Mechanisatie in de markt gezet

Mechanisatie in de markt gezet Een marktbeschrijving van de bestratingsbranche & mechanisatie

Zeist, maart 2007

In het kader van de SKB-kennispositiestudie ‘Mechanisatie van het bestratingsproces’

In opdracht van vereniging Verbetering Mechanisatie Straattechniek (VMS)

Uitgevoerd door MESOS CONSULTANCY b.v.

Met medewerking van de Stichting CENTRUM VOOR INNOVATIE VAN DE BOUWKOLOM

Een marktbeschrijving van de bestratingsbranche & mechanisatie

Colofon In opdracht van Verbetering Mechanisatie Straattechniek (VMS) Postbus 7127 3430 JC NIEUWEGEIN Tel: 030 608 1274 E-mail: [email protected] Internet: www.vmsnet.nl

Uitgevoerd door MESOS CONSULTANCY Dijnselburgerlaan 7 3705 LP ZEIST Tel: 030 693 6070 E-mail: [email protected] Internet: www.mesosgroep.nl

Met medewerking van de CENTRUM VOOR INNOVATIE VAN DE BOUWKOLOM Postbus 640 3700 AP ZEIST Tel: 030 693 6072 E-mail: [email protected] Internet: www.bouwkolom.org

Informatie: drs. J. Veenstra, Mesos Consultancy

Uitsluiting aansprakelijkheid VMS en degenen die aan dit product hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijk zorgvuldigheid betracht bij het opstellen van deze publicatie. Toch kan niet worden uitgesloten dat de inhoud onjuistheden bevat. De gebruiker van dit product aanvaardt daarvoor het risico. VMS sluit, mede ten behoeve van de auteurs, ieders aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie uit dit product.

© VMS Behoudens de in of krachtens de in 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder de schriftelijke toestemming van de uitgever/opdrachtgever, de vereniging VMS.

2


Inhoud 1.

Inleiding en definities .....................................................................................................5 1.1 Ter inleiding ..............................................................................................................5 1.2 Doel en probleemstelling ..........................................................................................5 1.3 Methode van onderzoek ...........................................................................................6 1.4 Afbakening en definities ...........................................................................................6 1.4.1 Beroepsgroep straatmakers .................................................................................6 1.4.2 Mechanisatie.........................................................................................................7 1.4.3 Bronnen cijfers bestratingsbranche ......................................................................7 1.5 Opbouw rapport........................................................................................................8

2.

Aanbod...........................................................................................................................10 2.1 Inleiding ..................................................................................................................10 2.2 De bestratingsbedrijven ..........................................................................................10 2.2.1 Aantal aanbieders...............................................................................................10 2.2.2 Leeftijd bedrijven.................................................................................................12 2.2.3 Geografische verdeling bestratingsbedrijven......................................................13 2.3 De brancheomzet en -winst ....................................................................................13 2.4 De arbeidsmarkt en werkgelegenheid ....................................................................16 2.4.1 Straatmakers ......................................................................................................16 2.4.2 Personeelsbestand .............................................................................................17 2.4.3 Ziekteverzuim en klachtengroepen.....................................................................19 2.4.4 Opleiding.............................................................................................................20 2.4.5 Kenmerken straatmakers....................................................................................21 2.5 Problemen bestratingsbedrijven .............................................................................21 2.6 De productie ...........................................................................................................22 2.7 De mechanisatiegraad............................................................................................23 2.8 Aanbieders van straatwerk .....................................................................................25

3.

Vraag ..............................................................................................................................27 3.1 Inleiding ..................................................................................................................27 3.2 Over de opdrachtgevers .........................................................................................27 3.3 De bouwsector........................................................................................................29 3.4 De gemeenten ........................................................................................................31 3.5 ARBO-regelgeving..................................................................................................33 3.5.1 Beleid Arbeidsinspectie (AI)................................................................................34 3.5.2 Erkenning en certificering ...................................................................................35 3.6 Vraag bepalende factoren ......................................................................................35

4.

Speelveld .......................................................................................................................37 4.1 Inleiding ..................................................................................................................37 4.2 Het krachtenveld.....................................................................................................37 4.2.1 Zichtbare krachten ..............................................................................................39 4.2.2 Niet zichtbare krachten .......................................................................................39 4.3 Concurrentiemodel .................................................................................................40 4.4 Marktwerking ..........................................................................................................46 4.5 De toepassing van mechanisatie in het straatwerk ................................................48 4.6 In de markt zetten van mechanisatie ......................................................................51

3


5.

Trends ............................................................................................................................54 5.1 Inleiding ..................................................................................................................54 5.2 Maatschappelijke trends .........................................................................................54 5.2.1 Demografische ontwikkelingen ...........................................................................54 5.2.2 Wet- en regelgeving............................................................................................55 5.2.3 Decollectivisering en privatisering ......................................................................55 5.2.4 Individualisering, aandacht voor milieu en trend naar meer gemak ...................56 5.3 Economische trends ...............................................................................................56 5.4 Trends vraagzijde ...................................................................................................57 5.5 Trends aanbodzijde ................................................................................................60 5.6 Samenwerking en innovatie in de bouw .................................................................62 5.7 Kansen en bedreigingen van machinaal straatwerk ...............................................64 5.8 Kansrijke toepassingsgebieden machinaal straatwerk ...........................................67

6.

Best practices................................................................................................................68 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5

Inleiding ..................................................................................................................68 Ouwejan: Investeren in machinale innovatie ..........................................................68 Gemeentewerken Rotterdam: Een speciale opdrachtgever over innovatie............69 Aannemersbedrijf De Jong Hoogwoud: Mechanisatie bij nieuw werk ....................71 Martinus Groep: Procesinnovatie & eindgebruikersoriëntatie.................................72

Literatuurlijst ........................................................................................................................73

4


1.

Inleiding en definities

1.1

Ter inleiding

Het beroep straatmaker is er al lange tijd. Toch dateert de eerste werkende machine in de bestratingsbranche uit 1963. En vanaf 1980 leek mechanisatie door te gaan breken. Het gebruik van beschikbare technologie biedt diverse mogelijkheden. Toch is het enthousiasme voor de mechanische oplossingen anno 2007 nog laag. Zo ontbreekt het de opdrachtgevende en opdrachtnemende partijen in de bestratingsbranche vaak over voldoende kennis over de technische mogelijkheden alsook over de marktkansen. "Er liggen hier en daar in Nederland - en misschien ook wel in het buitenland - schuren vol met halfontwikkelde machines die nooit tot volle wasdom zijn gekomen", zegt P. Oskam, directeur van het Centrum voor Innovatie in de Bouwkolom in CoBouw d.d. 27-09-‘05. Althans, weinig partijen in de keten hebben een totaaloverzicht over mechanisatie. Wel is duidelijk is dat de huidige wijze van werken anders moet en kan. Mechanisering in de glastuinbouw of in de agrarische sector is bijvoorbeeld algemeen doorgevoerd.

1.2

Doel en probleemstelling

Het realiseren van Innovatie is cruciaal om als branche te overleven. De vereniging Verbetering Mechanisatie Straattechniek (VMS) wilde daarbij kijken welke rol mechanisatie heeft in dit proces. De zogenoemde best-practices tonen aan dat mechanisatie lonend kan zijn. De bestratingsbedrijven kunnen hier vanuit hun traditionele rol vaak niet goed op inspelen. Het ontbreekt hen aan voldoende kennis of mogelijkheden. Alle marktpartijen – met in het bijzonder de bestratingsbedrijven - hebben inzicht nodig in de toepasbaarheid van mechanisatie. Wat kan wel en wat kan niet? Daarom heeft de VMS aan Mesos Consultancy en het Centrum voor Innovatie van de Bouwkolom de opdracht gegeven om een SKBkennispositiestudie uit te voeren. De centrale vraag binnen deze studie is: Hoe kan, in het belang van de bestratingsbedrijven, de mechanisatie van het bestratingsproces zo optimaal mogelijk worden toegepast in de bestratingsbranche? De kennispositiestudie kent een 5-tal stappen. Dit rapport is stap 1, de marktbeschrijving. Het rapport geeft een beschrijving van de ontwikkelingen op één of meer markten waarop ondernemers binnen de branche zich richten of willen richten. In dit rapport worden de feiten en uitspraken van verschillende marktpartijen vermeld, die met elkaar een beeld geven van de mogelijkheden van mechanisatie in de bestratingsbranche. Kortom: Hoe kan mechanisatie in de markt gezet worden? Stap 2 binnen de kennispositiestudie is een beschrijving van de stand van de techniek en alle stappen in het proces van uithalen tot en met opnieuw bestraten. Het CIB zal deze technische beschrijving maken. Vervolgens inventariseren Mesos Consultancy en het CIB, met behulp van een matrix, de vragen en antwoorden uit de markt en de ‘witte en zwarte vlekken’. De vierde stap is het genereren van oplossingen. Vervolgens wordt de meest perspectiefrijke oplossing uitgewekt in een plan van aanpak voor de VMS.

5


1.3

Methode van onderzoek

Voor het beschrijven van de markt heeft Mesos Consultancy diverse activiteiten uitgevoerd om alle relevante informatie boven tafel te krijgen. Deze activiteiten staan in onderstaand kader.

Methode

Toelichting

1. Vooronderzoek

Vooronderzoek naar alle beschikbare marktgegevens en leggen van contacten met marktpartijen.

2. Brainstormsessie

Een brainstorm over de marktontwikkelingen met 25 marktpartijen, vertegenwoordigers van de verschillende ketenpartijen.

3. Interviewen 25 marktpartijen

Door alle ketenpartijen te interviewen is allerlei marktinformatie verzameld. Zo hebben gemeentelijke opdrachtgevers, wegenbouwers/hoofdaannemers, ingenieurs, architecten, bestratingsbedrijven, toeleveranciers, kennisinstellingen en brancheorganisaties en de Arbeidsinspectie aan het onderzoek meegewerkt.

4. Literatuurstudie

Bestuderen van alle beschikbare literatuur.

5. Diepte-interviews best-practices

Houden van diepte- interviews bij de ‘bestpractices’ in de bestratingsbranche.

6. Deskundigenronde

Een deskundigenronde met 8 marktpartijen, vertegenwoordigers van de verschillende ketenpartijen.

1.4

Afbakening en definities

De kennispositiestudie mondt uit in bruikbare aanbevelingen voor relevante acties, waarmee de marktpositie van de bestratingsbranche kan worden versterkt. Dat vraagt om een goede afbakening van de doelgroep ‘de straatmakers’. 1.4.1 Beroepsgroep straatmakers De studie kent een duidelijke doelgroep: Bestratingbedrijven. Daarbij kent de studie een ketengerichte aanpak. De beroepsgroep straatmakers kent verschillende benamingen. De een spreekt van straatmakersbedrijf, de ander van bestratingsbedrijf. De vereniging OBN (Ondernemersvereniging Bestratingsbedrijven Nederland) en het HBA (Hoofdbedrijfschap Ambachten) hebben doelbewust gekozen voor het begrip bestratingsbedrijf. Dit heeft alles te maken met de door het OBN en het HBA ingeslagen professionalisering van de bestratingsbranche. Het is niet eenvoudig om een bedrijf als bestratingsbedrijf te typeren, omdat straatwerk door diverse bedrijven uit verschillende branches kan worden gedaan. Op basis van diverse definities , zoals van het HBA, de KvK en de OBN, is de volgende definitie geformuleerd: Het bestratingsbedrijf is het bedrijf dat zich hoofdzakelijk bezighoudt met het leggen van een wegdek of een gedeelte van een wegdek met gebakken steen, betonsteen, natuursteen, tegels en andere bestratingsmaterialen (kort: elementenverhardingen). 1

1

HBA, 2000, de bestratingsbranche structuur en perspectief, p.13., bewerking door Mesos Consultancy BV

6


Ondernemingen die zich bezighouden met het leggen van wegdekken met behulp van andere materialen, zoals bijvoorbeeld asfalt, vallen dan ook niet onder de definitie van een bestratingsbedrijf. 2 Dit houdt ook in, dat bedrijven die straatwerk erbij doen officieel niet beschouwd worden als straatmaker (bijvoorbeeld hoveniersbedrijven). Bestratingsbedrijven houden zich hoofdzakelijk, voor 50 % van hun omzet, bezig met bestraten. De definitie van een bestratingsbedrijf herbergt een groot aantal handelingen van de straatmaker 3 : “De aanleg, de vervanging en het onderhoud van klinkers, blokken, betonplaten, keien en tegels, van wegen, trottoirs, pleinen, parkeerterreinen, fietspaden en bedrijfsterreinen. Voor deze werkzaamheden verricht de straatmaker de meet- en uitzetwerkzaamheden.” De verdere beschrijving van het bestratingsproces staat in deel II ‘de technische beschrijving’. 1.4.2 Mechanisatie De meningen over de definitie van mechanisatie lopen uiteen. De Van Dale definieert mechanisatie en machinaal als volgt: me•cha•nisch (bn.) 1 machinaal 2 betr. hebbend op de mechanica 3 zonder na te denken => gedachteloos ma·chi·naal (bn.) 1 met machines werkend, verricht of vervaardigd => mechanisch; <=> handmatig 2 gedachteloos Volgens de VanDale is mechanisch en machinaal werken hetzelfde, waarbij machinaal ‘het werken, verrichten of vervaardigen met machines’ is. Deze definitie leidt tot een sterke afbakening van mechanisatie. Immers, de meeste hulpmiddelen voor het uitvoeren van straatwerk vallen buiten deze definitie. Grofweg kan onderscheid gemaakt worden in: Handmatig werken, werken met hulpmiddelen, mechanisch werken, machinaal werken, werken met robotisering en geautomatiseerd werken. De volgende uitspraak over mechanisatie is treffend en definieert het begrip mechanisatie binnen deze kennispositiestudie: “Mechanisatie is met bewegende onderdelen het vak van de straatmaker fysiek minder zwaar te maken. Kortom: het middel met bewegende delen dat het straatmakerlichaam ontlast.” 1.4.3 Bronnen cijfers bestratingsbranche Er zijn diverse bronnen voor cijfers van ‘de bestratingsbranche’. Cijfers afkomstig van - het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS), gebaseerd op SBI’93 code 45232 Stratenmaken), betreft cijfers over ondernemingen; - de Kamer van Koophandel, gebaseerd op de inschrijvingen in het handelsregister BIK-6 code, categorie 45232, stratenmaken, betreft cijfers over vestigingen (incl. startende ondernemingen plus nevenvestigingen, bedrijven die parttime actief zijn); 2 3

Bron: HBA, 2003, Instellingsbesluit Hoofdbedrijfschap Ambachten HBA, 2000, De bestratingsbranche structuur en perspectief, p.13

7


-

-

-

het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB), gebaseerd op de gegevens van het Integraal Dienstverbandenbestand (DVB) van Cordares (voorheen SFBgroep)input van Cordares. Het betreft dus alleen bedrijven die ingeschreven staan bij Cordares waarom de Bouw-CAO van toepassing is. ZZP‘ers vallen hier buiten; HBA/ EIM, gebaseerd op inschrijvingen bij het CRK (Centraal Registratiekantoor Detailhandel-Ambacht), wat een afgeleide is van de inschrijvingen bij de KvK (BIKcode); Bouwend Nederland hanteert cijfers van het CBS en het EIB, met enige bewerking; In dit rapport staan cijfers die zo dicht mogelijk de broncijfers volgen. Dit leidt ertoe dat niet alle weergegeven cijfers van dezelfde bron en/of hetzelfde jaar afkomstig zijn. Ook zijn hierdoor eventuele gemaakte vergelijkingen tussen de gegevens slechts indicatief. Dit is een methodiek die gewoon is in de bouwsector, te meer er geen uniforme methodiek is. Bij elke passage of citaat voortkomend uit vakliteratuur, interviews e.d. staat een verwijzing naar de betreffende bron.

1.5

Opbouw rapport

“In de afgelopen jaren heeft versterking van de marktwerking een prominente rol gespeeld in de Nederlandse economie en politiek. De noodzaak van de afstemming van vraag en aanbod staat hierbij centraal. Immers, een beter functioneren van markten komt tegemoet aan de economische dynamiek, versterking van de werkgelegenheid en terugdringen van de volumeontwikkeling van de sociale zekerheid.” 4 Een economisch marktbegrip kent 2 kanten, de vraag- en de aanbodzijde. Het is belangrijk om vooraf vast te stellen wie nu de ‘aanbieders’ en de ‘vragers’ in de bestratingsbranche zijn. • Het aanbod wordt gevormd door de bestratingsbedrijven, die het product straatwerk aanbieden. • De vraagzijde wordt gevormd door de bouwsector en de overheid. • Daarnaast spelen de toeleveranciers van de mechanisatietoepassingen en de te verwerken materialen een grote rol richting de aanbieders. Ook de institutionele, regulerende en facilitaire marktpartijen spelen een min of meer afgeleide rol. Aan hun betekenis kan niet voorbij gegaan worden. De ontwikkelingen in de bestratingsbranche – op het gebied van mechanisatie – komen voort uit een scala van bronnen en oorzaken, die zowel gerelateerd kunnen worden aan de vraagals aan de aanbodzijde. Het rapport is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 beschrijft de aanbodzijde van de bestratingsbranche, de bestratingsbedrijven. Vervolgens komt in hoofdstuk 3 de vraagzijde aan. Hoofdstuk 4 gaat in op de huidige marktwerking: hoe werkt het vraag- en aanbodspel in de bestratingsbranche cq. wat is het speelveld? In hoofdstuk 5 worden de ontwikkelingen en trends beschreven, waarna hoofdstuk 6 de zogenoemde best-practices in de markt beschrijft.

4

J.P. Balkenende e.a. (1997), Vertrouwen in de economie: het debat, p.15

8


Figuur 1. Opbouw rapport

2. Aanbod 6. Best practices

4. Speelveld

5. Trends

3. Vraag

9


2.

Aanbod

2.1

Inleiding

Het aanbod in de bestratingsbranche wordt beschreven aan de hand van 8 aspecten. In figuur 2 staan deze aspecten, inclusief een verwijzing naar de betreffende paragraaf. Deze verschillende marktaspecten zijn beschreven voor een langere periode (2000-2005) om een gerechtvaardigd beeld te kunnen geven van de branche en om de conjuncturele ontwikkelingen mee te nemen in de beschrijving. Figuur 2. Indeling hoofdstuk 2 ‘Aanbod in de bestratingsbranche’ Bestratingsbedrijven (2.2)

Omzet en winsten (2.3)

2.2

Arbeidsmarkt & werkgelegenheid (2.4)

Problemen bedrijven (2.5)

Productie (2.6)

Mechanisatiegraad (2.7)

Aanbieders van straatwerk (2.8)

De bestratingsbedrijven

2.2.1 Aantal aanbieders Gemeten per 1 januari 2006, zijn er in de bestratingsbranche in totaal zo’n 2.900 bedrijven actief (figuur 3). Het aantal aanbieders is de afgelopen 2 jaar gestegen met bijna een kwart gestegen 5 , wat voornamelijk komt door de toename van de zogenaamde Zelfstandigen Zonder Personeel (ZZP’ers). De economische recessie heeft ook zijn doorslag gekend in de bestratingsbranche. De stagnatie is voornamelijk te zien in 2004. Toch blijkt dat in de afgelopen 6 jaren het aantal bestratingsbedrijven juist sterk is gegroeid: ± 65%.

5

Van 2004 naar 2006 met ± 26%, basisjaar 2000

10


Figuur 3. Aantal bestratingsbedrijven (vestigingen) Nederland 3.000 2.750 Aantal

2.500 2.250 2.000 1.750 1.500 Reeks2

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

1.753

1.932

2.259

2.413

2.442

2.601

2.900

Jaar Bron. Kamer van Koophandel Nederland 2006, bewerking door Mesos Consultancy.

Tabel 1 geeft antwoord op de vraag wat ten grondslag ligt aan deze groei en toont ook het precieze groeisaldo. In 2005 is, in vergelijking met de voorgaande jaren, vooral het aantal starters (512) opvallend. In 2003 is het aantal opheffingen hoog, waarbij in het tijdvak 20002003 sprake lijkt van steeds meer opheffingen. Vanaf 2004 tot heden neemt het groeisaldo weer toe. 2003 lijkt hierbij een breekpunt. Tabel 1. Bedrijvendynamiek bestratingsbedrijven in Nederland 2000-2005 Jaar

Oprichting totaal

Opheffing totaal

Groei saldo

2000

338

128

210

2001

490

139

351

2002

377

196

181

2003

315

233

82

2004

380

198

182

2005

512

174

338

Bron. Regiobase Kamer van Koophandel 2006.

Het MKB-karakter van de bestratingsbranche is zeer hoog, de branche heeft een kleinschalig karakter. Dit blijkt ook uit figuur 4 en tabel 2. Bij meer dan de helft (57%) van deze bedrijven is 1 persoon werkzaam, de zogenaamde Zelfstandigen Zonder Personeel (ZZP’ers). Opvallend daarbij is dat er geen bestratingsbedrijven zijn met meer dan 100 werknemers. Bij 95% van de bestratingbedrijven werken minder dan 10 personen. Tabel 2 verschaft inzicht in de omvangontwikkeling van de het bestratingsbedrijf. 6

6

Bron: Kamer van Koophandel Nederland, 2006, bewerking door Mesos Consultancy

11


Figuur 4. Bestratingsbedrijven naar aantal werkzame personen per 1 januari 2006 0%

5%

6%

8%

0 1 2-4 wp 5-9 wp

24%

10-49 wp 50-99 wp 57%

Bron: Kamer van Koophandel 2006, bewerking door Mesos Consultancy.

7

Tabel 2. Bestratingsbedrijven naar aantal werkzame personen van 2000-2006 Jaar 2000

0

1

2-4 wp

5-9 wp

10-49 wp

50-99 wp

> 100 wp

Totaal

91

684

546

232

194

6

0

1.753

2001

89

821

589

235

192

6

0

1.932

2002

122

1.053

646

250

183

5

0

2.259

2003

123

1.167

692

263

163

5

0

2.413

2004

146

1.210

662

261

160

3

0

2.442

2005

158

1.378

666

249

147

3

0

2.601

2006

183

1.638

699

238

140

2

0

2.900

Bron: Kamer van Koophandel 2006, bewerking door Mesos Consultancy

2.2.2 Leeftijd bedrijven Ruim een derde van de bedrijven bestaat uit bedrijven, die jonger zijn dan 4 jaar. Bijna tweederde van de bedrijven is jonger dan 8 jaar. Tabel 3. Leeftijdsverdeling van de bestratingsbedrijven, in % van het aantal bedrijven Leeftijd

Totaal

0-1 jaar

17

2-3 jaar

19

4-5 jaar

16

6-9 jaar

20

10-25 jaar

18

26+ jaar

10

Totaal

100

Gemiddeld startjaar

1995

Bron: EIM, 2005, bewerking door Mesos Consultancy.

7

De Kamer van Koophandel benoemt de bedrijven met 0 werkzame personen, dit zijn parttimers.

12


2.2.3 Geografische verdeling bestratingsbedrijven Als de bestratingsbedrijven worden ingedeeld naar geografische ligging (figuur 5), de provincie, wordt duidelijk dat de meeste bedrijven te vinden zijn in Noord-Brabant (20%), Zuid-Holland (18%), Gelderland (15%) en Noord-Holland (15%). 68% van de bedrijvigheid ligt dus in 4 provincies. Deze cijfers krijgen meer betekenis, wanneer het aandeel van straatmakers in relatie tot anders bouwplaatspersoneel 8 wordt geplaatst. 9 Dan blijkt dat straatmakers relatief vaker voorkomen in de noordelijke provincies (Drenthe, Groningen, Friesland), Zeeland en enigszins in Noord-Brabant.

Figuur 5. Aantal bestratingsbedrijven naar provincie, per 1 januari 2006 25% 20% 20%

18%

15% 10% 5%

14%

14%

7% 5% 2%

7%

5%

4% 2%

2%

tre ch oo t rd -H ol la nd Zu id -H ol la nd Ze el an N oo d rd -B ra ba nt Li m bu rg

U

N

G

ro ni ng en Fr ie sl an d D re nt he O ve rij ss el Fl ev ol an d G el de rl a nd

0%

Bron. CBS 2006, bewerking door Mesos Consultancy.

2.3

De brancheomzet en -winst

Over 2003 bedroeg de brancheomzet ± € 550 miljoen euro, exclusief BTW 10 . Te meer 2003 een conjunctureel breekpunt is in de bestratingsbranche, mag verondersteld worden dat de brancheomzet in 2006 meer bedraagt. Hiervan zijn echter geen recente geschikte cijfers beschikbaar. Wel is de omzetindex over 2000-20005 beschikbaar. Deze staat middels een trendlijn weergegeven in figuur 6. Hieruit blijkt dat de omzet in 2005 ongeveer 5 procentpunten hoger ligt dan in 2003.

8

Bouwplaatspersoneel: Timmerlieden, metselaars, minder geschoolden, ijzervlechters, straatmakers, machinisten en overig. 9 Bron: EIB, 2005, Het arbeidsbestand in de bouwbijverheid in 2004, p.22 10 Bron: EIM, 2005

13


Figuur 6. Omzetindex bestratingsbranche 2000-2005

omzetindex

110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 Reeks1

2000

2001

2002

2003

2004

2005

101,7

108,1

99,9

94,5

100,7

99,2

jaar Bron. Kamer van Koophandel, ERBO-enquête Stratenmakers 2000-2005, bewerking door Mesos Consultancy.

Het kwantificeren van de brancheomzet is niet eenvoudig. Het HBA licht toe dit in 2000 toe met cijfers uit 1999: Het bepalen van de branche is lastig….,”omdat niet bekend is wat de omzet aan bestratingswerkzaamheden van hoveniers en agrarische loonbedrijven is. Dit zal echter niet in de honderden miljoenen (guldens) lopen. De bestratingsbedrijven nemen ongeveer 60% van de markt voor hun rekening. De rest van de markt wordt bediend door (onderdelen van) wegenbouwbedrijven.” 11 Deze conclusie van het HBA in 2000 verdient een update. 6 jaar later lijkt het erop, dat – gebaseerd op de steeds kleiner wordende bedrijven en door outsourcing de door het HBA genoemde 60% meer is geworden. De omzetspreiding over 2003 staat in figuur 7. Een kwart van de bestratingsbedrijven heeft een omzet tot € 50.000, terwijl ook een kwart van de bedrijven een omzet heeft boven de € 250.000.

Figuur 7. Omzetspreiding naar omzetklassen (x €1.000) >250; 26%

100-250; 22%

<50; 24%

50-100; 28%


11

HBA, 2000, p.17

14


In 2003 bedroeg de gemiddelde omzet van het bestratingsbedrijf ongeveer € 254.000, tegen een doorsnee (meest voorkomende) omzet van € 88.000. 12 Figuur 8 toont aan, dat de winst in de bestratingsbranche onder druk heeft gestaan maar ook weer herstellende is. In 2005 heeft toch 92 % van de bedrijven winst gemaakt. Echter, deze winsten blijken niet te worden geïnvesteerd. Het aantal investerende bedrijven is dalende. De bedrijven kenden een grote opleving qua investering in 2002. Echter, in 2005 is het laagste investeringsgraad bereikt in vergelijking met de 4 jaren daarvoor. Kijkend naar de winst, is het de bestratingsbranche van 2001 tot en met 2004 minder goed vergaan.

Figuur 8. Trendlijnen % bestratingsbedrijven met winst en met investeringen

% bedrijven

100 80 60 40

2000

2001

2002

2003

2004

2005

% bedrijven met w inst

97

97

85

86

72

92

% bedrijven met investeringen

80

65

81

65

69

58

Bron. Kamer van Koophandel, ERBO-enquête Stratenmakers 2000-2005, bewerking door Mesos Consultancy.

Bestratingsbedrijven houden zich niet alleen bezig met bestrating. Na bestraten komt het grondwerken. De activiteiten van het bestratingsbedrijf staan verder in figuur 9.

Figuur 9. Gemiddelde omzetsamenstelling bestratingsbedrijven naar activiteiten, in % totaalomzet 2% 6%

bestraten

3%

grondwerken 13% rioleringswerkzaamheden tuinaanleg

76%

overige omzet


12

Bron: EIM, 2005

15


2.4

De arbeidsmarkt en werkgelegenheid

2.4.1 Straatmakers In 2006 werken er in totaal bijna 7.371 personen in de bestratingsbranche (zie figuur 10). Dit aantal is exclusief straatmakers die bij gemeenten werken of bij hoveniers. De verschillende gehouden interviews maken echter duidelijk dat nog relatief weinig gemeenten beschikken over straatmakersploegen. Voorheen was dat gebruikelijk, nu is dat zeer ongebruikelijk. Ook hoveniers verrichten bestratingswerkzaamheden. Volgens de brancheorganisatie van hoveniersbedrijven, is – bekeken op brancheniveau – alleen het uitgevoerde straatwerk door de 10 grote hoveniersbedrijven van belang. Vergeleken met het jaar 2000 is het aantal werkzame personen in 2006 bijna gelijk gebleven. In 2003 was het aantal werkzame personen het hoogst.

Figuur 10. Totaal aantal werkzame personen in de bestratingsbranche

aantal

8.000 7.500 7.000 6.500

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Werkzame 7.262 personen

7.558

7.808

7.835

7.473

7.342

7.371

jaar Bron. Kamer van Koophandel 2006, bewerking door Mesos Consultancy.

De samenstelling van het aantal werkzame personen per bedrijf is echter wel wezenlijk veranderd. Figuur 11 maakt duidelijk dat veel mensen voor kleinere organisaties zijn gaan werken of zelf een bedrijf zijn gestart. In 2006 werkt 31% van de personen bij een bedrijf met 10-49 personen. Het aandeel van werkzame personen bij deze grootteklasse is in de afgelopen jaren steeds verder afgenomen.

16


Figuur 11. Werkzame personen naar grootteklasse werkzame personen 2000-20006 Aantal werkzame personen

3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

684

821

1.053

1.167

1.210

1.378

1.638

2-4 w p

1.384

1.523

1.651

1.773

1.692

1.697

1.756

5-9 w p

1.504

1.553

1.649

1.732

1.733

1.638

1.574

10-49 w p

3.302

3.310

3.169

2.845

2.666

2.467

2.291

50-99 w p

388

351

286

318

172

162

112

één

Bron. Kamer van Koophandel 2006, bewerking door Mesos Consultancy.

2.4.2 Personeelsbestand De bestratingsbranche is een mannenbranche, het percentage vrouwen dat er werkt bedraagt ongeveer 6 %. Parttime arbeid komt in de branche ook niet veel voor, 9 % van het aantal werkzame personen werkt parttime. 13 Per september 2004 is ruim 80% van de werkzame personen nog geen 45 jaar oud. Ruim 20% van de werkzame personen is jonger dan 25 jaar, zoals af te lezen in figuur 12. Deze leeftijdscijfers hebben meer waarde als gekeken wordt naar de leeftijdsklassen in de bouw algemeen. Daarom staat naast figuur 12 de leeftijdsindeling van de bouw in het algemeen, afgebeeld in figuur 13. Hieruit blijkt dat er relatief meer oudere mensen werkzaam zijn in de bouw algemeen dan in de bestrating. Zo werken in de bouw algemeen bijna 2 keer zoveel mensen, die ouder dan 35 jaar zijn. Figuur 12. Aantal werkzame straatmakers in % naar leeftijdscategorie

Leeftijdscategorie werkzame personen

≥ 65 jaar

Figuur 13. Aantal werkzame personen in bouw algemeen % naar leeftijdscategorie

0% 4%

55 t/m 64 jaar

14%

45 t/m 54 jaar

33%

25 t/m 34 jaar

21%

< 25 jaar 5%

10%

15%

22%

45 t/m 54 jaar

28%

35 t/m 44 jaar

0%

13%

≥ 55 jaar

20%

25%

35 t/m 44 jaar

24%

25 t/m 34 jaar

24% 18%

< 25 jaar 30%

%

35%

0%

5%

10%

%

15%

20%

Bron. EIM, 2005, bewerking door Mesos Consultancy.

13

Minder dan 32 uur per week

17

25%


De EIB-publicaties vormen de basis voor de verdere beschrijving van de ontwikkelingen van de werkgelegenheid en het ziekteverzuim. Het EIB hanteert echter wel een andere definitie: zij verstaan onder de straatmakers ook de wegenbouwers. De cijfers zijn dus indicatief. De ontwikkeling van het aantal straatmakers is negatief. Vanaf 1999 daalt het aantal nieuwe toetreders steeds verder (zie figuur 14). In 2004 is de instroom, in vergelijking met 1999, zelfs 2 keer zo laag. De uitstroom daalt in 2004, na 3 jaar te zijn gestegen. Het instroomsaldo is dus al gedurende 5 jaren negatief, met in 2002 haar dieptepunt. Het jaar 2003 verschaft weer hoop voor de werkgevers in de branche, al stromen er in 2003 2 keer minder mensen in dan er uitstromen. Deze trendbeweging voelt de gehele bouwsector, al ligt de uitstroom van de bestratingsbranche over 1999-2004 2 procentpunt hoger dan het totale bouwplaatspersoneel.

Figuur 14. Aantal toe- en uitreders in de bestratingsbranche in het tijdvak 1999-2004 (in % arbeidsbestand straatmakers)

aantal personen

20% 15% 10% 5% 0%

1999

2000

2001

Instroomsaldo sm

11%

10%

10%

Uitstroomsaldo sm

12%

13%

13%

2002

2003

2004

8%

7%

5%

17%

14%

jaar Bron: EIB, 2005, p.17 & Bouwend Nederland, 2005, bewerking door Mesos Consultancy

De uitstroom van stratenmakers is hoog. Het EIB heeft in 2003 onderzocht wat de redenen zijn om uit te treden. Zo blijkt dat - de meeste stratenmakers zelf ontslag nemen (46%); - een behoorlijk deel (22%) wegens arbeidsongeschiktheid of ziekte stopt; - en 9% ontslag kreeg, omdat er geen werk meer was. Van diegenen die ontslag hebben genomen was slechts een op de vijf ouder dan 34 jaar. En van de uitreders die vanwege arbeidsongeschiktheid zijn gestopt, komt bijna de helft uit de leeftijdgroep van 35 jaar en ouder. 14 De redenen voor ontslag zijn ook door het EIB onderzocht 15 . Hiervoor hadden de werknemers diverse argumenten. De meest genoemde zijn o.a.: - Elders betere vooruitzichten (38%)/ meer kunnen verdienen (25%); - Het werk is lichamelijk te zwaar (27%); Klachten met gezondheid (17%) - De sfeer in het bedrijf is niet goed (25%); - Zelf een bedrijf starten (19%); 14 15

Bron: EIB, 2003, p.35 Bron: EIB, 2003, p.36

18


2.4.3 Ziekteverzuim en klachtengroepen In 2005 is in de bouwnijverheid het ziekteverzuim ten opzichte van 2004 licht gestegen van 4,8 % tot 5,0 %. Het EIB geeft aan dat hiervoor een tweetal oorzaken zijn aan te geven: 1. verlenging van de maximale ziektejaar tot 2 jaar heeft geleid tot een stijging van het aantal 1jaarsgevallen, die een grote bijdrage aan het totale verzuim leveren. Daarnaast is in 2005 een einde gekomen aan de economische recessie van de jaren ervoor. In tijden van malaise met hoog risico op werkloosheid is het ziekteverzuim altijd lager dan in tijden van hoogconjunctuur. Het verzuimpercentage is de afgelopen jaren afgenomen, al is het verzuimpercentage in 2005 hoger dan in 2004. 16 Figuur 15. Verzuimpercentage van de beroepsgroep Straatmakers 8 verzuim%

7 6 5 4 Straatmakers

2001

2002

2003

2004

2005

6,6

7

6,4

5,7

5,9

jaar Bron. EIB, 2006, bewerking door Mesos Consultancy.

Tabel 5. Het ziekteverzuim van de diverse beroepsgroepen in de bouwnijverheid 2001-2005 Beroepen bouwsector

2001

2002

2003

2004

2005

Overig bouwplaatspersoneel

8,0

8,8

7,8

6,9

7,2

IIzervlechters

7,6

8,2

7,3

6,2

6,5

Straatmakers

6,6

7,0

6,4

5,7

5,9

Timmerlieden

6,1

6,7

5,8

5,3

5,7

Metselaars

6,8

8,1

5,8

5,5

5,4

Machinisten

5,7

5,7

5,7

4,6

4,8

Uitvoerders

3,1

3,7

2,1

2,2

3,5

Administratief personeel

3,3

4,1

4,2

2,8

3,2

Leidinggevenden

2,6

2,8

2,8

1,8

2,2

Totaal

5,6

6,1

5,6

4,8

5,0

Bron. EIB, 2006, p.19, bewerking door Mesos Consultancy

Tabel 5 verduidelijkt dat de straatmakers, in vergelijking met andere takken in de bouw, een hoog ziekteverzuim hebben. Figuur 16 maakt duidelijk dat de metselaars de sterkste afname van het verzuim hebben gerealiseerd. De straatmakers zitten ruim boven het gemiddelde verzuimpercentage van de totale bouwsector (5,9 versus 5,0). Tussen de verschillende bouwberoepen zijn dezelfde trendbewegingen herkenbaar. 16

Bron: EIB, 2006

19


Figuur 16. Verzuimpercentage naar beroepsgroep 8 verzuim%

7 6 5 4

2001

2002

2003

2004

2005

IIzervlechters

7,6

8,2

7,3

6,2

6,5

Straatmakers

6,6

7

6,4

5,7

5,9

Metselaars

6,8

8,1

5,8

5,5

5,4

Totaal bouw

5,6

6,1

5,6

4,8

5

jaar Bron. EIB, 2006, p.19, bewerking door Mesos Consultancy.

Het verzuimpercentage krijgt meer betekenis wanneer naar de klachtengroepen gekeken wordt. Dit staat in tabel 6. De rugklachten vormen met 22,3% de grootste klachtengroep. 46,5 % van de klachten is onbekend. Tabel 6. De % verdeling van de ziektegevallen van het bestratingsbedrijf en het totale bouwplaatspersoneel in 2005 Psychisch

Rug

Ledematen

Griep/ Luchtwegen

Maag/ Darm

Overig

Onbekend

Totaal

Straatmaker

2,1 %

22,3 %

1,1 %

11,7 %

3,5 %

12,8

35,1

100,0

Totaal bouwplaatsp ersoneel

1,7 %

12,5 %

1,2 %

13,8 %

2,6 %

8,5

59,7

100,0

Bron. EIB, 2006, p.23

In 2005 is de Arboconvenant lichamelijke belasting bij straatmakers 17 geëvalueerd in samenwerking met de stichting Arbouw. Straatmakers vertonen de grootste uitval (35%) in vergelijking met de timmerlieden en de metselaars. Reden van deze uitval is: overlijden, emigratie, pensioen/vut, langdurige werkloosheid of arbeidsongeschiktheid of door werkzaamheid buiten de bouw.

2.4.4 Opleiding Ruim een derde van de ondernemers in de branche heeft een LTS/LBO -opleiding afgerond. Bijna een op de vijf ondernemers heeft een mavo, havo of mulo opleiding behaald. Ook een aanzienlijk deel heeft alleen de lagere school afgemaakt (zie tabel 7). 17

Bron: Arbouw, 2005, Evaluatie Arbouwconvenant lichamelijke belasting bij timmerlieden, metselaars en stratenmakers.

20


Tabel 7. De procentuele verdeling van de ondernemers in de bestratingsbranche naar de hoogst voltooide opleiding Hoogst voltooide opleiding

%

Lager onderwijs

13

LTS/LBO

35

Mavo, havo, mulo

18

MTS

5

Overig mbo

18

HTS

3

Overig

8

Bron. EIM, 2005, p.19

Bijna tweederde van de werkzame personen in de branche heeft een vakgerichte opleiding afgemaakt (inclusief administratieve werkzame personen, die geen technisch bestratingsdiploma behoeven): 18 - 21% met Straatmaker (SBW); - 17% met andere vakgerichte opleiding; - 16 % met Aankomend Straatmaker (SBW;nu Fundeon); - 10% met Certificaat Straatmaker (OBN/SEB); - En 35 % met geen vakgerichte opleiding.

2.4.5 Kenmerken straatmakers De overgrote meerderheid, 90%, van de bedrijven is door de huidige ondernemer zelf opgericht en 8% van het aantal bedrijven is overgenomen van familie. 19 Op de vraag waarom men in de bestratingsbranche is gaan werken, beantwoordt: - 41% dat zij graag in de buitenlucht werken; - 27% dat zij familie/vrienden hebben die al werkt(e) in de branche; - 18% dat het werk hen erg aantrekt. Straatmakers blijken in driekwart van de gevallen op een informele manier aan een baan in de branche te komen. Ze worden door het bedrijf gevraagd (39%) of zijn zelf op het bedrijf afgestapt en hebben gevraagd om werk (37%). Straatmakers met een opleiding worden relatief vaak door het bedrijf gevraagd. Voor degenen met een vervolgopleiding geldt het omgekeerde, zij benaderen vaker zelf het bedrijf. 20

2.5

Problemen bestratingsbedrijven

Elke sector kampt met bepaalde problemen, als gevolg van de verschillende marktontwikkelingen. Onderzoek van het EIM verschaft inzicht in de problemen in de bestratingsbranche: - 15% van de bedrijven ervaart grote problemen met de concurrentie; - 18 % van de bedrijven ervaart grote problemen met de loonkosten;

18

Bron: EIM, 2005, p.14 Bron: EIM, 2005, p.10 20 EIB, 2003, p.21,22 19

21


-

en 24 % van de bedrijven ervaart grote problemen met het aantrekken van vakbekwaam personeel.

Daarnaast blijkt dat 21 : - 17 % van de bedrijven kleine problemen ervaart met het omzetniveau; - 26% van de bedrijven kleine problemen ervaart met de concurrentie - 15 % van de bedrijven kleine problemen ervaart met de loonkosten; - 15 % van de bedrijven kleine problemen ervaart met de ARBO-eisen; - en 18 % van de bedrijven kleine problemen ervaart met de administratieve lasten.

2.6

De productie

De focus van de bestratingsbedrijven ligt op de productie, namelijk het aantal gelegde m2 straatwerk. Hoewel er geen directe productiecijfers bekend zijn, zijn de afzet van de bestratingsmaterialen daarvoor veelzeggend. 22 Omgerekend bedraagt de jaarproductie van de bestratingsbedrijven ongeveer 35,5 m2 miljoen m2, waarvan 23 : - De afzet van betonnen straatstenen ± 22 miljoen m2 (inclusief import) is. - De afzet van betontegels ± 8 miljoen m2 is. - De afzet van baksteen ± 3,5 miljoen m2 is. - De afzet van natuursteen ± 2 miljoen m2 is. De betonindustrie speelt een grote rol voor de bestratingssector, gezien van alle aangeleverde elementen ± 84% van beton is. De afzet 24 van nieuwe betonstenen staat in figuur 17. In 2004 is 12,4 miljoen m2 aan betonnen bestratingsmaterieel verkocht. Dit houdt in dat het aantal gelegde m2 van oude betonstenen zo’n 2/3 van de markt beslaat.

Figuur 17. Afzet in type bestratingsmateriaal in miljoenen m2

Baksteen 10%

Betontegels 23%

Natuursteen 6%

Betonnen straatstenen 61%

Vooral de straatbaksteen wordt steeds beter verkocht. De afzet van de straatbaksteen in 2005 kende een explosieve groei (21%) tot 355 mln WF, zoals af te lezen in tabel 8. 21

Bron: EIM, 2005, p. 22. Bron: Bfbn 23 Bronnen: KNB en Bfbn 24 Het betreft de afzet van de m2 bestrating in de professionele markt met een dikte gelijk of groter dan 7 cm en in diverse formaten als waal, dik-, klinker (diverse afmetingen)-,dubbelklinker-, blok, en dergelijke. 22

22


Tabel 8. De afzet van de straatbaksteen in mln WF (1WF = 1,73 kg) en omgerekend in m2. Jaar

2001

2002

2003

2004

2005

223

232

232

294

355

2,23

2,32

2,32

2,94

3,55

Afzet Straatbaksteen (x mln WF) Afzet straatbaksteen omgerekend in miljoenen m2. De vuistregels is dat ± 100 waalformaten in 1 m2 gaan

Bron. KNB, 2006, p.7, bewerking door Mesos Consultancy BV.

2.7

De mechanisatiegraad

In de markt wordt vaak gezegd dat 10% machinaal wordt verwerkt, 90 % dus handmatig. Het machinale bestraten lijkt onafwendbaar, het is een alternatief voor de huidige zware arbeidsomstandigheden. Andere alternatieven doen zich vooralsnog niet voor. Andere sectoren, ook takken in de bouwsector, hebben reeds te maken met een steeds verregaande mechanisatiegraad. -

Voorzitter van de OBN, de heer Visscher, zegt in het OBN magazine het volgende over de toekomst 25 : “Machinaal straten zal van de huidige 8 % wellicht in de toekomst naar 25 % stijgen, net zoveel als op dit moment het percentage asfaltering.

-

De voorzitter van de SEB, de heer De Pender, geeft aan: “Machinaal bestraten hoort in het gereedschapskistje van de straatmaker thuis. 26

Een indicatie van de mechanisatiegraad geeft de afzet in bestratingsmaterialen, want wat is het aandeel van machinale pakketten? Dit geeft een indicatie van de mechanisatie in de branche. De vraag van de bestratingsbedrijven naar de bestratingsmaterialen als klinkers en blokstenen e.d. is in 4 jaar tijd bijna met een kwart gedaald. Dit is ook af te lezen uit grafiek . De afzet van machinale pakketten is in 4 jaar op hetzelfde niveau gebleven. Dit betekent dat de mechanisatiegraad enigszins is gestegen. Figuur 18 toont de mechanisatiegraad aan in het verwerken van nieuwe materialen met een dikte van 7 cm en groter. Het verwerken van oude materialen en kleinere materialen is hierin dus niet meegenomen. Aangezien er weinig mechanische verwerkingsmethoden zijn, lijkt de mechanisatiegraad in de gehele branche lager te liggen dan de berekende 10% .

25 26

OBN, 2005, p. 11 OBN, 2005, p. 11

23


Figuur 18. Aandeel machinale pakket in afzet bestratingsmaterialen % machinaal pakket

10,0% 9,0% 8,0% 7,0% Aandeel machinaal

2001

2002

2003

2004

8,1%

8,2%

9,4%

9,7%

jaar Bron. Bfbn jaarcijfers

27

Diverse interviews tonen aan, dat herbestraten 2 keer zo veel voorkomt dat nieuw straten. Herbestraten maakt dus ongeveer tweederde van de markt uit. Als dit doorgerekend wordt naar de mechanisatiegraad, kan gesteld worden dat de minimale mechanisatiegraad ongeveer 3,3 % bedraagt. Onderzoek van het EIB uit 2003 toont aan dat meer dan tweederde van de straatmakers nooit met bestratingsmachines werkt Daarbij is het onderscheid gemaakt naar toetreders en uittreders. Hieruit blijkt dat het gebruik van machines onder toetreders vaker voorkomt. Zo’n 47 % van de toetreders werkt met machines, tegen 28 % van de uittreders. Het EIB concludeert: Hoe jonger de straatmaker hoe vaker deze aangeeft in meer of mindere mate met bestratingsmachines te werken. Tabel 9. De mate waarin gewerkt wordt met bestratingmachines, volgens de straatmakers In procenten

Dagelijks

Minstens eens per week

Minder dan eens per week

Nooit

Totaal

Straatmakers

11

6

15

68

100

Toetreders

15

12

20

53

100

Uittreders

8

8

12

72

100

Bron. EIB, 2003, p.47

Het voorafgaande ging over het gedrag van de straatmakers, maar wat is de houding? De houding ten opzichte van bestratingsmachines komt voor de 3 straatmakersgroepen redelijk overeen. Gemiddeld genomen is meer dan de helft van alle staatmakers (zeer) positief over deze machines. Zo’n 15% denkt er (zeer) negatief over en een groot deel heeft er geen mening over of de vraag niet ingevuld. Ook bij deze vraagstelling is een verschil te constateren qua leeftijd binnen de groep straatmakers: hoe jonger de straatmaker, hoe positiever deze staat tegenover de machines.

27

Het betreft de afzet van de m2 bestrating in de professionele markt met een dikte gelijk of groter dan 7 cm en in diverse formaten als waal, dik-, klinker (diverse afmetingen)-,dubbelklinker-, blok, en dergelijke.

24


Tabel 10. De houding van straatmakers, toetreders en uittreders ten opzichte van bestratingmachines In procenten

Zeer positief

Positief

Negatief

Zeer negatief

Geen mening/ niet ingevuld

Totaal

Straatmakers

13

38

12

3

34

100

Toetreders

20

32

7

5

36

100

Uittreders

16

36

10

4

34

100

Bron. EIB, 2003, p. 47

2.8

Aanbieders van straatwerk

Bestratingsbedrijven zijn niet de enige partijen met straatmakers in dienst. Zo hebben ook nog enkele gemeenten afdelingen met straatmakers. Voorheen hadden relatief veel gemeenten hun eigen stratenmakersploegen. Anno 2006 zullen er waarschijnlijk niet meer dan 10 van deze gemeenten zijn. Bijna alle gemeenten hebben de bestratingswerkzaamheden uitbesteed en treden nu alleen op opdrachtgever en toezichthouder. En er is nog een aantal andere bedrijfstypen binnen en buiten de GWW-sector, waartoe de bestratingsbranche behoort, die – naast de bestratingsbedrijven - wegbedekking produceren 28 : - ..”Zo zijn er de asfalteurs. Deze bedrijven brengen asfalt op wegen aan, en als aanbieder van alternatieve wegbedekking kunnen ze als concurrent beschouwd worden. Overigens zijn de asfalteringsbedrijven doorgaans echte specialisten. Zij zullen zich niet gauw met bestratingswerkzaamheden bezighouden. Wanneer binnen een aanbesteding die zij uitvoeren bestratingswerkzaamheden voorkomen, huren zij vrijwel altijd een bestratingsbedrijf als onderaannemer in. - Een andere concurrent binnen de GWW-sector wordt gevormd door wegenbouwers, die zelf straatmakers in dienst hebben. - Er zijn ook concurrenten van buiten de sector. Dit zijn de hoveniersbedrijven, groenvoorzieningsbedrijven, tuincentra en ook wel sociale werkvoorzieningen en landbouwloonbedrijven.” Deze alternatieve aanbieders vallen onder een andere uitvoeringsinstantie (uvi) van de sociale wetgeving, wat hun concurrentiepositie tegenover de bestratingsbedrijven verbetert. De alternatieve aanbieders kunnen hun medewerkers namelijk tegen een lager uurtarief inzetten dan de bedrijven die onder de Bouw-CAO vallen. De vorige paragrafen maken duidelijk waar het aanbod in de bestratingsbranche uit bestaat. Hieruit kan het zogenoemde overzicht met aanbieders worden herleid, met ook de concurrenten van de bestratingsbedrijven.

28

HBA, 2000, p.15

25


Figuur 19. Overzicht van aanbieders straatwerk. © Mesos Consultancy

Sociale werkvoorzieningen

Wegenbouwers

Landbouwloon bedrijven

hoveniersbedrijven

Bestratingsbedrijf

tuincentra

Groenvoorzieningsbedrijven

Gemeentelijke afdelingen

ZZP’ers

De definitie van het bestratingsbedrijf geeft al een korte beschrijving van het dienstenpakket van het bedrijf. Kortweg houdt het bedrijf zich bezig met het verwerken van elementenverhardingen. De gehouden interviews en ook diverse publicaties (o.a. EIM en het EIB) maken duidelijk dat de aanbieders hun dienstenpakket veelal inrichten naar klantengroep. De klantengroep, de vraagzijde in de branche, komt dan ook in het volgende hoofdstuk uitvoerig aan bod. Het aanbod van het dienstenpakket kan echter ook anders ingedeeld worden, namelijk naar: 1. Product/ type werk: nieuw straatwerk (verwerken van nieuwe materialen), herstraatwerk (verwerken van oude materialen); 2. Product/ omvang werk: grote oppervlakten, kleine oppervlakten (de scheidslijn ligt op ongeveer 1.500 m2); 3. Te verwerken materialen: (gebakken- of beton-)steen, tegel of natuursteen; 4. Verwerkingsmethode: handmatig of mechanisch. Tussen deze 4 categorieën bestaat een overlap. Bijvoorbeeld: grotere oppervlakten betreft vooral het verwerken van nieuwe materialen. De praktijk wijst uit dat de oriëntatiepunten van de bedrijven vooral liggen in 1, 2 & 4. Het bestratingsbedrijf werkt over het algemeen met alle materialen. De verwerkingsmethode verschilt wel. Er zijn een aantal aanbieders, een klein aantal, die zich hoofdzakelijk bezighouden met mechanisch werken. Over het product: de partijen die zich richten op grote oppervlakten werken vaak weer in hoofdaanneming en schakelen andere bedrijven voor de uitvoering. Meer over het aanbod van het straatwerk volgt in de technische beschrijving.

26


3.

Vraag

3.1

Inleiding

In deze paragraaf staat een beschrijving van de vraagzijde, met daarbij mechanisatie als aandachtspunt. Allereerst worden de opdrachtgevers in het algemeen nader toegelicht (§ 3.2), gevolgd door een beschrijving van de bouwsector als vrager (§ 3.3) en de gemeente als vrager (§ 3.4). Ook wordt de ARBO-regelgeving nader verklaard in § 3.5, waarna § 3.6 afsluit met enkele vraag bepalende factoren.

3.2

Over de opdrachtgevers

De vragers in de branche kunnen onderverdeeld worden in 5 bedrijfstypen, die in tabel 11 staan. Aan de verdeling naar klantenfocus ligt de voorwaarde ten grondslag, dat een bestratingsbedrijf zich voor meer dan de helft van de omzet richt op één van deze 5 bedrijfstypen. Bestratingsbedrijven met hoofdzakelijk aannemers als klant komen veruit het meeste voor, gevolgd door bedrijven die vooral in opdracht van particuliere bedrijven en consumenten werken. Tabel 11. Verdeling van de bestratingsbedrijven naar klantenfocus (≥ 50% omzet) Bedrijfstype

%

Accent op aannemers

42

Particuliere bedrijven/consumenten

25

Accent op collega-bestratingsbedrijven

14

Accent op gemeenten

12

Overige bedrijven

7

Totaal

100

Bron. EIM, 2005, p.19

Een blik op de gemiddelde omzet van de bestratingsbedrijven over 2004 bij bovenstaande vragers zoals in tabel weergegeven, biedt een heel ander perspectief: Tabel 12. Verdeling van de bestratingsbedrijven naar klantenfocus Bedrijfstype

Totale omzet 2003

Gemiddelde omzet 2003

Accent op aannemers

€ 269.000.000

€ 299.000

Accent op gemeenten

€ 151.000.000

€ 580.000

Particuliere bedrijven/consumenten

€ 71.000.000

€ 129.000

Accent op collega-bestratingsbedrijven

€ 30.000.000

€ 100.000

Overige bedrijven

€ 29.000.000

€ 129.000

Totaal

€ 550.000.000

€ 254.000

Bron. EIM, 2005, p.15.

27


Figuur 20. Overzicht met de route van de vraag zoals deze bij de bestratingsbedrijven aankomt. De omvang van de weergegeven figuren geeft het belang naar de totale omzet van de betreffende partij weer. © Mesos Consultancy

TYPE OPDRACHTGEVER

Gemeenten Particulieren en consumenten

Overig

(Hoofd)Aannemer Collega bestratingsbedrijf (Onderaannemer)

VRAAG NAAR STRAATWERK, AANKOMEND BIJ HET BESTRATINGSBEDRIJF

Welke positie neemt de vraag naar straatwerk bij de opdrachtgever in? De behoefte van de gemeentelijke opdrachtgever is het inrichten van de openbare ruimte. Daarbinnen wil de opdrachtgever een oplossing vinden voor de infrastructuur. Het aanleggen van de wegen en de straten maakt daar onderdeel van uit.

28


Figuur 21. Overzicht plaats straatwerk binnen uiteindelijke behoefte opdrachtgever. © Mesos Consultancy

INRICHTING OPENBARE RUIMTE

Infrastructuur

Gesloten verharding Wegen Straatwerk (open verharding)

Kijkend naar de omzet van de bestratingsbedrijven, lijkt de belangrijke vrager van straatwerk de bouwsector. Dit betreft echter vaak een afgeleide vraag: De vraag komt vaak van de (gemeentelijke) overheid. Ook de collega-bestratingsbedrijven spelen een aanzienlijke rol in de omzet van bestratingsbedrijven. In het vervolg wordt een beeld geschetst van deze vragers. Wie zijn zij? Te beginnen in de directe omgeving van het bestratingsbedrijf, de bouwsector. De cultuur in de bouwsector is immers veelzeggend over de cultuur van het bestratingsbedrijf.

3.3

De bouwsector

De bouwsector is van oudsher een conservatieve sector. Vernieuwingen en innovaties komen niet gemakkelijk van de grond. Innovaties, productinnnovaties, komen vaak van de toeleverende industrie. Op het gebied van procesinnovatie heeft de bouwsector nog een grote slag te maken, zo ook de bestratingsbranche. Veel processen in de bouwsector voltrekken zich langs vastomlijnde en bestaande patronen. Ook in de bestratingsbranche houdt men graag vast aan de productiemethoden en processen zoals men dat altijd gedaan heeft: met de hamer. De invloed van de technologie op de bouwsector en de bestratingsbranche wordt echter steeds duidelijker. Het besef en de bewustwording van deze innovatiekansen die zich voordoen, is nog niet aanwezig. Deze houding houdt de toepassing van mechanisatie van straatwerk tegen. De bouwsector in beeld Per 1 januari 2004 registreerde het CBS bijna 72.500 bedrijven in de bouwnijverheid. Bij deze bedrijven waren in 2004 gemiddeld 399.000 werknemers in loondienst. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de ontwikkeling in de periode van 2000 tot en met 2004 van het aantal bedrijven, de productie en de werkgelegenheid in de bouwnijverheid in Nederland, in vergelijk met Nederland totaal. Hieruit blijkt dat de bouw in 2004 zo’n 10% van het totaal

29


aantal bedrijven in Nederland uitmaakt en bijna 5,5 % van het totaal aantal banen in Nederland. Per saldo neemt het aantal ondernemingen in de bouw al vanaf 1988 onophoudelijk toe. De groei komt nagenoeg volledig voor rekening van bedrijven met minder dan 10 bedrijven in loondienst. Daarvan hebben de meeste (± 70%) geen personeel in loondienst (de ZZP’ers). Het aantal banen in de bouw is in de laatste 5 jaar afgenomen met bijna 7 %. Tabel 13. Kengetallen bouwsector en Nederland van 2000-2004 2000

2001

2002

2003

2004

Aantal bedrijven bouw

63.380

67.595

69.440

71.295

72.365

Aantal bedrijven Ned.

694.085

702.285

689.625

685.775

701.685

Aantal banen bouw

429.000

437.000

435.000

420.000

399.000

Aantal banen Ned.

7.285.000

7.424.000

7.486.000

7.462.000

7.355.000

Bron: CBS, 2006, Bouwend Nederland, 2005, p.16, bewerking door Mesos Consultancy.

Bouwbedrijven kunnen op grond van hun functionele plaats in het bouwproces worden onderscheiden in hoofd- en onderaannemers. Hoofdaannemers zijn degenen, die een werk als geheel aannemen. Onderaannemers nemen onderdelen van het werk voor hun rekening. Een onderaannemer is vrijwel altijd een gespecialiseerd bedrijf, maar gespecialiseerde bedrijven kunnen ook in hoofdaanneming actief zijn. 29 Zo zijn collega-bestratingsbedrijven opdrachtgever voor andere bestratingsbedrijven. Uit het voorgaande blijkt, dat bestratingsbedrijven een niche vervullen in de bouwnijverheid, vooral in de Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW). Het bestratingsbedrijf is te typeren als een gespecialiseerd bedrijf in de bouw, een nichespeler binnen de bouwsector. Figuur 22. Overzicht van het gespecialiseerde bedrijf in de bouwkolom. © Mesos Consultancy

OPDRACHTGEVER

Hoofdaannemer

Gespecialiseerd bedrijf: het bestratingsbedrijf Onderaannemer

29

Bron: EIB, 2004, p.7

30


De totale omzet van de GWW-bedrijven 30 bedroeg in 2004 € 6.543 miljoen euro. De omzet heeft van 2000-2004 onder druk gestaan, vooral in 2002 en 2003, maar kent in 2004 weer een stijging. De kostenstructuur van de GWW-bedrijven werd in 2004 gekenmerkt door een forse toename van het aandeel van het totale verbruik. O.a. veroorzaakt door de toename aan betaling aan onderaannemers.

Tabel 14. Omzet GWW-sector 2000-2004 Omzet

2000

2001

2002

2003

2004

Omzet in mln euro’s

5.670

6.721

6.607

5.819

6.543

Bron. EIB,2005, bedrijfseconomische kencijfers van GWW-bedrijven in 2004, p.23.

Hoofdaannemers nemen nieuwbouwwerken of reconstructiewerken aan. Bestratingswerkzaamheden maken hier vaak onderdeel van uit. De hoofdaannemers maken hierin vaak gebruik van de bestratingsbedrijven: “We huren vaak de handjes in.” Het materiaal, transport op het werk, het bijzetten en het opruimen doen we veel zelf. Het straatwerk is beeldbepalend voor het totaalwerk, omdat een goed ogend straatwerk het comfort van de gebruiker bepaalt. Bij het maken van een plan is de opdrachtgever niet alleen bepalend, de perceptie van de gebruiker speelt ook een grote rol.” Een 2-tal gesprekken met hoofdaannemers maakt duidelijk dat mechanisatie niet hoog op de agenda staat. De categorie particuliere bedrijven en consumenten betreft opdrachtgevers uit de utiliteitsbouw, projectontwikkelaars en de consumenten. De categorie overig betreft alle overige opdrachtgevers, zijnde niet de andere categorieën zoals woningbouwcorporaties e.d.

3.4

De gemeenten

“In de GWW is de overheid de voornaamste opdrachtgever. De overheid kent in de bouw vele gezichten: zij is op vele manieren betrokken, naast vrager ook via normen, toetsingen en vergunningen. Uit onderzoek is gebleken dat de noodzakelijke kennis en capaciteit bij lokale overheden de laatste decennia zijn geërodeerd. De voorbereidingstijd is daardoor vaak lang. De voortgang is moeilijk beheersbaar.” 31 De gemeenten bepalen in grote mate de vraagzijde van het straatwerk. De inrichting van de openbare ruimte en de infrastructuur zijn immers thema’s waar de overheid zich (van oudsher) mee bezighoudt. Het straatwerk is onderdeel van deze thema’s. In Nederland zijn er anno 2006 458 gemeenten. 32 De provinciale en de landelijke overheid bemoeien zich niet met het straatwerk, alleen op de grote lijnen qua met de inrichting van de openbare ruimte. De opdrachtgever geeft zijn vraag vorm door het uitgeven van een bestek. Hierin specificeert de opdrachtgever zijn behoefte. De meeste opdrachtgevers hanteren de Standaard RAW Bepalingen, kortweg ‘de Standaard’, als basis voor hun bestekken. “Het RAW-stelsel als geheel vormt de basis voor het maken van standaardbestekken, in bouwprojecten die uitgaan van een strikte scheiding van verantwoordelijkheden tussen ontwerp en uitvoering. De RAW wordt in het overgrote deel van alle GWW-werken in Nederland toegepast. Deze RAW is zodanig aangepast in 2005, dat het geschikt is voor beeldbestekken en ‘open 30

Wegenbouw, railinfra, kabels en buizen, civiele beton, kust en oever, baggerwerk, landinrichting. RegieRaad Bouw, 2004, p.16 32 Bron: www.vng.nl 31

31


posten’. Bij beeldbestekken is niet meer strak voorgeschreven wat de aannemer moet doen, maar is alleen het te handhaven onderhoudsniveau vastgesteld. Met de module ‘overeenkomst open posten’ is het mogelijk een RAW-raambestek voor de uitvoering van de werkzaamheden te maken, zonder dat precies alle bij die werkzaamheden benodigde hoeveelheden nauwkeurig van tevoren worden vastgelegd.” 33 “Deze standaard geeft voor sommige onderdelen nadere invulling aan de risicoverdeling en verantwoordelijkheden zoals die zijn vastgelegd in het Uniforme Administratieve Voorwaarden (U.A.V. 1989), en die daarnaast een technisch kader biedt voor het toetsen van de prestaties van de opdrachtnemers. Het CROW stelt de RAW-bestekken en de geïntegreerde contractvormen (UAVgc 2005) op, in nauwe samenwerking met alle marktpartijen…..” In de Standaard RAW Bepalingen 2005 is een apart hoofdstuk gewijd aan straatwerk 34 …….” De Standaard is geschikt voor het toetsen van het uitgevoerde werk (het resultaat). Verder kan de uitvoerende partij met behulp van de RAW Catalogus ook voor geïntegreerde contracten werkbeschrijvingen opstellen.” 35 Het hoofdstuk straatwerk biedt richtlijnen voor de eisen aan het resultaat, eisen aan de uitvoering, informatieoverdracht, risicoverdeling en garanties, bijbehorende verplichtingen, de bouwstoffen en de meet- en verrekenmethoden. Ook is een paragraaf 36 over machinaal straten opgenomen. 01 Tenzij het bestek anders vermeldt, is het machinaal aanbrengen van bestrating toegestaan. 02 Indien de aannemers is het straatwerk machinaal aan te brengen en de bestratingsmaterialen door de opdrachtgever ter beschikking worden gesteld, overlegt de aannemer tijdig voorafgaand aan het straten met de directie over logistieke en technische aspecten betreffende het machinaal straten en de daarbij toe te passen bouwstoffen. 03 Indien de opdrachtgever voornemens is bestratingsmaterialen ter beschikking te stellen voor machinaal straten vermeldt de opdrachtgever in het bestek gegevens over de pakkettering. Het CROW geeft aan 37 dat de bepaling 01 het bestratingsbedrijf in principe vrij laat om machinaal te werken. Deze bepaling is zodanig geformuleerd, vanwege de professionalisering van het opdrachtgeverschap en de vrijheid van de opdrachtnemers om een werk uit te voeren, zoals hij dit goed acht (tenzij de opdrachtgever dit verbiedt). Daarbij geeft het CROW aan via deze wijze mechanisatie indirect al verplicht te stellen. Immers, de opdrachtgever moet het wel in het bestek verbieden, anders moet de markt het zelf weten. De praktijk wijst echter ook uit, dat de meeste opdrachtgevers het machinaal werken verbieden in het bestek. Hier liggen verschillende redenen aan ten grondslag (zie hoofdstuk 3). Bij een bouwproces zijn een groot aantal partijen betrokken. Niet alleen de uitvoerende partijen zoals de aannemers en werknemers, maar met name ook opdrachtgevers en 33

Bron: CROW, 2006, p. 52 Deelhoofdstuk 31.4 35 CROW, Standaard RAW Bepalingen 2005, woord vooraf 36 CROW, Standaard RAW Bepalingen 2005, 31.42.04 machinaal straten 34

37

Gebaseerd op een gehouden expertinterview 32


ontwerpers. Het Arbo-besluit, heeft een aantal verplichtingen bij de opdrachtgever neergelegd. De belangrijkste onderwerpen staat hieronder kort toegelicht: 38 - De opdrachtgever mag zijn verplichtingen (het uitvoeren van een risico-inventarisatie en –evaluatie in de ontwerpfase, het aanstellen van een coördinator in de ontwerpfase en het opstellen van een V&G-plan en –dossier) niet aan een andere partij delegeren. - De opdrachtgever heeft tijdens de uitvoeringsfase geen formele verplichtingen die voorkomen uit het Arbobesluit, wel tot de aanbesteding/gunnnigsfase. - Een opdrachtgever mag aanvullende eisen stellen aan de opdrachtnemer. Een uitspraak van een hoofdaannemer licht de rol van de opdrachtgever toe. Hoofdaannemer: “Toch heeft de gemeentelijke opdrachtgever ook de wettelijke verantwoordelijkheid om de ARBO-risico’s van een werk te inventariseren en vanuit daaruit voorstellen te doen hoe de opdrachtnemende partij deze risico’s kan beperken. Zij hebben hier echter geen kennis van. Wij kunnen hun op dat gebied ondersteunen.”

3.5

ARBO-regelgeving

De marktpartijen in de branche hebben op het gebied van de arbeidsomstandigheden te maken met het volgende systeem van de huidige weten regelgeving, welke in een piramidemodel wordt geschetst. Figuur 23. Systeem van de huidige weten regelgeving van de arbeidsomstandigheden en de bouwnijverheid

Bron. Arbobesluit en de bouwnijverheid, 2000, p. 2

38

Bron: Arbouw, 2002, Vraag & Antwoord, p. 6, 7

33


“In de Arbeidsomstandighedenwet-kortweg Arbowet- is het wettelijk kader voor het arbobeleid in de arbeidsorganisatie geregeld. Het arbobesluit, de Arboregeling en de Beleidsregels zijn aan de Arbowet gekoppeld.”

3.5.1 Beleid Arbeidsinspectie (AI) In 2003 heeft de AI een meerjarenstrategie voor de straatmakers ontwikkeld. Mechanisatie wordt vanuit de AI gestimuleerd. Bij een juiste toepassing van mechanisch straten, wordt de fysieke belasting waaraan de werknemer blootstaat sterk verminderd. Bij nieuw werk en grotere oppervlakten kan het kwalitatief beter en goedkoper zijn dan handmatig straten. De uitgangspunten van de AI voor de arbeidsinspecties zijn als volgt 39 : 1. De inspecties zijn gericht op het naleven van ARBO-regelgeving, namelijk art.5.3 lid 1 van het Arbo - besluit en de daarop geënte beleidsregel 5.3-1. “De arbeid moet zo worden georganiseerd en de arbeidsplaats moet zo worden ingericht, dat de fysieke belasting waaraan de werknemer blootstaat geen gevaar oplevert voor de veiligheid en de gezondheid van de werknemer.” 2. Ook het convenantresultaat is uitgangspunt, met het zogenaamde A-blad. 3. De beleidsregels: De fysieke belasting moet zo veel mogelijk worden vermeden en beperkt. Dit betekent dat: - Handmatig tillen moet zoveel mogelijk als redelijkerwijs vermeden of beperkt worden. - Het is niet toegestaan handmatig per persoon lasten van meer dan 25 kg te verwerken (en 50 kg met z’n 2’n). - Het is niet toegestaan straatstenen (klinkers) van meer dan 4 kg handmatig te verwerken. - Het is niet toegestaan tegels zwaarder dan 9,5 kg handmatig te verwerken. Voor de invulling van het 1e uitgangspunt moet in de normsituatie - vanaf 1.500 m2 aaneengesloten – altijd ook wanneer de straatstenen lichter dan 4kg zijn machinaal bestraat worden. 4. Normsituatie. Vanaf 1.500 m2 verplicht machinaal straten op grote oppervlakten nieuw aaneengesloten werk. 5. Verantwoordelijkheid opdrachtgever. Op basis van het ARBO-besluit, bij bouwprocesbepalingen ligt de verantwoordelijkheid bij de opdrachtgever. De opdrachtgever moet op de hoogte zijn van de risico’s van zijn werk en deze risico’s melden in het bestek. De fysieke belasting moet onderdeel zijn van het bestek. Daarbij dient de opdrachtgever zoveel mogelijk gebruik te laten maken van mechanische hulpmiddelen. 6. Daarnaast moet de ambitie van de branche hoger liggen, ook herbestrating moet straks machinaal uitgevoerd worden. Opdrachtgevende en uitvoerende partijen krijgen waarschuwingen van de Arbeidsinspectie bij het overschrijden van de normen. Het uitvoerende bedrijf blijft verantwoordelijk voor de arbeidsomstandigheden van de eigen werknemer, maar ook de opdrachtgever draagt een 39

Bron: Arbeidsinspectie, oktober 2006, Symposium Arbeidsomstandigheden en machinaal staten

34


verantwoordelijkheid. Als de nieuwe normen niet worden toepast, legt de AI een eis neer bij de straatmaker maar ook bij de opdrachtgevers. Vanaf januari 2007 zullen de waarschuwingen en eisen resulteren in boetes. Visie Arbeidsinspectie: “De mechanisatie zal sterk toenemen, al blijft er ruimte voor het traditionele werk. Niet alles kan en moet ook niet mechanisch. Maar waar mogelijk moet machinaal wel.”

3.5.2 Erkenning en certificering Ongeveer de helft van de aanbieders is erkend en/of gecertificeerd. De bedrijven beschikken vooral over het VA- certificaat met 1 ster. Met name bedrijven die zich richten op gemeenten hebben een ISO- certificaat. Het blijkt dat de gemeenten vooral om SEB-erkenning en het ISO-certificaat vragen. 40 Ook het VCA-certificaat komt het meest voor bij bedrijven die zich op gemeenten richten. Tabel 15. Erkende en gecertificeerde bedrijven, in % aantal bedrijven, meerdere antwoorden mogelijk. Accent op Omschrijving

Aannemers

Gemeenten

Collega’s

Particulieren

Overig

Totaal

Erkenning SEB

8

17

12

4

4

8

ISO-certificaat

3

21

2

6

2

6

VCA 1 ster

30

38

27

22

34

28

VCA 2 sterren

11

15

1

4

0

7

Andere erkenning/certificaat

8

8

1

4

10

6

Geen erkenning/certificaat

45

40

57

59

65

51

Weet niet/ wil niet zeggen

1

0

6

5

0

3

Bron. EIM, 2005, p. 21

3.6

Vraag bepalende factoren

De vraagzijde wordt beïnvloed door verschillende factoren. Maar welke invloeden zijn van invloed op de vraag naar straatwerk? Het HBA noemt een 4-tal vraagbepalende factoren: 41 1. Nieuwbouwwijken. Hierbij kan vooral gedacht worden aan de VINEX-locaties. De bouw van hele nieuwe wijk betekent immers ook een vraag naar bestratingswerkzaamheden. De meeste van deze bouwlocaties worden met bouwbestrating uitgevoerd. De uiteindelijke wegbedekking is vaak met asfalt op de doorgaande wegen en bestrating op de zijstraten.

40 41

Bron: EIM, 2005, p.21 HBA, 2000, p.17 en p.18

35


2. Gemeentelijke overheden. Gemeente aanbestedingen zijn van grote invloed op de bestratingsbedrijven. Het gaat hierbij vooral om het onderhoud en renovatie (herbestrating) van bestratingen. Herbestrating vindt vooral plaats in de stedelijke gebieden. De vraag van gemeentelijke overheden naar herbestrating wordt o.a. bepaald door: de het belang dat gehecht wordt aan de kwaliteit van de bestrating en de lokale bodemgesteldheid. Veengrond (Gouda e.o.) bijvoorbeeld verzakt meer dan een stevige ondergrond (Utrechtse Heuvelrug): dit vergt meer bewerkingen. 3. Utiliteitsbouw. Op nieuwe bedrijventerreinen wordt vaak bouwbestrating gebruikt. Daarna wordt meestal asfalt toegepast en speelt het bestratingsbedrijf een rol als onderaannemer. Daarbij blijkt in de meeste gevallen dat de werkzaamheden van het bestratingsbedrijf meer dan de helft van de kosten van de opdracht beslaan. 4. De kwaliteit van de uitvoering. De kwaliteit wordt bepaald door een aantal factoren, namelijk: a) het ontwerp; b) het toe te passen materiaal; c) de kwaliteit & vakmanschap van de aanbieder- het bestratingsbedrijf; d) en de ondergrond. Volgens TU Delft is de ondergrond de meest bepalende factor op de uiteindelijke kwaliteit. 42 Dit maakt duidelijk dat de aanbieder op zijn eindproduct slechts invloed heeft op 1 factor: zijn eigen inbreng. De invloed van het bestratingsbedrijf op de andere 3 factoren zijn gering. Zo beschikken slechts weinig bestratingsbedrijven over een eigen tekenafdeling of ligt het ontwerp voor aanvang reeds vast. Ook heeft het bestratingsbedrijf lang niet altijd invloed op het te verwerken materiaal (bij herbestrating wanneer het oude materiaal wordt hergebruikt).

42

Gebaseerd op een gehouden expertinterview 36


4.

Speelveld

4.1

Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken is de vraag- en aanbodzijde beschreven. In hoofdstuk 4, het speelveld, staat een beschrijving van de marktwerking in de bestratingsbranche. Daarbij wordt een koppeling gemaakt naar de marktwerking rond de mechanisatie in de branche: Waarom komt mechanisatie nog niet van de grond en wat zijn de mogelijke oplossingsrichtingen? De verregaande technologische ontwikkelingen zoals mechanisatie bieden de bestratingsbedrijven diverse mogelijkheden. De toepassing van mechanisatie is echter nog laag. De vraag is dus in hoeverre de vraag en aanbod op het gebied van straatwerk, met in het bijzonder het mechanisch verwerkte straatwerk, op elkaar zijn afgestemd? Om deze vraag te beantwoorden is inzicht benodigd in de verschillende krachten in de branche: Welke krachten zijn van invloed op het bestratingsbedrijf, op het uiteindelijke te leveren straatwerk en de verwerkingsmethode? De gehouden interviews maken duidelijk dat niet alleen de directe formele relaties invloed uitoefenen op de uiteindelijke vraag. De invloed van de indirecte (informele) relaties is ook wezenlijk.

4.2

Het krachtenveld

De bestratingsbranche is voornamelijk een business-to-business sector. Particulieren acteren wel als opdrachtgever in de branche, maar dit is in vergelijking met de totale brancheomzet slechts een klein aandeel in de markt. Figuur 24 toont aan welke krachten allemaal van invloed zijn op het bestratingsbedrijven en haar medewerkers, de straatmakers. Een uitspraak van een hoofdaannemer maakt dit duidelijk:

37


Figuur 24. Krachtenveld bestratingsbedrijf en straatmaker. Bron: TNO Arbeid, bewerking door Mesos Consultancy Bestekschrijver

Normering, certificering: o.a. SEB

Bewoners

Kennisinstellingen (CROW, TNO)

Wetgevende machten (weten regelgeving)

Arbodiensten Gemeentebestuur

Wegbouwkundige wetenschap

Arbeidsinspectie Opdrachtgever/ wegbeheerder gemeente Vakopleiding

Ontwerper/ architect

Hoofdaannemers

Bestratingsbedrijf

Straatmaker

Toeleverancier van Fabrikant van machines machines

Onderaannemers

Werkgeversorganisatie (OBN, VMS) Directe relatie (zichtbaar) Indirecte relatie (niet zichtbaar)

Werknemersorganisatie/ vakbonden

Toeleveranciers/ fabrikanten van materialen

Vereniging van fabrikanten

Arbouw Leveranciers grondstoffen

38


4.2.1 Zichtbare krachten Het krachtenveld maakt duidelijk, dat de bestratingsbedrijven zelf direct te maken hebben met een verschillend aantal (zichtbare) krachten, die in te delen zijn in een 5-tal partijenclusters. Deze clusters zijn hierna naar mate van belang voor de bestratingsbedrijven weergegeven: 1. Opdrachtgevers (Opdrachtgever/ wegbeheerder/gemeente, hoofdaannemer, onderaannemer) en ondersteunende partijen (Bestekschrijver, ingenieursbureau); 2. Toeleveranciers (van materialen, van machines); 3. Toezichthouder (Arbeidsinspectie, Arbodiensten); 4. Vakopleidingen; 5. Belangenorganisaties (Werkgeversorganisaties, werknemersorganisaties/ vakbonden); In feite is er nog een 6e categorie toe te voegen, namelijk de weten regelgeving waar het bestratingsbedrijf zich aan te houden heeft. De praktijk wijst echter uit, dat de regelgeving het bestratingsbedrijf/ de straatmaker voornamelijk via de andere krachten bereikt: via de opdrachtgever, via de werkgevers- en werknemersorganisatie, via de ARBO-diensten en/of via de Arbeidsinspectie. Ook blijkt dat de meeste partijen in de branche geen of weinig kennis hebben over de (continue veranderende) aanwezige (ARBO)-regels omtrent straatwerk.

4.2.2 Niet zichtbare krachten De zichtbare branchepartijen hebben op hun beurt ook te maken met diverse krachten, die niet altijd zichtbaar zijn voor de bestratingsbedrijven. De gehouden diepte-interviews maken duidelijk dat deze zogenoemde niet zichtbare (indirect) grote invloed uitoefenen op de bestratingsbedrijven: -

Leveranciers van de grondstoffen. Dit zijn grootschalige internationale partijen, die een brancheomzet vertegenwoordigen die vele malen hoger ligt dan de brancheomzet van de bestratingssector. De gezamenlijke jaaromzet van de bouwmaterialenindustrie en – handel is ruim € 10 miljard per jaar. 43 Deze leveranciers hebben er belang bij dat hun grondstoffen verkocht blijven worden.

-

De architectbureaus/ ontwerpers. De opdrachtgever start zijn initiatief voor een bouwproject bijna altijd met het inschakelen van een ontwerper. 44 De ontwerper bepaalt vervolgens met zijn ontwerp de vorm, de te gebruiken materialen en bepaalt zodoende de mogelijkheden van de manier van werken van de straatmakers.

-

De ingenieursbureaus. De opdrachtgevers schakelen vaak een ingenieur in om hen te laten adviseren en begeleiden bij het totstandkomen van bouwprojecten. Hierdoor heeft het bestratingsbedrijf ook soms ook direct contact met het ingenieursbureau, omdat deze de taak van de opdrachtgever op zich neemt.

43 44

Bron: www.NVTB.nl Een (grotere) gemeente heeft dikwijls zijn eigen ontwerpafdeling.

39


-

Gemeentebestuur/ politiek. De gemeente kent vele gezichten. Naast opdrachtgeverschap, houdt zij toezicht en is zij verantwoordelijk voor de economische en de sociale aspecten binnen een gemeente. Een gemeente is als zodanig een verzameling van verschillende uiteenlopen krachten en belangen. Dit kan tot verdeeldheid leiden op het gebied van inkopen. Zo dient de inkopende afdeling rekening te houden met de 4-jaars politieke agenda van haar gemeentebestuur.

4.3

Concurrentiemodel

Na het doorlichten van het krachtenveld in de bestratingsbranche, kan de (concurrentie)positie van het bestratingsbedrijf bepaald worden. In een markt met grote concurrentie zoals de bestratingsbranche is het realiseren van concurrentievoordeel cruciaal. Daarvoor is inzicht benodigd in de verschillende concurrentiekrachten. Het concurrentiemodel van Porter biedt hiervoor een handig handvat.

40


Figuur 25. Het 5-krachten model van de bestratingsbedrijven © Mesos Consultancy BV. Landbouwloonbedrijven

Groenvoorzieningsbedrijven

Wegenbouwers

Buitenlandse bedrijven/ straatmakers

ZZP’ers.

Hoveniersbedrijven

Tuincentra

Sociale werkvoorzieningen

Overig

Fabrikant/ leverancier machines

(Hoofd) aannemer BESTRATINGSBEDRIJF

Fabrikant/ leverancier materialen

Gemeente

Particuliere bedrijven/ consument

Asfalt

Beton

Technologie (mechanisering /robotisering)

41


Hierna volgt een korte toelichting van de 5 concurrentiekrachten in de bestratingsbranche 1. Rivaliteit tussen bestaande bedrijven 2. Bedreiging van nieuwe toetreders 3. Onderhandelingspositie van leveranciers: relatie leveranciers en bestratingsbedrijf 4. Onderhandelingspositie kopers: relatie opdrachtgever en bestratingsbedrijf 5. Substituten: bedreiging van subsituutproducten- en diensten 1. Rivaliteit tussen bestaande bedrijven In de afgelopen jaren hebben diverse bedrijven in de branche moeten bezuinigen om te overleven. De concurrentie tussen de bestaande bedrijven in de bestratingsbranche is hevig te noemen. De focus van de partijen ligt op het binnenhalen van opdrachten, waarbij minder aandacht is voor de kostprijs van het werk. De bedrijven beconcurreren elkaar dus door met een lage brancheprijs in te schrijven op werken. De rivaliteit blijkt verder uit het groter wordende aandeel van de ZZP’ers in de huidige aanbieders (57%). Inleen van personen en samenwerking met ZZP’ers komen in de bestratingsbranche namelijk veel voor. Zo geeft 49% van de bestratingsbedrijven aan in 2003 personeel te hebben ingeleend, uitzendkrachten te hebben ingezet of samen te hebben gewerkt met ZZP’ers. 45 % geeft aan dit niet te hebben gedaan. 45 Via deze in/uitleenconstructie kan goedkoper gewerkt worden, omdat de vaste lasten van de bestratingsbedrijven lager zijn. In de bouw worden 2 soorten ZZP’ers onderscheiden 46 : - De pseudo-werknemer die in samenspraak met de werkgever besluit om zelfstandige te worden, omdat dit voor beide financiële voordelen heeft (geen afdracht voor sociale zekerheidspremies meer); - De werkelijke ZZP’ers. Dit is een vakman die zonder personeel een bedrijf runt en zelfstandig klussen binnenhaalt en uitvoert. 2. Bedreiging van nieuwe toetreders

In hoofdstuk 2 staat al een korte beschrijving van de alternatieve aanbieders. De uitkomsten van het field research tonen aan, dat de marktpartijen geen grote dreiging zien in een verdere dreiging van de landbouwloon-, groenvoorzienings-, hoveniersbedrijven, de tuincentra en de sociale werkvoorzieningen. Momenteel voeren zij ook bestratingswerkzaamheden uit, maar niet op grote schaal. Daarentegen zien de marktpartijen wel dreiging in een verdere toename van het aantal buitenlandse straatmakers/bedrijven en het aanteel ZZP’ers. De toename van het aantal ZZP’ers lijkt reëel te noemen. Onderzoek van het EIM wijst uit, dat 72% van de werknemers er tegenwoordig wel eens aan denkt om ZZP’er te worden en dit in de toekomst ook werkelijk van plan is. 47 Ook beschouwen de straatmakers de komst van de buitenlandse arbeidskrachten als een concrete bedreiging vanwege hun lage lonen. Onderzoek van het

45

Bron: HBA, 2005, Structuuronderzoek bestratingsbedrijven 2005, p. 14. Bron: EIM, 2003, De Zelfstandige zonder personeel in de bestratingsbranche, p.8 47 Bron: EIM, 2003, De Zelfstandige zonder personeel in de bestratingsbranche, p.21 46

42


EIB wijst ook uit, dat het inschakelen van buitenlandse (Poolse) arbeidskrachten (ZZP’ers) steeds vaker voorkomt in de bouw. 48 Deze 2 bedreigende krachten drukken de prijs op het handmatig werken verder naar beneden, zodat de kloof tussen handmatig straten en mechanisch straten groter wordt. De dreiging van de wegenbouwers als nieuwe toetreders lijkt gering, omdat deze bedrijven juist de afgelopen jaren het straatwerk hebben uitbesteed en nu bijna geen straatmakers in dienst hebben. 3. Onderhandelingspositie van leveranciers: relatie leveranciers en bestratingsbedrijf

De onderhandelingspositie van de toeleveranciers van materiaal is sterk, omdat deze organisaties grootschaliger zijn dan de verdeelde kleinschalige bestratingsbedrijven. Ook richten de toeleveranciers zich op meer markten en zijn ze niet afhankelijk van de bestratingsbranche als afzetmarkt. Daarbij komt dat de Nederlandse bestratingsbedrijven hun krachten niet in inkoopcombinaties bundelen. De hoofdaannemers doen dit wel. De betontoeleveranciersbranche wordt gedomineerd door een 4-tal partijen, met internationale wortels. Het zwaartepunt in de relatie tussen de leverancier en het bestratingsbedrijf ligt in de levering: deze bepaalt mede de prijs van het product. De prijs van machinale geleverde pakketten liggen namelijk hoger dan de prijs van gewone pakketten (aanpassing van de mal zorgt ervoor dat de productiecapaciteit niet optimaal worden gebruikt, wat meer tijd en geld kost). Daarom kiezen de bestratingsbedrijven vaak voor gewone pakketten. De toeleveranciers oefenen via deze wijze invloed uit op de wijze van werken van de bedrijven. Volgens een directeur van een bestratingsbedrijf “worden de verhoudingen in de markt tussen de toeleveranciers van materialen en de straatmakers steeds meer normaal omdat naar zijn zeggen de cementlobby veel invloed uitoefende op de bestekken en de verkopen.” Overigens heeft de economische situatie grote gevolgen gehad voor de betontoeleveranciers: Overcapaciteit heeft geleid tot de sluiting van fabrieken e.d. Volgens een betontoeleverancier bepaalt de architect met zijn ontwerp in grote mate de toepassing van bepaalde materialen. Daarentegen is de markt van de baksteentoeleveranciers juist verdubbeld de afgelopen jaren. Ook de markt van baksteentoeleveranciers is grootschalig en wordt gedomineerd door een 4-tal spelers, waarvan 2 grote internationale partijen. Uit het field research blijkt dat de toeleveranciers vinden dat het wel/niet van een machinaal pakket afhangt van de vraag van de aannemer. Momenteel gaat de voorkeur van de toeleveranciers niet uit naar mechanisering, omdat – volgens de mening van de baksteenfabrikant - de praktijk uitwijst dat de aannemers verkeerd omgaan met de levering van de pakketten.

48

Bron: Blomsma, G., Aantal Poolse zzp-ers in de bouwnijverheid neemt toe, in Bouw/Werk, december 2005.

43


De onderhandelingspositie van de toeleveranciers in machines, lijkt te liggen bij de kopers. Zij bepalen of wordt overgegaan tot het werken met machines of niet. In sommige gevallen is het zelfs in bestekken verboden om te werken met machines. Er zijn ook relatief weinig aanbieders van machines en hulpmiddelen. 4. Onderhandelingspositie kopers: relatie opdrachtgever en bestratingsbedrijf

De kleinschaligheid van de markt, van de aanbieders, leidt tot een versterkte onderhandelingspositie van de opdrachtgevers. De verschillende kleinere uitvoerende partijen werken weinig samen, zodat de ‘grotere’ opdrachtgever op relatief gemakkelijke wijze een lage prijs kan bedingen. De openbare aanbestedingen maken dit mogelijk. Daarbij komt dat de bestratingsbedrijven pas in een laat stadium van een project betrokken worden, waarbij zij als het ware een sluitpost op het project zijn. Dit verzwakt de onderhandelingspositie van de bestratingsbedrijven, omdat zij op deze wijze weinig extra meerwaarde kunnen bieden. Hoofdaannemers fungeren daarbij als schakel tussen de oorspronkelijke opdrachtgever en de uitvoerende partijen. Aangezien de hoofdaannemer als een vaststaand budget heeft voor straatwerk binnen een project, leggen zij de bal bij de uitvoerende partijen neer om dit binnen een bepaalde prijs uit te voeren. De bestratingsbedrijven kunnen op verschillende manier opdrachten verkrijgen. Hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen een opdracht tegen een vast bedrag (aanneemsom) en een opdracht tegen een vast tarief per (tijds)eenheid. Anderzijds kan bekeken worden of de opdracht al dan niet in concurrentie is verkregen. De bestratingsbedrijven verkregen in 2004 49 ruim 80% van de opdrachten in concurrentie: ± 59 % tegen een vast bedrag en ± 22% tegen een tarief. De overige kleine 20% van de verkregen opdrachten, die niet in concurrentie zijn verkregen betreffen: opdrachten tegen een vast bedrag (± 12%) en tegen een tarief (± 6%). Onderzoek van het EIM wijst verder uit, dat de ondernemers in de bestratingsbranche mondtot-mondreclame en de Gouden Gids het meeste toepassen om met klanten in contact te komen. 50 - Mond-tot-mondreclame: 95 % - Via de Gouden Gids: 26 % - Via advertenties in huis-in-huisbladen: 12% - Internet: 11% Hierna volgen een aantal uitspraken die indicatief zijn voor de onderhandelingspositie.

49

Bron: EIB, 2005, Bedrijfseconomische kerncijfers van gespecialiseerde bedrijven in de bouw in 2004,p. 35. Bron: EIM, 2005 in EIM, 2005, Structuuronderzoek bestratingsbedrijven 2005, p. 20. Meerdere antwoorden mogelijk.

50

44


Gemeente: “Door de nieuwe aanbestedingsregels en de RAW-richtlijnen moet alles openbaar aanbesteed worden. Hierdoor is het moeilijk voor een gemeente om in bouwteams te werken of de uitvoerende partijen te vertrouwen. Daardoor richt de gemeente zich op de laagste prijs.” Hoofdaannemer: “Bestrating is voor ons een onderdeel van het totale werk, dat we uitbesteden. Wij hebben de expertise van het bestratingsproces ook niet meer.” Hoofdaannemer: Een bestratingsbedrijf kan ook als aannemer fungeren. De aannemerij laat zich te veel sturen door de opdrachtgever. Aannemers weten wel hoe het beter zou kunnen, maar hebben niet de capaciteit om dat anders te doen en de opdrachtgever te bespelen. Hoofdaannemer: Het belang van de gemeente als koper is anders. Zij is geen eindgebruiker. Daar zit het probleem. Zouden ze dat wel zijn, dan zouden ze voor de beste gebruikersoplossing kiezen. Bestratingsbedrijf: “Nu komt het zelfs vaak voor, dat gemeenten machinaal werken verbieden in de bestekken.” 5. Substituten: bedreiging van substituut-producten en -diensten

De behoefte naar wegbedekking kan ook bevredigd worden door het wegdek te bedekken met lagen asfalt of beton. Dit betekent een directe dreiging voor de handel en verwerking in losse elementenverharding. Hoofdaannemer: Wij hebben een betonverwerkingsbedrijf, waarmee we in staat zijn om zelf ter plekke de betonbanen (met print) te produceren: betonvloeren. Daarmee zijn we niet afhankelijk van de logistiek van de toeleveranciers, bepalen we zelf de kwaliteit, zijn minder mensen nodig en gaat het sneller.” De meningen over deze bedreiging van beton en/of asfalt lopen uiteen, zoals de volgende uitspraken illustreren:

45


Opdrachtgever: “Asfalt is inderdaad een overweging bij het aanleggen van fietspaden. De vraag is of asfalt beter is kijkend naar het comfort en de prijs? Onderzoek van het KOAD·WMD 51 toont aan, dat asfalt en (cement)beton minder trillingen veroorzaken dan betontegels en straatstenen, zodat het comfort voor de fietsers groter is.” Diverse marktpartijen, voornamelijk bestratingsbedrijven: “Bestrating blijft, asfalt en beton vormen geen bedreiging. Dit heeft vooral te maken met de flexibiliteit van de losse elementen. Vakwerk blijft sowieso bestaan.” Toeleveranciers van materiaal: “Binnenstedelijk (in woonwijken) is asfalt of beton geen bedreiging. Daarnaast heeft gebakken materiaal een bepaalde onderscheidende uitstraling en kwaliteit.” TU Delft: “Er zal altijd een groot deel straatwerk blijven bestaan. Dit komt o.a. door: 1. De zachte (veen) ondergrond in Nederland, 2. De noodzakelijke flexibiliteit voor het openbreken van een straat of een deel (bijvoorbeeld voor riolering), 3. Het voorwerk qua ondergrond, asfalt is later pas geschikt.” Het KOAD·WMD heeft de belangrijkste (10) factoren, die de keuze van de verhardingssoort voor fietsverbindingen beïnvloed in kaart gebracht. Zij geven ook aan, dat een aanzienlijk deel (1/3 á 2/3) van de huidige tegelpaden uit comfort- en kostenoverwegingen kan worden geasfalteerd. Het aandeel gesloten verhardingen binnen de bebouwde kom zou daarmee 5 tot 10 procentpunten stijgen. 52 Daarnaast kan de opkomst van de technologie (mechanisering en robotisering) voor de werknemers en de ZZP’ers als een bedreiging genoemd worden. Toepassing van technologie leidt tot een andere rolverdeling op de straat. De bestratingsbedrijven ervaren dit daarom als een bedreiging. De vraag is echter of mechanisatie wel een bedreiging is voor de bedrijven: het kan juist een kans zijn. Diverse respondenten geven aan, dat de branche zelf de grootste blokkade vormt met betrekking tot mechanisatie.

4.4

Marktwerking

De mate van marktwerking is mede afhankelijk van de marktvorm en daarmee de marktmacht, welke wordt bepaald door: 1. Het product, 2. het aantal vragers op de markt, 3. het aantal aanbieders op de markt 4. en de toetredingsbarrières.

51

Bron: KOAD·WMD, Fietsberaad en CROW, 2001, Verhardingskeuze voor fietsverbindingen: asfalt, beton of tegels? 52 Fietsberaad, 2002, Verhardingskeuze voor fietsverbindingen: asfalt, beton of tegels? Uitgebreide samenvatting van het gelijknamige onderzoeksrapport van KOAD·WMD, p. 15

46


Kader. Toelichting marktwerking - Het product. Er is een verschil tussen homogene en heterogene producten. Een homogeen product, is een product waarvan elke eenheid in de ogen van de afnemer precies hetzelfde is. Hoewel straatwerk maatwerk is en per definitie dus heterogeen, beschouwen de afnemers dit niet zo. De afnemers beschouwen het straatwerk als een homogeen product die door verschillende partijen uit te voeren is. -

Het aantal vragers op de markt. In de bestratingsbranche zijn veel (verschillende) vragers actief. De infrastructuur is een onmisbaar goed, zodat deze vragers een continue behoefte hebben aan het bedekken van de straat.

-

Het aantal aanbieders op de markt. In de bestratingsbranche biedt zich een groot aantal partijen aan en het aantal aanbieders is groeiende met de opkomst van de ZZP’ers. Deze trend versnippering versterkt de machtspositie van de vragers op de markt, aangezien het aanbod de vraag overtreft. De aanbieders concurreren samen om een (kleiner wordend) aantal afnemers van hun diensten.

-

Toetredingsbarrières. De marktbarrières om toe te treden tot de bestratingsbranche zijn laag, zodat partijen snel kunnen instappen. Dit blijkt ook uit de sterke groei van het aantal ZZP’ers. Er zijn weinig tot geen vestigingseisen of juridische barrières om bestratingswerkzaamheden uit te voeren. Ook de economische barrière is laag.

-

Conclusie markwerking: Van een sellers market naar buyers market. In de branche zijn aanmerkelijk meer aanbieders dan vragers actief, concurrentie tussen de aanbieders speelt een belangrijke rol. De voorkeur van de vragers is dan ook gebaseerd op prijsverschillen. Dit zijn typische kenmerken voor de marktvorm van volkomen concurrentie. Echter, de markt is niet transparant te noemen. De vragers en aanbieders hebben geen volledig inzicht hebben in het totale aanbod, de prijs en eventuele andere voorwaarden. Duidelijk is wel dat (vanaf 2001) de bestratingsbranche te typeren is als een buyers market: Het aanbod overtreft de vraag, waardoor de machtspositie bij de vrager ligt. Dit komt vooral door de verschuiving van de onderhandse aanbestedingen naar de openbare aanbestedingen.

De beslissers in de branche zijn de opdrachtgevers (gemeenten en (hoofd)aannemers) en partijen die de opdrachtgevende taken verzorgen (ingenieursbureaus). Het zwaartepunt ligt bij de gemeente als opdrachtgever. De bouwsector, zoals ook de bestratingsbranche, kenmerkt zich door een duidelijke hiërarchie, met traditionele rollen voor de verschillende marktpartijen. Deze hiërarchie leidt tot een ontransparante sector alsook tot een lage positie van het bestratingsbedrijf in de bouwkolom. In een traditionele sector en een lage positie in de kolom, wordt hierdoor de slagkracht en het innovatievermogen van het bestratingsbedrijf verzwakt. “Diverse marktpartijen geven aan, dat in de branche alléén vóór elkaar wordt gewerkt en vooral níet mét elkaar.“ Voor 2001 was sprake van een sellers market, waarbij de uitvoerende partij sterker stond in de onderhandeling, leidend tot hogere prijzen. Na de verschuiving naar een buyers market, richt de vrager zich vooral op de prijs. Aanbieders die een situatie van moeten verkopen zitten, zien zichzelf hierdoor genoodzaakt om met weinig of geen winst te verkopen of zelfs

47


met verlies. Hierdoor krijgen de kleinere aanbiedende partijen of partijen met beperkte financiële mogelijkheden het moeilijk. De verschillende marktpartijen geven ook aan dat er in de branche nog wel eens onder kostprijs gewerkt wordt: Het verkrijgen van opdrachten is belangrijker. Dit wordt gestaafd door de winstcijfers van de branche: Vanaf 2001 tot heden zijn er minder bedrijven met winst. De huidige marktverhoudingen worden dus gekenmerkt door een gebrekkige/onvolledige samenwerking tussen de opdrachtgevende, toeleverende en de opdrachtnemende partij(en). De bouwfraude heeft dit versterkt. Hierdoor vindt er te weinig producten procesinnovatie plaats. Dit lijkt ook deels te komen door het karakter van de marktpartijen: de kleine(r wordende) bedrijven hebben geen financiële mogelijkheden om (duurzaam) te investeren in innovaties. Ook hebben de bestratingsbedrijven nooit de noodzaak gevoeld om te moeten innoveren, omdat de vraag vaak het aanbod wel overtrof. Hierdoor zijn de meeste bedrijven zeer intern gericht, in plaats van klantgericht: men denkt in capaciteit (zo goedkoop mogelijk meters maken) in plaats van de klantvraag (inrichten van de openbare ruimte door oplevering van kwalitatieve goede straten). “Het huidige marktspel kenmerkt zich dus door gebrekkige afstemming tussen vraag en aanbod.” Illustrerend voor de gebrekkige afstemming is de toelevering van stenen en de verwerking hiervan door de straatmakers. Het komt voor, dat straatmakers een machinaal pakket alsnog handmatig overpakken en handmatig verwerken. De toeleveranciers geven aan dat hun proces al volledig is gemechaniseerd, de levering en het verleggen van de pakketten echter niet. Directeur van een bestratingsbedrijf: “De branche richt zich op de prijs, terwijl men zich op het creëren van meerwaarde zou moeten richten: procesdenken. Door de levencyclus van het product en de mens (de straatmaker) mee te nemen.”

4.5

De toepassing van mechanisatie in het straatwerk

Na duidelijkheid in de verschillende krachten en de aanwezige belangen en relaties in de branche, kan nader ingaan worden op een essentieel punt: op de barrières voor het mechanisatie van straatwerk. In 2005 is een onderzoek uitgevoerd door de Erasmus Universiteit 53 naar machinaal straten. De onderzoekers hebben op microniveau de barrières verkend en getoetst, die de keuze van de beslissingsnemer beïnvloeden op het gebied van de implementatie van machinaal straten voor bedrijven. Zij stellen zich daarbij de volgende vraag: “..Als er meer voordelen aanzitten dan nadelen, waarom worden de hulpmiddelen dan nog niet overal toegepast?”

53

Bron: Groothuis e.a., 2005

48


De onderzoekers veronderstellen daarom, dat er aspecten zijn - barrières genoemd - die een implementatie in de weg staan. Daarbij onderscheiden zij 4 soorten barrières, zoals afgebeeld in figuur 26. Daarna volgt verdere tekst en uitleg over deze barrières: Figuur 26. Conceptueel model barrières machinaal werken voor keuze beslisser

Bron. Groothuis e.a., 2005, p.11

De onderzoekers doen geen gegronde gegeneraliseerde uitspraken, omdat zij 3 bedrijven en 2 externe deskundigen hebben geïnterviewd. Zij stellen wel dat de ondernemers niet geheel op de hoogte zijn van de toepasbaarheid, bruikbaarheid en de economische haalbaarheid van machinaal straten. Daarbij concluderen zij dat er: 1. Te weinig vertrouwen is in machinaal straten; 2. Te weinig objectieve resultaten zijn over de toepasbaarheid en bruikbaarheid. De ondernemers die nog niet werken met machinaal straten hebben veelal het argument dat de kwaliteit minder is en de aanschafkosten te hoog zijn. Daarbij stellen de onderzoekers, dat dit waarschijnlijk voortkomt uit te weinig informatie kennis en bewijsmateriaal over machinaal straten. Mesos Consultancy heeft de barrières van machinaal straten op mesoniveau nader onderzocht, in de vorm van een brainstormsessie en een 25-tal gehouden interviews. De resultaten hiervan staan in tabel 16.

49


Tabel 16. Blokkades mechanisatie van straatwerk voortkomend uit brainstormsessie TOELICHTING

BLOKKADES

A. Financiën ↓ 1. Geld ↓

De financiële ruimte van de bestratingsbedrijven is (te) klein. Daarnaast wordt geconcurreerd op de laagste prijs, zodat er weinig ruimte is voor de opdrachtnemers om te investeren.

2. Verdeeldheid branche (kleinschaligheid)

De branche is versnipperd en verdeeld, zodat zij niet grootschalig investeren in machines en innovatie.

3. Geen integrale kostprijs: prijs van mechanisatie ligt hoger.

De kritische succesfactor in de branche is de prijs. Vaak blijkt dat handmatig werken nog goedkoper is dan mechanisch werken, omdat de kosten op lange termijn niet doorberekend zijn in de kostprijs (WIA- en ziektekosten).

B. Samenwerking en kennis ↓ 4. Samenwerking partijen ↓ en incidentele probleemoplossing

Door ad-hoc opdrachten en onvoldoende samenwerking, vinden daarom geen of weinig ketengerichte innovaties plaats.

5. Betrokkenheid en kennis partijen bij mechanisatie ↓

Veel partijen in de bouwkolom hebben, in tegenstelling tot handmatig werken, weinig kennis over mechanisatie en voelen zich hierbij ook niet betrokken..

6. Ontoereikend ontwerp

De ontwerpen van de te bestraten werken sluit nu nog niet aan op de (on)mogelijkheden van mechanisatie.

C. Handhaving ↓ De Arbeidsinspectie ziet nog niet strikt genoeg toe op de naleving van de ARBO-regels (i.vm. capaciteit e.d.), zodat de markt partijen ‘de regels niet altijd even nauw nemen’ .

7. Handhaving ARBO ↓

D. De straatmaker is tegen 8. Angst van de straatmaker

Er is geen draagvlak onder de straatmakers voor mechanisatie: De straatmaker heeft het gevoel dat zijn ambacht, werk & inkomen verdwijnt. Daarnaast ligt de kennis van de straatmaker bij handmatig straten, niet bij machinaal: het betekent een nieuwe manier van werken.

9. Traditie/ cultuur

De straatmakers zien hun werk als een ambacht, waar geen plaats is voor mechanisatie. Dit wordt als een inbreuk op het ambacht gezien. E. Technische beperkingen mechanisatie

10. Toegevoegde waarde mechanisatie ↓

De partijen vragen zich af of mechanisch straten kwalitatief gezien wel beter en/of sneller is.

11. Technische beperkingen mechanisatie

Niet alle werkzaamheden ontlenen zich voor mechanisatie.

Uit de interviews komen nog een aantal blokkades naar voren:

50


12. Denkpatroon. Het huidige denkpatroon ondermijnt nieuwe denkbeelden en innovatie. Het huidige denkpatroon van de straatmaker is meters maken, terwijl bij mechanisatie de nadruk ligt op het voorwerk/ logistiek en planning. 13. Onduidelijkheid omtrent probleemeigenaarschap. De marktpartijen, inclusief de straatmakers zelf, beschouwen het ARBO-probleem van de straatmaker niet allemaal als een probleem. Daarbij komt nog, dat niemand zich ook verantwoordelijk voelt voor het aanwezige probleem. 14. Het imago van mechanisatie is niet goed. Door een beperkte communicatie van de betreffende marktpartijen bestaat er een negatief beeld over mechanisatie. Vaak zijn alleen de technische beperkingen van mechanisatie bekend en juist niet de bestpractices. Samenvattend leidt het voorgaande tot de volgende 6 grootste knelpunten van machinale toepassing: 1. Niemand voelt zich probleemeigenaar, met geringe steun van de straatmaker. 2. Geringe financiële middelen en perspectief. 3. Technische en organisatorische beperkingen. 4. Onvoldoende handhaving van de weten regelgeving. 5. Verdeelde markt en kennis: weinig samenwerking. 6. Slecht imago machinaal werken.

4.6

In de markt zetten van mechanisatie

Tijdens een brainstormsessie is met verschillende marktpartijen nagedacht over het markperspectief omtrent machinaal werken. Hieronder staan een aantal uitspraken van de deelnemers. “Elke 5 jaar wordt mechanisatie weer terug in de publiciteit gebracht, maar het wordt steeds maar niets. We doen nog steeds hetzelfde. Dat moet nu echt anders: we moeten een trendbreuk realiseren.” - “Als we spreken over mechanisatie, ligt de basis bij de mens zelf: bij de stratenmaker.” - “Het valt niet mee, om als gemeente machinaal werk voor te schrijven.” De uitslagen van een gehouden enquête op de volgende pagina’s geeft de stemming in de branche aan met betrekking tot mechanisatie. Zo konden de deelnemers via een aantal stellingen hun reactie geven over aspecten rondom machinaal werken: van volledig mee óneens tot volledig mee eens. Daarnaast is tijdens de gehouden brainstormsessie ook nagedacht over de 6 beste mogelijke oplossingsrichtingen voor meer machinale toepassing. Deze staan in onderstaand kader. De mogelijke OPLOSSINGEN voor deze knelpunten: 1. Best-practices cq. voorbeeldprojecten gebruiken 2. De ziektekosten verwerken in de kostprijs: een integrale kostprijs 3. Subsidies voor investeren in innovatie 4. Meer strikte handhaving door de Arbeidsinspectie van de weten regelgeving 5. Scholing in mechanisatie voor alle marktpartijen 6. Meer communicatie & promotie machinaal werken

51


Zo lang er binnen de vakopleiding onvoldoende aandacht is voor mogelijkheden tot machinale bewerking, zal verdere groei ontwikkeling van een machine die algemeen toepasbaar is uitblijven.

Door de onbekendheid van opdrachtgevers en ontwerpers met de mogelijkheden voor mechanisatie van het straatleggen is een structurele invoering hiervan onbegonnen werk.

10 8 6 4 2 0

6 4 2 0 0, volledig mee oneens

1

2

3

4

5, volledig mee eens

0, volledig mee oneens

N.v.t.

1

2

3

4


N.v.t.

De 4 grafieken tonen aan, dat volgens de deelnemers de bal bij de bestratingsbranche zelf ligt: zij moeten gezamenlijk de mechanisatie van het straatwerk bevorderen. Hierbij bestaat twijfel over de invloed van de mechanisatiekennis van de opdrachtgevers & ontwerpers, in tegenstelling tot de invloed van de vakopleidingen: Mechanisatie moet een onderdeel zijn van het lespakket, anders zal verdere toepassing van machines uitblijven. Als de invoering van mechanisatie in de wegenbouw achterblijft, is dat vooral te wijten aan de wegenbouwbranche zelf. 8

16

6

12

4

8

2

4

Een gezamenlijke inspanning van bedrijven binnen de wegenbouw is onmisbaar voor verdere ontwikkeling van het invoeren van mechanisatie in het straatwerken.

0

0 0, volledig mee oneens

1

2

3

4


N.v.t.


1

2

3

4


N.v.t.

52


Ik werk graag samen met andere ondernemers om de invoering van de mechanisatie in de wegenbouw te versnellen.

Samenwerking met andere ondernemers in de wegenbouw zie ik als een groot risico. 10

8

8

6

6

4

4

2

2

0


1

2

3

4


N.v.t.


1

2

3

4


N.v.t.

De volgende 4 grafieken tonen aan, dat de verschillende branchepartijen op het gebied van mechanisatie ook wíllen samenwerken en dat zij deze samenwerking niet als een risico beschouwen. De meerderheid ziet nu al mogelijkheden voor verdere toepassing van mechanisatie, al ziet de meerderheid zichzelf binnen 5 jaar geen belangrijke omzetgroep met mechanisatie realiseren (deze uitslag kan beïnvloed zijn door de samenstelling van de groep: betreft niet alleen aannemers).

Met het mechaniseren van het straatwerk ga ik binnen vijf jaar een belangrijke omzetgroei realiseren.

In de wegenbouw is de tijd nog niet rijp voor een structurele invoering van mechanisatie in het straatwerkproces. 10

8

8

6 4

6 4

2

2 0


1

2

3

4


N.v.t.


1

2

3

4


N.v.t.

53


5.

Trends

5.1

Inleiding

Hoofdstuk 5 beschrijft de trends in de branche. Deze beschrijving is gebaseerd op desk research 54 , field research (25 interviews) en een brainstormsessie. Mesos Consultancy heeft een gegevens- en trendanalyse gemaakt, welke een basis biedt voor de toekomstverkenning voor de bestratingsbranche. In de toekomstverkenning worden de ontwikkelingen in de sector centraal gesteld en van daaruit wordt bekeken welke gevolgen deze trends hebben voor de branche (vragers en aanbieders) en de verdere toepassing van mechanisatie. Deze verkenning mondt uit in het benoemen van de mogelijke kansen en bedreigingen. De besproken trend zijn schematisch weergegeven in het zogenoemde trendmodel.

Kader. Trends die op de bestratingsbranche afkomen.

Maatschappelijke ontwikkelingen

Trends Vraag Trends aanbod

Vraag Opdrachtgevers

Aanbod Bestratingsbedrijf Straatmaker

Samenwerking & Innovatie Economische ontwikkelingen

Er zijn diverse ontwikkelingen in de omgeving van de bestratingsbranche. De algemene maatschappelijke en economische ontwikkelingen schetsen direct een overzichtelijk kader van de (macro-)omgeving.

5.2

Maatschappelijke trends

5.2.1 Demografische ontwikkelingen Nederland groeit, verkleurt, vergrijst en verdunt. Het aantal inwoners loopt op van 16,2 miljoen in 2003 naar een maximum van 17,7 miljoen in 2040. Daarvan zal een toenemend deel bestaan uit allochtonen. Ook het aandeel 65 plussers stijgt aanzienlijk, waarbij de 54

Bronnen: O.a. HBA, 2000/ HBA, 2004, Gevolgen van markttrends voor de toekomst van het ambacht/ EIB, 2005, De bouwarbeidsmarkt in de periode 2005-2010/ HBD, 2004, Trendrapport 2004 inspelen op de zekerheid van onzekerheden/ Syntens,Trends voor het MKB 54


vergrijzing rond 2030 een hoogtepunt bereikt. Er zijn dan zo’n 2 werkenden op elke 65plusser. De beroepsbevolking zal in 2035 met 9,5 miljoen een half miljoen lager zijn dan nu. Het aandeel van de allochtonen in de totale bevolking, maar vooral in de potentiële beroepsbevolking neemt fors toe. Door de kleinere huishoudens met veel 1-persoons en 2persoonshuishoudens, stijgt het aantal huishoudens. Ook zal het aantal alleenstaanden fors toenemen. Het opleidingsniveau zal ook hoger liggen. Impact ¾ Andere samenstelling van de bevolking (vergrijzing, verkleuring, verdunning) leidt tot een andere stem van de burger; ¾ De ondernemers- en werknemers populatie verandert: veel oudere werknemers en ondernemers zullen de komende jaren uitstromen. De slag om de jongeren zal hierdoor hevig zijn; ¾ Mogelijke instroom van relatief meer allochtonen in de beroepsbevolking. Hierdoor ontstaat een meer multiculturele bedrijfscultuur.

5.2.2 Wet- en regelgeving De weten regelgeving is continue aan verandering onderhevig. De overheid heeft de afgelopen en de komende jaren de aandacht gelegd naar regulering en deregulering. Centraal hierbij staat het bevorderen van concurrentie en het verminderen en verbeteren van de regelgeving. Zo zijn er diverse Mededingingsregels ingesteld en verscherpt, wat de bouw aan de lijve heeft ondervonden. De meeste regelgeving is afkomstig uit Brussel: De invloed van de Europese weten regelgeving is inmiddels groter dan de Nederlandse. Zo komen er diverse nieuwe regels, vanuit ARBO-, vanuit veiligheid- of vanuit milieuvoorschriften. Impact ¾ Meer ARBO-wetgeving, met meer verantwoordelijkheid bij de marktpartijen; ¾ Bepaalde ARBO-regels overlappen elkaar of staan ze tegenover elkaar; ¾ Vestigingswetgeving. Er komen continue nieuwe kaders voor het vestigingsbeleid. Met de versoepeling van de vestigingswetgeving is de drempel tot ondernemerschap laag.

5.2.3 Decollectivisering en privatisering Het overheidsbeleid is al enige tijd gericht op de verschuiving van collectieve verantwoordelijkheid naar de individuele verantwoordelijkheid van burgers en het bedrijfsleven. De overheid richt haar beleid op het ‘Werken naar vermogen’. De overheid vermindert de administratieve druk op het MKB, wat echter op korte termijn gepaard gaat met meer regels Impact: ¾ Werkgevers en werknemers zijn zelf verantwoordelijk voor risico’s bij arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en reïntegratie; ¾ Ondernemers moeten door randzaken meer keuzes maken en zaken afhandelen (milieuaspecten e.d.); ¾ Afsluiten van ARBO-convenanten. Instellen van ARBO-branchecatalogus door werkgevers en werknemers;

55


5.2.4 Individualisering, aandacht voor milieu en trend naar meer gemak De burger is beter geïnformeerd en mondiger geworden. Daarnaast is er meer aandacht voor het milieu en duurzaamheid. Daarbij komt dat in de toekomst alles nog sneller, eenvoudiger en gemakkelijker moet gaan. Impact: ¾ De milieuwetgeving is van invloed op de werkwijze van het bestratingsbedrijf. De bedrijven kunnen te maken krijgen met vertraging als gevolg van grondvervuiling. ¾ Bewoners stellen andere en meer eisen aan het (op te leveren) straatwerk. ¾ De opdrachtgevers willen full-service/ totaalconcepten;

5.3

Economische trends

In de economie zijn conjunctuurgolven een bekend verschijnsel. Jaren van hoogconjunctuur worden opgevolgd door jaren waarin het economisch minder gaat. Na de economische recessie zijn de vooruitzichten weer (gematigd) positief. De CPB-beramingen voor de potentiële groei van de Nederlandse economie voor de periode 2008-2011 is naar verwachting 2% per jaar. De grootste bijdrage aan de groei komt uit de toename van de arbeidsproductiviteit met 1,7% per jaar. Impact: ¾ Voorspoed betekent meer investeringen in de bouwsector; ¾ Verhoging van het consumentenvertrouwen; Binnen de Nederlandse economie zijn een aantal economische trends zichtbaar, die van toepassing zijn op alle sectoren. Hierbij zijn de trends geselecteerd, die hun weerslag hebben op de bestratingsbranche 55 : 1. Globalisering en internationalisatie. Globalisering en internationalisatie leidt ertoe dat de bedrijven zich beperken tot hun thuisland, maar zich ontwikkelen tot Europese of globale spelers in een branche. Hiermee beogen de markpartijen een schaalvoordeel te behalen. Impact: ¾ De focus van de meeste bouwbedrijven – zijnde opdrachtgevers van straatwerk- was en is sterk lokaal c.q. regionaal gericht. Niet ‘de wereld’, maar de eigen bekende omgeving is voor de meeste bouwers het werkterrein. Op dit punt lijkt een kentering waarneembaar; ¾ Het buitenland lonkt, maar ook Nederland lonkt voor het buitenland: De internationale spelers doen mee aan grote Nederlandse bouwprojecten. Dat betekent zowel een bedreiging vanuit het oogpunt van concurrentie, maar biedt ook interessante kansen; ¾ Bouwbedrijven streven in toenemende mate naar Europese schaalgrootte. 2. Uitbesteding leidt tot meer tijdelijke netwerken in plaats van formele samenwerkingsverbanden. Dit kan voordelen bieden als nichespecialist.

55

HBA, 2004

56


Impact ¾ Meer nichespecialisten; 3. Maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo) krijgt inhoud. Impact: ¾ MVO bij opdrachtgevers: nieuwe beleidsdoelstellingen; ¾ MVO bij aannemers: nieuwe beleidsdoelstellingen. 4. De opkomst van e-commerce en andere technologische veranderingen. Deze trends verhogen de efficiency van de huidige werkprocessen. De tendens is het toepassen van e-commerce bij de frontoffice-activiteiten. Bij de meeste sectoren is de backoffice grotendeels geïnformatiseerd. Impact: ¾ Meer e-commerce bij backoffice; ¾ Meer e-commerce bij frontoffice; ¾ Interactieve benadering van klanten; ¾ Door ICT ondersteunde marketing op maat; 5. Grondstoffen. De beschikbare grondstoffen worden door de toenemende vraag steeds schaarser. Impact: ¾ Schaarste aan primaire bouwmaterialen; ¾ Volledig gebruik bouwen sloopafval (naar verwachting in 2015 bijna al het bouwen sloopafval opnieuw gebruikt). Dit leidt tot de focus hoe om te gaan met het aanwezige materiaal. ¾ Monitoring maakt het mogelijk precies na te gaan, hoever het verouderingsproces van bouwwerken feitelijk gevorderd is, zodat rationele onderhoudsplanning en vervanging mogelijk worden.

5.4

Trends vraagzijde

Het EIB onderscheidt de volgende trends voor het MKB in de bouwsector, met vooral een grote rol voor onderhoud en renovatie. Deze EIB-trends zijn aangevuld met trends afkomstig uit andere beschikbare onderzoeken: 1. Beperkte toename van de vraag naar bouwproducten en diensten. (verwachte jaarlijkse toename van de bouwproductie met 2% tot en met 2010). Impact: ¾ Hevige concurrentie voor het winnen of het behouden van marktaandeel; ¾ Veranderde focus van bedrijven naar andere activiteiten. 2. Grote rol voor onderhoud en renovatie. De behoefte aan uitbreiding wordt steeds kleiner. Daarom vindt een verschuiving plaats naar productie die erop gericht is om de

57


bestaande voorraad in stand te houden en te verbeteren. Daarnaast maakt de bouwsector producten met een lange levensduur. Impact: ¾ Productie vindt meer in bestaande gebieden plaats; ¾ Innovaties meer en meer gericht op het bouwen binnen stedelijke gebieden en het aanpakken van onderhoud; ¾ Kwaliteit van bestaande voorraad moet op niveau blijven: meer onderhoudscontracten en aandacht aan renovatie. 3. Stedelijke ontwikkeling en werken in de stad. Het werk aan de uitbreiding aan de rand van de stad verschuift naar werk in de stad. Het GroteStedenBeleid (GSB) van de overheid toont dit ook aan. De GSB-doelstelling voor 20052009 voor het onderdeel economie is het vergroten van de economische kracht van de dertig GSB-steden, waarbij het beleid zich richt op: ‘verminderen aantal verouderde bedrijventerreinen’, ‘het verbeteren van het aanbod nieuwe bedrijventerreinen’ en het thema ‘verbeteren economische bereikbaarheid’. Impact: ¾ Hierdoor hebben de marktpartijen direct en meer te maken met bewoners/ en ondernemers (weerstand tot openleggen van straten door bewoners en bedrijven). Het werken in bestaande gebieden vergt een andere aanpak; ¾ Daarom komt meer nadruk te liggen op de logistieke en de procesmatige zaken: Er moet sneller en compacter gebouwd worden, met een minimum aan overlast tijdens de uitvoering; ¾ Complete wijken in de grote steden worden gerevitaliseerd; 4. Veranderende vraag van opdrachtgevers: meer gemak, clustering van opdrachten, meer openbare aanbestedingen. - Opdrachtgevers schuiven vanuit het oogpunt van gemak steeds meer delen van het bouwproces af, zoals financiën en grondverwerving; - Daarbij komt dat in de lijn der privatisering (2000) de gemeentelijk overheden meer uitbesteden, zoals het opstellen van bestekken. Dit gaat naar de ingenieursbureaus, die echter niet altijd beschikken over inhoudelijke kennis. - Daarnaast clusteren de opdrachtgevers steeds meer. Het aantal gemeenten neemt af, waardoor de grotere eenheden de neiging hebben om het uit te besteden werk samen te voegen tot grote pakketten. Overheden en semi-overheden veranderen hun aanbestedingssystematiek door steeds grootschaliger (Europees) aan te besteden en vaker kleinere bestekken te clusteren; - Daarbij komt dat de relatie tussen de overheid en de bouwsector sterk is veranderd. Werd voorheen vooral onderhands aanbesteed, nu gebeurt dat door de nieuwe Aanbestedingsreglementen vooral openbaar. Impact: ¾ Meer uitbesteding door opdrachtgevers; ¾ Projecten worden groter door clustering door opdrachtgevers (gemeentelijke overheden met vooral openbare aanbesteding);

58


¾ (Grotere) Bedrijven kunnen hierop inspelen door langdurige onderhoudscontracten aan te bieden. Grote bedrijven richten zich steeds meer op het in beheer nemen van de afgeleverde bouwproducten (hoofdaannemerschap) of onderdelen hiervan; ¾ Bouwbedrijven moeten nieuwe benaderingen kiezen; ¾ Specialisatie of generalisatie: In GWW vooral specialisatie; ¾ Dit maakt het voor de kleinschalige bestratingsbedrijven moeilijker om als hoofdaannemer een offerte uit te brengen. ¾ Dit maakt dat de bedrijven een schakel in de bouwkolom afzakken, het onderaannemerschap. “Hoe lager in de bouwkolom, des te lager de prijzen (de marges).” En de afstand met de opdrachtgever wordt groter, wat inhoudt dat de onderaannemer niet (in de ontwerpen contracteringsfase) met de opdrachtgever om tafel zit maar te doen heeft met de hoofdaannemer. Dit kan leiden tot ontwerpen met weinig oog voor de praktische toepasbaarheid (verwerkingsmethoden). 5. Rijksbeleid ruimtelijke ontwikkeling Nederland: nota’s Mobiliteit en Ruimte. Zowel de Eerste als de Tweede Kamer hebben ingestemd met de Nota Ruimte (17 januari 2006). - Deze nota bevat het rijksbeleid voor de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland en is een strategische nota op hoofdlijnen. Deze nota betekent een omwenteling in beleid en uitvoering. Hiervoor is een cultuuromslag in denken nodig alsook in houding en manier van werken. Bij het Rijk, de provincies, gemeenten, marktpartijen en maatschappelijke organisaties. De Nota bevat de ruimtelijke bijdrage aan een sterke economie, een veilige en leefbare samenleving en een aantrekkelijk land. Het kabinet schept ruimte voor ontwikkeling waarbij het uitgaat van het motto ‘decentraal wat kan, centraal wat moet’ en verschuift het accent naar het stellen van ruimtelijke beperkingen naar het stimuleren van gewenste ontwikkelingen. Een van de speerpunten is gebiedsgerichte ontwikkeling, waarbij alle betrokken partijen meebeslissen en participeren. De Nota geeft betrokken partijen als gemeenten en provincies meer ruimte voor initiatieven. VROM heeft onlangs de investeringskaart onthuld, waarop duidelijk wordt waar VROM in Nederland investeert (voor de periode 2000-2010), bestemd voor het opknappen van oude stadswijken, de productie van nieuwbouwwijken en het verbeteren van stations- en centrumgebieden; - Uitwerkingen van de Nota zijn de Nota Mobiliteit, Nota Pieken in de Delta en het Actieprogramma Cultuur en Ruimte. In het kader van de garantie op ‘een betrouwbare en voorspelbare bereikbaarheid’ presenteert de Nota Mobiliteit een ruim aanbod aan GWWprojecten; van verbeteringen van het wegennet tot nieuwe vormen van openbaar vervoer. Impact ¾ Alle partijen worden gestimuleerd om initiatief te nemen en gezamenlijk de ruimtelijke ontwikkeling op gang te brengen; ¾ ‘Decentraal wat kan, centraal wat moet’ leidt tot een terugtrekkende rol van het Rijk en een meer prominente rol voor de provinciale en de gemeentelijke overheden, cq. opdrachtgevers; ¾ Meer gebiedsgerichte ontwikkeling, waarbij alle betrokken partijen meebeslissen en participeren; ¾ VROM-investeringen in bepaalde gebieden in de periode 2000-2010; ¾ Het ruimtelijk beleid stelt overheid voor grote uitdagingen, waarbij er tal van ontwikkelingen gaande zijn die haaks staan op de uitgangspunten van het voorgestane overheidsbeleid in de Nota ruimte.

59


6. Risicomanagement. Aan risicomanagement wordt veel belang gehecht, vooral vanwege de grote bedragen die hiermee zijn gemoeid. Risico-inventarisatie en -evaluatie krijgt reeds grote aandacht, maar in de uitvoering vervaagt deze aandacht nog wel eens. Impact: ¾ Hierdoor werken risico’s in het ene deel van het bouwproces nog wel eens door in het opeenvolgende proces: Risicomanagement gebeurt dus niet of onvoldoende, waarbij het leereffect van eerder gemaakte kosten gering is. ¾ Grote aandacht voor risicoaspecten in de bouw vraagt evenredige inspanning van bestratingsbedrijven; 7.

Fusie- en overnamegolf. In de bouwsector heeft zich reeds een grote fusie- en overnamegolf voorgedaan. Zo zijn de grote spelers in de bouwbranche (bijvoorbeeld Ballast en Nedam samengegaan), wat de structuur in de branche wezenlijk heeft veranderd.

Impact ¾ De verwachting is dat deze schaalvergrotingsgolf voortgaat, zodat de hoofdaannemers zullen groeien in omvang en macht. 8. Noodzaak tot betere samenwerking. De belangrijkste sector waarmee de bouwsector samenwerkt is de transport- en logistieke sector (de toeleverende industrie). Impact: ¾ In de toekomst wordt, ook in relatie, tot binnenstedenbouw, het just in time leveren van materiaal steeds belangrijker. Er is op binnenstedelijke bouwlocaties niet veel opslagruimte en een grotere kans op diefstal; ¾ Logistiek rondom aanleveren en afvoeren van bouwmaterialen wordt daarom steeds belangrijker: De noodzaak tot samenwerking groeit. ¾ Voorwaartse- en achterwaartse reïntegratie bouw en transport. 9. Inzet van meer innovatieve contractvormen (innovatief aanbesteden) Impact ¾ Een andere wijze van (samen)werken en aanbesteden; ¾ Innovatieve contractvormen, zoals: Design& Construct-contracten, DBFM-contracten (Design, Build, Finance, Maintain.

5.5

Trends aanbodzijde

Nu volgen de trends aan de aanbodzijde: 1. Personeel. De bouwsector en meer specifiek de bestratingsbranche heeft in toenemende mate te maken met een lage instroom en een hoge uitstroom.

60


Impact: ¾ Moeilijk om aan geschikte arbeidskrachten te komen. Toenemende concurrentie om arbeidskrachten. Gevolg van het personeelstekort is dat de bestratingsbedrijven andere (soms branchevreemde) bedrijven inhuren. ¾ Stijging van het aantal uittreders (als gevolg van vergrijzing), met uitstroom van kennis. ¾ De flexibilisering van de personeelsinzet leidt tot meer a) Tijdelijke contracten vanwege het seizoenspatroon, om de vaste kosten te verlagen b) ZZP’ers 2. Ondernemerschap. De bestratingsbranche heeft een typisch MKB-karakter en is dus zeer kleinschalig van aard. Binnen een MKB speelt de ondernemer een sterke rol. En in de bestratingsbranche werkt de ondernemer vaak ook mee bij het bestraten. Impact: ¾ Gestart als vakman, blijft de ondernemer vaak als vakman werken en minder als ondernemer. De ondernemer is meer bezig met het runnen van zijn onderneming en speelt in op kansen. ¾ Daarentegen kent de bestratingsbranche een hoge behoefte een eigen bedrijf te starten, wat tot uitdrukking komt in de exposieve groei van de ZZP’ers. De markten weten regelgeving bieden hier veel ruimte voor, zodat de drempel voor het ondernemerschap laag is. De vraag is echter wat de invloed van dergelijke ondernemers voor de kwaliteit van het ondernemerschap is. Het ondernemerschap stelt immers ook eisen aan het managen van zaken (administratief). 3. Seizoenen. Het werk van een bestratingsbedrijf heeft wegens de Nederlandse weeromstandigheden van oudsher een seizoenspatroon. Hierdoor ligt de productiviteit in de maanden december, januari, februari en maart lager dan in de andere maanden. Impact: ¾ Opdrachtgevers reageren hier steeds sterker op, wat de doorlooptijd van de projecten steeds meer verkort en de werkdruk in de resterende maanden verhoogt. ¾ Een groter wordende druk in de piekperiodes en een gebrek aan arbeidskrachten in de werkbare periodes. Het HBA onderscheidt verschillende ambachtspecifieke trends. De 4 hoofdtrends zijn hierna toegelicht. Het HBA concludeert dat door al deze markttrends ‘2 rode draden’ lopen: samenwerkingsvormen en informatisering: 56 “Zonder gebruik te maken van een van de vele varianten van (commerciële) samenwerking, kan een onderneming zelden doen wat nodig is om concurrerend te blijven opereren. Zowel aan de inkoop- als aan de verkoopkant is horizontale dan wel verticale vervlechting vaak onvermijdelijk. Wat betreft informatisering is het duidelijk dat deze de drager is van markttrends op het gebied van marktbewerking (ecommerce), inkoopvoordelen, procesinnovaties en van toeleveringsrelaties (e-business).”

56

HBA, 2004, Gevolgen van markttrends voor de toekomst van het ambacht, p. 14

61


Kader. Hoofdtrends ambachten. 1. Commerciële positionering richting klant. Deze trends richten zich op de relatie met de klanten en de kansen op ‘vermarkten’. 2. Waardecreatie Deze trends richten zich op waardecreatie, wat goed is voor de klant en voor het bedrijf zelf. Waardecreatie is in de praktijk een combinatie van instelling, gedrag en efficiency op bedrijfsniveau. 3. Operationele inzet van productiefactoren Het gaat hierbij zowel op de factor arbeid als om de inzet van kapitaal. Bijvoorbeeld: vestigingslocatie, operationele schaalgrootte, breedte en diepte van het producten- en dienstenpakket. De trends hebben vooral gemeen dat zij zich in de backoffice manifesteren en de concurrentiepositie van individuele bedrijven ten opzicht van nieuwkomers bepalen. 4. Kaders voor ondernemers continuïteit Het gaat hier om trends die de ondernemers continuïteit beïnvloeden. Zo zet schaalverkleining door, wat komt door de toename van ZZP’ers. De bedrijven worden kleiner, maar huren voor het uitvoeren van werkzaamheden aanvullende capaciteit in. De branche gaat mee in de ontwikkeling van een markt- naar een netwerkeconomie. De eisen die aan het ambachtelijke ondernemerschap worden gesteld worden hoger. Vanuit de regelgeving, en ook vanuit de vraagzijde worden steeds meer eisen aan zorg voor kwaliteit gesteld.

5.6

Samenwerking en innovatie in de bouw

De bouw ervaart toenemende concurrentie, wat innovaties urgent maakt. Samenwerking en innovatie zijn op brancheniveau cruciale pijlers. Hierna spreken verschillende geïnterviewden zich uit over deze pijlers. Een directeur van een bestratingsbedrijf: “Momenteel werkt iedereen voor zichzelf. Het zijn allemaal eilandjes in de branche. De bestratingsbedrijven willen vooral niet samenwerken.” Toeleverancier: “Er is veel innovatie binnenkamers, maar niet daarbuiten. Er is wel innovatie, maar niet structureel: de ontwikkelingen zijn ad-hoc en projectmatig.” Toeleverancier: “Wij zien eerder achterwaartse- dan voorwaartse innovatie. Innovaties zijn mogelijk door samenwerking tussen het bestratingsbedrijf en de toeleverancier.” Brancheorganisatie: “De partijen willen geen informatie delen over innovaties.”

62


Ingenieursbureau: “Door de nieuwe (aanbestedings)regels, moet de opdrachtgever openbaar aanbesteden en mag hij geen bouwteams meer vormen waarin vroegtijdig wordt nagedacht over een werk. Eigenlijk mag de opdrachtgever de aannemer niet meer vertrouwen. Hierdoor worden suboptimale beslissingen gemaakt.” Gemeente: ”In combinatie met een aanbestedingsnota die strikt gehanteerd moet worden, wordt de opdrachtgever niet uitgedaagd tot nieuwe projecten en vernieuwingen. Door deze traditionele aanbesteding wordt ook heel weinig nagedacht over vernieuwing in de uitvoering van werken.” Gemeente: “Er is weinig vertrouwen in elkaar en weinig openheid van zaken. Dit leidt tot een lage innovatiegraad. Ook is er een kennisgat tussen de opdrachtgever en het bestratingsbedrijf, qua vroegtijdig meedenken in het bestratingsproces.” Bij het bouwen wordt steeds meer een verschuiving van een product gerichte focus naar een meer procesmatige. Dit leidt tot de opgave om de verschillende procesfasen en de daarin opererende partijen beter op elkaar af te stemmen: samenwerking. Dit besef dat er beter samengewerkt moet worden, wordt bouwbreed gedeeld. Dit vereist echter een substantiële verbetering, namelijk bouwprocesinnovatie en marktgericht innoveren. Van Spaendonck Management Consultants 57 heeft onderzoek gedaan naar de waardepatronen in de bouw, met het instrument ‘markgericht innoveren’. Daarmee wordt duidelijk wat de huidige en opkomende waardepatronen in de bouw zijn en blijkt waar innovatieruimte aanwezig is. Deze trends zijn weergegeven in het onderstaande tabel. In het onderzoek wordt geconcludeerd dat de bouw verschuift van een aanbodgeoriënteerde naar een vraaggeoriënteerde markt. Tabel 17. Overzicht marktgerichte innovatie en -trends Trends

Toelichting

Impact

Klantgericht bouwen

De opdrachtgever/klant wordt steeds kritischer en professioneler, zodat partijen enerzijds zich gaan richten op hun onderscheidend vermogen en anderzijds op wat waarde voor de klant is.

Van productexpert naar ‘ik ken mijn klant het beste’

Inzicht in de behoeften is cruciaal. Inspelen op grote diversiteit aan wensen van de klant.

Partijen moeten proactief op zoek naar de behoeften van hun klanten, in hun werkwijze en hoe ze de klant betrekken bij het bouwproces. Vertaald maar concrete producten, diensten en werkwijzen voor de klant. Bouwbedrijven moeten maximaal klantgericht worden tegen een zo hoog mogelijke efficiëntiegraad. (modularisering en industrialisering van het bouwproces)

57

Van Spaendonck Management Consultants, 2006, Waardepatronen in de bouw

63


Van productverkoper naar probleemoplosser

Verschuiving van het verkopen van gebouwen en wegen naar het invullen van de gewenste functies.

Toenemende integratie in de waardeketen

Na een sterke trend van uitbesteden, vind meer achterwaartse en voorwaartse reïntegratie plaats om winstgevendheid te verhogen

Organisatie: van piramide naar netwerk

De markt zal van haar huidige interne focus naar een externe focus gaan. Dit houdt een verschuiving is van een piramide-structuur naar een netwerkstructuur.

Verschuiving van capaciteitsaanbieder, naar oplossingen omtrent de functies van het eindproduct. Aanleg en onderhoud zal in een toenemende mate in 1 contract worden uitbesteed. Achterwaarts: Integreren van projectontwikkeling, ontwerp en engineering Voorwaarts: Integreren van onderhoud, beheer en exploitatie. Continue verbetering van de bedrijfsprocessen. Ontstaan van netwerken van partijen (gaande naar vast karakter) Bepalen rol binnen een netwerk en totale waardeketen.

Deze verschuivingen van de bouwsector zijn verder ingepast in de toekomst van de branche. Dit leidt tot het onderstaande figuur, dat de transitie weergeeft en een afgeleide is van tabel. Deze transitie biedt diverse kansen voor de bestratingsbranche en voor mechanisatie. Figuur 27. Transitie in waardepatronen in de bouwkolom

Bron. Van Spaendonck Management Consultants, 2006.

5.7

Kansen en bedreigingen van machinaal straatwerk

In de 25 gehouden diepte-interviews is gevraagd naar de meest kansrijke en bedreigende trends in de branche (m.b.t. mechanisatie). Deze zijn vervolgens gewogen naar mate van belang in een deskundigenronde. In tabel 18 staat een opsomming van de verschillende kansen en bedreigingen, gevolg door tabel 19 met de 7 belangrijke kansen en bedreigingen.

64


Tabel 18. Kansen en bedreigingen machinaal straatwerk KANSEN

BEDREIGINGEN

Aanbodzijde - Maatwerk. - Nieuwe contractvormen, verantwoordelijkheid bij de aannemer. (Design & construct) - Vormen van inkoopcombinaties. - Exportmogelijkheden voor mechanisatie. - Vooruit willen denken: logistieke organisatie. - Spreiding van activiteiten en markten. - Klantgerichtheid: aanbieden totaaloplossingen. - Meer clustervorming. - Steeds minder technische studenten en tekort aan geschoold personeel. - Daling van het vakmanschap. Uitstroom van vakkundige ouder personeel, waarvan de jongeren het vak ‘moeten’ leren. Vraagzijde - Herbestrating. - Technologie: mechanisering/ robotisering om jongeren aan te trekken. - Meer standaardisatie (optimaal benutten kansen mechanisatie). - Veranderingen in bestekken, met focus op kwaliteit. - Kwantificeren van de werkelijke totale kosten: meenemen levenscyclus van het product en de mens. - Politieke ontwikkelingen: ARBO-ontwikkelingen. - Nieuwe verbanden: Huidige voldoet niet aan de vraag. - Verduurzaamheid bestratingen: naast bestraten ook onderhoudszorg. - Machinaal moet kostenverlagend kunnen werken (aanleg, kwaliteitsverhoging, dus lagere onderhoudskosten); - Certificering.

-

-

Komst van goedkope arbeidskrachten (Polen, China) naar Nederland Zwart werken straatmakers Maatschappelijke bedreiging: minder motivatie bij de jeugd. Angst van straatmakers voor aanpassing werkzaamheden Negatieve publiciteit hoofdaannemers bij latere oplevering Versplintering markt. Toename van ZZP’ers: een branche bestaande uit alleen maar kleinbedrijven leidt op lange termijn tot lage marges en lage investeringen. Spanningsveld OBN en VMS Beperkte naleving van de ARBO-regels Vergroten van de kloof in prijsstelling handmatig en mechanisch werken Meer werkdruk Meer variatie in ontwerpen qua kleuren: kan mechanisch moeilijk Beton en asfalt Lage marges leiden tot weinig investeringen. Verpakkingsproblematiek (nu HULO, niet gunstig voor bestratingsbedrijven) Aandacht opdrachtgever kwaliteit en duurzaamheid op straat: meer baksteen (vooral binnenstedelijk). Revival baksteen en natuursteen (natuursteen vergt expertise).

65


Tabel 19. De 7 grootste bedreigingen en kansen voortkomend uit een deskundigenronde Bedreigingen 1. Houding & gedrag opdrachtgever 2. Angst van straatmakers voor aanpassing werk 3. Lage prijsmarges in de markt: weinig investeringen 4. Beton en asfalt als substituut voor elementenverharding 5. Steeds minder technische studenten en tekort aan geschoold personeel 6. Bestaande belangen 7. Beperkte naleving van de ARBO-regels

Kansen 1. Integraal bouwen: Vroegtijdig meedenken in het bouwproces = andere werkorganisatie 2. Kwantificeren van de werkelijke totale kosten: meenemen levenscyclus van het ‘product straatwerk’ en ‘de mens’ 3. Technologie trekt jongeren aan 4. Nieuwe contractvormen, met meer verantwoordelijkheid bij de aannemer. 5. De markt ‘herbestrating/ renovatie en onderhoud’ 6. De ontwikkelingen rond weten regelgeving (ARBO-regels) 7. Veranderingen in bestekken, met focus op kwaliteit

Tijdens een deskundigenronde zijn de verschillende trends van de vraagzijde, aanbodzijde en de trends met betrekking tot innovatie en samenwerking toegespitst op de bestratingsbranche. Zo hebben de marktpartijen de voorziene gevolgen en de voor te nemen acties om hierop in te spelen benoemd. Deze resultaten staan in de tabel 20. Tabel 20. Voorziene gevolgen en voorgenomen acties van de branche op de trends, voortkomend uit een deskundigenronde Trends vraagzijde

Voorziene gevolgen

Voorgenomen acties

Beperkte toename vraag tot en met 2010

- Aanhoudende concurrentie - Dalend prijsniveau - Faillisementen Integraal ontwerpen (verantwoordelijk over jaren)

- Richten op herbestrating - Specialisatie - Focus op onderhoud - Andere bestekken - Competentieprofiel aanpassen - Andere mensen - Segmenteren van de marktbenadering - Machines aanpassen

Grote rol voor onderhoud en renovatie Verdergaande stedelijke ontwikkeling en meer werken in de stad Inzet van meer innovatieve contractvormen

- Hoogwaardiger straatwerk - Kwaliteitseisen worden scherper - Steeds meer herbestraten - Vervaging tussen overheid en bedrijfsleven - Onduidelijkheid voor burgers

- Sturing vanaf publiek waar verantwoordelijkheid ligt

Trend aanbodzijde

Voorziene gevolgen

Voorgenomen acties

Minder personeel en verdere flexibilisering van arbeid

- Werk niet meer aankunnen - Logistieke organisatie

- Investeren om: * productiviteit op te voeren * arbeidsomstandigheden te verlichten - Specialiseren in bepaalde marktsegmenten

66


Minder ondernemerschap: toename van ZZP’ers en meer aandacht voor vakmanschap

- Versplinteren van de markt - Minder innovatie

Seizoensgericht werken leidt tot nieuwe opgelegde werkdruk door opdrachtgevers

- Productiedruk hoog - Capaciteitsproblemen en prijsverhoging

Waardecreatie: focus op toegevoegde waarde, integratie met andere bouwschakels.

- Ander kader nodig - Relatiemanagement

Trend samenwerking en innovatie Klantgericht bouwen

Voorziene gevolgen

Voorgenomen acties

- Klantenbinding probleemoplosser - Meer overleg - Generalist

- Totaaloplossing - Concept verkoop - Van specialist naar generalist - Relatiebeheer - Kennis - Samenwerking integreren in kolom - Procesontwikkeling - Specialisatie

Van productexpert naar ‘ik ken mijn klant het beste’ Van productverkoper naar probleemoplosser Toenemende integratie in de waardeketen Organisatie: van piramide naar netwerkstructuur

5.8

- Van product naar proces/project - Samenwerking - Specialist - Organisator - Keuze maken tussen specialist of generalist

- Sturing door opdracht formuleren: kwaliteit en duurzaamheid - Innovatie in de vorm van InnovatiePrestatieConstracten - Andere meerjarencontracten vormen - Mechanisatie: doorwerken onder verschillende weersomstandigheden - Opleiden trainen - Vroegtijdig mechanisatie onder de aandacht brengen

- Kiezen

Kansrijke toepassingsgebieden machinaal straatwerk

De marktpartijen benoemen een 4-tal kansrijke toepassingsgebieden voor machinaal straatwerk: I. ‘Nieuw’ werk cq. te bestraten werk met nieuwe materialen, waaronder: Nieuwbouwwoonwijken cq. VINEX-locaties, nieuwe rechte wegen (gebaseerd op maatvoering van de aangeleverde pakketten). II. ‘Oud’ werk cq. verwerken van hergebruikte materialen, waaronder: Machinaal hergebruik van stenen groter dan dikformaat, bestraten in rechtstanden en grote vlakken, bestraten van alle soorten tegelmateriaal (groter dan 15x15 cm). III. ‘Groot’ werk cq. grote ‘recht toe, recht aan’ oppervlakten, waaronder: bedrijven- en haven terreinen, terminals en pleinen, grote parkeerterreinen (rechthoekig, grootschalig, vlak, eenduidig); IV. ‘Klein’ werk cq. straatwerk binnen de bebouwde kom, waaronder: winkelstraten, buurt en wijkwegen met aanliggende voetpaden in steden en dorpen, gelijkvloerse bestratingen, haakse parkeerterreinen.

67


6.

Best practices

6.1

Inleiding

Uit de deskresearch en de gehouden interviews komen een aantal partijen naar voren als best-practice op het gebied van mechanisatie en innovatie. De marktpartijen noemden bij de interviews vooral een 4-tal partijen als koplopers. Deze partijen zijn hierna beschreven. Het betreft een beschrijving naar type mechanisatie-innovatie: - 6.2: Investeren in machinale innovatie, Ouwejan, - 6.3: Speciaal opdrachtgeverschap en mechanisatie, Gemeentewerken Rotterdam, - 6.4: Mechanisatie bij nieuw werk, Aannemersbedrijf De Jong Hoogwoud, - 6.5: Procesinnovatie & eindgebruikersoriëntatie, Martinus Groep.

6.2

Ouwejan: Investeren in machinale innovatie Ouwejan wordt als best-practice naar voren gehaald, omdat zij van oudsher veel mechanisch verwerkt. De omzet van Ouwejan is ongeveer 6,5 miljoen euro en daarmee is zij een van de grootste partijen in de bestratingsbranche. Rienk Holtrop, directeur van Ouwejan 58 , geeft aan dat meer machinaal werken een van de beleidspunten van Ouwejan is. Ouwejan werkt vooral in opdracht van hoofdaannemers en werkt zelf dus minder in hoofdaanneming.

Naast de gezondheid van de straatmaker beschouwt Ouwejan de snelheid als het belangrijkste voordeel van machinaal bestraten. De overlast voor omwonenden of winkeliers wordt tot een minimum beperkt. Het productieproces op een bedrijfsterrein kan hierdoor veelal ongehinderd doorgaan. Machinaal straten beschouwt zij als een goede methode, waarbij het gaat om de goede arbeidsomstandigheden en de combinatie van mens en machine zorgt daarvoor. -

De jaarproductie van Ouwejan ligt op circa 300.000 m2 aan machinaal straatwerk (dikte 8/10/12 cm in vele legverbanden voor stenen en tegels); De jaarproductie is circa 300.000 m1 betonbanden in vele maten; Er zijn veel soorten vacuümplaten aanwezig voor het machinaal straten van stenen en tegels;

Ouwejan is al vanaf 1980 begonnen met mechanisatie. Dit heeft de trend gezet in het denken van Ouwejan. Er is gestart met de Hydromax om nieuwe stenen te leggen. Later is overgegaan naar de kleine hydraulische kranen. Volgens Holtrop heeft Ouwejan alles in huis om nieuw werk machinaal te bestraten. Alle door betonfabrikanten gefabriceerde bestratingpakketten kunnen door Ouwejan met vacuümplaten worden gelegd. Daarnaast kan Ouwejan machinaal de banden stellen. Het machinaal herbestraten doet Ouwejan qua ontwikkeling niet alleen, maar binnen het samenwerkingsverband Innovatie Groep Machinaal Straten (IGMS). De IGMS komt voort uit 58

Ten tijde van het interview was Holtrop directeur van Ouwejan VOF, inmiddels niet meer.

68


de vereniging VMS. Naast Ouwejan Vof participeren nog een 4-tal partijen in de IGMS. Zij houden zich gezamenlijk bezig met het ontwikkelen van een bestratingsmachine voor her te gebruiken elementen, genaamd ‘De Stenenlegger’. Holtrop: “Ouwejan kijkt op de beurzen naar de nieuwe trends en ontwikkelingen qua mechanisatie. De kleinere apparaten voor banden stellen die in de pick-up kunnen, zijn er nog niet zoveel. In het buitenland is er meer natuursteen en zijn er andere soorten bestratingsmateriaal (geen klinkers). Als Nederland het niet voor elkaar krijgt, dan daar ook zeker niet.” Volgens Holtrop is mechanisatie geen onderwerp voor Ouwejan richting de opdrachtgever. Het is vooral capaciteit en meters maken, omdat opdrachtgevers geen geld willen steken in innovaties. En goedkoper zijn met mechanisatie is beperkt. Als het nieuwwerk is, dan kijkt Ouwejan (vanaf 1500 m2) of het machinaal aangebracht kan worden. Daarbij komt dat toeleveranciers meer vragen voor machinale pakketten. Holtrop: “We lopen stuk op het pakketteren. Dat ligt in het onder druk staan van de marktprijs (er is geen extra geld). “ Nu is het zo dat 90 % handmatig gebeurt. Holtrop: “Dan worden de ‘oude’ stenen naar de LBS machine gebracht, vervolgens in pakketten teruggebracht naar het werk, om weer te leggen. Alleen dit kost E 13,- meer. Dan kun je eigenlijk beter nieuwe stenen bestellen.” Volgens Holtrop kan Ouwejan als grootste speler niet gebruik maken van de schaalvoordelen, omdat (te) veel aan diverse kleine projecten gewerkt wordt. Holtrop: “Eigenlijk werkt Ouwejan net als de kleine stratenmaker: een straatje hier en daar. Echter: omdat je het zoveel doet, zou je meer machinaal kunnen doen (mits het werk daarvoor geschikt is). De stratenmaker op de hoek met 5 man, die zal zich niet zo snel machinaal ontwikkelen. Die denkt: als ik mijn mensen aan het werk heb, is het goed. “ Holtrop denkt vooral, dat het qua efficiency op het werk beter georganiseerd kan worden. Ouwejan heeft volgens Holtrop geen lager ziekteverzuim dan andere partijen. Al weet Holtrop het verzuim bij de andere partijen niet. Het ziekteverzuim blijft vanwege het buitenwerken.

6.3 Gemeentewerken Rotterdam: Een speciale opdrachtgever over innovatie De gemeente Rotterdam, Gemeentewerken Rotterdam, heeft een tweeledige rol bij straatwerk. In de eerste plaats als opdrachtgever (een van de grootste in de branche), waarbij veel aannemers in de stad werken. Daarnaast wordt een deel van het werk door medewerkers van de eigen dienst van Gemeentewerken (afdeling Onderhoud Wegen) uitgevoerd. In Rotterdam wordt gewerkt met de Rotterdam Standaard Wegenbouwdetails: 90 á 95 % van de straten worden conform deze details aangebracht. Al vanaf de jaren ‘80 is de gemeente Rotterdam bezig met machinaal straten en in 1991 werd in de stad de miljoenste vierkante meter machinaal straatwerk gelegd. In 1994 was Rotterdam medeoprichter van de VMS en lange tijd heeft Rotterdam het voorzitterschap van die vereniging in handen gehad. Over de afgelopen tijd kan geconstateerd worden dat de ontwikkelingen in het machinaal straten stagneren. Hoewel in Rotterdam in 2005 nog altijd

69


20% van het totaal aan straatwerk machinaal wordt uitgevoerd. In de periode vanaf 1996 tot heden is er opmerkelijk minder machinaal bestraat dan de periode van tien jaar voor 1996. De cijfers van het machinaal straten van de laatste tien jaar staan in figuur 28. Figuur 28. Overzicht aantal machinaal gelegde m2 * 1.000 200 150 100 50 0

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Bron: Gemeentewerken Rotterdam.

In het jaar 2005 werden er 40 000 m² met oude stenen bestraat en 130.000 m² met nieuwe stenen. De verhouding bestraten met oude versus nieuwe stenen is dus ongeveer 1:3. Het aandeel van mechanisch legwerk ten opzichte van het totaal gelegde straatwerk is 170.000 m² van de in totaal gelegde 700.000 m²: 24,2% gebeurt machinaal. Gemeentewerken werkt veel met de LBS machine in Europoort. Bij deze machine worden de gebruikte stenen gereinigd en gesorteerd op kwaliteit. Gemeentewerken brengt de stenen naar Europoort, waarna ze gepakketeerd weer terugkomen. Deze extra handeling is nodig, om de stenen nogmaals te gebruiken. Onderhoud Wegen heeft enkele kleine machines in beheer en mogelijk wordt er nog meer besteld. Ook investeert de gemeente in het meest vernieuwende product op de markt: de robot (Streetwise 1200). De gemeente werkt met vacuüminstallaties en kranen voor bijvoorbeeld het bandenstellen. De afdeling Onderhoud Wegen beschouwt het machinale werk met betonstraatstenen in principe als geen probleem, het hertegelen van trottoirs en fietspaden wel degelijk. Bij verschillende projecten wordt - al dan niet in samenwerking met aannemers – gekeken welke machines geschikt zijn voor welke bestrating. Binnen de gemeente Rotterdam liggen de kwaliteitsnormen hoog, zo wordt gevraagd naar 100% gediplomeerde stratenmakers. De gemeente Rotterdam ziet veel kansen in het mechanisch leggen van tegels. Momenteel is de gemeente hiermee aan het experimenteren. Zij verwacht ook dat er meer mechanisatie gaat komen, al zijn er nog verschillende hindernissen te nemen. Volgens gemeente Rotterdam ligt de basis bij de opdrachtgever: Hoe komt het werk tot stand. Roijackers: “Opdrachtgevers bepalen hoe de straat wordt ingedeeld en in welk verband de stenen moeten worden gelegd. Ook de materiaalkeuze wordt op de tekenkamer bepaald.” Volgens Dooremalen is het ook een misverstand dat handmatig bestraten steviger is dan machinaal, dit hangt samen met de ondergrond. Naast een betere samenwerking tussen de partijen, heeft de keuze van de manier van bestraten ook met andere factoren te maken. De heer Dooremalen, van de afdeling Werkvoorbereiding Onderhoud Wegen, zegt daarover: “Voor projecten waar sierbestrating

70


moet komen te liggen, zal altijd de keuze vallen op handmatig bestraten. Dit geldt ook voor materiaal als natuursteen of klinkers.

6.4 Aannemersbedrijf De Jong Hoogwoud: Mechanisatie bij nieuw werk Aannemersbedrijf de Jong uit Hoogwoud is een onderneming dat sinds ongeveer 1988 actief is op het gebied van mechanisch straten. Dhr. de Jong is directeur/eigenaar van het bedrijf. Hij werkt gemiddeld met 16 mensen waarvan 4 eigen mensen en de rest huurt dhr. de Jong meestal in. De Jong huurt of ZZP’ers of onderaannemers in. Ongeveer 80% van het totale werk bestaat uit machinaal straten. “Ik denk dat ik één van de eerste ben die machinaal straat”, aldus De Jong. Het machinaal straten doet De Jong op grote oppervlakken, maar ook op kleine oppervlakken zoals in woonwijken. Heemskerk bijvoorbeeld, is een gemeente waar bijna niks meer met de hand gelegd mag worden. Andere voorlopers van machinaal straten zijn de gemeenten Zaanstad, Almere en Rotterdam, aldus dhr. de Jong.

Gekeken naar het machinaal straten over de periode 1988 tot 2006 is het zeker wel gegroeid. Als er wordt gekeken naar de periode 1996 tot 2006, dan is er weinig verandering. De verdeling van machinaal werk in tegenstelling tot het handwerk is nog steeds 80% - 20%. Kijkend naar de vraag naar machinaal werk, dan zit daar wel een stijgende lijn in. Dhr. de Jong merkt dat hij “nee” moet verkopen.

De Jong ziet alleen maar voordelen van machinaal straten, wat blijkt uit het feit dat hij de techniek al geruime tijd toepast. De onderneming voldoet aan de eisen van goed ondernemerschap en de door de OBN/SEB opgestelde kwaliteitsnormen. Volgens De Jong is machinaal straten niet schadegevoelig en wel is kennis van het straatvak benodigd om met de machines te kunnen werken. De kwaliteit van machinaal straten ten opzicht van met de hand straten is, mits goed uitgevoerd, niet te zien. Echter: bij vochtig weer is de kwaliteit van machinaal straten minder. De Jong is ervan overtuigd dat machinaal straten beter is dan handmatig straten, ook zijn medewerkers beamen dit. Zij vinden het prettig werken, omdat de fysieke druk is verlaagd. Qua organisatie van het werk, is de toelevering van de stenen van belang: dit moet in verband aangeleverd worden. Volgens De Jong zijn de meeste soorten stenen geschikt voor machinaal straten, want de klem is te verstellen naar ieder maat. De Jong geeft aan, dat machinaal straten zeer concurrentiegevoelig is. Daarom geeft hij aan, dat de machinale techniek alleen te gebruiken is voor volledig nieuwe opdrachten, omdat de stenen in verband gelegd moeten worden. De belangrijke reden voor De Jong BV om machinaal werk toe te passen waren de kosten. Aangezien de kwaliteit van het werk geen verschil maakt, concludeert De Jong dat het het meest rendabel is om machinaal te straten. 59

59

Bron: Groothuis e.d., 2005, p.20

71


6.5

Martinus Groep: Procesinnovatie & eindgebruikersoriëntatie

Martinus Groep, is werkzaam in de GWW-sector en is een organisatie met verschillende bedrijfsonderdelen met elk haar eigen specifieke specialiteiten: Grond-, wegen waterbouw, Milieutechnische advisering en uitvoering, civieltechnisch ingenieursbureau, integraal beheer openbare ruimte Martinus Groep voert veel werken machinaal uit. Martinus Groep is bezig met een PSIBproject genaamd ‘Eindgebruikersoriëntatie’ voor een nieuwbouwwijk in Hellevoetsluis. Een best-practice op het gebied van procesinnovatie. Het project betreft namelijk een integrale aanpak van ontwikkeling en inrichting van de openbare ruimte van een woonwijk, met daaraan gekoppeld een langdurige beheersfase (bijvoorbeeld een periode van 20 jaar). Zo wordt er naar het totale proces van ontwerp tot en met beheer, de levenscyclus gekeken. Daarbij hoort ook de kennisoverdracht in de bouwketen over het gebruik, de toepassing en de uitvoer van bestratingen. Dit is typische procesinnovatie in de GWW-sector en dus ook procesinnovatie in bestratingen. 60 Het project wordt in PSIB-verband uitgevoerd, en heeft ten doel: - Innovatieve kracht van de marktpartijen beter benutten; - Een belangrijke kwaliteitsverbetering voor de gemeenschap realiseren; - De gebruikers (bewoners, bedrijfsleven en detailhandel) directer bij de inrichting en beheer van de openbare ruimte betrekken; - De gemeente beter in staat stellen om op hoofdlijnen de regierol op een juiste en effectieve wijze te kunnen uitvoeren. Bij het project zijn diverse partijen betrokken, zoals gemeenten, aannemersbedrijven, adviesbureaus en onderzoeksinstituten (o.a. TNO). Directeur van Martinus Groep, Albert Martinus: “Ik ben ervan overtuigd dat je veel meer maatschappelijk en economisch rendement behaalt als je (beleids)ambtenaren, ontwerpers, adviseurs, civiel technici, uitvoerders en beheerders samen laat optrekken. Samen kun je de kosten verhogen en de kwaliteit verhogen.” Zo hebben we fabrikanten hard nodig in deze ketenaanpak. Zij denken ook mee over de innovatie binnen het uitvoersproces. Belangrijk voor de huidige verwerkers en de toekomstige verwerkers, de schaalverlaters die ene hightech verwerkingsmethode voorstaan. De vraag voor de toekomst is: wordt de norm machinaal of blijft de norm handmatig. Dit noemt Martinus procesinnovatie ten top. Martinus vervolgt: “Deze sterke betrokkenheid bij de keten geldt in wezen voor alle partijen. Ik denk dat dit de enige manier is om marktgericht te opereren. Bovendien blijf je in een dergelijk samenwerkingsverband veel gemakkelijker binnen je financiële mogelijkheden. Het betekent dat de samenwerking niet beperkt blijft tot het moment van planvorming en aanleg. Je zult toe moeten naar langdurige samenwerkingsverbanden, omdat je dan samen óók de zorgt hebt voor de levenscyclus van een inrichting.” “De klant is en blijft koning. Wij kunnen niet langer als professionele partijen uitmaken wat goede inrichtingen voor die klant zijn, zonder hem of daar in te kennen. De maatschappij zal die klantgerichtheid hoe dan ook eisen. Het moderne denken en doen levert straks nog meer op.”

60

Straategie, april 2005, p.20

72


Literatuurlijst -

Arbeidsinspectie, 2004, Verslag inspectierapport, De fysieke belasting bij straatmakers Arbouw, 2006, Bedrijfstakatlas 2006 Arbouw, 2005, Evaluatie Arbouwconvenant lichamelijke belasting bij timmerlieden, metselaars en stratenmakers Arbouw, 2005, PAGO-brancheprofiel 2004, Opperman straatmaker + straatmaker, Amsterdam Arbouw, 2002, Vraag & Antwoord Aansprakelijkheid, p. 6 en 7 Blomsma, G., Aantal Poolse zzp-ers in de bouwnijverheid neemt toe, in Bouw/Werk, december 2005 Bouwend Nederland, 2005, De bouw in cijfers 2000-2004 CROW, 2006, Jaarverslag 2005 CROW, Standaard RAW Bepalingen 2005, woord vooraf EIB, 2006, Het ziekteverzuim in de bouwnijverheid in 2005 EIB, 2005, bedrijfseconomische kencijfers van GWW-bedrijven in 2004. EIB, 2005, De bouwarbeidsmarkt in de periode 2005-2010 EIB, 2005, Het arbeidsbestand in de bouwbijverheid in 2004 EIB, 2004, gespecialiseerde bedrijven in de bouw in 2003 EIB, 2003, De Beroepsgroep straatmakers EIM, 2003, De Zelfstandige zonder personeel in de bestratingsbranche Fietsberaad, 2002, Verhardingskeuze voor fietsverbindingen: asfalt, beton of tegels? Uitgebreide samenvatting van het gelijknamige onderzoeksrapport van KOAD·WMD Gemeentewerken Rotterdam, 2006, Onderhoud Wegen Groothuis e.a., 2005, Leeropdracht Erasmus Universiteit: Machinaal straten, waarom niet?, Rotterdam Hal, van, A., Vink, J, 2003, Trends over de relatie duurzaambouwen en de bouwtrends van de toekomst, SEV HBA, 2005, Structuuronderzoek bestratingsbedrijven 2005, uitgevoerd door EIM HBA, 2004, Gevolgen van markttrends voor de toekomst van het ambacht, uitgevoerd door EIM, HBA Publicatiereeksnr.: 299 HBA, 2006, HBA Statistiek januari 2006 HBA, 2003, Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 479 Besluit van 6 november 2003 HBA, 2000, De bestratingsbranche structuur en perspectief; Zoetermeer, HBApublicatiereeks; 251 HBD, 2004, Trendrapport 2004 inspelen op de zekerheid van onzekerheden J.P. Balkenende e.a., 1997, Vertrouwen in de economie: het debat Kamer van Koophandel Nederland 2006, Regiobase Gegevens BIK-code 45232 straatmaken, 2006, Woerden KNB, 2006, Jaarverslag 2005 OBN Magazine, najaar 2005 OBN, 40 jaar eenheid binnen de bestratingsbranche ‘ondernemen doe je niet alleen Syntens, 2005, Toekomstwijzer Trends voor het MKB RegieRaad Bouw, 2004, Het kan en het moet Van Spaendonck Management Consultants, 2006, Waardepatronen in de bouw: Ruimte tot marktgericht innoveren.

73


-

Vakbladen, Uitgaven 2003-2006, Contour, Straategie en Stadswerk Cobouw, Landman, A., 17-03-2006, Mechanisch bestraten onontkoombaar Cobouw, Bos, F., 24-03-2006, Straatmaker op de knieën niet meer van deze tijd CoBouw, Bos, F., 27-09-2005, Onderzoek naar mogelijkheden van mechanisatie straatwerk Cobouw, 21-03-2000, Vaker mechanisch bestraten spaart de straatmakers Cobouw, 03-09-1999, Voor de straatmaker blijven er altijd hoekjes, bochten en gaten over Cobouw, 25-03-1997, Congres Straatwerk

74

Mechanisatie in de markt gezet

Recommend Documents