MBO februari 2008 nummer 62

THEMA INFORMATIE VOOR DIRECTIES, BESTUURDERS EN TOEZICHTHOUDERS IN HET VO/MBO | februari 2008 nummer 62

Visie op burgerschap en levensbeschouwelijke ontwikkeling in het mbo Nu burgerschap in het mbo wordt ingevoerd is de voor de hand liggende vraag: wat willen we dat deelnemers bereiken? Pas als je weet wat je wilt bereiken kun je het onderwijs vormgeven. De keuzes van concreet lesmateriaal voor Leren, Loopbaan en Burgerschap (LBB) en van begeleidings- en examineringsactiviteiten zijn gebaseerd op een visie. Visie is per definitie onderwerp van debat. De auteur van dit artikel schuwt het debat niet, want in deze THEMA geeft hij een interessante opvatting over invulling van de nieuwe exameneis voor alle deelnemers in het mbo. In het eerste deel laat hij zien dat het begrip ontwikkeling op verschillende wijzen kan worden ingevuld. In het tweede stuk deelt hij met ons zijn uitgangspunten voor kwalificering. Deze THEMA is geschreven vanuit het mbo, maar zeker ook toegankelijk voor het vo. Tekst: Kees van Eerten

De ontwikkeling van burgerschap met een levensbeschouwelijke

hem of haar is gebeurd; dat leeractiviteiten, interactie en reflectie

kern is de komende tijd een speerpunt voor de instellingen die

invloed hebben gehad.

samen de Federatie Christelijk MBO vormen. In het kader van de

Dat vraagt om een andere benadering van het begrip ontwikkeling

Federatie Christelijk MBO wordt gezamenlijk gewerkt aan de vorm-

dan bij de beroepscompetenties. Het gaat niet om ontwikkeling

geving van burgerschap. Het gaat daarbij om een waardengerichte

naar een bepaald eindniveau, eerder om stil te staan bij de zoge-

benadering, met aandacht voor de levensbeschouwelijke ontwikke-

noemde trage vragen. Net als bij levensbeschouwelijke ontwikke-

ling van deelnemers, ook wel aangeduid als ‘burgerschap met lev’.

ling is bij burgerschapsontwikkeling een ander ontwikkelings-

Lev, dat schrijf je toch met een f? Inderdaad, dan gaat het om durf

fenomeen aan de orde.

hebben, ten volle leven, maar lev is ook het hebreeuwse woord voor hart. Vandaar burgerschap met lev. In het Brondocument LLB,

Verschillende benaderingen van ontwikkeling

dat nu verplicht is gesteld, is de eis dat de deelnemer zijn ontwik-

Het begrip ‘ontwikkeling’ is echter niet eenduidig. Je kunt in het

keling aantoont op het gebied van burgerschap.

denken over persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling verschillende benaderingswijzen herkennen.

1. AANTONEN VAN ONTWIKKELING

Allereerst is er een stroming die er van uitgaat dat persoonlijke

Het zichtbaar kunnen maken van de persoonlijke ontwikkeling is

ontwikkeling het opeenvolgen van fasen in een vaste volgorde is.

op het eerste gezicht een sympathieke gedachte. Het legt de ver-

Dit wordt het stadium denken genoemd.

antwoordelijkheid voor kwalificering daar waar het hoort, namelijk

Een andere opvatting over ontwikkeling zou je het participatieve

bij de deelnemer. De deelnemer moet aangeven, dat er iets bij

denken kunnen noemen. Deze opvatting benadrukt dat ontwikke-

ling bestaat uit het maken van keuzes door het individu in interactie

De ander

met de sociale omgeving waarin deze verkeert. Beide visies geven

De ander is een voorwaarde in dit participatieve ontwikkelingsproces.

we hier weer.

Je hebt de ander nodig. Veranderingen hebben invloed op zowel de beginneling als de expert. Een simpele vraag kan bij beiden

Stadium denken

leiden tot nieuwe inzichten en ervaringen. Ze doen er beiden hun

De opvatting om over ontwikkeling te denken als het doorlopen

voordeel mee. Er is een joodse spreuk die dit treffend illustreert:

van een aantal fases is sterk beïnvloed door de ontwikkelings-

‘Veel heb ik geleerd van mijn leermeester, maar nog veel meer van

psychologie. Ontwikkelingsspychologen gaan ervan uit dat mensen

mijn leerlingen’. De relaties zijn gelijkwaardig. Deze visie op ont-

in hun leven een aantal fasen doorlopen. Ontwikkeling staat voor

wikkeling maakt duidelijk dat mensen telkens weer betekenis aan

verandering in een bepaalde richting, van minder naar meer.

dingen en gebeurtenissen geven. Dit betekenis-geven krijgt gestalte

Kenmerkend voor deze opvatting van ontwikkeling is dat er een

in de interactie tussen de mens en zijn omgeving.

normatief einddoel wordt verondersteld, een ontwikkelingsclaim. Dit is een min of meer stabiele eindtoestand, gekenmerkt door een

Verbondenheid

bepaalde theoretische opvatting van ‘volwassen’ of ‘deskundig’

Leren participeren betekent verantwoordelijkheid nemen voor je

functioneren.

bijdrage aan de praktijk en aan de verdere ontwikkeling van die praktijk. Participeren impliceert een emotionele en ethische ver-

Bovenstaand idee gaat ook uit van het deskundigheidsmodel

bondenheid; een andere kijk op de wereld ontwikkelen, anders

dat de opvatting inhoudt dat de ander naar een bepaald stadium

gaan handelen. Op die manier kunnen we spreken van een ontwik-

moet worden geleid. Een stadium waarin de begeleider, de des-

kelingsproces als een proces van persoonlijkheids- of identiteits-

kundige al verkeert. Deze begeleider kent alle vragen en weet

vorming.

ook de antwoorden. Het stadium denken wekt daarnaast de suggestie dat, als je eenmaal op een bepaald niveau bent, je daar

Begeleiding

ook blijft. Het normatieve einddoel is dan bereikt. Je bent ‘expert’

Om dit participatieve proces te kunnen begeleiden is het belangrijk

geworden.

om vertrouwen te hebben in het proces van interactie, respect te tonen voor de eigenheid van ieder individu en de verschillende

Participatief denken

opvattingen over de ‘goede samenleving’. Dat geldt ook voor het

Het participatieve denken benadert ontwikkeling als een verande-

benaderen van de verschillende levensbeschouwelijke tradities als

ringsproces waarin ervaringen die mensen opdoen vanuit nieuwe

ware het een ontmoetingsruimte, een ontdekkingsruimte waar je

gezichtspunten worden bekeken, in overeenstemming met steeds

van mag leren. Daarbij is het belangrijk in gedachte te houden dat,

veranderende taken en morele eisen. Het impliceert dat bij ontwik-

alleen als een ieder de principiële bereidheid heeft om eerder ver-

keling sprake is van bijstellen en het herzien van doelstellingen. Er

worven inzichten tot de inzet van nieuwe ervaringen te laten zijn,

is geen normatief einddoel en ontwikkeling wordt nooit afgesloten.

ontmoeting werkelijk een kans heeft.

Ontwikkeling is dan niet meer iets dat je als mens overkomt, maar waar je zelf uitdrukkelijk en actief aan deelneemt.

Zichtbaar

Deze opvatting benadrukt dat ontwikkeling bestaat uit het maken

De opdracht van het Brondocument LLB is dat deelnemers hun

van keuzes door het individu in interactie met de sociale omge-

eigen onwikkeling zichtbaar maken. In de aandachtspunten voor

ving. Ontwikkeling is een doorgaand proces van heroriëntatie

het begeleidingproces van een participatieve ontwikkeling zitten

en gaat een leven lang door. In het huidige onderwijs groeien we

aspecten die een rol spelen in de ‘beoordeling’ voor kwalificering:

merkbaar toe naar deze manier van denken over persoonlijke ont-

■ laat een deelnemer zien dat hij zich bewust is van meerdere

wikkeling. 2

opvattingen?

Wederkerigheid tussen de persoon en anderen in zijn omgev

■ is een deelnemer bereid om een ervaring om te zetten in een keuze om anders te denken en anders te handelen? ■ op welke manier worden andere opvattingen gewaardeerd/ benaderd? ■ durft de deelnemer keuzes te maken en deze voor zijn rekening

Dit betekent dat er in elke opleiding aandacht dient te zijn voor de levensbeschouwelijke aspecten van het (samen)leven. In het document ‘Het Leven Leren’ is het inhoudelijk kader hiervan beschreven. Dit document is te vinden op de site van de Besturenraad; www.besturenraad.nl bij mbo/producten downloaden.

te nemen? ■ durft de deelnemer verschillende mogelijkheden de revue te laten passeren en een standpunt in te nemen? ■ waar kom je vandaan, wat heeft je beïnvloed en welke nieuwe

Het inhoudelijk kader is uitgewerkt in kerntaken. Deze kerntaken (8 en 9, hieronder weergegeven) zijn richtinggevend voor het curriculum met betrekking tot levensbeschouwelijke ontwikkeling.

keuze heb je nu gemaakt? ■ wat is de plaats die je een ander gunt in jouw keuze?

Overzicht van de negen kerntaken LLB De zeven kerntaken uit het Brondocument Leren, Loopbaan

Er bestaat geen eindniveau waar de deelnemer aan moet voldoen

en Burgerschap en de twee richtinggevende kerntaken van de

en er zijn geen experts die alles weten. Het gaat om het reflecteren

Federatie (zie tabel volgende pagina).

en daarmee zichtbaar maken van de persoonlijke ontwikkeling.

Visie op levensbeschouwelijke ontwikkeling Begeleiden

Ieder mens zoekt naar zin en betekenis. Dit zoekproces is echter

De docent die begeleider is van het ontwikkelingsproces en die

niet bij iedere leerling/deelnemer gerelateerd aan godsdienstige

optreedt als examinator LLB moet voor ogen houden wat ontwikke-

beleving. Daarom is het goed te kiezen voor het principe learning

ling betekent en wat hij daarin kan betekenen. Het zichtbaar

from religion. Het ‘leren van’ is gericht op actieve betekenisgeving

maken en vastleggen van ontwikkeling vraagt vaardigheden om

door de deelnemers. Reflectie op datgene wat jezelf en de ander

een deelnemer zijn eigen verhaal te laten vertellen en van hem te

beweegt is daarbij belangrijk.

vragen ruimte te laten voor het verhaal van een ander. Reflecteren en bewustmaken van keuzes geeft een deelnemer zicht op zijn

Betekenisgeving

ontwikkeling en daarmee de mogelijkheid om zelfsturend bewuste

Reflecteren kan op verschillende niveaus: de omgeving, het gedrag,

keuzes te maken.

bekwaamheden, overtuigingen, waarden, identiteit (ervaren van persoonlijke eigenheid), betrokkenheid (spiritualiteit, wat beweegt

2. UITGANGSPUNTEN VOOR KWALIFICERING

me? waartoe?). Naast reflectie is ook transparantie van de inspiratie

Als christelijke onderwijsinstelling hebben we in onze samenleving

belangrijk. Zonder daarbij de pretentie te hebben dat één bron

een bijzondere maatschappelijke verantwoordelijkheid om oefen-

daarbij bepalend kan of moet zijn.

plaats én bron te zijn van een gezonde omgang met de pluriforme

Persoonlijke waarden kunnen deelnemers leren ontdekken door

levensbeschouwelijke oriëntaties die onze maatschappij kenmerkt.

reflectie op het eigen levensverhaal, in ontmoeting en dialoog met

Uitgangspunt is dat:

de ander. Daarbij klinken heersende waarden en herkenbare

■ elke deelnemer recht heeft op begeleiding bij zijn of haar

levensbeschouwingen mee.

levensbeschouwelijke ontwikkeling ■ er in iedere opleiding aandacht dient te zijn voor de levensbeschouwelijke dimensies van het bestaan ■ er in het onderwijsprogramma van het (beroeps)onderwijs aan-

In het onderwijsprogramma spelen concrete ervaringen die mensen opdoen en die betekenis kunnen hebben voor een deelnemer een rol. In de verhalen, riten en symbolen in de levensbeschouwe-

dacht dient te zijn voor de relatie tussen zingeving, inspiratie,

lijke en godsdienstige tradities krijgen deze betekenissen soms

beroepsethiek en professioneel handelen.

een andere dimensie.

ing is de kern van het leerproces

Kerntaken

Werkprocessen

Kerntaak 1

1.1 Benoemt leerdoelen voor de eigen ontwikkeling

Benoemt zijn eigen ontwikkeling en gebruikt middelen en

1.2 Inventariseert geschikte manieren van leren

wegen om daarbij passende leerdoelen te bereiken

1.3 Kiest bij de situatie en bij zichzelf passende manieren van leren 1.4 Plant zijn eigen leerproces en voert het uit 1.5 Evalueert de gekozen manier van leren

Kerntaak 2

2.1 Reflecteert op eigen kwaliteiten en motieven

Stuurt de eigen loopbaan

2.2 Onderzoekt welk werk er is en wat bij hem past 2.3 Stuurt de eigen loopbaan en onderneemt acties die daarbij nodig zijn

Kerntaak 3

3.1 Oriënteert zich op onderwerpen waarover politieke besluiten genomen worden

Participeert in het politieke domein, in besluitvorming en

3.2 Vormt een eigen verantwoorde mening en durft hierover in gesprek te gaan

beleidsbeïnvloeding

3.3 Onderneemt acties naar aanleiding van gemaakte keuzen

Kerntaak 4

4.1 Gedraagt zich als verantwoord werknemer bij het uitvoeren van het werk

Functioneert als werknemer in een arbeidsorganisatie

4.2 Maakt gebruik van werknemersrechten 4.3 Stelt zich collegiaal op

Kerntaak 5 Functioneert als kritisch consument

5.1 Oriënteert zich op de consumentenmarkt en houdt rekening met eigen wensen, mogelijkheden, en leefomgeving 5.2 Onderneemt acties om producten en diensten aan te schaffen

Kerntaak 6 Neemt deel in allerlei sociale verbanden en maakt respectvol

6.1 Neemt verantwoordelijkheid in diverse sociale verbanden en leeft in de openbare ruimte

gebruik van de openbare ruimte

6.2 Voert activiteiten uit voor de leefbaarheid van zijn sociale omgeving

Kerntaak 7

7.1 Zoekt informatie over een gezonde leefwijze

Zorgt voor de eigen gezondheid (vitaal burgerschap)

7.2 Beslist op basis van informatie en levenshouding en handelt ernaar 7.3 Onderneemt activiteiten om de gezondheid te bevorderen

Kerntaak 8

8.1 Zoekt de basiservaringen in levensgebeurtenissen en in levensbeschouwelijke tradities

Kan omgaan met de basiservaringen (het eigen verhaal

8.2 Reflecteert aan de hand van de basiservaringen in het (eigen) leven

vertellen)

8.3 Kan aangeven welke waarden en normen belangrijk zijn in zijn leven en in zijn toekomstige werk

Kerntaak 9

9.1 Kan diversiteit herkennen en hanteren

Kan de levensbeschouwelijke dialoog aangaan

9.2 Kan levensbeschouwelijke en morele aspecten in een gesprek herkennen, hanteren

(het verhaal van de ander laten staan zonder het eigen

en waarderen

verhaal te verliezen)

4

Individualisering en flexibilisering dwingen het individu om het vermogen tot zelfsturing te ontwikkelen

Basiservaringen

De reflectiebekwaamheid wordt wel omschreven als het vermogen

Om onze persoonlijke ervaringen beter te leren begrijpen ordenen

gestructureerd terug te blikken op een ervaring teneinde daar

we deze in vijf basiservaringen1.

conclusies uit te trekken voor toekomstig handelen.

1. Eindigheid in of van het bestaan; dingen stoppen, het gaat hierbij om de kwetsbaarheid en beperktheid. 2. Menselijke verantwoordelijkheid en falen; verantwoordelijkheid

Navigatie Deelnemers leven in een wereld waarin ontzettend veel op hen

als lust en last, als taak, plicht of deugd. Dingen die anders

afkomt en hebben regelmatig moeite orde te scheppen in de

gaan dan verwacht, gevoel van falen is gekoppeld aan beelden

‘chaos’ van hun bestaan.

hoe het zou moeten/kunnen. Het gaat hierbij om zaken als

Er gebeurt zoveel, en daar kan op zoveel verschillende manieren

trouw/ontrouw, afspraken, verwachtingen.

betekenis aan gegeven worden. Als docent heb je de unieke

3. Ontvangen van inzicht; plotseling worden dingen je helder, je

gelegenheid en taak deelnemers te begeleiden bij hun persoon-

leert de keerzijde kennen, kwartjes vallen op hun plaats, wat wil

lijke ontwikkeling, in het zoeken naar zin, betekenis en ordening.

je wel/niet, begrip voor een ander, voor jezelf, het geheel zien in

Leren voor het leven, leren aan de hand van ervaringen in het

plaats van een deel.

leven.

4. Kwaad en het lijden; verkering die uitraakt, ruzie met vrienden, problemen met je gezondheid, een dierbare verliezen. 5. Beleving van het goede, van geluk, vrede, welvaart, welzijn en ervaren van zin.

Persoonlijke identiteit wordt steeds meer een zaak van individuele constructie (geïndividualiseerde keuzebiografie). Individualisering en flexibilisering dwingen het individu om het vermogen tot zelfsturing te ontwikkelen. Zelfsturing impliceert zelfreflectie,

De ordening heeft een functie. In veel gebeurtenissen lopen

zelfkennis, zelfcontrole, morele gevoeligheid en wijsheid.

basiservaringen door elkaar heen. Bijvoorbeeld: ervaringen van

Praten, denken, reflecteren over wat ons beweegt, wat we nastre-

eindigheid gaan veelal samen met ervaringen van kwaad en lijden

ven en belangrijk vinden. Ons daarin niet beperken tot innerlijke

en soms met verantwoordelijkheid en falen.

dialoog, maar ten overstaan van anderen en onszelf tot uitdrukking

De ordening helpt om duidelijk te krijgen om welke basiservaring

brengen. Zelfsturing verwijst naar een permanent vermogen tot

het op dat moment gaat, of waarop de deelnemer zich wil con-

zelfbepaling, een competentie die op de flexibiliteit van de eisen

centreren.

van de sociale omgeving is toegesneden.

Zelfbewust

Conclusie

De huidige arbeidsmarkt ziet jonge mensen die hun opleiding

Bij het levensbeschouwelijk leren gaat het om leren omgaan met

afsluiten het liefst als zelfbewuste professionals, die weten wat ze

de vragen die het dagelijks leven aan mensen stelt en deze in

willen, hun eigen koers kunnen uitstippelen en hun hart kunnen

relatie brengen met de levensbeschouwelijke tradities.

leggen in het werk dat ze uitvoeren.

Het leerproces is een ‘ongoing’ proces dat plaatsvindt in een

Ze moeten het werk onder de knie hebben, probleemoplossend

voortdurende interactie tussen de persoon en zijn omgeving.

kunnen handelen, leren van ervaringen en de transfer kunnen

Dit continue proces van interactie brengt aan beide zijden verande-

maken naar nieuwe situaties.

ring teweeg. Wederkerigheid is hierbij de kern van het leerproces.

Zelfregulerende vaardigheden met betrekking tot motivatie,

In het onderwijs gaat het om de aandacht voor de levensbeschou-

emoties en affecties zijn vereist. Het vraagt om ‘metacognities’.

welijke aspecten van het bestaan die in het levensverhaal van mensen van betekenis zijn. Het stimuleren van ontmoeting en

5

1. Deze basiservaringen zijn ontleend aan het werk van dr. H.M. Vroom

dialoog, waarin dat verhaal een plaats kan krijgen, is daarbij

van de Vrije Universiteit van Amsterdam

belangrijk.

Meer informatie Pedagogiek

Voor meer informatie over dit onderwerp kunt u contact opnemen

De volgende (godsdienst)pedagogische noties spelen een rol

met Marianne Beelaerts, adviseur Identiteit MBO en secretaris

bij levensbeschouwelijk leren in het onderwijsprogramma:

van de Federatie Christelijk MBO, [email protected]

a. Bij de levensbeschouwelijke ontwikkeling spelen geloofs-

of 070 348 11 48.

opvattingen van anderen een rol. Een levensbeschouwing is geen persoonlijk eigendom. b. Levensbeschouwelijke ontwikkeling moet gevoed worden

Voor meer informatie over activiteiten en producten, zoals het Kaderdocument, praktische handleidingen, bijeenkomsten en congressen

door ervaringen of door met mensen om te gaan voor wie

kunt u ook terecht op onze website: www.besturenraad.nl onder

geloof betekenis heeft.

mbo.

c. Levensbeschouwelijke leren is een voortdurend proces van betekenisgeving waarbij levensverhalen van mensen

Over de auteur

(ervaringen) en door de traditie gevormde geloofsopvattingen

Kees van Eerten is adviseur Identiteit van de Amarantis Onderwijs-

een rol spelen.

groep.

d. Er dient de principiële bereidheid te zijn eerder verworven inzichten of opvattingen de inzet van nieuwe ervaringen te

Gebruikte literatuur

laten zijn, zodat deze opnieuw een plaats kunnen krijgen

■ Alma, H. (1990/2) Geloofs)ontwikkeling in levensloopperspectief

in het levensverhaal. De communicatie tussen mensen is

■ Lanser, A. Geloven leren. Een theoretisch en empirisch onder-

altijd het voertuig van het leren en dus ook van de levensbeschouwelijke ontwikkeling. e. Elke ontmoeting tussen mensen en opvattingen is een kans om te worden uitgedaagd en door te gaan met de levensbeschouwelijke ontwikkeling; zelfstandig levensbeschouwelijke leren. f. Met de ander en de tradities als referentiekader gaat het om het vinden van een eigen weg in het omgaan met de persoonlijke dynamiek, de (een) traditie(s) en de omgeving.

zoek naar wederkerig geloofsleren ■ Breeuwsma, G. De constructie van de levensloop ■ Breeuwsma, G. (1993) Alles over ontwikkeling. Over de grondslagen van de ontwikkelingspsychologie ■ Het leven leren, Kaderdocument 2 over de levensbeschouwelijke ontwikkeling en beroepsethische vorming van onderwijsdeelnemers in het bve, zie www.besturenraad.nl>mbo>producten downloaden ■ Brondocument Leren, Loopbaan en Burgerschap, te vinden op www.mbo2010.nl

Colofon THEMA is een uitgave van de Besturenraad, de organisatie van het christelijk onderwijs. Losse nummers € 3,–. Eindredactie Grada Huis/Fenna ter Meulen Redactie-adres Postbus 907, 2270 AX Voorburg, T 070 348 11 48, F 070 382 12 01, E [email protected] Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Druk Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel, © Besturenraad 2008

6