MBO najaar 2011
Dé Onderwijsdagen De didactische mogelijkheden van laptops TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans
Inhoud
Ik kan niet meer zonder... arrangeertool van Wikiwijs
2 Column Jan-Kees Meindersma 3 Ik kan niet meer zonder… arrangeertool van Wikiwijs 4 De didactische mogelijkheden van laptops 6 Tablet versus laptop 7 TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans 8 Dé Onderwijsdagen 10 De Netwerkschool: efficiënter en effectiever onderwijs 12 Korte berichten 14 Kennisnet ontwikkelt business case-aanpak voor ict-investeringen 16 Nieuws
Op Wikiwijs kunnen docenten leermateriaal vinden, gebrui-
leerlingen wel wennen. Maar ja, straks in de praktijk moeten
ken en aanpassen. Ook kunnen ze kennis over en ervaringen
ze het ook zelf doen. Het is net als met een oven in de keuken:
met open leermateriaal uitwisselen. Daarnaast biedt
als je niet weet hoe die werkt, staat er niet opeens een
Wikiwijs onder steuning bij het maken en gebruiken van
mevrouw naast je die uitleg geeft, maar moet je zelf in
leermateriaal. Zo staan er op de site handleidingen en
de handleiding kijken! Of op internet zoeken; er zijn
snelstartgidsen en is er een arrangeertool. Deze is te
bijvoorbeeld zoveel how-to-…filmpjes op YouTube!”
vinden op wikiwijs.nl onder ‘Maken’. Waarom arrangeren?
4
Column
6
8
10
Wat is de arrangeertool van Wikiwijs?
“Leerlingen van het Clusius College werken al een paar jaar
Een arrangement is een combinatie van een aantal zelf
zonder boeken en de docenten dus ook. Ik moet zeggen dat ik
te kiezen leermaterialen. Met de arrangeertool kunnen
veel rustiger lesgeef; ik kan immers niet meer vergeten om
docenten leermateriaal (bijvoorbeeld tekst, afbeeldingen en
iets mee te nemen en hoef niet meer te zoeken naar materiaal.
video’s) verzamelen en combineren tot een arrangement.
Als ik toch bijvoorbeeld een lesbrief op papier wil hebben,
Vervolgens kunnen ze dat arrangement publiceren, zodat
kan ik die printen vanuit Wikiwijs. Wat trouwens belangrijk
anderen er ook gebruik van kunnen maken.
is als je eigen materiaal gaat plaatsen op Wikiwijs: zorg dat
Het nieuwe schooljaar is alweer twee maanden
komen. Wat de inzet van laptops met zich
bezig. Studenten zijn gewend. Alle administratie
meebrengt en hoe u met uw team creatief via het
Waar gebruik je het voor?
tijd dan het plaatsen ervan. Een andere tip is: bedenk of het
is op orde. Routine as usual. Niet voor iedereen.
TPACK spel aan de slag kunt gaan om tot nieuwe
Eén van de docenten die dat doen, is Linda Waal. Zij is docent
zinvol is dat leerlingen zelf achter Wikiwijs gaan zitten.
De Netwerkschool ROC Nijmegen is bezig met een
combinatie te komen leest u in deze inDruk.
bij het Clusius College, een agrarisch opleidingencentrum
Bij mijn leerlingen werkt dat niet altijd; ze zijn te snel
met acht vestigingen in Noord-Holland. Linda Waal: “Het
afgeleid door andere websites. Ik kies voor de klas uit wat ik
Vlak voor de zomer op een miniconferentie van
agrarisch onderwijs maakt al lang gebruik van digitaal leer-
de leerlingen wil laten zien. Dat kan eigen materiaal zijn,
het Albeda College werd mij gevraagd of
materiaal. Eerst via de CONTENTcorner en nu via Wikiwijs.
maar ook dat van anderen. Ik vind het prima als andere
Tijdens de zomervakantie viel mij op dat de
studenten niet beter een iPad zouden moeten
Ik geef ‘Bloem & Design’ en heb daarvoor arrangementen
docenten mijn arrange menten gebruiken én aanpassen aan
wereld op de camping en in het hotel veranderd
aanschaffen dan een laptop. “Nee” was mijn
gemaakt. Zo’n arrangement begint bijvoorbeeld met een
hun eigen wensen!”
is. Internettoegang is de ge-
antwoord. Een laptop biedt (op
video over het maken van een boeket. Al naar gelang het
woonste zaak van de wereld.
dit moment) extra functies die
niveau van de leerlingen doe ik dingen voor of kunnen ze
U kunt de arrangementen van Linda vinden op
Jongeren werken voor de tent
een student echt nodig heeft
gebruikmaken van de verwijzingen naar het internet die in
wikiwijs.nl door te zoeken op ‘Linda Waal’.
hun Facebook bij. Hun ouders
voor bijvoorbeeld het maken
het arrangement staan. Aan dat laatste moeten sommige
checken via tablet of telefoon
van een werkstuk. Wel moeten
het weerbericht: zou het nog
we met elkaar onderzoeken
goed komen met de zomer in
waar
Nederland? Draadloze toegang
onderwijs kunnen versterken.
tot
radicale innovatie. In deze inDruk vertelt ROC Nijmegen over haar ervaring en ambities.
internet
hoe
tablets
ons
iedere
Of wat voor soort ‘apps’ onze
student op school zou toch ook
uitgeverijen zouden moeten
vanzelfsprekend moeten zijn,
ontwikkelen. Om daarna eerst
zodat
eigen
met elkaar goed te bedenken
apparaat aan de slag kunnen
wat een dergelijke investering
gaan. Zeker als wij weten dat
oplevert en welke kosten en
zij
met
voor
en
hun
ict het leren verrijkt, aantrekkelijker maakt en
risico’s er zijn. Hoe het maken van zo’n ‘business
leidt tot betere leerresultaten. Gelukkig laten
case’ werkt in het mbo staat ook beschreven
steeds meer mbo-opleidingen hun studenten
in
laptops meenemen. Dat levert natuurlijk nieuwe
wordt ongetwijfeld een prachtig, leerzaam en
vragen op. En leidt onherroepelijk tot vernieuw-
innovatief schooljaar.
deze
inDruk.
De
zomer
voorbij.
je eerst al je materiaal uitgezocht hebt, want dat kost meer
Het
ingen in het onderwijsprogramma. Docenten
2-
mbo najaar 2011
zullen vakinhoud, didactiek en technologie
Jan-Kees Meindersma
moeten combineren om tot effectief onderwijs te
Sectormanager mbo
mbo najaar 2011 - 3
een team. Vaak moet daarbij worden begonnen met het boven Jacob Poortstra is één van de Kennisnetambassadeurs.
tafel krijgen van vooroordelen en gevoelens van weerstand
Hij werkt als ict-coördinator bij de School voor Gast-
tegen ict in het onderwijs! Het vierde en laatste onderdeel
vrijheid en Toerisme. Deze school is een onderdeel
van de brigade is het verzorgen van sessies voor het manage-
van het Noorderpoort, een onderwijsinstelling voor
ment van het Noorderpoort. Dat doen we samen met Kennis-
voortgezet onderwijs, mbo, volwasseneneducatie en
net. Ik kan niet genoeg benadrukken dat het management ach-
contractactiviteiten. Het Noorderpoort heeft ruim
ter de invoering van een digitale didactiek moet staan.
20.000 cursisten en 1.800 medewerkers. De School
Hoe moeilijk dat soms ook kan zijn in de hectiek van alledag.
voor Gastvrijheid en Toerisme is gehuisvest in De
Wat helpt, is laten zien dat het gebruik van ict tijd kan
Euroborg, het stadion van FC Groningen. Er worden
opleveren.”
opleidingen aan geboden als manager/ondernemer horeca, (zelfstandig werkend) kok en frontoffice-
Hand in hand
medewerker.
Jacob Poortstra heeft intensief contact met de ict-coördinatoren van andere scholen binnen Noorderpoort, zodat ze ervaringen kunnen uitwisselen. Ook is hij betrokken bij het
De didactische mogelijkheden van laptops
Brigade digitale didactiek
Masterplan ict, dat onderdeel is van het Strategisch ict
Directeur Dienstverlening Dick Lieftink gaf in WIJ, het maga-
Beleidsplan 2010-2012. “Idee achter dit plan is dat techno-
zine van het Noorderpoort, aan: “We schaffen digitaal leer-
logische vernieuwing en onderwijskundige vernieuwing hand
materiaal aan en we hebben mensen aangenomen om de
in hand moeten gaan. We werken dus volgens ‘Vier in Balans’
vernieuwingen uit te voeren. We zijn nu ook aan het beden-
van Kennisnet; visie, kennis, programmatuur en hardware
ken hoe we de nieuwe laptops, de digitale lesborden en het
moeten in balans zijn. Ik vraag tijdens overleggen dan ook
draadloos internet gaan invoeren.” Ook waagde hij zich aan
steeds: wat kan ik ermee in het onderwijs?
een toekomstvoorspelling: “Over twee jaar werken we alle-
Deze vraag moeten de scholen van Noorderpoort zichzelf ook
maal met webbased applicaties.” Stu-
stellen; we vragen hen om op papier
denten doen dit mobiel: met laptop,
te zetten hoe het onderwijs eruit
notebook of ander mobiel middel. Via
Steeds meer scholen kiezen ervoor om hun leerlingen met laptops te laten werken. Wat betekent dat voor de school, voor de docenten en de leerlingen?
internet maken zij dan gebruik van de leer-programma’s. Alle studenten van het Noorderpoort kunnen een laptop
Didactische mogelijkheden
aanschaffen, als onderdeel van hun
Over twee jaar werken we allemaal met webbased applicaties.”
moet zien, wat dat betekent voor de vaardigheden van docenten en welke voorzieningen daarvoor nodig zijn. Niet elke les hoeft met ict gegeven te worden; ict is een ondersteunend
Jacob Poortstra vertelt dat de School voor Gastvrijheid en
interessante stap.” Eerder zijn al leerlingen van de School
boekenpakket. Dat klinkt mooi, maar
Toerisme dit schooljaar begint met laptops in de klas.
voor ICT en de School voor Logistiek gebruik gaan maken van
hoe bereid je de scholen hierop voor?
Het gaat om tussen de zes en de acht klassen met eerstejaars
laptops. Dat beviel goed, maar er waren nog wel wat
Jacob Poortstra: “We zijn bezig met het oprichten van een
processen binnen de organisatie te faciliteren. Je moet dus
leerlingen. “De hoofdreden daarvoor is dat laptops didacti-
aandachtspunten, zo geeft Jacob Poortstra aan: “Draadloos
brigade met ambassadeurs digitale didactiek. Zij gaan de
goed nadenken over waar je ict inzet en waar niet. Dat vraagt
sche mogelijkheden bieden. Als je gebruik wilt maken van
printen was niet mogelijk en er was geen toegang tot de
scholen ondersteunen bij het invoeren van ict in het onder-
om een herijking van je didactiek. Dat nadenken over didac-
digitaal leermateriaal, is het niet handig om met een hele
Sharepointomgeving. Deze problemen zijn in september
wijs. Er zijn vier onderdelen, te beginnen met inspiratieses-
tiek mis ik wel in Nederland.
groep naar het Open Leercentrum te gaan, zeker als je maar
opgelost. Dan is het ook mogelijk om gegevens in de cloud, op
sies. Deze sessies zijn bedoeld om mensen te laten zien wat
vijftig minuten de tijd hebt. Het is wél reëel om voor het
het internet dus, op te slaan. Een uitdaging blijft wel om
er kan met ict, om hen hongerig te maken en om scholings-
maken van een digitale opdracht even de laptop open te
goed digitaal leermateriaal te vinden; zeker voor het mbo is
vragen op te roepen. Daarna volgen hands-on workshops,
klappen. De tweede reden om over te stappen op laptops is
er relatief weinig beschikbaar. Niet iedere docent is een
bijvoorbeeld over het werken met de arrangeertool van
Meer informatie over laptops in het onderwijs? Bekijk het
dat we afscheid nemen van een deel van het oude machine-
ontwikkelaar, dus is het de taak van uitgevers om materiaal
Wikiwijs. De derde stap gaat richting consultancy: een
dossier laptops en tablets op kennisnet.nl/laptopsmbo.
park; ook in bedrijfseconomisch opzicht is het dus een
te ontwikkelen, bijvoorbeeld maatwerkmodules.”
ambassadeur verzorgt vijf keer een halve dag scholing aan
4 - mbo najaar 2011
middel. Bijvoorbeeld om zwakkere leerlingen te ondersteunen of om
mbo najaar 2011 - 5
Tablet versus laptop Op veel onderwijsinstellingen is er een discussie gaande over het verplicht laten aanschaffen van een laptop door studenten. Maar hoe staan docenten hier tegenover? En willen zij überhaupt nog wel een laptop of kiezen ze liever voor een handzame tablet?
TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans Het gebruik van ict heeft aantoonbare meerwaarde in het onderwijs. Het helpt barrières te door breken en draagt bij aan kwalitatief en doelmatig onderwijs waarin de groei van het individuele talent centraal staat. Waarom verloopt de integratie van ict in het onderwijs dan relatief langzaam en stroef? Docent is spilfactor
ger bij dit proces betrokken wordt. Het is aan hem om de
Veranderende docentrollen
docenten een laptop onmisbaar vindt. Al zou een deel van de
Eén ding staat vast. De docent is de spilfactor en heeft de
ruimte en condities te scheppen waarin de docenten aan de
ROC Leiden en Kennisnet hebben afgelopen mei een onderzoek
docenten daarnaast graag een iPad hebben. Ze zijn hiervoor
grootste invloed op het uiteindelijke succes. Aan hem de
slag kunnen.
afgerond naar het gebruik van verschillende devices voor
bereid zelf bij te dragen in de kosten zodat de tablet ook
uitdaging
docenten. Centraal stond de vraag welk device het best aansluit
privé gebruikt kan worden. De tablet wordt gezien als een
vakinhoudelijke kennis, didactische kennis en
bij de wensen van docenten, rekening houdend met de veran-
leuk, maar zeker ook nuttig extraatje naast de laptop. Het
kennis van de techniek.
deringen in het onderwijs in de komende drie tot vijf jaar.
kleine scherm van de iPad wordt als belangrijkste beperking
Vijftien docenten van ROC Leiden hebben twee maanden lang
genoemd. Hierdoor is het maken van e-mails en blogberich-
Bij het ontwikkelen van een
verschillende devices zoals iPod’s, iPad’s en laptops in de les
ten minder makkelijk. Ook bij het maken van presentaties
onderwijsactiviteit moet de
uitgeprobeerd. Daarnaast hebben zij zelf toekomstscenario’s
werden beperkingen ervaren. Daarnaast bleek het voor som-
docent nadenken over wat
gemaakt. Vanuit deze scenario’s is gekeken hoe de rol van de
mige docenten een hele klus om vertrouwd te raken met de
hij
docent de komende jaren kan veranderen en welk device
verschillende apps.
(vakinhoud), op welke
hiervoor de beste ondersteuning biedt. Overkoepelende
om
drie
soorten
wil
manier
onderwijs waarbij iedere student zijn eigen rooster heeft.
Of er nu voor laptops of tablets gekozen worden, belangrijk
middelen (ict). Hier-
Daarnaast verwachten de docenten dat de rol van docent als
punt blijft de ondersteuning van docenten. Omdat de
bij houdt hij uiter-
studieloopbaanbegeleider in belang zal toenemen.
behoefte aan ondersteuning tussen docenten erg verschilt, is
aard ook rekening
Waar ze allemaal van overtuigd zijn is dat ict een (nog)
het raadzaam om docenten zelf hun ondersteuningsbehoefte
met de omgevingsfac-
belangrijkere rol zal krijgen binnen het onderwijs. Volgens
te laten formuleren. Hierbij is het belangrijk dat docenten
toren, zoals doelgroep en
de docenten zou ict minimaal de volgende functies moeten
zelf een beeld vormen van hun (toekomstige) rollen en de
infrastructuur. Dit wordt
gaan vervullen: communiceren, administratie bijhouden,
functionaliteiten die zij nodig hebben om deze rollen goed
ook wel aangeduid met de
documenten en notities maken, opslaan en delen en online
uit te kunnen oefenen. Onderlinge samenwerking en toewer-
term
nieuws / informatie vergaren. Voor het device geldt dat
ken naar een professionele en lerende cultuur zijn voor-
Pedagocial Content Knowlegde).
docenten verwachten dat dit mobiel en eenvoudig te
waarden om de investering in devices uiteindelijk te laten
bedienen is, een lange accuduur heeft, WiFi ondersteunt, kan
renderen.
Om concreet met TPACK aan de spel
TPACK
(Technological
ontwikkeld.
Het
eenvoudige spel kan gezien worden als een werkvorm waarbij docenten aan de hand
van
zelf-
gekozen vakinhoud gaan experimenteren met
verschillende
soorten
didactische
werkvormen en ict-middelen. Kennisnet gebruikt deze werkvorm regelmatig bij onderwijsinstellingen om managers en/of docenten elkaar te laten inspireren, ervaringen te delen en zich concrete doelen te stellen op het gebied van integratie van ict in het onderwijs.
Het TPACK-model blijkt hierbij een goed hanteerbaar instrument om kritisch te kijken naar bestaande en nieuw
Download het spel op kennisnet.nl/tpack.
Meer informatie over laptops en tablets in het
vorm te geven onderwijsactiviteiten. Door samen te werken
Meer weten? Lees of bestel de publicatie
onderwijs? Bekijk het dossier laptops en tablets op
en in de dialoog te reflecteren op elkaars ervaringen, ont-
‘Maak kennis met TPACK’ op mbo.kennisnet.nl/
kennisnet.nl/laptopsmbo.
staat er langzaam één beeld hoe ict het beste ingezet kan
publicaties/onderzoeksreeks.
communiceren met andere devices en eenvoudig te koppelen
6 - mbo najaar 2011
TPACK spel
(didactiek)
en met welke hulp-
Uit het onderzoek blijkt verder dat een groot gedeelte van de
integreren:
overbrengen
Ondersteuningsbehoefte
Tablet als extraatje
te
slag te gaan is er een TPACK
kenmerken in deze scenario’s zijn: maatwerk en vraaggestuurd
is aan beamer, digibord en de netwerken binnen de school.
kennis
worden in de instelling. Het is belangrijk dat ook de mana-
mbo najaar 2011 - 7
Dé Onderwijsdagen Ieder jaar verantwoorden mbo-instellingen zich in het geïntegreerd jaarverslag op een aantal indicatoren als uitval, solvabiliteit en jaar- en diplomaresultaat. Maar wat betekenen deze kengetallen nu eigenlijk? Welke definities liggen daar onder ten grondslag? Hoe worden ze berekend? De MBO Raad, saMBO-ICT en Kennisnet hebben de website Informatie Encyclopedie gelanceerd, waarmee een start is gemaakt met het scheppen van eenduidigheid en transparantie in de informatievragen die aan instellingen gesteld worden, zoals deze indicatoren.
matig bij ‘De Wereld Draait Door’. Wat ziet Hans Aarsman
Minder feiten, meer vragen
op de onderwijsgerelateerde foto’s die wij hem voorleggen?
Bas Haring benadrukt het belang van vragen stellen: “Ik vind dat kinderen geholpen moeten worden om vragen te stellen.
Dat is natuurlijk kul
Een vragende houding is goed voor iedereen. Het onderwijs
Op welke manier verandert de samenleving van de 21e eeuw
is bij uitstek de plek waar je kinderen niet per se moet leren
door de mogelijkheden die ict biedt? Daarover spreekt Bas
hoe het zit, maar waarin je kinderen ook moet leren dat er
Haring tijdens Dé Onderwijsdagen op 8 en 9 november 2011.
veel niet geweten wordt. Dat er veel te vragen is en dat
Bas Haring is filosoof. Of, zoals hij zelf zegt op zijn website
je met een nieuwsgierige, niet-oordelende blik mag rond-
Op 8 en 9 november 2011 zijn Dé Onderwijsdagen. Deze
te zetten? Dit type vragen komt in diverse workshops
conferentie wordt georganiseerd door Kennisnet en SURF.
en presentaties aan de orde tijdens Dé Onderwijsdagen.
basharing.com: “Ik vind ‘volksfilosoof’ wel een mooie
lopen in de wereld. Het onderwijs is normaal gesproken de
Getoond worden de nieuwste snufjes en toepassingen op het
Alle workshops staan op deonderwijsdagen.nl.
geuzennaam. Op een frisse en toegankelijke manier probeer
plek waar je feiten leert. Je leert hoe het zit. Dat mag van
gebied van ict voor uw onderwijs. Zonder hoog over te
ik wetenschap en filosofie zo uit te leggen dat ‘t begrijpbaar
mij een plek worden waar je als kind minder met feiten
vliegen; de onderwerpen die aan de orde komen, sluiten
Learning Analytics
wordt voor jan en alleman.” Dat doet hij via televisie, columns,
geconfronteerd wordt en meer met vragen.” Volgens Bas
aan bij uw praktijk. Er zijn zes groepen workshops:
Drie keynote speakers leveren een bijdrage aan Dé Onderwijs
lezingen en boeken. In 2001 publiceerde Bas Haring ‘Kaas en
Haring is het de taak van het onderwijs om mensen zo op te
• Innovatie / de ict-omgeving in de 21e eeuw
dagen. Erik Duval gaat in op het thema ‘Learning Analytics’.
de evolutietheorie’ en in 2003 ‘De ijzeren wil’. Dit tweede
voeden: “Als je een samenleving wilt vormgeven, moet dat
• De ict-competente docent
Als een leerling met digitaal leermateriaal werkt, laat hij
boek gaat over de vraag of de mens iets extra’s heeft ten
via het onderwijs gebeuren. Die verantwoordelijkheid die
• Flexibel curriculum
gegevens op het internet achter. Deze data kunnen worden
opzichte van dieren en computers. In 2007 kwam ‘Voor een
het onderwijs heeft, wordt vaak onderschat.”
• Open leermiddelen
gebruikt om het leerwerk aan te passen aan het niveau van
echt succesvol leven. Een pleidooi voor het onsuccesvolle
• Adaptief digitaal toetsen
de leerling en om de leerling en de leerkracht intelligente
leven’ uit. Bas Haring schrijft en spreekt regelmatig over het
Internet
• Ict-inrichting op maat
feedback te geven. Het leermateriaal wordt dus op het juiste
onderwijs. Bijvoorbeeld in twee interviews op hetkind.org.
Biedt het internet leerlingen de kans om vragen te stellen en
moment, in de juiste snelheid en op het juiste niveau aan de
Daarin geeft hij onder andere aan: “Op de een of andere
op zoek te gaan naar antwoorden? Op internet is kennis
Hoe gaan onderwijsinstellingen in de praktijk om met
leerling aangeboden. Doordat de leerkracht bovendien een
manier is het uitgangspunt dat je de plicht hebt om je talen-
overvloedig aanwezig. Leerlingen kunnen ernaar zoeken,
Wikiwijs? Wat gebeurt er met de vorm en kwaliteit van on-
goed gestructureerd totaaloverzicht krijgt, kan hij ook de
ten te ontplooien, maar dat is natuurlijk kul. (…) Natuurlijk is
ernaar vragen op social media, ermee aan de slag gaan in
derwijs als een school de nieuwste ict en benodigde kennis
‘face to face’-begeleiding beter op de leerling afstemmen.
het een taak van het onderwijs en opvoeders om kinderen te
een virtual reality of ermee spelen in een serious game.
ondersteunen in het vinden van hun eigen plek. Dat is te
Hoor er meer over tijdens Dé Onderwijsdagen!
om hier gebruik van te maken, krijgt aangereikt? Hoe is maatwerk in het onderwijs te realiseren en welke rol kan ict
Beelden
logisch voor woorden. Heel vaak wordt er gedacht dat je het
hierin spelen, bijvoorbeeld als het gaat om het bedienen van
Hans Aarsman opent de tweede dag van Dé Onderwijsdagen
maximum uit mensen moet gaan halen, maar dat is helemaal
jonge topsporters, excellente scholieren of chronisch zieke
met een fotografische beschouwing. Elke donderdag schrijft
niet in het belang van een kind. Het gaat uiteindelijk om hoe
Meer informatie over de onderwijsdagen vindt u
lerenden? Welke kennis en vaardigheden moeten leer-
hij in de Volkskrant een column naar aanleiding van een
zo’n jong persoon in zijn vel zit. Nu en ook later. Dat is de
op onderwijsdagen.nl. Aanmelden kan nog steeds!
krachten zich eigen maken om ict in de klas effectief in
nieuwsfoto, die niet van hemzelf is. Hetzelfde doet hij regel-
verantwoordelijkheid die je hebt. De enige.”
8 - mbo najaar 2011
mbo najaar 2011 - 9
In gesprek met Hanneke van Bleek (Netwerkschool ROC Nijmegen)
De Netwerkschool: efficiënter en effectiever onderwijs
Vraaggericht onderwijs
via de flexibele schil invliegen. We moeten die specialisti-
Het curriculum van de Netwerkschool ROC Nijmegen is zo
sche docenten stimuleren ook als ondernemer te denken en
opgebouwd dat de modules die ze aanbiedt niet opvolgend
vanuit hun expertise meerdere opleidingen of zelfs ROC’s te
zijn. Van Bleek: “Stroom je het tweede blok in, dan kun je
bedienen. Dat is ook nog eens veel lucratiever!’
gewoon meedoen met de zittende eerstejaars studenten. De gemiste modules haal je in de volgende blokken of de
Ict niet leidend, maar volgend
zomer in. Eerstejaars kunnen daardoor vier keer per jaar
Ict heeft een belangrijke rol binnen de Netwerkscholen.
zonder vertraging instromen.” Na de eerste twintig weken
Zo krijgen de Netwerkschoolstudenten van ROC Nijmegen al
De vijf Netwerkscholen zijn nu een jaar bezig. Met minder
Gezamenlijke einddroom
van de opleiding wordt het leeraanbod flexibel. “De studen-
hun leermateriaal digitaal aangeboden. Filmpjes worden
middelen proberen zij beter onderwijs te verzorgen. Door
Van Bleek: “Het idee van de Netwerkschool sluit daar perfect
ten kiezen eerst een bpv-plek en bekijken samen met hun
gecombineerd in leerarrangementen die aansluiten bij de
slim gebruik te maken van hun docentenbestand. Door ook
op aan. Heel veel interessante vernieuwingen zijn ergens
leercoach welke modules uit de Electronische Leeromgeving
proeven van het Consortium. Om ervoor te zorgen dat alle
in de zomervakantie open te zijn. En door de mogelijkheden
in mbo-land al bedacht en bewezen. De kunst is om al die
daarbij aansluiten. Niet alleen het leren wordt georga-
studenten in het bezit zijn van een goede laptop, kregen zij
die ict biedt te benutten. In gesprek met Hanneke van Bleek,
werkende vernieuwingen te combineren in een nieuw
niseerd rondom de praktijk, ook de toetsing vindt er plaats.”
de mogelijkheid deze via het bedrijf van een oud-student
programmamanager van de Netwerkschool ROC Nijmegen.
onderwijsconcept.”
Een belangrijke plek binnen het curriculum is er voor onder-
met zestig procent korting te krijgen. “Zodra ze afstuderen
nemen. Studenten leren kansen zien en deze benutten.
krijgen ze ook de rest vergoed: een extra stimulans om de
Van Bleek en haar Netwerkschoolteam hebben een gezamen-
De Netwerkschool ROC Nijmegen is gestart met de opleidin-
Ze richten eigen studentenondernemingen op die een goede
opleiding af te maken.”
lijke einddroom: de flexibele mbo-student die zelf bepaalt
gen Verzorgende, Verplegende en Medewerker Maatschappe-
aanvulling moeten bieden op de basiszorg.
wanneer hij wat en op welke manier wil leren, zodat hij
lijke Zorg, alle drie gevestigd in Boxmeer. In september 2010
Op de opleiding is dagelijks een leercoach en een breed
Van Bleek gaat verder: “Vaak wordt ict als leidend gezien,
zijn talenten maximaal aanspreekt. Van Bleek: “Die droom
startten dertig studenten hun opleiding bij de Netwerkschool.
inzetbare praktijkdocent aanwezig. “Daardoor heb je maar
terwijl het volgend moet zijn; het moet doen wat wij willen.
proberen we samen (docenten, studenten, ouders en
Van Bleek: “Dat zich voor volgend jaar al vijftig studenten
een kleiner team vaste medewerkers nodig die met één been
Als wij willen dat studenten maar één keer hoeven in te
bedrijfsleven) te bereiken.”
hebben ingeschreven is een teken dat we goed bezig zijn.”
in de praktijk staan. De aanvullende experts kunnen we dan
loggen om bij al hun spullen te komen, moet dat kunnen. De gebruiksvriendelijkheid staat voorop. Wij dagen ontwik kelaars uit met ons mee te denken. En met succes: onze
Netwerkschoolstudenten van ROC Nijmegen krijgen al hun leermateriaal digitaal aangeboden.”
digitale
werkomgeving
wordt
steeds
professioneler.”
In januari 2010 kwam Hanneke van Bleek in dienst bij
Netwerkschool ROC Nijmegen gaat stapsgewijs te werk.
ROC Nijmegen om daar als programmamanager samen
“Dit jaar hebben we ons georiënteerd op de mogelijkheden
met enkele beleidsmedewerkers het onderwijs van alle
van de inzet van social media in het onderwijs. Vanaf
verschillende opleidingen op elkaar af te stemmen.
volgend jaar experimenteren enkele medewerkers bijvoorbeeld met iPads om te kijken hoe we die in de begeleiding van studenten in kunnen zetten.” Samen werken Leerlingen, ouders en het bedrijfsleven praten allemaal mee over de opleiding. Van Bleek: “Over onze visie, stages, keuzes die we maken in het curriculum, lestijden en openstelling van het gebouw. Zij zijn ons klankbord en volwaardig gespreks partner.” Zo vonden leerlingen het interessant om in de zomer door te kunnen studeren en eerder af te studeren. En om geld te kunnen verdienen met hun stage. De zorginstellingen Dichterbij Gennep en Pantein hebben volgens Van Bleek echt baat bij nauwe samenwerking. “Het gaat om het boeien en binden van goed opgeleid toekomstig personeel. Opleidingen moeten goed aansluiten op de arbeidsmarkt; is dat niet het geval, dan is de kans aanwezig dat nieuw personeel weer snel afhaakt. Meer weten? Kijk op netwerkschool.roc-nijmegen.nl en netwerkschool.nl of zoek op Twitter naar #netwerkschool. Alle artikelen over de Netwerkschool zijn te lezen op netwerkschool.nl/tag/indruk.
10 - mbo najaar 2011
mbo najaar 2011 - 11
Korte berichten Zes voordelen van ict voor het mbo
Informatievoorziening voor teamleiders
In de Kennisnet Onderzoeksreeks zijn tot nu toe nog niet
De onderzoekers komen tot zes typen opbrengsten van ict
Er is bij de onderwijsinstellingen veel informatie beschik-
behoefte van teamleiders in mbo-instellingen
veel publicaties over het Middelbaar beroepsonderwijs
die passen bij het mbo en door betrokkenen ook herkend en
baar. Deze informatie is veelal gericht op externe verant-
uitgevoerd door Kennisnet in samenwerking met IVA. Daarbij gaat het onderzoek in op de
verschenen. De reden daarvoor is zeker
ervaren worden. Zo kan de inzet van ict
woording en strategische beleidsvorming.
niet dat ict geen belangrijke rol speelt
bijdragen aan het verhogen van de pres-
Informatiemanagers zijn vooralsnog vooral
informatiebehoefte, de inter actie tussen Van managementinformatie naar stuurinformatie
in het beroepsonderwijs, integendeel.
taties en motivatie van studenten, maar
gericht op het strategisch niveau van de
Veelgehoord is de bewering dat de inzet
biedt het ook mogelijkheden voor het
organisatie, het College van Bestuur en de
van ict in het mbo zo afhankelijk is van
differentiëren van het onderwijsaanbod
directeren, en minder op de operationele
De publicatie is gratis te downloaden en te
beroepsrichting, instelling, locatie en
naar bijvoorbeeld tempo of leerstijl.
werkelijkheid van de teamleiders.
bestellen via: bestellen.kennisnet.nl.
docent, dat systema tisch onderzoek een
Het onderzoek geeft een mooi beeld
‘Van managementinformatie naar stuur-
onmogelijke opgave lijkt. In de tweeën-
van de manier waarop docenten in het
informatie’
dertigste uitgave is het ondanks al
mbo ict inzetten en wat ze daarvan
verkennende studie naar de informtie-
die
verwachten. Download of bestel gratis
verscheidenheid
gelukt
om
in
algemene termen iets te zeggen over de
een
opbrengsten van ict in het mbo.
publicatie op onderzoek.kennisnet.nl.
exemplaar
van
deze
nieuwste
Feitelijk ict-gebruik in het mbo
teamleiders en informatiemanagers en knel-
Interactie tussen teamleider en informatiemanager in het mbo
punten in de informatievoorziening.
is het resultaat van een In samenwerking met
Flexibilisering in het mbo In ‘Beelden op flexibel onderwijs’ geven
docent, de ict-ondersteuning en afspraken
verschillende auteurs hun mening en erva-
over het onderwijsprogramma.
ring over flexibilisering in het mbo. Ieder
Uit observaties bij 400 willekeurig geselecteerde lessen in het
gebruikt daarbij een ict-toepassing. Vaak is dat voor tekstver-
vanuit zijn of haar eigen achtergrond, rol
mbo komt naar voren dat de helft van de onderwijstijd bestaat
werking. In 40 procent van de onderwijssituaties waarin de
en mening. De artikelen laten zien hoe
uit klassikaal lesgeven. De docent geeft frontaal uitleg aan
docent of student met ict werkt, gaat het om het aanleren van
flexibiliteit zich verhoudt tot betaalbaar-
studenten. Bij een derde van deze onderwijssituaties gebruikt
een computertoepassing die nodig is in de latere beroeps-
heid en de kleine kwaliteit, welke vormen
de docent ict. Meestal voor presentaties. Tijdens de andere
praktijk. Voor de nabije toekomst verwachten mbo-docenten
van flexibilisering er zijn, hoe flexibiliteit
helft van de onderwijstijd werken studenten zelfstandig:
dat ze bij het lesgeven steeds vaker gebruik zullen maken van
te realiseren is en wat dit betekent voor de
individueel of in groepen. Tweederde van de studenten
ict-toepassingen.
Beelden op flexibel onderwijs
Vier jaar verder, van optimisme naar realisme
De publicatie is gratis te downloaden en te bestellen via: bestellen.kennisnet.nl.
Inspirerend digitaal contact met collega’s
Hoe? Zo!
Bijna iedereen heeft wel behoefte aan contact met collega’s.
wijze kan. Via mbo.kennisnet.nl/communitys kunt u gratis
‘Open’ is een belangrijk issue in de digitale wereld. Open
mbo-veld een tweetal boekjes geschreven: ‘Hoe? Zo!
Dit kunnen vakgenoten zijn, of mensen die vergelijkbare
lid worden van één of meerdere community’s en mee-
source, open standaarden, het zijn belangrijke pijlers om
Open standaarden en open software in het mbo’ en ‘Hoe? Zo!
samenwerking en uitwisseling beter mogelijk te maken. En dat geldt zeker ook voor open leermate-
Hoe? Zo!
riaal. Materiaal van en voor
taken uitoefenen in de school, zoals leerlingbegeleiders
discussiëren over uw vak, vragen stellen aan specialisten of
Open leermateriaal in het mbo’.
en mentoren. Kennisnet heeft speciaal voor docenten in het
lesmateriaal uitwisselen.
De Hoe? Zo! reeks is specifiek
mbo community’s opgezet waarmee dit op een inspirerende
voor onderwijsmanagement en ict-mana gement. Wij hopen dat deze boekjes in de Kennisnet
Op de hoogte blijven?
Hoe? Zo! reeks u en uw collega’s
Op mbo.kennisnet.nl vindt u de laatste stand van zaken
deeld en doorontwikkeld kan worden en dat voor het
u positief kunnen ondersteunen bij het beleidsmatig
omtrent ict in het mbo. Werk samen in de community’s, maak
Scan de QR-code en
onderwijs vele kansen en mogelijkheden biedt om het
vorm geven van uw organisatie.
gebruik van digitaal lesmateriaal en blijf op de hoogte van
lees meer.
onderwijs efficiënter en effectiever te maken. Over deze
U kunt kosteloos meer exemplaren bestellen of downloaden
de innovatieve thema’s van Kennisnet.
‘open’ thema’s heeft Kennisnet in samenwerking met het
via: bestellen.kennisnet.nl.
instellingen, dat volop ge-
12 - mbo najaar 2011
mbo najaar 2011 - 13
Kennisnet ontwikkelt business case-aanpak voor ict-investeringen Veel ict-projecten lopen bij mbo-scholen anders dan gepland. Een goede business case kan helpen bij het realiseren van de baten volgens de afgesproken kosten en planning. Zo blijkt uit het onderzoek dat Kennisnet eind 2010 en begin 2011 bij drie instellingen heeft gedaan, naar de waarde van het gebruik van business cases bij de beoordeling van ict-investeringen.
Batenlogicaboom - project laptops Oplossingen
Doelen
Meer tijd besteden aan leren, ook buiten schooltijd
Ondersteunen nieuwe leden (de nieuwe leerlingen 1/4 anys)
Resultaten Meer vaardigheden met betrekking tot oplossen van problemen & kritisch denken Meer vaardigheden rond zoeken en analyseren van informatie door extra bronnen
Betere peer review mogelijkheden
Meer samenverband leren Meer motivatie om te leren en t.o.v. school Meer onderscheidend vermogen
Minder schoolverlaters
Meer visualiseren en exploreren
Slimmere studenten
## studenten omhoog
Meer inschrijvers Kosten omlaag
Ondersteunen nieuwe leden door mdw’s (4 anys)
Meer tijd besteden aan individuele leerlingen
Meer (onderwijs) innovatie
Meer toepasbare test practices
Betere ondersteuning vanuit ICT
Voorkomen imagoschade omdat ICT niet goed functioneert
Minder performance problemen
Verlagen continuiteitsrisicos
Minder kosten voor apparatuur, licenties, beheer, etc.
Minder desktops en efficienter beheer
Betere samenwerking en synergie tussen instellingen
Beter binnenhouden medewerkers
Kosten vermijding
Aanleiding
Minibusiness case: -Business rationale -Maakbaarheid -Haalbaarheid Scorecard: Uitwerken en wegen van scorecard
Business case Ondersteunen Aantal m2 verminderen + kosten verminderen. Werkplekken mdw’s en leerlingen
Meer flexibele mogelijkheden
Baten lasten beoordeling: -Kwantitatief -Kwalitatief
Meer aansluitende en krachtige leeromgeving /ontwikkelde onderwijsvisie
Lager geinvesteerd vermogen
Minder kosten (distributie) lesmateriaal (printkosten, materiaal, uitreiken, etc.)
Meer veiligheidfaciliteiten zoals kabels, kluisjes, toegangsbeveiliging, etc Meer beheerondersteuning/ helpdesk Herontwerp/
Beoordeling totale businesscase in relatie tot investeringsportefeuille
Legenda Oplossingen
Doelen
Kosten
Resultaten
Besluitvorming
Afbeelding 2 Batenlogicaboom Afbeelding 1 Aanpak business case Een van de grote voordelen die door de deelnemers werd
Uiteindelijk moet deze methode voor het ontwikkelen van
Modelontwikkeling en -onderzoek
Evaluatie
gesignaleerd is dat de systematiek de resultaten visueel
business cases ertoe bijdragen dat in het beroepsonderwijs:
Voor het onderzoek is een model ontwikkeld dat rust op de
De dialoog tussen ict, management en onderwijs, zoals deze bij
maakt door middel van de batenlogicaboom en de grafiek bij
• Beslissingen over ict meer ‘evidence-based’ worden
pijlers ‘Minibusiness case’, ‘baten lasten’ en ‘scorecard’ (zie
de deelnemende cases is geconstateerd, is problematisch. Hoe-
de scorecard. Dit maakt de argumentatie heel overzichtelijk
onderbouwd, waarmee recht wordt gedaan aan de omvang
afbeelding 1).
wel de drie ROC’s hierin verschilden kwam uit de gesprekken
en de beoordeling van de plussen en minnen van het project
van de investeringen in ict en het belang voor het onder-
het algemene beeld naar voren dat bij ict-investeringen
heel duidelijk.
wijs;
Bij het punt ‘business rationale’ (onder ‘minibusiness case’)
belangrijke stakeholders niet altijd waren betrokken. Er was
De methode voorziet de discussie op het juiste moment van
• De kwaliteit van het besluitvormingsproces verbetert
worden de volgende onderwerpen uitgewerkt: het doel van
geen dialoog waarin de primaire stakeholders in hoor en
de juiste ‘brandstof’. Door de gestructureerde aanpak, waarin
doordat de ‘juiste partijen’ vanuit hun bevoegdheden en
het ict-project, de aansluiting op de strategie, de verwachte
wederhoor met elkaar discussieerden. Er waren zeker gesprek-
relevante kennis over de wisselwerking tussen het project
bijdrage, de urgentie en het eigenaarschap. Ook worden de
ken en discussies, maar te weinig in onderlinge wisselwerking.
en de organisatie systematisch in kaart werd gebracht en
• Ict-investeringen integraler worden beoordeeld op de
risico’s in kaart gebracht op het gebied van organisatie,
Er was geen algemeen gedeeld beeld over het belang en de
systematisch ter discussie en review werd aangeboden
waarde die ze hebben voor het onderwijs, rekening
uitvoering en technische complexiteit. Al deze zaken worden
risico’s van de investering voor de organisatie.
aan de deelnemers. De deelnemers waren in goed overleg
houdend met de risico’s en uitgaande van de investerings-
gewogen en verwerkt in een scorecard, die zo inzicht biedt in
Uit de evaluatie komt naar voren dat de business casemethode
geselecteerd en waren of representeerden de primaire
en exploitatiekosten;
de punten waar nog informatie over verzameld moet worden of
een bijdrage heeft geleverd tot het bevorderen of het tot stand
stakeholders. Het is als nuttig ervaren dat de verschillende
• Ict-investeringen meer in samenhang worden bekeken
waar specifieke aandacht aan moet worden besteed.
brengen van een dialoog tussen de primaire stakeholders. Dit
disciplines vanaf het begin betrokken waren.
en aangestuurd (een meer programmatische benadering)
Via de batenlogicaboom vindt een interpretatie van
heeft geleid tot een algemeen gedragen beeld over het belang
vanuit een langere-termijnvisie in plaats van korte-
oplossingen, doelen en resultaten plaats. Met behulp van de
en de risico’s van het project voor de organisatie, waarbij:
Doorontwikkeling
kwalitatieve onderbouwing worden ook de factoren die niet
• de methode helpt om zicht te krijgen of er wel met een
De evaluatie geeft alle reden voor Kennisnet om deze
(goed) gekwantificeerd kunnen worden inzichtelijk gemaakt. Juist deze factoren kunnen een belangrijke rol spelen in de uiteindelijke besluitvorming. De kwalitatieve onderbouwing
project moet worden gestart. • de methode helpt om projecten vanuit visie, strategie en bedrijfsdoelen van de organisatie te beoordelen.
verantwoordelijkheden aan tafel zitten;
termijnurgentie of ‘me too’-effecten.
methodiek voor het onderwijs door te ontwikkelen en
Uitgangspunt is dat de instrumenten door scholen zonder
eind 2011 ‘op de plank’ te hebben liggen. Daarbij zal vooral
‘externe ondersteuning’ gebruikt kunnen worden.
aandacht uitgaan naar de kwantitatieve business case waar-
gaat vooraf aan de kwantitatieve onderbouwing (deze laatste
• de methode inzicht geeft in onzekerheden van de haal- en
mee een vertaling kan gaan plaatsvinden in financiële effecten
Meer informatie over de business case-aanpak zie
en meest arbeidsintensieve stap is in dit onderzoek niet
maakbaarheid van een project. Naarmate de voorbereiding
(voor bekostiging, omzet en kosten), waarmee de ROI van de
mbo.kennisnet.nl/business-case.
uitgevoerd. Zie verder in dit artikel).
vordert worden meer onzekerheden weggenomen.
investering kan worden vastgesteld.
14 - mbo najaar 2011
mbo najaar 2011 - 15
Nieuws Trendrapport mbo: technologiën van de toekomst Goed gebruik van ict in het onderwijs brengt vragen met zich
ons middelbaar beroepsonderwijs de komende vijf jaar
mee. “Wat kan het voor mijn onderwijs betekenen? Welke
zullen beïnvloeden. Het geeft een beeld van de belangrijkste
technologie
en
ontwikkelingen in onze maatschappij, de uitdagingen
wat gaat voorbij?” Inzicht in de belangrijkste trends en
moet
ik
inzetten?
Wat
is
blijvend
die deze met zich meebrengen voor het mbo en welke tech-
ontwikkelingen van ict is bij het beantwoorden van die
nologieën bruikbaar blijken te zijn in het onderwijs.
vragen van groot belang. Daarom hebben saMBO-ICT en
Het rapport is verschenen tijdens de saMBO-ICT conferen-
Kennisnet de handen in elkaar geslagen en een overzicht ge-
tie. Een e-versie vindt u op innovatie.kennisnet.nl/
maakt van de belangrijkste technologieën die de wereld van
trendrapportmbo.
Vier in Balans Monitor 2011: ict in het onderwijs, de stand van zaken Ict kan bijdragen aan efficiënter, effectiever en aantrek-
door leerlingen, in het mbo neemt zelfs op meer dan een
kelijker onderwijs. Of dat gebeurt hangt af van de
kwart van de instellingen een meerderheid van de leerlingen
samenhang die de leraar weet aan te brengen tussen de
een eigen laptop mee naar school. Verder laat de Monitor
leerinhoud, de ict-toepassing en de leerling. Dit blijkt uit
zien dat inzet van ict een groot beroep doet op de profes-
de deze maand verschijnende Vier in Balans Monitor 2011,
sionaliteit van de leraar. Leraren voelen zich daarbij het
de jaarlijks verschijnende onderzoeksmonitor die een
meest ondersteund door samenwerking met collega’s en een
overzicht geeft van de stand van zaken wat betreft
management die het gebruik van ict krachtig ondersteunt.
ict-gebruik in het onderwijs. Het gebruik van ict neemt
Ondersteuning vanuit het management houdt in het
jaarlijks met twee tot drie procent toe, driekwart van de
beschikbaar stellen van goede ict-voorzieningen en de
leraren maakt er gebruik van. Het gaat dan vooral om ‘tools’
ontwikkeling van een breed gedeelde visie op het gebruik
zoals tekstverwerking en internet, maar ook om methode-
van ict voor onderwijsdoeleinden. Download of bestel gratis
gebonden programmatuur die dikwijls voorziet in oefenstof.
een exemplaar van de Vier in Balans Monitor 2011
Een toenemende trend is het meenemen van een eigen laptop
op onderzoek.kennisnet.nl.
21e eeuw: Welke vaardigheden zijn nodig? Samen met 21 jongeren brengt Kennisnet de zogenoemde
speelt het onderwijs daarbij? Met deze inzichten wil
‘21st century skills’ en de betekenis daarvan voor het onder-
Kennisnet het debat op gang brengen over de rol van het
wijs in kaart. Welke vaardigheden hebben zij nodig om nu en
onderwijs bij het verwerven van deze vaardigheden.
in de toekomst succesvol te zijn in de samenleving?
De jongeren (‘21 Learners’) gaan samen met experts en
Onderzoeken komen veelal op dezelfde bevindingen uit:
Kennisnet de dialoog aan met achtereenvolgens werkgevers,
samen werking, communicatie, ict-geletterdheid, sociale/
schoolleiders en docenten en beleidsmakers.
culturele vaardigheden, creativiteit, kritisch denken en probleem oplossende vaardigheden zijn de belangrijkste.
Volg alles over de ‘21st century skills’ en het project op
Maar wat houden deze vaardigheden precies in en (minstens
innovatie.kennisnet.nl bij het dossier ‘21st century skills’ of
zo belangrijk) hoe moeten zij geleerd worden en welke rol
praat mee op LinkedIn via t.co/34indYz.
Colofon
Hoofdredactie: Sharon van Loon
Kennisnet inDruk mbo is een gratis blad voor docenten werkzaam in het
Eindredactie: Sharon van Loon en Charlot Lammers
middelbaar beroepsonderwijs. Van de Kennisnet inDruk bestaat ook een
Tekstbijdragen: Bob Klaasen, Jan-Kees Meindersma, Mieke van Keulen,
aparte uitgave voor het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs.
Miranda van Elswijk en Ravestein & Zwart
Het blad is ook digitaal (pdf-file) beschikbaar op indruk.kennisnet.nl.
Fotografie: Etienne Oldeman (coverfoto: ID College ICT Zoetermeer),
Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder
Ivar Pel en Manon Bruininga
begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of
Vormgeving: The Public Group, Rotterdam
openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, behoudens in geval de
Druk: OBT de Bink, Leiden
verveelvoudiging van de inhoud van deze uitgave plaatsvindt onder de
Issn: 1571-2427
licentie “naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken”
Reacties en suggesties:
[email protected]
als gehanteerd door Creative Commons.
Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten. Abonnement: indruk.kennisnet.nl/aanvraagformulier.
