% tot 18% van alle leerlingen onder zijn of haar kunnen werkt. Gedeeltelijk zijn dit leerlingen op (zeer) zwakke scholen, maar ook bij andere scholen is er sprake van onderpresteerders. De Onderwijsraad heeft een aantal aanbevelingen gedaan om het niveau van sommige leerlingen op een hoger peil te brengen. De aanbevelingen zijn in 5 verschillende groepen verdeeld. Eén groep aanbevelingen betreft de inzet van extra leertijd bovenop de reguliere onderwijstijd.

Verschillende vormen van extra leertijd Scholen streven ernaar om de beschikbare leertijd optimaal te benutten, maar toch kan het voor leerlingen nodig zijn extra leertijd te krijgen. Volgens de Onderwijsraad kan deze extra leertijd in verschillende vormen worden aangeboden zoals bijspijkeruren, huiswerkklassen, verplichte schakelklassen, voorschool, zesdaagse schoolweek, weekendschool en zomerschool.

4

Subsidie pilot ‘onderwijstijdverlenging’ Naar aanleiding van dit advies heeft het Ministerie van OCW in de vorm van de subsidieregeling ‘onderwijstijdverlenging’ geld beschikbaar gesteld voor OTV-pilots. Op basis van deze regeling kan een samenwerkingsverband van minimaal 3 basisscholen, één school voor voortgezet onderwijs én een gemeente in aanmerking komen voor een 4-jarige subsidie om een project op te zetten, gericht op een vorm van onderwijstijdverlenging. In de pilot in Hulst en Terneuzen is gekozen voor de ‘verlengde schooldag’.

“Mijn woordenschat wordt beter.” Dilara, Leerling Basisschool De Zeemeeuw, Terneuzen “Ik vind OTV leuk, ook al is het op woensdagmiddag. We zijn tijdens OTV ook al eens naar de Natuurspeeltuin geweest. We hebben daar gespeeld en gekeken hoe het daar was. Ik leer daar nieuwe woorden. Mijn vriendinnen zeggen wel eens: ‘Weeral OTV, weeral OTV!’. Ze gaan dan bijvoorbeeld op woensdagmiddag zwemmen en vragen me mee, maar ik wil OTV écht blijven doen. Mijn woordenschat wordt beter. Maar ook begrijpend lezen gaat vooruit.”

5

1.2 Doelen

1.3 Project

Samenhangende doelen OTV

2009/2010: start project onderwijstijdverlenging in de gemeente Hulst en Terneuzen

Met het project onderwijstijdverlenging is meer dan één doel te behalen. Van betere leerresultaten tot grotere ouderbetrokkenheid en nog veel meer.

De invulling van de verlengde onderwijstijd richt zich in eerste plaats op taal- en rekenvaardigheden. Daarnaast is er aandacht voor de overgang van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs.

Doelen • • • • • •

hogere onderwijsopbrengsten voor taal en rekenen betere aansluiting met het voortgezet onderwijs door afstemming van leerinhouden en pedagogische/didacti sche aanpak van het primair onderwijs grotere ouderbetrokkenheid bij scholen opbrengstgerichte werkwijze scholen betere afstemming en integratie met buitenschoolse activiteiten meer inzicht in leerlingenresultaten door toetsgegevens te verzamelen en te analyseren

”Zonder OTV maak ik geen huiswerk!” Roy Kenter, Leerling Sandeschool, Kloosterzande “OTV is niet verplicht, maar het is leuk om samen met vrienden huiswerk te maken. Ook is het fijn extra uitleg te krijgen over de lesstof. Daarna kan ik mijn huiswerk beter maken en leer ik meer. Als OTV er niet zou zijn, dan maak ik mijn huiswerk niet! Soms pesten andere kinderen me er wel eens mee. ‘Wij gaan lekker buitenspelen. Ga jij maar naar OTV’. Het doet me niet veel. Ik maak mijn huiswerk en daarna heb ik álle tijd om te doen wat ik wil. Meester Wies geeft heel goed les en maakt regelmatig grapjes. In de gewone les gebeurt dat niet zo vaak. Van de meester mag ik tijdens de huiswerkklas ook wel eens iets op de computer opzoeken. Terwijl ik in de gewone les het woordenboek moet pakken. Dit maakt OTV echt anders.”

6

Ieder kind heeft recht op extra ondersteuning, zorg en ontwikkelingskansen. Zogenaamde ‘meer tijd, meer kansenklassen’ zijn hiervoor ingericht en er wordt extra aandacht besteed aan de verhoging van taal- en rekenprestaties. De onderwijstijd voor leerlingen is verhoogd met 2 à 3 uur per week. Het project biedt scholen de mogelijkheid te werken met nieuwe multimedia, een gedifferentieerde aanpak en nieuwe methoden. Maatwerk is daarbij het uitgangspunt, maar vooral ook de aansluiting bij de huidige praktijk en ontwikkelingslijnen van de scholen. Het project wordt gedragen door vertegenwoordigers van betrokken schoolbesturen en de gemeente Terneuzen en Hulst. Binnen de OTV-projectstructuur is een regiegroep en een uitvoerende projectgroep samengesteld.

• zorg dragen voor verantwoordingsdocumenten naar subsidieverstrekker • bewaken voortgang en ‘regie’ voeren over het project • afstemmen met huidige activiteiten De Verlengde Schooldag • afstemmen met kinderopvang (BSO)

Projectgroep: uitvoerende groep De projectgroep is een uitvoerende groep die verschillende activiteiten stroomlijnt en diverse organisatie- en coördinatiewerkzaamheden op zich neemt.

”Op OTV kun je nóg meer leren!” Dzejla, Leerling De Kameleon, Terneuzen “Ik ga graag naar school en het gaat ook goed, maar mijn moeder zei: ‘Ga maar op OTV, dan kun je nóg meer leren.’ En daar zit wel iets in. OTV is anders dan een gewone les en iedereen werkt op een verschillend niveau. Bij de OTV heeft de meester veel meer tijd. In de gewone les is de groep natuurlijk veel groter en moet hij meerdere kinderen helpen.

Regiegroep: besluitvormend orgaan De regiegroep is het besluitvormend orgaan en bestaat uit vertegenwoordigers van verschillende schoolbesturen, VO-scholen, gemeente Terneuzen, gemeente Hulst en de externe projectleider. Taken regiegroep • nemen van besluiten over de invulling en uitvoering van het project op verschillende scholen

We sluiten de les altijd af met een taalspel. Daar leer je echt veel van, maar op een leuke en andere manier. Zoiets doen we nóóit tijdens de gewone lessen. Vrienden zeggen dat we onze tijd verspillen, maar wij denken daar anders over. Zij denken dat OTV niet leuk is, maar we maken zelfs wel eens een uitstapje. Spelen met vriendinnetjes komt wel, want OTV is maar een uurtje. We worden er echt beter door.”

7

“OTV is ingebed in de schoolcultuur.” Carolien van Goethem - Projectcoördinator OTV Kapriom en Probaz, Lid projectgroep OTV

“Ondertussen sta ik alweer zo’n 7 jaar voor de klas. Het geeft me voldoening om te zien dat kinderen hun lesstof onder de knie krijgen en positieve resultaten behalen. Daarnaast vervul ik de rol als projectcoördinator onderwijstijdverlenging (OTV) binnen Kapriom en Probaz. Vanuit deze rol denk ik mee over kwaliteitsverbetering op scholen. De OTV-pilot startte in het schooljaar 2009 - 2010 en geeft scholen extra ruimte om hun onderwijskwaliteit te verbeteren. Uit landelijke cijfers blijkt ook wel dat extra aandacht nodig is voor het taal- en rekenonderwijs.

Een écht klankbord Bij aanvang van de pilot heb ik samen met de schooldirecteuren de mogelijke invulling besproken. In een later stadium gaf ik op alle 12 deelnemende scholen een presentatie over OTV. Ouders maakten toen voor het eerst kennis met de pilot. Nu blijven ouders goed op de hoogte via nieuwsbrieven. De betrokken OTV-leerkrachten heb ik bij aanvang van het project individueel gesproken en ik reikte specifiek onderwijsmateriaal aan. Leerkrachten en directeuren zagen me echt als een klankbord. Ook is er behoefte aan het onderling uitwisselen van lesideeën. Daarom organiseren we speciale intervisiemiddagen. Nu weten scholen hun eigen invulling aan OTV te geven. OTV is ingebed in de schoolcultuur.

8

Een beter leerrendement In het begin maakte ik de OTV-plannen, maar deze bleken te algemeen. Leerkrachten doen dit nu zelf en kijken eerst naar de aangemelde leerlingen. Het OTV-plan stemmen zij af op de individuele onderwijsbehoeften. Het plan wordt daardoor beter gedragen én leerlingen boeken een beter leerrendement.

Monitoring van het OTV-project Een belangrijke taak binnen mijn functie is het monitoren van het verloop van het OTV-project. Ik verzamel gegevens, maak evaluaties en rapporteer aan de projectleider en projectgroep. Ik zou het liefst zien dat onderwijstijdverlenging structureel, en voor alle kinderen, toegevoegd wordt aan het lesrooster. In welk urenconcept dan ook. Dan heeft OTV een positief effect op onderwijs. Scholen moeten ook zelf kunnen bepalen aan welke speerpunten zij willen werken en hoe zij OTV op hun school vormgeven.”

9

1.4 Varianten Onderwijstijdverlenging kent varianten A en B voor de verlengde schooldag Iedere school verlengt de schooltijd met 2 à 3 uur per week. De invulling daarvan is vrij, maar scholen maken vooraf een keuze uit onderstaande varianten.

Variant A Voor scholen die het principe van verschillende lestijden hanteren, biedt dit de volgende mogelijkheden: A1. 2 extra lestijden in de week voor de groepen 5 t/m 8, verdeeld over 2 perioden in het jaar. Bijvoorbeeld op maandagmiddag, dinsdagmiddag of donderdagmiddag van 15.30 - 17.00 uur, of woensdagmiddag van 13.00 - 14.30 uur of 13.00 - 16.00 uur. De verlengde schooldag bestaat uit 2 perioden. Periode 1: eerste helft schooljaar + evaluatie Periode 2: tweede helft schooljaar + evaluatie

Projectgroep OTV V.l.n.r. Carolien van Goethem, Peter de Jong, Edwin Kint

Taken projectgroep • verzorgen voorlichting aan scholen en ouders • samenstellen brochure / presentaties onderwijstijdverlenging • coördineren en inzetten personeel voor scholen • administratie en financiën • faciliteren scholen bij uitvoering • coördineren scholings- en ondersteuningsactiviteiten

10

A 2. Investeren in verlengde onderwijstijd in de onderbouw (groepen 1 t/m 4) op vrijdagmiddag parallel lopend aan de schooltijden van de bovenbouw. De verlengde schooldag bestaat uit 2 perioden. Periode 1: eerste helft schooljaar + evaluatie Periode 2: tweede helft schooljaar + evaluatie Ouders van leerlingen kunnen inschrijven per periode. Inschrijven is niet vrijblijvend. Variant B Voor scholen die het principe van gelijke lestijden hanteren, biedt dit de volgende mogelijkheden: B1. Uitbreiding van de structurele lestijd per dag met 0,25 uur. Hierdoor worden de lesdagen op maandag, dins-

dag, donderdag en vrijdag verlengd van 5,25 uur naar 5,5 uur. Dit betekent structureel één lesuur per week meer. Deze tijd kan benut worden om o.a. de reparatie-regeling structureel onder te brengen. Deze variant heeft een verplichtend karakter voor ouders. In het kader van onderwijstijdverlenging wordt hiermee de ‘1000-urenschool voor 1 t/m 8’ gerealiseerd. Als voor variant B wordt gekozen, dan wordt aanvullend een keuze gemaakt tussen: B2. Eén extra lestijd op woensdagmiddag van 13.00 14.30 uur voor de groepen 7 en/of gericht op multimedia, rekenen en wiskunde.

Of B3. Eén extra lestijd op maandag, dinsdag of donderdagmiddag van 15.30 - 17.00 uur voor de groepen 7 en/of gericht op multimedia, rekenen en wiskunde. Voor het genoemde onderdeel onder punt B1 wordt instemming gevraagd aan de O(G)MR. Voor de onderdelen genoemd onder B2 en B3 kunnen ouders van leerlingen inschrijven per periode. Inschrijven is niet vrijblijvend.

”We worden een beetje verwend.” Aleyna, Leerling Basisschool De Kameleon, Terneuzen “Bij OTV is er altijd afwisseling. Bijvoorbeeld 10 minuten rekenen, 10 minuten spelling en daarna weer iets anders.Bij de OTV kan ik alles vragen! Ik leer veel. Vaak worden we zelfs een beetje verwend. Als er iets over is van een traktatie, dan krijgen wij dat óf het wordt door de meester verloot. Soms lijkt onze meester wel een andere meester. Tijdens OTV is hij veel liever, dan is hij niet zo streng.”

11

“Ik ga er vanuit dat we OTV gecontinueerd krijgen.”

“De kracht van OTV is het samenspel tussen meer tijd én een hoge kwaliteit.”

Gerard Langeraert - Voorzitter College van Bestuur Scholengroep LeerTij, Lid regiegroep OTV

Edwin Kint - Projectcoördinator OTV Scholengroep LeerTij, Lid projectgroep OTV

“Samen met Peter de Jong, extern adviseur bij BMC, heb ik de OTV-subsidieaanvraag ingediend bij het ministerie. Op dat moment zaten we in een fusietraject en heb ik er de nieuwe partner direct in meegenomen. In totaal waren 3 besturen betrokken. Een ander schoolbestuur (Probaz), met een klein aantal scholen, zag er ook wel iets in. Om het project te monitoren werd de regiegroep OTV opgezet. Mijn rol hierin is tot op heden het bestuurlijk volgen en monitoren van het OTV-proces op het onderdeel van financiën.

Ouders omarmden deze verandering OTV geeft de mogelijkheid onderwijstijd te verlengen om op verschillende manieren de resultaten, van met name rekenen en taal, te versterken. In het eerste jaar was er veel vrijheid, maar al snel ontdekten we de mogelijkheden om OTV in te passen binnen het gewone curriculum. En dat is de weg die we zijn opgegaan. We zijn erin geslaagd om voor alle leerlingen een uitbreiding van lestijd te realiseren in de verwachting dat daardoor de onderwijsresultaten geoptimaliseerd worden. Ouders omarmden deze verandering en directeuren waren vanaf het begin gemotiveerd om dit project te draaien. Leerkrachten kregen tijdens OTVlessen al snel glunderende ‘koppies’ te zien. ‘Dit is mijn opbrengst in de klas, hier doe ik het voor!’ Dit gevoel van

12

leerkrachten is soms sterker dan de papieren opbrengst. Als er ooit een project ‘mooie wielen’ heeft gehad, dan is het dit project wel.

We zitten in een regio die sterk krimpt en deze demografische veranderingen staan prominent op de agenda. We moeten in de lokale context van Zeeuws-Vlaanderen alles op alles zetten om verschraling van onderwijs tegen te gaan. De gemeenten zijn een sterke partner binnen het OTV-project. We bespreken de voortgang en nemen samen het initiatief om naar het ministerie te gaan. Met hen zitten we in dezelfde gedachtetranche. We moeten samen een vorm van voortgang voor dit project vinden.

“Ik ben coördinator OTV voor de 26 basisscholen binnen Scholengroep LeerTij. Dit betekent het monitoren van OTVactiviteiten en het sturen op resultaten met als speerpunten taal en lezen. In Zeeuws-Vlaanderen kennen we een achterstand op lees- en taalgebied (van 25%). De kracht van OTV is meer tijd investeren in het geven van lezen en taal voor alle groepen 1 t/m 8. In duidelijke samenhang met het verbeteren van de kwaliteit van de leerkrachten en met als doel betere resultaten te bereiken. Met name in de groepen 1 t/m 4 wordt nu een bemoedigende vooruitgang geboekt. Nergens is de 25% taalachterstand nog actueel. OTV moet een vervolg krijgen, want anders moeten we in minder tijd, met minder mensen, dezelfde kwaliteit behalen. En dat wordt lastig.

Voortgang OTV-pilot is noodzakelijk

Bepalen van doelen en speerpunten

Wij willen de beleidsmakers laten beslissen dat voortgang van de OTV-pilot noodzakelijk is. De regiegroep werkt hard om dit voor elkaar te krijgen. Zolang de laatste dag van het project niet is afgerond, ga ik er vanuit dat we OTV gecontinueerd krijgen. Een optimistisch uitgangspunt dus. Dit moet gewoon! Je geeft kinderen meer kansen, meer onderwijs. En meer onderwijs leidt uiteindelijk tot betere resultaten.”

De opbrengstcijfers van leerlingen ontvang ik via schooldirecteuren en interne begeleiders naar aanleiding van de Cito-, Midden- en Eindtoets. Per schooljaar bepaal ik samen met de schooldirecteuren de doelen. Ook kijk ik of deze vooraf gestelde doelen zijn behaald. Opbrengsten worden LeerTij-breed besproken en teruggekoppeld. Omdat OTV is opgenomen in het reguliere schoolprogramma van Scholengroep LeerTij is het geheel makkelijk te sturen en in beeld te brengen.

Gemeenten: sterke partners

Ouderbetrokkenheid is belangrijk Voor kinderen verandert er eigenlijk niets, behalve de extra tijd die aan het rooster wordt toegevoegd. De reden om zo de taalachterstand te verminderen werd duidelijk toegelicht. Deze uitleg richting ouders is van groot belang. Er was direct een vorm van acceptatie. Omdat ik schooldirecteur (van Basisschool Ter Duinen) ben geweest weet ik hoe belangrijk het is ouders te betrekken bij processen op school. Ik zoek het contact altijd wel op. Vanuit de OTV-rol óf vanuit andere rollen die ik heb. Zo blijf ik voeling houden met allerlei zaken.

De kracht van OTV Naast het monitoren van cijfers, houd ik me bezig met scholing. Leerkrachten worden in de gelegenheid gesteld hun didactische vaardigheden te optimaliseren. Er zijn rond de 300 leerkrachten en ongeveer 3x per jaar worden leerteambijeenkomsten georganiseerd. Zowel jonge als oudere leerkrachten hechten hier waarde aan. Leerkrachten motiveren elkaar. En succes motiveert! De kracht van OTV is het samenspel tussen meer tijd én een hoge kwaliteit.”

13

1.5 Voorbeeld plan van aanpak OTV

Uitgangssituatie

Prestatieindicator(en)

Opzet, werkwijze en activiteiten

Schoolgegevens (per 1-7-2010) • ± 100 leerlingen, 5 groepen: 1, 2, 3/4, 5/6, 7/8 • Populatie: school ligt in een kansrijke wijk waar veel allochtone gezinnen wonen, kinderen komen met taalachterstand binnen. Het leerlingenaantal begint ten opzichte van een aantal jaar geleden weer toe te nemen. De leerlingen zijn zeer wisselend over de groepen verdeeld. 69% van de leerlingen heeft een gewicht toegekend gekregen. • Opbrengsten: de gemiddelde resultaten op de Cito-Eindtoets liggen 5 jaar achtereen (2005 t/m 2009) nét op het niveau dat van de school verwacht mag worden. Daarbij is rekening gehouden met de kenmerken van de leerlingenpopulatie met ongeveer 69% leerlingen met ‘een gewicht’. Er is sprake van kleine groepen. Het beeld is van jaar tot jaar erg wisselend. Ook de LVS-gegevens laten een wisselend beeld zien.

Voor de leerlingen die deelnemen aan de OTV geldt: • De opbrengsten voor Technisch Lezen liggen aan het einde van dit schooljaar (juni 2010) 5% hoger in vergelijking met januari 2010: Cito DMT-resultaten > 75% van de leerlingen scoort een C of hoger. • De opbrengsten voor Begrijpend Lezen liggen aan het einde van dit schooljaar (juni 2010) 5% hoger in vergelijking met januari 2010: Cito begrijpend lezen-resultaten > 75% van de leerlingen scoort een C of hoger. • De opbrengsten voor Woordenschat liggen aan het einde van dit schooljaar (juni 2010) 5% hoger in vergelijking met januari 2010: Cito Leeswoordenschat > 75% van de leerlingen scoort een C of hoger. • De opbrengsten voor Taal liggen aan het einde van dit schooljaar (juni 2010) 5% hoger in vergelijking met januari 2010: Cito taalschaal > 75% van de leerlingen scoorteen C of hoger.

Organisatie en inhoud Er zullen 2 groepen gevormd worden uit de groepen 5/6 en 7 die elk 2 uur OTV krijgen per week. De nadruk ligt op technisch lezen, begrijpend lezen en woordenschatontwikkeling. Lestijden OTV Maandag en donderdag van 15.15 - 16.30 uur en op woensdag van 13.00 -15.00 uur Gebruikte methode in de OTV Kidsweek: krantje met actuele onderwerpen toegespitst op de interesses van de kinderen. Om de onderwerpen uit het krantje heen wordt aan woordenschatontwikkeling gedaan en begrijpend lezen. Tevens wordt aandacht besteed aan rekenwoordenschat. De woorden zijn gebaseerd op de woorden uit de rekenmethode “Alles Telt” die zelf een lijst woorden heeft samengesteld, die in de methode wordt gebruikt. Daarnaast wordt aandacht besteed aan woorden die voorkomen in vraagstellingen die kinderen tegenkomen in methodeopdrachten en methodetoetsen; deze woorden worden aangeleverd door de leerkrachten van het schoolteam. Werkvormen Uitgangspunt in de OTV is dat lessen op een speelse en creatieve wijze worden vormgegeven. Uitwisseling tussen de leerlingen onderling en activerende vormen van instructie zijn van belang om de OTV te laten renderen. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van alternatieve materialen en werkvormen.

Communicatie

Richting ouders De ouders zullen voor de carnavalsvakantie geïnformeerd worden over het starten van een volgende periode OTV. Er wordt weer een contract getekend waarin duidelijk vermeld wordt dat de OTV vrijwillig is, maar niet vrijblijvend. Interne communicatie i.v.m. goede overdracht OTV-leerkracht communiceert met huidige leerkrachten over het niveau van de leerlingen. Wekelijks wordt per les geregistreerd wat er is gedaan, hoe het is gegaan, bijzonderheden etc.

Inzet personele en materiële middelen

14

De school heeft een leerkracht benoemd die de OTV voor beide groepen gaat verzorgen. Dit is een leerkracht uit het eigen schoolteam. Benodigde en gewenste materialen kunnen worden aangeschaft. De school krijgt hiervoor een budget.

15

“Ik deel met plezier mijn kennis en wissel graag ervaringen uit.” Judith Duerinck - Leerkracht De Sasse Vaart (Kapriom), Sas van Gent

“De directie zag wel een OTV-leerkracht in mij. Ik was enthousiast en kreeg direct ideeën. De OTV vindt bij De Sasse Vaart plaats op woensdagmiddag van 12.30 uur tot 14.30 uur. Een prima tijdstip, want het is beter om na een korte schooldag OTV te geven. Ik neem OTV mee in mijn weekplanning. Het hoort er echt bij. Eerst eten we samen de boterhammen op en de kinderen zijn altijd uitermate nieuwsgierig wat we die dag gaan doen. De lunch is een echte voorbespreking van de OTV-les. Ze hebben er altijd zin in!

Ik stel per kind een doel vast De OTV werkplannen maak ik zelf. Ik achterhaal de scores van de leerlingen en stel per kind een doel vast. Ze worden getoetst aan de hand van de CITO. Op die manier kijken we of leerlingen het voorgestelde doel behaald hebben. Uiteraard in samenspraak met de leerkrachten, interne begeleider en de directie. Wekelijks krijg ik ondersteuning van een onderwijsassistente van Stichting Kinderopvang ZeeuwsVlaanderen. Steeds dezelfde persoon en dat werkt prima.

De OTV-lessen zijn veel losser Bij aanvang van de OTV-pilot heeft Carolien van Goethem bepaalde middelen aangereikt. Zo ook de leermethode ‘Spellingskampioen’. Deze methode gebruik ik tijdens de OTV.

16

Ik benader de kinderen op een neutrale manier, want ik geef aan hen geen les tijdens de reguliere lestijd. Er staat een andere leerkracht voor de groep. Het voelt voor de kinderen dan ook écht anders. Ik vul de lessen op een creatieve manier in, maar uiteraard altijd met leerelementen op het gebied van taal en begrijpend lezen. De OTV-lessen zijn veel losser. Pas hebben we bijvoorbeeld gekookt. Ze kregen een recept met allerlei spelfouten. Eerst de fouten eruit, daarna pas koken! Als het lekker weer is organiseer ik zelfs buiten een taalspel. Ik hoor ze regelmatig zeggen: ‘Juf, dit doen we normaal nóóóóit.’ Zo’n reactie geeft me veel voldoening. Verder heb ik diverse spelletjes aangeschaft zoals het Grote Basisschoolspel, Tongbrekers, Het grote taalspel en woordzoeker. Kinderen vinden dit ontzettend leuk. Ik merk dat sommige kinderen sneller los komen tijdens de OTV. Ze krijgen meer vertrouwen in zichzelf.

Ik zoek contact met andere leerkrachten Er worden bepaalde bijeenkomsten voor alle OTV-leerkrachten georganiseerd. Daarnaast zoek ik ook zelf contact met andere leerkrachten. Het zijn tenslotte oudklasgenoten van me. Ik deel met plezier mijn kennis en wissel graag ervaringen uit.”

17

2. Wie doen er mee? Samenwerkende partijen Intensieve samenwerking rondom OTV-pilot Verschillende basis- en voortgezet onderwijsscholen, besturen en gemeenten zijn nauw betrokken bij de OTV-pilot. Samenwerken en verbinden zijn cruciale zaken binnen het project. De volgende scholen en besturen werken samen. Voortgezet onderwijs Terneuzen

• OBS Prinses Marijkeschool Axel • OBS De Vrije Vlucht Sluiskil • OBS De Zuidland Terneuzen • OBS De Irisschool Zaamslag • OBS De Meerpaal Terneuzen • OBS De Frederik Hendrik Sas van Gent • RKBS De Vlaswiek Koewacht • RKBS Canisius Zuiddorpe • SBO De Brug Hulst • RKBS Inghelosenberghe Sint Jansteen • RKBS Ter Doest Graauw • RKBS Heidepoort Heikant • RKBS St. Bernardus Clinge • RKBS Tervliet Terhole • RKBS De Oostvogel Lamswaarde • RKBS Ter Duinen Kloosterzande • RKBS De Schakel Vogelwaarde • RKBS St. Jozef Nieuw-Namen

18

• PCBS De Ark Hulst • RKBS ’t Vogelnest Hengstdijk • OBS Sandeschool Kloosterzande • De Reynaertschool Hulst • OBS Op Weg Hoek • OBS De Maatjes Biervliet • OBS De Piramide Terneuzen • International School Philippine • Leonardoschool Terneuzen • OBS De Stelle Philippine • Praktijkschool Hulst

• De Kameleon Terneuzen • De Werf Philippine • De Geule Terneuzen • De Zeemeeuw Terneuzen • De Komme Biervliet • Antonius Axel • Antonius Sluiskil • De Kreeke Westdorpe • Op de Hoogte Terneuzen • De Sasse Vaart Sas van Gent

• Oranje Nassauschool Sluiskil • CBS de Stelle Terneuzen

Voortgezet onderwijs Hulst

BMC is een landelijke adviesorganisatie en betrokken bij de deskundigheidsbevordering, programmamanagement en projectleiding van het OTV-project.

19

“Het is belangrijk om de aansluiting tussen PO en VO zo goed mogelijk te maken.”

“Ik ben het lesgeven op de vrije woensdagmiddag gewend. Het zit in mijn systeem.”

Carlos D’Hont - Sectordirecteur brugklassen Reynaertcollege, Lid regiegroep OTV

Mireille Struylaert - Leerkracht, De Zeemeeuw (Kapriom), Terneuzen

“Als sectordirecteur van de brugklassen vertegenwoordig ik het Reynaertcollege binnen het OTV-project. Mijn rol is om te kijken hoe OTV een plaats kan krijgen binnen de dagelijkse gang van zaken binnen het Reynaertcollege (brugklas). Kwaliteitsbevordering door onderwijstijdverlenging staat centraal.

Steunlessen en faalangstreductie-training We organiseren steunlessen voor de vakken Nederlands, Engels en Wiskunde. Deze extra lessen staan open voor alle leerlingen, maar niet iedereen neemt deel aan deze lessen. Tijdens de mentoravond krijgen ouders en leerlingen meer informatie over deze steunlessen. Ook geeft het Reynaertcollege faalangstreductie-training. We confronteren ouders en leerlingen met bepaalde signalen en geven een advies om deze training te volgen. Bij faalangstreductie-training zijn leerlingen onvoorstelbaar gemotiveerd en zien we gigantische resultaten.

Verbinding tussen PO en VO Het is belangrijk om de aansluiting tussen PO en VO zo goed mogelijk te maken. De OTV-commissie waar ik lid van ben gaat in het najaar 2012 een interessante taalmiddag voor onderbouwdocenten van de 3 VO-scholen organiseren.

20

Zij worden met elkaar in contact gebracht. In januari nodigt het Reynaertcollege ook altijd leerkrachten van de basisscholen uit om te zien hoe het met hun oud-leerlingen gaat. Je krijgt altijd praktische tips van elkaar. Na de aanmeldingen ga ik ook altijd, samen met mijn collega Mieke Stroucken, voor aanvang van het nieuwe schooljaar de basisscholen langs om de persoonlijke eigenschappen van de nieuwe brugklassers door te nemen. Een belangrijke en warme overdracht!

Door OTV wordt extra talent ontwikkeld OTV moet zeker gecontinueerd worden, omdat een hoog percentage van de leerlingen door de extra lesuren gebaat zijn. In feite wordt door OTV extra talent ontwikkeld. Bij het Reynaertcollege zit het bewust flink ingeburgerd, maar ik weet niet voor 100% of deze middelen kunnen blijven als de financiering wegvalt. Het zal ontzettend lastig zijn. We hebben ook nog eens te maken met een krimpregio, minder leerlingen en minder subsidies.”

“We willen kinderen extra laten leren, maar op een plezierige manier. Leerlingen mogen niet alleen over een schriftje gebogen zitten. Het is belangrijk om de balans hierin te vinden. De doelen hebben we moeten clusteren, omdat de groep maar liefst uit 20 leerlingen bestaat. We hebben gekeken naar de resultaten van met name de Cito-toetsen en op basis daarvan hebben we de groep in 3 kleinere groepjes opgedeeld. Na de opsplitsing komen we altijd weer samen en dan doen we een taal- of rekenspel. Kinderen komen dan op een andere manier in aanraking met veel verschillende woorden.

Rondom de uitstapjes plan ik mijn lessen

Ik blijf leerlingen motiveren OTV moet de keuze van het kind zelf zijn. Pas dan zijn ze echt gemotiveerd. Door steeds afwisseling te bieden blijf ik leerlingen motiveren. Ik vind het een groot voordeel dat ik de kinderen ken vanuit de reguliere lessen. Hoe dichter je bij de leerling staat, hoe beter. Sommige kinderen hebben hele specifieke behoeften en daar moet je rekening mee houden. Voor leerlingen is betrokkenheid van ouders ook belangrijk. Als ze het er samen over kunnen hebben, bekijken leerlingen OTV nog serieuzer.”

Ik ben het lesgeven op de vrije woensdagmiddag gewend. Het zit in mijn systeem. We doen regelmatig educatieve uitstapjes, maar het gaat om de resultaten. Rondom de uitstapjes plan ik mijn lessen en zoek ik verdieping. We spelen vooral in op hetgeen wat op dat moment bij taal in de gewone lessen speelt. Soms hoor ik een leerling zeggen: ‘Nu snap ik het echt!’ Daar krijg ik een goed gevoel van. Daar doe ik het voor.

21

“Door OTV is er een extra platform. Je spreekt nu makkelijker over andere zaken met elkaar.” Jan Kees van Gaalen - Teamleider brugklassen, Lid regiegroep OTV

“De doorgaande leerlijn moet écht doorlopen en eigenlijk nog méér dan dat. Het gaat om afstemming van docenten op elkaar. Daar zitten zeker mogelijkheden. Door OTV is er een extra platform. Je spreekt nu makkelijker over andere zaken met elkaar. Aan de samenwerking met ouders hechten we ook veel waarde. Het is belangrijk dat het kind op z’n plek zit. Niet alleen qua niveau, maar ook qua beleving. De dingen moeten kloppen. We bieden verschillende begeleidingsvormen aan zoals ondersteunings/uitvaluren, bijlessen en huiswerkklassen.

Er is veel aandacht voor rekenen en taal Wanneer een reguliere les uitvalt, krijgen brugklasleerlingen een extra reken- of taalles. Er is veel aandacht voor. We houden goed in de gaten of we alle klassen zoveel mogelijk extra reken- en taallessen aanbieden. Nu, na 2 jaar, zijn leerlingen er wel aan gewend. Leerlingen zien steeds meer het belang van deze extra lessen. Ze moeten nu ook speciale taal- en rekentoetsen maken. In de toekomst willen we ook voor andere klassen reken- en taallessen aanbieden, maar we moeten het allemaal kunnen bemensen en bekostigen.

22

Bijlessen en huiswerkklassen Bijlessen organiseerden we al vóór de OTV-pilot, maar nu gebeurt dit gestructureerd. Door een bijles zie je direct resultaat. Het is fantastisch dat leerlingen van de 3 een 5 kunnen maken. Tijdens de huiswerkklassen voor de onderbouw geven we een klein stukje begeleiding, maar in principe functioneren de leerlingen zelfstandig. Het initiatief komt meestal vanuit de ouders. Sommige kinderen komen thuis gewoonweg niet aan hun huiswerk toe. Tijdens de huiswerkklas bieden wij de leerlingen structuur. En het huiswerk wordt gemaakt!

We zien nog veel vervolgstappen Het project staat niet op zichzelf en dat is juist sterk. OTV is verweven in het onderwijsbeleid. We hebben écht iets aan dit project en zien nog veel vervolgstappen.”

23

“Alle brugklassers krijgen een iPad. Mee met de tijd!”

“We zoeken middelen om taal te ontwikkelen, zodat de woordenschat verbeterd wordt.”

Ronald de Bruijne - Werkzaam voor De Rede, Coördinator Samenwerkingsverband Voortgezet Onderwijs Zeeuws-Vlaanderen, Lid regiegroep OTV

Edie Bogaert - Directeur Basisschool De Zeemeeuw (Kapriom), Terneuzen

“Onderwijstijdverlenging gaat niet alleen om het verlengen van onderwijstijd, maar vooral om de manier hoe je onderwijstijd invult. We kijken goed wat leerlingen écht nodig hebben. Door de subsidie kunnen we extra dingen ontwikkelen en uitvoeren.

Stevig inzetten op taal en rekenen Er is een beleidsplan taal & rekenen opgesteld voor de periode 2011-2014. We zetten bij 10 brugklassen en 13 2e klassen stevig in op rekenen en taal. Rekenen is opgenomen in het lesprogramma en dit wordt 1 uur in de week per klas gegeven. Bij taal wordt ingezet op begrijpend lezen en er wordt 1 uur per week, per klas, taal gegeven. Bij de taalles werken we met ‘Nieuwsbegrip’. De interesse van de kinderen is direct gewekt, want er worden teksten uit de actualiteit behandeld.

Leren op maat met iPad 2 Vanaf volgend jaar gaat De Rede over op de methode ‘Leren op maat’. Alle brugklassers krijgen een iPad verstrekt van school en schoolboeken zijn verleden tijd. Leerlingen gaan echt digitaal leren op maat. Ouders en leerlingen reageerden enthousiast. Iedereen heeft tegenwoordig interesse in zo’n iPad. Als school kunnen we niet achterblijven.

24

Zo werken leerlingen nu eenmaal. Ook uitgevers blijven niet stilzitten. Dit hulpmiddel, de iPad, werkt motiverend, maar de manier van lesgeven blijft van groot belang. Docenten moeten erin slagen leuke en moderne lessen te verzorgen, waardoor de relatie tussen de leerlingen en de leerkrachten goed blijft. Naarmate je erin slaagt om veel rekening te houden met leerlingen, dan zit je heel dicht bij het boeken van OTV-resultaten.

Samenwerking PO-VO Binnen de regiegroep ontwikkelen we nieuwe plannen voor de toekomst. Waar moeten we ons op focussen? In de regiegroep wordt de samenwerking tussen PO-VO ook gestimuleerd. Voor het voortgezet onderwijs is het volgen van de resultaten die leerlingen behaald hebben in het basisonderwijs een issue. De overdracht van gegevens is waardevol. Er worden diverse studiebijeenkomsten georganiseerd tussen PO-VO leerkrachten. Het doel is om meer samen te werken en meer contacten te leggen. Dit gebeurde altijd wel al, maar nu gebeurt het allemaal officiëler en is het beter gestructureerd.“

“Voor een groot deel komen onze kinderen uit een wat armer milieu en ouders zijn lager opgeleid. Het belangrijkste speerpunt van De Zeemeeuw ligt voor de hand: lees- en taalonderwijs. We zoeken middelen om taal te ontwikkelen, zodat de woordenschat verbeterd wordt. We zijn overgegaan op een andere lesmethode van ‘Taal op Maat’ naar ‘Alles-in-1’. Er zal een zinvol taalhuis ontstaan, waarbij woorden beter op hun plek zullen vallen. We grijpen alles aan wat met taal en lezen heeft te maken. Zoals de Schakelklas, de Verlengde Schooldag en OTV natuurlijk.

De Zeemeeuw doet écht iets aan integratie We geven zelfs wekelijks gratis taalles aan ouders van allochtone kinderen. Dit werkt dan ongetwijfeld door op de kinderen. Alle beetjes helpen. Iedereen praat over integratie, maar hier op De Zeemeeuw gebeurt er écht iets mee. Een Russische zit naast een Chinese, een Turkse bij een Marokkaanse en een Duitse naast een Poolse. Het is hartverwarmend als je zo’n lokaal binnenkomt met deze allochtone ouders.

OTV: doel- en opbrengstgericht OTV: een perfecte aanvulling Bij de Zeemeeuw past OTV naadloos in het schoolbeleid. Het is een perfecte aanvulling op de huidige manier van lesgeven. De Schakelklas wordt ingezet voor groep 3 en 4 én OTV juist voor de groepen 5 t/m 8. Het is de kunst om de kinderen te boeien zodat ze graag naar OTV komen. Het moet aansluiten op hetgeen wat je ook bij de gewone lestijd doet. We werken bij de OTV ook met coöperatieve werkvormen. Dit bevordert de samenwerking en verhoogt de betrokkenheid.

Op alle fronten willen we actief zijn om onze leerlingpopulatie kansen te geven. En OTV is één van de belangrijke poten: 3 uur extra lestijd per week. Ik hoop van harte dat het ministerie flink aan het nadenken is over verlenging of opvolging van OTV. Het moet vooral doelgericht en opbrengstgericht blijven, dan bereik je nóg betere resultaten. Ik zie bij onze leerkrachten veel enthousiasme en dat vind ik bewonderenswaardig. Ze verdienen een dikke pluim dat ze deze extra taalprojecten allemaal voor elkaar krijgen.”

25

“We zijn bedrevener en het kost nu minder voorbereiding.” Kathelijn van Geersdaele en Remona Schelfaut Leerkrachten Basisschool St. Antonius (Kapriom), Sluiskil

“We waren direct positief over OTV en zijn heel fanatiek gestart. Ons enthousiasme brachten we over op de kinderen, want bijna alle leerlingen van groep 5 t/m 8 deden mee! Bij OTV mogen de leerlingen regelmatig achter de computer. We merken dat ze hierdoor de lesstof makkelijker oppakken. Het computerprogramma is speciaal aangeschaft en een prima aanvulling op OTV.

Wennen aan creatief lesgeven Lesgeven na een normale schooldag vinden we zwaar. Ook al mag je af en toe ’s ochtends later beginnen. Volgend jaar nemen 2 collega’s de OTV over, omdat zij bij de gewone lessen niet aan hun uren komen. Wij vinden het een mooie oplossing. Als we terugkijken weten we eigenlijk niet waar we aan begonnen zijn met OTV. We zijn te enthousiast gestart en tussentijds hebben we niet geschakeld. Nu zijn we er wel al bedrevener in en kost het minder voorbereiding. We pakken de map en gaan er tegenaan. Bovendien moesten we wennen aan het creatiever lesgeven. Toch zeker in het begin kost dit extra tijd in voorbereiding.

26

Ook groep 4 interesse in OTV Na het eerste jaar is het aantal gedaald en geven we OTV alleen nog maar op dinsdag. Nu hebben we rond de 8 leerlingen, maar bij dit groepje hebben we wel sterk het idee dat ze erg nuttig zijn. Sommige kinderen zitten zelfs bij OTV omdat ze het gewoon leuk vinden. Echt nodig hebben ze het niet. Dit jaar kwam er interesse vanuit groep 4 en nu geven we ook OTV aan deze groep. Kinderen zijn altijd ons aanspreekpunt. Daarna pas de ouders. Sommige kinderen schrijven zich na de 1e ronde in voor de 2e ronde, ook al weten ze het onderwerp nog niet. Dit geeft ons voldoening en een heel goed gevoel!

Is OTV zinvol? We zijn nu 19 weken lang bezig geweest met breuken. Voor velen is dit misschien een goede voorbereiding op de moeilijkere breuken van straks. Zelf hebben we het niet zo gemerkt dat het qua resultaten concreet iets heeft opgeleverd, maar leerlingen gaan er zeker ook niet op achteruit. En dat is positief. De speelsere methode heeft naar ons idee geen beter effect dan de serieuzere lessen. Je moet de lesstof structureel blijven herhalen. Dat is de methode. Dan gaan ze het trucje automatiseren.”

27

“De mix tussen leerkracht en onderwijsassistent is heel goed.” Rianne Vons - Directeur Stichting Kinderopvang Zeeuws-Vlaanderen, Lid regiegroep OTV

“Ik zit zelf in de regiegroep OTV. In deze regiegroep wordt gekeken naar het totaal van OTV. Kinderopvang ZeeuwsVlaanderen is vanuit de facilitaire rol betrokken.

Dit hoeft niet alleen uit een schoolboek te zijn. En dat kan tijdens zo’n OTV-project. Van Carolien krijgen we teruggekoppeld dat het heel goed bevalt. De leerkracht en de onderwijsassistent sluiten goed op elkaar aan.

Goede aansluiting Kinderopvang Zeeuws-Vlaanderen levert onderwijsassistenten aan 7 basisscholen van Kapriom. Deze onderwijsassistenten assisteren de OTV-leerkracht. Dus in praktische zin ondersteunen wij OTV. Voor beide partijen biedt dit een voordeel. Kapriom hoeft hierdoor geen tijdelijke dienstverbanden aan te bieden en de inzet van de onderwijsassistent geeft de leerkracht meer armslag. Voor onze medewerkers is het juist een leuke uitdaging en verdieping die ze erbij krijgen. De mix tussen leerkracht en onderwijsassistent is heel goed.

Projectgericht met creatieve elementen De OTV-les wordt vaak op een speelsere manier gegeven. Het is projectgericht met daarin praktische en creatieve elementen. De onderwijsassistent is vaak iets praktischer. Daardoor kunnen we kinderen op net een andere manier bereiken en dit is heel waardevol. Je zoekt steeds naar een andere manier waarop je kennis kunt overdragen.

28

Kinderen willen niet graag iets erbij doen We hebben gekeken naar de combimogelijkheden, het niet beconcurreren van elkaar en een concrete samenwerking tussen de organisaties. School is verantwoordelijk voor educatie en de kinderopvang houdt zich bezig met vrije tijd. Dit is een duidelijke andere opdracht. Wij zouden in de toekomst misschien nog wat kunnen helpen dat het voor leerlingen wat minder als zwaar wordt ervaren. We hebben al eens eerder gekeken om dit te integreren binnen de buitenschoolse opvang, maar het is lastig om het meetbaar te maken. Het zou mooi zijn dat OTV gekoppeld kan worden aan de kinderopvang / peuterspeelzaal, want kinderen willen niet graag iets erbij doen. Het zou tegelijkertijd met hun aanwezigheid bij een kinderdagverblijf / peuterspeelzaal kunnen gebeuren. Echter organisatorisch is dit lastig, want je moet concrete resultaten kunnen voorleggen.”

29

3. Resultaten

Scores technisch lezen ‘Rozentuin’ 5-II Jaar en versie 09/10 LOVS 10/11 LOVS 11/12 LOVS

3.1 Resultaatmeting Taal- en rekenprestaties verbeterd door OTV? Dit is natuurlijk een hele belangrijke vraag. Gaan de leerprestaties omhoog? Want daar is het uiteindelijk om te doen. Het is echter niet zo eenvoudig om eenduidige conclusies te trekken over het effect én de resultaten toe te schrijven aan ‘meer leertijd’. Er zijn veel meer variabelen en factoren die van invloed zijn op de leerresultaten van kinderen. Zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat de kwaliteit van de leerkracht één van de belangrijkste factoren is in het verhogen van leerprestaties. Daarnaast zijn uitkomsten van effectief onderwijs, zoals het hebben van hoge verwachtingen, positieve beloning ter bevordering van zelfvertrouwen, ‘time on task,’ goede instructiekwaliteit, continuïteit in het leren en een motiverende context met behulp van verrijkingsactiviteiten van belang. Effecten zijn dus afhankelijk van een flinke tijdsinvestering over meerdere jaren én een hoge kwaliteit van het onderwijsaanbod en de onderwijsdidactiek. In het OTV-project wordt gewerkt met de onafhankelijke Cito-toetsen om het leerrendement en de vaardigheidsgroei per leerling, per groep, per school en op bestuursniveau te bepalen. Deze genormeerde toetsen geven een goed beeld

30

van de leerresultaten. De besturen verzamelen de resultaten en koppelen deze terug aan het landelijke projectbureau. Dit bureau zorgt voor resultaten op landelijk niveau. In dit hoofdstuk wordt aan de hand van voorbeelden duidelijk dat OTV een positieve bijdrage levert aan de ontwikkeling van leerlingen. De gegevens zijn verzameld aan de hand van CITO Leestechniek en leestempo, CITO Spelling, CITO Begrijpend lezen en CITO Rekenen – Wiskunde.

3.2. Leerprestaties op schoolniveau Op basis van de toetsgegevens worden de prestaties van 2 scholen weergegeven. Beide scholen bieden meer onderwijstijd aan, maar werken met verschillende OTV-varianten. Vanuit privacyoverwegingen zijn de schoolnamen fictief.

Praktijkvoorbeeld Basisschool ‘De Rozentuin’ onder het Kapriom/Probaz bestuur Doelstelling school Individueel maatwerk: bepalen onderwijsbehoefte per deelnemende leerling. Enkele concrete doelstellingen uit het huidige OTV-werkplan:

Aan het eind van de OTV-periode: • Lezen: een aantal leerlingen leest een AVI-niveau hoger • Spelling: een aantal leerlingen scoort 80% of meer op een dictee over open en gesloten lettergrepen • Rekenen: een aantal leerlingen beheerst de tafels 1 t/m 10 • Een aantal leerlingen wijst de plaats van breuken aan op een getallenlijn • Begrijpend lezen: een aantal leerlingen benoemt de kern van het verhaal en benoemt verwijswoorden • Per OTV-periode gaat het gemiddeld om een groepje van 8-10 leerlingen

Conclusie Een positieve trend is te constateren bij de Middentoetsen van de groepen 7 en 8. Daar neemt het % AB-scores toe tegenover een afname van % DE-scores. Een negatieve trend is te constateren bij de Middentoetsen van groep 5. Daar neemt het % AB-scores af tegenover een toename van % DE-scores. Mogelijke verklaring: kinderen die vanaf groep 5 een lagere score hebben gehaald op technisch lezen, kunnen deze achterstand hebben ingehaald door middel van het volgen van OTV-lessen.

Gem. 104,5 94,7 80,3 93,1

Niv 3,5 3,1 2,5 3,0

Cito B- B- C- B-

A% 50 42 7 33

B% 29 25 29 28

C% DE% 14 7 8 25 36 29 20 20

n= 14 12 14

Niv 3,7 3,0 3,4

Cito B+ B - B

A% 67 40 53

B% 13 13 13

C% DE% n= 13 7 15 27 20 15 20 13

Niv 3,0 2,6 3,4 2,9

Cito C+ C+ B+ C+

A% 11 17 42 23

B% 33 17 33 26

C% DE% 33 22 33 33 8 17 26 26

Niv 3,9 4,6 4,5

Cito B+ A+ A

A% 50 94 89

B% 0 0 0

C% DE% n= 50 0 2 6 0 15 11 0

6-II Jaar en versie 09/10 2004 11/12 LOVS

Gem. 72,9 119,7 96,3 7-II

Jaar en versie 09/10 2004 10/11 2004 11/12 LOVS

Gem. 72,3 70,4 149,9 95,3

n= 9 16 12

8-II Jaar en versie 10/11 2004 11/12 2004

Gem. 90,0 91,7 91,5

31

Praktijkvoorbeeld Basisschool ‘De Bladwijzer’ onder het LeerTij-bestuur Binnen het bestuur van LeerTij is gekozen voor: • per jaar 50 uur meer les • alle deelnemende scholen: “1000-uren” school • maandag, dinsdag, donderdag, vrijdag: 5,5 uur les en woensdag: 3,5 uur les • aantal lesuren per week: 25,5 uur Inzetten op verbetering Taal/Leesresultaten door: • scholing leerkrachten door middel van Leerteams (scholing en intervisie) • leerkrachten van verschillende scholen bij elkaar • clusters van scholen • veranderteams op schoolniveau • veranderteam (directeur en ib-er) sturen verande ringen aan en verzamelen/bespreken resultaten • stuurgroep monitoring op bestuursniveau • analyse en interpretatie van leerresultaten effectmetingen • scholingsaanbod “Marzano-Wat werkt op school”

Conclusie Een positieve trend is te zien bij de Middentoetsen van de groepen 7. Daar neemt het % AB-scores toe tegenover een afname van % DE-scores. Een negatieve trend is te zien bij de Middentoetsen van groep 5. Tussen schooljaar 2008 2009 en 2010 - 2011 neemt het % AB-scores af tegenover een toename van % DE-scores. Begrijpend lezen is een gewichtig onderdeel van het taalonderwijs. Om een tekst goed te kunnen lezen moeten leerlingen goede leestechnieken en woordenschatontwik-

32

keling beschikken, maar ook achtergrondkennis hebben over uiteenlopende onderwerpen. Uiteraard aansluitend op de leefwereld van het kind op dat moment. In de klas leren kinderen voordurend strategieën om teksten te kunnen analyseren. Maar of kinderen teksten goed kunnen doorzien hangt af van veel verschillende factoren. Het intelligentieniveau (kindkenmerk) speelt hierbij ook een grote rol.

“Er is veel meer rust in huis.” Helen Kenter, Ouder van leerling OBS Sandeschool, Kloosterzande “Het begon met onze oudste zoon Geoffrey, 15 jaar en zit nu op het Reynaertcollege. In groep 8 van de Sandeschool had hij echt hulp nodig bij het maken van zijn huiswerk. Thuis hield het op. Elke keer zei hij: ‘Het komt wel.’ Even werkte hij aan zijn huiswerk, maar al snel was de concentratie weg. We spraken met de schooldirecteur en kwamen op het idee om Geoffrey huiswerkbegeleiding te geven. Dit was dé oplossing. Het huiswerk was altijd af. Dit bracht voor het hele gezin rust en dat hadden we nodig. Pas later is OTV gekomen. Dus eigenlijk is onze zoon de oprichter van OTV! Later is mijn andere zoon Roy deze lessen, tot op heden, ook gaan volgen. Roy gaat er altijd met veel plezier naar toe en hij presteert nu echt beter met bepaalde toetsen. OTV is een hele positieve manier om leerlingen huiswerk te laten maken of om extra begeleiding te krijgen. Bij ons is het bewezen dat het helpt.”

Scores begrijpend lezen voorbeeld ‘De Bladwijzer’ 5-II Jaar en versie 08/09 LOVS 09/10 LOVS 10/11 LOVS 11/12 LOVS

Gem. 33,1 23,7 22,6 23,9

6-II Insp. 21 21 25 25

Niv 3,8 2,9 2,8 3,1

Cito A% B+ 50 C+ 21 C+ 33 B - 29

B% 36 29 17 36

C% DE% 7 7 36 14 8 42 21 14

n= 14 14 12 14

7-II Jaar en versie 09/10 LOVS 10/11 LOVS 11/12 LOVS

Gem. 44,4 60,0 48,3

Jaar en versie 08/09 LOVS 09/10 LOVS 10/11 LOVS 11/12 LOVS

Gem. 35,6 40,7 35,7 34,3

Insp. 29 29 32 32

Niv 3,0 3,5 3,0 2,9

Cito A% C+ 25 B - 38 B - 31 C+ 13

B% 13 46 8 40

C% DE% 63 0 15 0 54 8 40 7

n= 8 13 13 15

8-II Insp. 43 43 43

Niv 2,9 3,9 3,2

Cito A% C+ 0 B+ 44 B - 33

B% 50 38 25

C% DE% 50 0 19 0 33 8

n= 8 16 12

Jaar en versie Gem. Insp. Niv Cito A% B% C% DE% n= 10/11 LOVS 49 2,8 C+ 11 33 44 11 9

33

3.3 Leerprestaties op individueel niveau

Praktijkvoorbeeld 2: leerling J.B.

Praktijkvoorbeeld 3: leerling J.G.

Elke leerling heeft specifieke onderwijsbehoeften en daarvan afgeleid specifieke doelstellingen. De OTV-leerkracht heeft per leerling een individueel plan van aanpak opgesteld.

Deelname OTV-periode: Doelstelling leerling: Extra lesuren: Aanpak: Materiaal:

Deelname OTV-periode: Doelstelling leerling: Extra lesuren: Aanpak: Materiaal:

Praktijkvoorbeeld 1: leerling T.K.

Niveau Grafiek Begrijpend lezen van leerling J.B.

Niveaugrafiek Spelling van leerling J.G

5.

5.

4.

5.

Uit het leerlingvolgsysteem is goed te volgen wat de individuele prestaties van leerlingen zijn die extra onderwijstijd hebben gekregen. Hieronder 3 praktijkvoorbeelden.

Deelname OTV-periode: Doelstelling leerling: Extra lesuren: Aanpak: Materiaal:

januari 2009 - juni 2010 verhogen rekenopbrengsten ± 120 uur herhaling en verlengde instructie Maatwerk, diverse werkbladen, Ambrasoft

4.

Jermo, Leerling Basisschool De Zeemeeuw, Terneuzen

3.

1. 1. 0. 07/08 07/08 08/09 08/09 09/10 09/10 3-ll 3-lll 4-ll 4-lll 5-ll 5-lll

10/11 10/11 11/12 11/12 6-ll 6-lll 7-ll 7-lll

Periode van deelname OTV

34

3.

2.

“OTV voelt altijd als een feestje.”

2.

3.

3.

4.

2.

4.

3.

5.

“We doen echt leuke dingen bij OTV. Om de 3 weken maken we zelfs een uitstapje. Naar de bibliotheek bijvoorbeeld. Ook van deze uitstapjes leer ik volop. De juf vraagt dan wel eens naar de verleden tijd van een bepaald werkwoord. Als OTV stopt, dan gaat begrijpend lezen niet meer goed. Het helpt me echt. We krijgen veel meer aandacht in de klas. Als je vragen hebt, dan heeft de juf altijd meer tijd. Toen de juf jarig was, kregen we taart. Het was feest, maar OTV voelt altijd wel als een feestje. Een OTV-feestje!”

2.

2.

2.

1.

1.

1.

1.

0.

september 2011 - juni 2012 verbetering van resultaten op het gebied van spelling ± 76 uur verlengde instructie op bepaalde spellingscategorieën Ambrasoft, spelling in de lift, diverse internetsites

4.

4.

Niveau grafiek Rekenen en Wiskunde van leerling T.K.

3.

september 2010 - juni 2012 verhoging vaardigheidscores begrijpend lezen ± 150 uur verlengde instructie op strategieën en woordenschatontwikkeling Nieuwsbegrip en Cito-boek begrijpend lezen

0. 07/08 3-lll

08/09 4-ll

08/09 4-lll

09/10 5-ll

10/11 6-ll

11/12 7-ll

09/10 3-ll

09/10 3-lll

10/11 4-ll

10/11 4-lll

11/12 5-ll

11/12 5-lll

35

“OTV zit in het weekritme ingebakken.”

3.4 Aantal deelnemers In de variant dat leerlingen en ouders zelf kiezen voor OTV is steeds een gemiddelde deelname te zien, namelijk rond de 20-25% van het totaal aantal leerlingen in groep 5 t/m 8. School

Periode 1 2009-2010

Periode 2 2010-2011

Periode 3 2010-2011

Periode 4 2011-2012

Periode 5 2011-2012

St. Antonius Axel St. Antonius Sluiskil

9% 66%

6% 47%

9% 15%

9% 12%

8% 19%

De Geule

13%

14%

20%

11%

13%

De Kameleon

100%

59%

50%

32%

16%

De Komme

58%

11%

30%

9%

31%

De Kreek

30%

14%

4%

13%

13%

Op de Hoogte

20%

19%

11%

10%

12%

De Sasse Vaart

35%

24%

--

29%

15%

De Stelle

46%

56%

57%

50%

50%

De Werf

23%

25%

12%

36%

21%

De Zeemeeuw

17%

44%

58%

49%

46%

Oranje Nassau

0%

39%

41%

45%

39%

TOTAAL:

28%

24%

22%

21%

19%



36

Joop Lijbaart - Directeur Basisschool de Vlaswiek (LeerTij), Koewacht

“Binnen Scholengroep LeerTij is gekozen om 3 kwartier per week extra leertijd aan te bieden aan alle kinderen (groep 1 t/m 8). Deze extra uren hebben we specifiek gestopt in de hoofdvakken rekenen, taal en lezen. Het grote voordeel is dat je meteen ook meer extra onderwijstijd in de onderbouw kunt investeren. Het is belangrijk dat je daar al begint te werken aan de ontluikende geletterdheid en beginnende cijfers. Allemaal in het kader van opbrengstgericht werken.

Alle kinderen hebben er profijt van Ik was direct enthousiast over het project. We hebben een prima week- en dagritme door deze mogelijkheid. Alle kinderen hebben er profijt van. Zelfs kinderen zonder achterstand. Ook voor ouders is het dagritme van 08.30 uur tot 15.00 uur heel herkenbaar. Als Brede School organiseren we ook al De Verlengde Schooldag in de vorm van dagarrangementen. Dus we hebben het beiden: écht meer onderwijstijd (OTV) én het speelsere karakter van de dagarrangementen (De Verlengde Schooldag).

Leerkrachten voldoende uitgerust OTV zit zo in het weekritme ingebakken dat ouders en leerlingen zich een andere tijd niet meer herinneren. Het is heel rimpelloos verlopen. Als ze nu een brief zouden krijgen dat OTV eraf gaat, en dat de leerlingen 3 kwartier minder naar school hoeven, dan zullen we als reactie krijgen: ‘Oh ja, da’s waar ook, OTV’. Iedereen ervaart OTV als een hele natuurlijke overgang. Juist dan is er voldoende vertrouwen dat de extra tijd goed gebruikt wordt. Leerkrachten zijn voldoende uitgerust met betrekking tot de vakgebieden rekenen, taal en lezen. Ze maken regelmatig gebruik van scholing en deskundigheidsbevordering in het algemeen. De deskundigheid van de leerkrachten is goed geborgd binnen onze school.

Onderbouw krijgt meer basiskennis Vooral in de onderbouw zien we gunstige effecten. Ze krijgen meer basiskennis. Wat ons betreft mag de pilot een vervolg krijgen, omdat we met LeerTij bezig zijn met een traject Handeling sgericht en opbrengstgericht werken. Over 2 jaar komt het accent binnen Scholengroep LeerTij op opbrengstgericht werken te liggen. De extra 3 kwartier zijn dan ontzettend goed bruikbaar om resultaten te optimaliseren.”

37

4. Toekomst

4.1 Waarom continuering? Kansen bieden voor álle kinderen De ontwikkeling gaat juist nu zijn vruchten afwerpen. Dit proces mogen we zeker niet verbreken. Bovendien zien we een flink aantal zaken die nóg verder doorontwikkeld kunnen worden. De subsidieregeling ‘onderwijstijdverlenging’ loopt tot en met schooljaar 2012 - 2013. De extra middelen zijn noodzakelijk om het proces voort te kunnen zetten en om een aantal knelpunten in de regio te kunnen oplossen. Gelet op de borging van de verworvenheden in het project is het van belang dat het project voor minimaal 4 jaar gecontinueerd wordt.

4.2 Belang Zeeuws-Vlaanderen Kleine gemeenten, grote problematiek De demografische ontwikkelingen in de regio zijn een stevig vraagstuk en hebben veel nadelige effecten op het onderwijs. Op grond van onderzoek, op initiatief van het Platform Primair Onderwijs Zeeland, is aangetoond dat basisscholen in Zeeland de komende jaren fors zullen krimpen.

38

Het aantal leerlingen is in Zeeland tussen 2002 en 2009 gedaald met 1.699 leerlingen. Deze daling is het sterkst in de gemeenten Hulst, Sluis en Terneuzen. Op 1 oktober 2009 telden de genoemde 3 gemeenten in totaal 8.637 leerlingen. In de periode tot 2020 wordt zelfs een daling tot 20 % verwacht. Dit betekent dat het aantal leerlingen in Zeeuws-Vlaanderen rond de 6.500 komt te liggen. De gevolgen voor deze regio zijn dus groot. Een toenemende vergrijzing, wegtrekkende hoger opgeleide jongeren en een dalende bevolking. De omstandigheden en ontwikkelkansen voor kinderen nemen af door de kleine scholen (relatief meer risico’s ten aanzien van onderwijskwaliteit), de wisselingen in personeelsbestand (gedwongen mobili-

teit en ontslag) en de veranderende bevolkingssamenstelling. Het aantal ‘gewichtenleerlingen’ neemt toe en we zien in toenemende mate dat de lees- en taalontwikkeling achterblijft en dat de aansluiting tussen PO en VO onder druk komt te staan.

4.3 Doelstellingen vanaf 2013 3 belangrijke speerpunten! Vanaf augustus 2013 start een vervolgplan om de specifieke situatie in Zeeuws Vlaanderen aan te pakken. Er is een goede samenwerking tussen de verschillende participanten en de gemeenten Hulst en Terneuzen. Met onderstaande speerpunten is het mogelijk om de in gang gezette ontwikkeling goed te realiseren en verder uit te bouwen. 1. 2. 3.

Verbeteren lees- en taalontwikkeling op alle gebieden. Vanaf voorschool tot onderbouw voortgezet onderwijs Realiseren doorgaande lijn voorschool - PO - VO. Een onafgebroken ontwikkelingslijn voor alle leerlingen (2 - 16 jaar) Versterken ouderbetrokkenheid. Betere verbinding schoolsituatie - thuissituatie

39

“Iedereen boekt vooruitgang.”

“Plezier beleven aan taalgebruik is belangrijk.”

Karin Karmelk - Directeur De Stelle (Probaz), Terneuzen, Lid regiegroep OTV

Andrea Agterhuis Leerkracht De Stelle (Probaz), Terneuzen

“Kinderen willen beter presteren! Dan moeten ze ook de kans krijgen. Omdat onze school veel allochtone kinderen kent, komen kinderen vaak met een taalachterstand binnen. Soms zelfs met een achterstand van 2,5 jaar. Door OTV is deze achterstand enigszins in te halen. Uiteraard schenken we tijdens de reguliere lessen veel aandacht aan taal. Het is gewoon hard nodig.

Zonder OTV. Achteruitgang? Met de Cito-toetsen gaan OTV-leerlingen niet altijd vooruit, maar binnen een D- of E-score kunnen ze zich weer wel ontwikkelen. Wij zijn blij met iedere progressie; hoe klein deze ook is. Of misschien waren ze zonder OTV wel achteruit gegaan. Sommige kinderen komen binnen zonder de Nederlandse taal te spreken. Na een periode van intensieve woordenschatstimulering kunnen deze kinderen participeren in het OTV-project. Deze kinderen boeken naar aanleiding van OTV wel degelijk vooruitgang. In principe boekt iedereen vooruitgang naar aanleiding van OTV.”

40

“Ik zie dat sommige kinderen potentie hebben, maar niet verder komen. Ik wil de kinderen écht helpen en wil de uitdaging aangaan. Daarom ben ik juf geworden en OTV biedt hiervoor extra mogelijkheden. In het begin zocht ik zelf veel uit, maar daar is de tijd niet voor. Al snel stapte ik over op een bestaande lesmethode: ‘Nieuwsbegrip’. We werken altijd met actueel nieuws. Door actualiteit houd ik de leerlingen gemotiveerd. Plezier beleven aan begrijpend lezen en taalgebruik vinden we belangrijk. Aan het eind doe ik vaak een spelletje rondom woordenschat. Kinderen waarderen OTV echt. Een tijd geleden ging OTV niet door. Leerlingen kwamen op het schoolplein naar me toe en vroegen: ‘Gaat OTV écht niet door? Jammer!’ Dat zegt iets. Ik voelde me gevleid.

‘Mag mijn kind ook bij OTV?’ Bij een oudercontactavond bieden we leerlingen OTV aan. Het is mooi dat ze dit advies altijd aannemen. Verder vragen ouders het regelmatig uit zichzelf: ‘Mag mijn kind ook bij OTV?’ Ze zien duidelijk het nut. Ik merk dat kinderen tijdens de reguliere lessen sneller antwoord durven te geven of zelfs een vraag durven te stellen. Ze worden zekerder van zichzelf. Het is fijn dat we door subsidiegelden deze extra begeleiding kunnen geven.”

41

“We houden OTV overeind!”

“Ik was niet direct enthousiast over OTV. Dat is nu wel anders!”

Cees Liefting - Wethouder Gemeente Terneuzen

Frank van Driessche - Wethouder Gemeente Hulst

“Er zijn vrij veel kinderen in de gemeente Terneuzen die een taalachterstand hebben. Ouders zijn soms lager opgeleid en hoogopgeleide jongeren trekken weg. Wij hebben al redelijk wat ervaring met taalachterstandbestrijding en er zijn al diverse activiteiten op het gebied van onderwijsachterstand. Bijvoorbeeld de Verlengde Schooldag die al 13 jaar bestaat. Het is een duidelijk verschil met OTV, want OTV richt zich uitsluitend op taal en rekenen. Sommige scholen bieden het beiden. In 2010 is er een tussentijdse rapportage rondom OTV geweest en daaruit is gebleken dat op het gebied van taal een goede vooruitgang is geboekt.

Een aanpak staat nooit op zichzelf In 2009 was instemming van de gemeente bij de aanvraag van de subsidie voor de OTV-pilot een vereiste. De gemeente Terneuzen zag OTV direct als een kansrijk project, omdat je in een ruime periode van 4 jaar toch al nadrukkelijk kunt zien hoe het geïntegreerd wordt in het primaire proces van scholen. Mijn huidige rol rondom OTV is voornamelijk meekijken vanuit strategisch oogpunt. Een aanpak in het onderwijs staat nooit op zichzelf. We hebben een lokaal educatieve agenda die we met verschillende partijen

42

zoveel mogelijk aansluitend weten te maken. Ik kijk goed waar échte kansen liggen, waar verbindingen zijn en wat op lange termijn doorloopt. Ook tussen primair en voortgezet onderwijs.

We hebben een goed verhaal! In eerste instantie was het vanuit het Rijk de bedoeling het project voort te zetten, maar door ingrijpen van de Tweede Kamer zijn deze plannen bijgesteld. De gelden gaan niet naar Zeeland. Deze beslissing heeft me getriggerd. We hebben te maken met een teruglopend leerlingenaantal en weglopend talent. Als we het OTVproject niet overeind houden en we geen banen kunnen blijven aanbieden, dan vertrekken er nóg meer jonge mensen. Het probleem wordt alleen maar groter. We hebben een goed verhaal en doen terecht een beroep op het aanwezige knelpunt. We gaan proberen de beslissing te keren door ze de juiste argumenten te geven. Ik denk dat het moet lukken. Zolang je er zelf in gelooft, dan zegt het veel.”

“De gemeente Hulst hecht veel waarde aan een doorgaande zorg/leerlijn voor leerlingen. De achterstand brengen we zo vroeg mogelijk in beeld om deze direct aan te pakken. Voor het peuterspeelzaalwerk hebben we al langere tijd een beleidsplan ‘Voor- en Vroegschoolse Educatie (VVE)’. De achterliggende gedachte van de OTV-pilot vinden wij erg goed en sluit prima aan. Daarom heeft de gemeente Hulst het OTV-project ondersteund.

Twee uitgewerkte systemen Eerlijk gezegd was ik niet direct enthousiast over OTV. De kinderen zitten al veel in de klas, dus ik zie ze na schooltijd liever buitenspelen. Al snel keek ik er anders tegenaan. Als ik nu zie hoe scholen OTV hebben opgepakt én de manier hoe ze het brengen naar de kinderen, dan ben ik daar blij mee. Door de speelse manier hebben kinderen van Kapriom niet eens in de gaten dat ze met taal bezig zijn. En bij Scholengroep LeerTij hebben ze de extra uren opgenomen in de reguliere schooltijd, waardoor leerlingen er helemaal geen hinder van hebben. Het is goed dat er 2 systemen zijn uitgewerkt, zodat we kunnen zien waar het meeste rendement voor de kinderen in zit.

Scholen moeten OTV gewoon voortzetten Bij projecten waarbij je subsidie van het Rijk krijgt moet je ervoor zorgen dat het project binnen de gestelde tijd is geïmplementeerd in de organisatie. Het moet structureel zijn ondergebracht. Ik ben ervan overtuigd dat dit al goed is opgenomen binnen de scholen. Het zou niet zo mogen zijn dat de subsidie stopt dat de scholen er ook mee zouden moeten stoppen. De scholen moeten OTV gewoon voortzetten!

Resultaten OTV zijn goed Bij het indienen van de aanvraag hadden de initiatiefnemers ondersteuning van de gemeente nodig. Nu oefenen we vooral de facilitaire rol uit. We zijn actief met het peuterspeelzaalwerk en zorgen ervoor dat de gebouwen in orde zijn. Als er rondom het OTV-project een beroep wordt gedaan op de gemeente i.v.m. financiering zullen we een afweging moeten maken binnen het onderwijsbudget of we er een deel naar toe zouden kunnen sluizen. Het is heel belangrijk dat het project doorgezet wordt. De resultaten zijn goed.”

43

Meer tijd om te leren Ervaringen met onderwijstijdverlenging in Hulst en Terneuzen Onderwijstijdverlenging is een project mogelijk gemaakt door het Ministerie van OCW in het kader van de subsidieregeling ‘onderwijstijdverlenging’. In totaal worden er 29 pilots uitgevoerd in Nederland.

Meer informatie pilot OTV Terneuzen - Hulst? Peter de Jong, projectleider OTV 06-55830969, [email protected] www.onderwijstijdverlenging.nl Projectsecretariaat Scholengroep LeerTij: Lange Bellingstraat 2, 4561 ED Hulst

Jaar van uitgave: 2012 Vormgeving & drukwerk: beeld.merk communicatie in beeld Tekst & coördinatie: Arrangé | Organisatie & Communicatie Fotografie: Suzan Fotografie

44