TRENDS
IN
BEDRIJFSWETENSCHAPPELIJK
ONDERWIJS
●
SPECIAL
MARKETINGONDERWIJS EN INFORMATIE- EN COMMUNICATIETECHNOLOGIE MULTIMEDIA EN GROUPWARE Prof.dr. R.S.J. Tuninga, Drs. K.J. Gelderman, Drs. E. Verwaal en Drs. B.J. Albronda*
S A M E N V A T T I N G
In dit artikel laten wij zien dat het gebruik van multimediacasussen en groupware verschillende mogelijkheden uit een palet aan mogelijkheden zijn die in overweging moeten worden genomen bij het herontwerp van het
bedrijfskundeleerproces. Twee voorbeelden van verschillende toepassingen van informatie- en communicatietechnologie (ICT) in het bedrijfskundeonderwijs worden hier besproken.
* Prof.dr. R.S.J. Tuninga is verbonden aan de Universiteit Nyenrode. Drs. K.J. Gelderman,
1 nr. 2000 72,
In een recent artikel van Tuninga (1999) wordt aangegeven dat voor het herontwerp van het bedrijfskundeonderwijs minimaal 36 verschillende vormen van onderwijs mogelijk zijn. Dit palet aan mogelijkheden is gebaseerd op verschillende onderwijsmodellen, media en onderwijsdoelen. In dit artikel worden van twee van deze verschillende vormen innovatieve voorbeelden besproken. In beide gevallen speelt ICT een belang-
De karakteristieken van verschillende onderwijsmodellen kunnen het best begrepen worden door ze met elkaar te vergelijken. Bij afstandsonderwijs wordt het potentieel voor zelfstudie gemaximaliseerd door de condities te optimaliseren die zelfstudie mogelijk maken. Alle basiselementen van het leerproces moeten worden geïdentificeerd en worden verwerkt in het ontwerp en de ontwikkeling van onderwijsmaterialen en de onderwijsinfrastructuur. Bij traditioneel onderwijs is de docent het centrale element in het leerproces. Het overbrengen van kennis wordt geïnitieerd door de docent die daarbij verschillende onderwijsmaterialen kan gebruiken. Afstandsonderwijs probeert het initiatief en de onafhankelijkheid van de student te maximaliseren. Nieuwe interactieve en collaboratietechnologieën maken het nu mogelijk te verschuiven van docentgericht naar teamgericht leren. Bovendien zijn de doelstellin-
jaargang
Inleiding
rijke rol. Het eerste voorbeeld, een multimediacasus, is een voorbeeld van individueel, competentiegericht onderwijs. Het tweede voorbeeld laat de toepassing van ICT binnen teamgericht, competentiegericht onderwijs zien.
Bedrijfskunde,
Het eerste voorbeeld laat zien hoe informatietechnologie kan worden gebruikt om individueel competentiegericht onderwijs aan te bieden. De casus Paradise Parks is een multimediacasus op cd-rom en fungeert als een elektronische stage, een gecombineerde werk-leerervaring. Het tweede voorbeeld laat zien hoe communicatietechnologie kan worden ingezet om studenten over grote afstanden te laten samenwerken aan casussen. Het tweede voorbeeld is gebaseerd op het gebruik van groupware in een cursus internationale marketing.
Drs. E. Verwaal en Drs. B.J. Albronda zijn allen verbonden aan de Open Universiteit Nederland te Heerlen.
39
SPECIAL
●
TRENDS
IN
BEDRIJFSWETENSCHAPPELIJK
gen van het leren, namelijk de overbrenging van informatie, verschoven naar het verkrijgen van vaardigheden en competenties.
De multimediacasus Paradise Parks
Bedrijfskunde,
jaargang
72,
2000
nr.
1
Paradise Parks is een voorbeeld van individueel, competentiegericht onderwijs. Onderzoek (Herz & Merz, 1998; StGermain & Laveault, 1997) heeft uitgewezen dat competenties slechts dan worden verworven als de student taken moet uitvoeren en problemen moet oplossen in een leeromgeving die de dagelijkse werkelijkheid zo dicht mogelijk benadert. Alleen dan is het mogelijk om theorie effectief toe te passen in pasklare oplossingen in de professionele praktijk. Problemen en vraagstukken doen zich in de dagelijkse werkelijkheid evenwel zelden gestructureerd voor, maar worden veeleer als rommelig en onoverzichtelijk ervaren. Paradise Parks is ook vanuit deze visie ontwikkeld. Het biedt studenten een realistische leeromgeving waarin zij volop de kans krijgen om zich te bewijzen als assistent-marketingmanager in een grote organisatie. Het uiteindelijke doel is het aanleren van vaardigheden en competenties waarmee de student de problemen van de professionele marketingpraktijk kan benaderen. Er is veel aandacht besteed aan het realiteitsgehalte van de interactieve casus. Onderzoek van onder meer Peters c.s. (1998) toont aan dat de validiteit van games en simulaties sterk afhankelijk is van de mate waarin deskundigen uit de praktijk bij het ontwerpen worden betrokken. Bij het ontwerpen en ontwikkelen van Paradise Parks is nauw samengewerkt met de marketingexperts van Gran Dorado, één van Nederlands grootste bungalowparken. Zij gaven voortdurend commentaar op de tussentijdse resultaten en vorderingen. Gran Dorado heeft in aanzienlijke mate bijgedragen aan het realiteitsgehalte van de simulatie, met name door: – het verstrekken van een groot aantal (kwalitatieve en kwantitatieve) gegevens die, uit concurrentieoverwegingen, voor de casus een transformatie hebben ondergaan; – het toetsen van scenario’s aan de praktijk; – het beoordelen van de marketingopdrachten; – het beoordelen van de effectiviteit van beslissingen onder verschillende omstandigheden; – het formuleren van de feedback die marketingassistenten kunnen verwachten in de praktijk. Andere elementen die overeenkomen met Gran Dorado zijn de alledaagse hectiek en dynamiek van een marketingafdeling en de klassieke tegenstelling tussen ‘marketing’ en ‘sales’. Ook op een andere manier is gewerkt aan het realiteitsgehalte van de casus. In samenwerking met de Stichting
40
ONDERWIJS
Economisch Onderzoek (SEO) zijn relevante onderdelen van de toeristische industrie gesimuleerd met een subset van het SEO-Toermodel. Daartoe werden in gesprekken met de marketingprofessionals de relevante parameters geselecteerd en afgezet tegen de casus. Vervolgens is door SEO een reken- en beslismodel ontworpen en gerealiseerd dat in het cd-rom-programma is opgenomen. Een deel van dit model openbaart zich aan de student als een Marketing Informatie Systeem (MIS). De moeilijkste vraagstukken die zich voordeden bij de ontwikkeling van het programma waren: – Hoeveel realisme is nodig voor een zinvolle context? – Welke gegevens zijn in welke mate nodig voor het programma? – Hoe moeten alle verkregen gegevens worden geanalyseerd, geïnterpreteerd en vervolgens geïncorporeerd in de simulatie? Bij de ontwikkeling van de interface van Paradise Parks is gekozen voor de zogenoemde ‘ruimtemetafoor’. Dit houdt in dat de leeromgeving zich uitstrekt over verschillende ruimten of vertrekken binnen het hoofdkantoor van Paradise Parks en zelfs binnen één van de drie parken. De student kan in elk van deze locaties verschillende activiteiten uitvoeren of specifieke informatie verkrijgen. De meeste activiteiten verricht de student in zijn kantoor. Door op een ‘deuricoon’ te klikken kan de student tussen de verschillende vertrekken navigeren. Hij kan zich zo nodig oriënteren met behulp van een plattegrond. Tussen de verschillende icoontjes die de student op het scherm aantreft, is er één met een bijzondere functie: de klok. Alle gebeurtenissen die zich in de casestudie voordoen - met inbegrip van de opdrachten die de student uit moet voeren - zijn onderworpen aan het regime van de tijd. Het tempo waarin het programma zich afwikkelt is met behulp van de klok te variëren, en zelfs tijdelijk stil te zetten. In het laatste geval tikt de ‘echte’ tijd door, zodat de student ervaart wat het is om over te moeten werken. Het gebruik van multimedia is bewust sober gehouden. Zo ondersteunen audiovisuele elementen de communicatie met virtuele collega’s, en worden schermteksten gebruikt voor instructie. Bij de cd-rom horen een schriftelijke handleiding en verschillende documenten, zoals het oude marketingplan en een uitgebreide evaluatie van de laatste reclamecampagne. De marketingmanager is de belangrijkste digitale vraagbaak en geeft de meeste opdrachten. Zo geeft deze een rondleiding door het hoofdkantoor, introduceert de student bij de secretaresse, de verkoopmanager en de operations manager die marketing en verkoop coördineert. Zeker in het begin is de marketingmanager beschikbaar voor hulp, later steeds minder, zoals ook in de praktijk mag worden verwacht. De steun van de marketingmanager gaat uiteraard nooit zover dat hij de problemen
BEDRIJFSWETENSCHAPPELIJK
Wanneer studenten Paradise Parks hebben afgerond, dan hebben zij terdege kennis gemaakt en geoefend met marketingpraktijkproblemen en hebben zij zich de volgende mar-
SPECIAL
ketingvaardigheden eigen kunnen maken. – Het analyseren van een specifieke markt, doelgroepen en concurrenten. – Het maken en implementeren van een marketingplan. – Het hanteren van marktinstrumenten en het toepassen van een marketingmix. – Het omgaan met grote hoeveelheden data. – Het analyseren en interpreteren van marktgegevens. – Het werken met een MIS en een MDSS. – Het gebruiken van verschillende marketingconcepten en -technieken om complexe marketingproblemen op te lossen. Daarnaast heeft de student de volgende algemene vaardigheden opgedaan. – Presteren onder druk. – Omgaan met kritiek. – Samenwerken met interne en externe belangengroepen. – Oplossen van conflicten.
Aan het einde van de interactieve casus volgt een beoordeling door de operations manager. Deze vertelt wat goed ging en wat beter kon, en beoordeelt de zelfstandigheid en de vasthoudendheid van de student, afgemeten naar de manier waarop de student de twaalf grote opdrachten heeft uitgevoerd. Timing is ook belangrijk, marketingprofessionals reageren alert en adequaat op gebeurtenissen en veranderingen, ondanks een dynamische, stressvolle omgeving. Studenten leren inzien dat er meer methoden zijn om hetzelfde probleem op te lossen.
nr.
Feedback is een belangrijk onderdeel van Paradise Parks, aangezien het gestalte geeft aan de diverse leermomenten in de simulatie. Soms genereert het programma onverwacht en automatisch feedback. Op vervelende momenten kan het werk van de marketingassistent onderhevig zijn aan kritiek en commentaar. Ook krijgt de student van de marketingmanager op vaste momenten feedback over de onderhanden opdrachten. Deze feedback wordt, naarmate de student vordert, minder: de marketingassistent moet op eigen benen staan. Daarnaast zijn er ook andere medewerkers die ongevraagd hun mening geven en reageren op voorstellen of beslissingen. Soms moet de assistent zo verstandig zijn om zelf om commentaar te vragen. De antwoorden komen ook niet altijd keurig op tijd binnen in een verwacht format. Kortom, ook hier wordt de praktijk benaderd en leert de student omgaan met onzekerheden.
1
Ten slotte heeft de student kennis gemaakt met: – methoden en technieken die door marketingprofessionals worden toegepast in de toeristische industrie; – de praktijk van marketingmanagement; – de verschillen tussen marketingtheorie en -praktijk.
2000
De student kan en moet gebruikmaken van diverse hulpmiddelen in het eigen elektronische kantoor: het Marketing Informatie Systeem (MIS), het Marketing Decision Support Systeem (MDSS), interne en externe databestanden, de telefoon, een helpbutton, post en e-mail. Uiterst belangrijk is het MIS, waarachter een complex rekenmodel schuilgaat en waarmee de inzet van de verschillende marketinginstrumenten kan worden gesimuleerd, het zogenoemde MDSS. Bij het werken aan de casus ontdekt de student dat vele problemen waarmee hij wordt geconfronteerd, geen duidelijke structuur hebben en dat veel processen geen lineair verloop kennen. Zo zal hij merken dat nieuwe informatie binnenkomt, terwijl hij al bezig was met de uitwerking van een oplossing. Tussendoor doen zich onverwachte gebeurtenissen voor die om een acute oplossing vragen. Uiteenlopende strategische vragen blijken gaandeweg nauw met elkaar verbonden te zijn. Er zijn ‘zwakke signalen’, zoals een onduidelijk telefoontje, een schijnbaar onbeduidend mailbericht of een zeurderige klacht, waarmee hij in de wandelgangen wordt geconfronteerd. Het kan belangrijk zijn; signalen negeren of informatiebronnen niet raadplegen kunnen tot grote problemen leiden. De marketingassistent moet alert blijven en ook kunnen omgaan met minder duidelijke informatie.
●
72,
van de assistent oplost. Aan het einde van de oriëntatieperiode en tijdens het eerste casestudiejaar wordt de student voor een aantal uiteenlopende problemen geplaatst. Eén van de eerste en belangrijkste opdrachten is het becommentariëren van een marketingplan, uiteraard gebaseerd op een gedegen analyse van alle beschikbare informatie én op basis van theoretische marketingkennis. Andere taken hebben betrekking op het uitwerken van de prijzenmatrix, het voorbereiden van de voorjaarscampagne. Ook zijn er opdrachten op het gebied van yield management en turnover and market analysis. Naarmate een student vordert in de casus, neemt de complexiteit van de opdrachten toe. Tegelijkertijd wordt het steeds moeilijker om gebruik te maken van de hulp van de marketingmanager. De marketingassistent moet leren op eigen benen te staan. Sommige opdrachten worden ruim van tevoren aangekondigd, andere steken onverwacht de kop op. De opdrachten zijn niet altijd even netjes geformuleerd en gestructureerd. In de loop van de case wordt dit alleen nog maar erger. Ook zijn er noodgevallen die acute aandacht en actie vragen. De student krijgt in toenemende mate te maken met verschuivende en conflicterende deadlines, en zal zich genoodzaakt zien prioriteiten te stellen. Voor deze opzet is bewust gekozen voor een hoog realiteitsgehalte. Dit wordt nog versterkt door kritiek die gevraagd en ongevraagd door zijn omgeving wordt geleverd. De student leert zo onder druk te presteren.
ONDERWIJS
jaargang
IN
Bedrijfskunde,
TRENDS
41
SPECIAL
●
TRENDS
IN
BEDRIJFSWETENSCHAPPELIJK
Criteria zijn lang niet altijd helder en in algemene termen vervat, conform de werkelijkheid. De eindbeoordeling kan variëren van ‘oneervol ontslag’ tot ‘promotie’ en diverse varianten daartussen. De eindbeoordeling van de casestudie is ook als print beschikbaar. Deze evaluatie moet de student voorleggen aan de examinator. Het unieke karakter van de interactieve casestudie Paradise Parks ligt met name in het leren van marketingvaardigheden in een flexibele, interactieve leeromgeving die studenten in staat stelt om te studeren in eigen tempo, op het tijdstip en de plaats die hen het beste uitkomt. De eerste ervaringen met Paradise Parks wijzen uit dat studenten enthousiast zijn over deze innovatieve manier van leren. Zij beschouwen het als een uiterst leerzame en realistische ervaring.
Groupware en de cursus Internationale Marketing
Bedrijfskunde,
jaargang
72,
2000
nr.
1
Het tweede voorbeeld van ICT-toepassingen in het marketingonderwijs is de cursus Internationale Marketing. Het toenemende belang van competenties om in een internationale omgeving te werken is groot en de concurrentie verandert zo fundamenteel dat de mogelijkheden om te overleven met een zuiver binnenlandse strategie zeer beperkt worden (Phillips, Doole & Lowe, 1994). Er moet duidelijk iets worden gedaan om de kloof tussen curricula van business schools en de noodzakelijke competenties in internationale markten te dichten.
42
De cursus Internationale Marketing wordt aangeboden aan studenten die zich specialiseren in internationale bedrijfskunde. Studenten moeten vaardig zijn in het Engels, omdat het cursusmateriaal en de communicatie in het Engels zijn. Als gevolg hiervan verbetert de cursus de vaardigheden in de taal van het internationale bedrijfsleven. In deze cursus is iedere student lid van een team dat bestaat uit drie of vier studenten. Ten minste twee studenten zijn gelokaliseerd in twee verschillende landen. Ieder team is verantwoordelijk voor het uitwerken van een aantal casegerelateerde opdrachten. Studenten krijgen dus niet alleen internationale ervaring als gevolg van het uitwerken van een internationale marketingcase, maar ook omdat verschillende nationaliteiten vertegenwoordigd zijn in iedere groep. De studenten worden geconfronteerd met verschillende gezichtspunten die een gevolg zijn van de verschillende culturele achtergronden. De verschillende vormen van communicatie worden aangeboden door verschillende typen conferentiedatabases en de Lotus Notes mailfaciliteit. De twee belangrijkste typen conferentiedatabases voor de student in de internationale-marketingcursus zijn:
ONDERWIJS
1. General Course Conference (de virtuele collegezaal); 2. Team Conference (de database voor groepsdiscussies). De General Course Conference-database bevat het algemene cursusnieuws zoals de cursussyllabus, informatie over de planning van de cursus, de casus en andere opdrachten en instructies voor het uitvoeren van de opdrachten. De database is ingedeeld in de volgende vijf onderdelen. 1. Course Introduction – Welcome – Set-Up – Examine Procedure – Tutor 2. Course Information – Update Material – Extra Information 3. General Course Discussion 4. Case Study 5. Frequently Asked Questions (FAQ’s) Het introductiesegment van de cursus is toegankelijk voor alle studenten en de docent. De studenten kunnen alleen dit onderdeel lezen en zijn dus niet in staat veranderingen in dit gedeelte van de database aan te brengen. Studenten kunnen wel vragen stellen over de informatie die de database bevat. Hiervoor hoeft de student alleen maar een vraag in te typen. Het systeem is zo ontworpen dat de docent weet waar de student werkte in de database toen de vraag werd gesteld. Deze informatie kan bijvoorbeeld worden gebruikt om de informatievoorziening in de toekomst te verbeteren. Deel 2 van de database is ontworpen met als doel de studenten te voorzien van bijgewerkt of additioneel cursusmateriaal. In de cursus wordt aanvullende informatie voor de casus gegeven, bijvoorbeeld informatie over concurrentie en nieuwe ontwikkelingen in de bedrijfstak. Het onderdeel General Course Discussion (onderdeel 3) van de database ondersteunt algemene groepsdiscussies met betrekking tot het elektronische en het geschreven cursusmateriaal. De discussies worden vastgelegd in de database en kunnen van tijd tot tijd worden geëvalueerd vanuit verschillende perspectieven. Omdat deze discussies onafhankelijk zijn van tijd is het mogelijk voor studenten in verschillende tijdzones volledig te participeren. Bovendien kan de student na een tijdelijke absentie eenvoudig de discussie volgen op een later moment. Dit is niet mogelijk in een traditionele context. Bovendien worden de discussies vaak aangevuld met direct toegankelijke websites. Deze vorm van verwijzing is niet eenvoudig te realiseren in een traditionele collegezaal. Het casussegment van de database bestaat uit twee secties: – de casus; – de casusopdrachten, met de op een later tijdstip uitgewerkte antwoorden.
BEDRIJFSWETENSCHAPPELIJK
De cursus Internationale Marketing die wordt beschreven in dit artikel minimaliseert de noodzakelijke tijd en kosten van studenten. Het laat de voordelen van ICT aan besluitvorming en communicatie zien. De internationale marketingcursus die onderdeel is van het Euro*MBA (een internationaal bedrijfskundeprogramma dat een combinatie is van modern afstands- en contactonderwijs) biedt de integratie van technologie (vaardigheden) en kennis op het gebied van internationale marketing. Er zijn drie potentiële voordelen van groupware voor internationaal marketingonderwijs. Ten eerste kunnen studenten en staf van verschillende landen bij elkaar worden gebracht. Dit stelt hen in staat cross-culturele communicatievaardigheden te ontwikkelen die een attitudeverandering kunnen ondersteunen. De strategische diversiteit van de interna-
tionale marketingomgeving vereist dat bij het proces van besluitvorming gebruik wordt gemaakt van meervoudige en soms tegenstrijdige mentale mappen. Dit kan alleen worden bereikt door teams die bestaan uit mensen uit verschillende achtergronden met verschillende belevingen van leven en werk. Dit kan de responstijd verminderen en de kans vergroten op de juiste respons, als ondernemingen worden geconfronteerd met de complexe internationale marketingomgeving. In de literatuur is veel gediscussieerd of text based computernetworks in staat zijn interpersonele interacties en groepsontwikkeling te ondersteunen. De empirische resultaten van het onderzoek van McDonald en Gibson (1998) laten zien dat, wanneer communicatie en interactie worden doorgegeven door computers, dit een niet te onderscheiden effect heeft op interpersonele interactie en groepsontwikkeling. We kunnen dus concluderen dat een textbased computernetwerk een redelijk alternatief is voor de traditionele collegezaal. Een tweede potentieel voordeel is dat studenten de mogelijkheden en problemen van het gebruik van ICT leren kennen wat essentieel kan zijn voor het ontwikkelen van concurrentievoordeel in internationale markten (Bell et al., 1997; Monye, 1995).
1
Ten slotte maken kostenreducties en de mogelijkheid om vanuit huis of kantoor te werken deze programma’s bereikbaar voor velen. Daarom concluderen wij dat onderwijs met groupware een belangrijk instrument is om te voldoen aan de huidige en toekomstige behoefte van internationaal marketingonderwijs.
Conclusies De multimediacasus Paradise Parks voegt een nieuwe dimensie toe aan onderwijs waar het gaat om vaardigheden en competenties. Daarnaast is Paradise Parks een waardevolle aanvulling op de traditionele methode van kennisoverdracht: docenten beschikken met het programma over een maatwerkoefening die iedere student in eigen tempo kan doorlopen, zonder dat het tempo van een groep als geheel erdoor wordt beïnvloed. De internationale-marketingcursus toont aan dat het mogelijk is groupware te gebruiken in het bedrijfskundeonderwijs. De opdrachten die de studenten moeten uitvoeren in deze cursus zijn gelijkwaardig aan opdrachten uitgevoerd in traditionele collegezalen bij andere universiteiten. De cross-culturele communicatie voegt een nieuwe dimensie toe die resulteert in een echte internationale discussie van casussen en samenwerking in internationale projecten. Interactie is mogelijk ongeacht de locatie van de docenten en studenten als notebookcomputers kunnen worden gebruikt. Het feit dat communicatie en interactie worden door-
nr.
Een manier om internationaal bedrijfskundeonderwijs te verbeteren is een universitaire studie in een ander land. Johnson en Mader (1992) onderzochten dit als instrument om een marketingcursus te internationaliseren. Hoewel dit alternatief aantrekkelijk is, zijn de mogelijkheden beperkt door kosten en tijd die ermee gepaard gaan. De transformatie van binnenlandse strategieën naar internationale strategieën moet worden uitgevoerd door de huidige senior en middenniveau managers. Verantwoordelijkheden ten aanzien van werk en familie beperken echter langdurig verblijf in het buitenland. Daarnaast zijn tijdbeperkingen bijzonder belangrijk voor deze managers. Daarom concluderen wij dat universitaire studie in het buitenland niet de enige manier kan zijn om in de nieuwe behoefte aan internationale-marketingonderwijs te voorzien.
SPECIAL
2000
De communicatie tussen de teamleden onderling en de docent verloopt met behulp van de Team Conference-database. In deze database werken de teamleden aan groepsopdrachten, voordat deze worden voorgelegd aan de docent. Daarnaast is het mogelijk om te communiceren tussen leden van de klas met behulp van e-mailfaciliteiten binnen Lotus Notes. De mailbox wordt gebruikt voor dit type communicatie.
●
72,
De studenten krijgen niet alleen terugkoppeling over hun eigen uitwerkingen, maar onderzoeken ook de uitwerkingen van de andere teams. Gegeven de internationale opbouw van de teams zullen de antwoorden ook een multicultureel perspectief bevatten. In een traditionele collegezaal zou dit alleen mogelijk zijn als een groot percentage van de studenten bestaat uit buitenlandse studenten. Bij onderwijs aan top- en middle managers is dit moeilijk te realiseren. Deel 5 van de database (FAQ’s en antwoorden) wordt gecreëerd door de docent en omvat de inhoud en het proces van de cursus, gebaseerd op de meest voorkomende vragen van studenten.
ONDERWIJS
jaargang
IN
Bedrijfskunde,
TRENDS
43
SPECIAL
●
TRENDS
IN
BEDRIJFSWETENSCHAPPELIJK
gegeven door computers hoeft geen nadelig effect te hebben op interpersonele interacties en groepsontwikkeling. De totale tijd die besteed wordt door de docent is vergelijkbaar met de tijd die nodig is in een traditionele collegezaal. Een nadeel is wel dat door elektronische communicatie studenten een snelle reactie van de docent verwachten, zodat frequente controle van berichten van studenten noodzakelijk is. Het gebruik van elektronische communicatiemiddelen voegt een belangrijke vaardigheid toe. Maar de verkrijging van deze vaardigheden vereist een gebruiksvriendelijke omgeving en voldoende ondersteuning. In de digitale economie zijn deze vaardigheden steeds belangrijker, niet alleen voor multinationale ondernemingen maar ook voor kleine en middelgrote ondernemingen, omdat alle ondernemingen een wereldwijde aanwezigheid kunnen hebben (en velen moeten hebben) in de virtuele wereld.
Literatuur Bell, J., D. Dermick, P. Ibbotson, S. Karajan & V. Wood, ‘Marketing education without borders: exploiting the new information technologies’, Journal of Marketing Management, 13, p. 615-624, 1997. Herz, B. & W. Merz, ‘Experiential learning and the effectiveness of economic simulation games’, Simulation and Gaming, 29(2), p. 238-250, 1998. Johnson, D.M. & D.D. Mader, ‘Internationalizing your marketing course: the foreign study tour alternative’, Journal of Marketing Education, Summer, p. 26-33, 1992. McDonald, J. & C.C. Gibson, ‘Interpersonal dynamics and group development in computer conferencing’, The American Journal of Distance Learning, 12(1), p. 7-25, 1998.
Bedrijfskunde,
jaargang
72,
2000
nr.
1
Phillips, C., L. Doole & R. Lowe, International marketing strategy: analysis, develop-
44
ment and implementation, Routledge, London 1994. St-Germain, M. & D. Laveault, ‘Factors of success of simulation and games: a systemic approach to the evaluation of an organization’s impact on the user’, Simulation and Gaming, 28(3), p. 317-336, 1997. Thanopoulos, J. & I.R. Vernon, ‘International business education in the AACSB schools’, Journal of International Business Studies, Spring, p. 91-98, 1987. Tuninga, R.S.J., ‘Innovatie in bedrijfskundeonderwijs: implicaties van de virtuele (r)evolutie voor het hoger onderwijs’, Bedrijfskunde, 71(4), p. 59-72, 1999.
ONDERWIJS
