Malta en Gozo: Oligoceen en Mioceen op een mediterrane eilandengroep
door Dr. J . F . Geys en J . Beeusaert
Inleiding H e t w e i n i g u i t g e s t r e k t e e n afgelegen M a l t a b e h o o r t t o t d i e groep Europese landen, die in kringen van amateur-paleontologen w e l l i c h t minder goed bekend zijn. Malta, dat in 1 9 7 4 e e n o n a f h a n k e l i j k e r e p u b l i e k w e r d , ligt 1 0 0 k m t e n zuiden van Sicilië en 3 0 0 k m ten oosten van T u n e s i ë . H e t land bestaat u i t twee grotere en drie kleine eilanden. D e twee grootste, Malta en G o z o , meten respectievelijk slechts 2 8 x 1 4 k m e n 1 4 x 7 k m . M e t z i j n t o t a l e o p p e r v l a k t e v a n a m p e r 3 1 6 k m is d e r e p u b l i e k M a l t a g r o t e r d a n L i e c h t e n s t e i n , maar k l e i n e r d a n A n d o r r a . Z e is ongeveer e v e n g r o o t als Z u i d - B e v e l a n d . . . D e b e v o l k i n g s d i c h t h e i d v a n M a l t a is e c h t e r é é n v a n d e h o o g s t e n ter wereld. D e helft van de 3 2 6 . 0 0 0 inwoners w o n e n in en 2
Reqqa Point ^wieni Bay T T h a r il - Q a
r o n d de h o o f d s t a d , V a l l e t t a , in het oostelijk deel van Malta. D e b o d e m is o v e r h e t a l g e m e e n r o t s i g . V r u c h t b a a r a k k e r land k o m t slechts v o o r in enkele valleien en w o r d t , d o o r m i d d e l v a n t e r r a s s e n , b e s c h e r m d tegen erosie (afb. 1).
Het geologisch kader en de struktuur M i d d e n i n h e t sterk g e t o u r m e n t e e r d e b e k k e n v a n d e M i d d e l l a n d s e Z e e ligt M a l t a i n e e n stabiele s t r e e k , o p h e t zgn. Pelagische B l o k . Het Pelagisch B l o k strekt z i c h u i t van het z u i d e l i j k deel van Sicilië (Ragusa), over M a l t a , t o t oostelijk T u n e s i ë en noordelijk Libië. Het sluit zuidwaarts aan bij d e A f r i k a a n s e s c h o l . D e d i e p e o n d e r g r o n d v a n h e t
Topografie van de republiek Malta. Kruisjes: stratotypen; bolletjes: kerkdorpen en steden;puntjes: andere toponiemen, gebruikt in de tekst.
enqmsa ll-Mara
41
Afb. 1. Typisch landschap met terrassen, nabij Gozo.
Xlendi,
Afb. 2. Onderlinge ligging van de schollen gedurende het Midden-Mioceen. De vektoren geven de post-Miocene beweging weer van Toulon (T), Rome (R), Nuoro (N) en Palermo (P) waarbij de Afrikaanse schol als roerloos werd beschouwd, (naar Hsu). f
P e l a g i s c h B l o k is s l e c h t b e k e n d . In z u i d e l i j k T u n e s i ë e n noordelijk Tripolitanië werd wel Paleozoicum aangeboord. O p M a l t a e c h t e r r e i k t d e d i e p s t e b o r i n g ( ± 3 0 0 0 m te N a x x a r ) , slechts t o t i n g e s t e e n t e n v a n K r i j t - o u d e r d o m . O v e r d i e p e r e e n o u d e r e lagen o p M a l t a w e e t m e n niets. T e n gevolge v a n d e b e w e g i n g v a n de s c h o l l e n w e r d het Pelagisch B l o k gedurende het M i o c e e n g e b r o k e n . Bovendien kende het b l o k een dalende beweging, die in verband kan gebracht w o r d e n met de mariene Oligo-Miocene afzettingen o p Malta. D e ligging v a n M a l t a o p d i t r i g i d e b l o k , nabij d e n o o r d r a n d van d e A f r i k a a n s e s c h o l , v e r k l a a r t h o e h e t k o m t d a t o p d e z e e i l a n d e n geen n o e m e n s w a a r d i g e p l o o i i n g e n v o o r k o men. Het onderlinge botsen van de Afrikaanse schol met d e veel k l e i n e r e K a b y l i ë - C a l a b r i ë - s c h o l e n i n d i r e c t o o k met de Italo-Dinarische schol, veroorzaakte een netwerk van b r e u k e n , die t o t in het Pleistoceen aktief bleven. Aardbevingen in historische tijden wijzen erop dat die a k t i v i t e i t n o g steeds v o o r t d u u r t . G e e n w o n d e r d a t d e z e , z o j o n g e t e k t o n i s c h e b e w e g i n g e n h e t reliëf o p M a l t a zeer sterk b e ï n v l o e d h e b b e n . In a f b . 2 w o r d t d e ligging v a n d e s c h o l l e n i n h e t c e n t r a l e gedeelte v a n d e M i d d e l l a n d s e Z e e gedurende het M i o c e e n weergegeven. Uit afb. 3 blijkt duidelijk hoe, vooral in het noordwestelijke d e e l v a n h e t e i l a n d M a l t a , o o s t - w e s t g e r i c h t b r e u k e n een o p e e n v o l g i n g v a n h o r s t e n e n s l e n k e n v o r m e n . D e slenkzones vormen diepe, vruchtbare valleien. M e t de h o r s t e n k o m e n k a l e , b a r r e h e u v e l r u g g e n o v e r e e n (afb. 4 ) . De belangrijkste van deze groep breuken deelt het eiland M a l t a i n t w e e ë n : d e V i c t o r i a L i n e s B r e u k . M e t haar 2 0 0 m s p r o n g h o o g t e v o r m t z e een o p v a l l e n d e s t e i l r a n d , d w a r s over h e t e i l a n d (afb. 5 ) . T e n z u i d e n v a n d e V i c t o r i a L i n e s B r e u k is d e t e k t o n i e k v a n m i n d e r g r o o t b e l a n g . D a t d e e l van h e t e i l a n d heeft h e t k a r a k t e r v a n een vrij v l a k t a f e l l a n d , d a t z a c h t a f h e l t naar h e t n o o r d o o s t e n .
42
Gea, v o l . 15, nr. 2
Afb. 3. Sterk vereenvoudigde tektonische kaart van de Maltese archipel. Belangrijke breuken werden vol getekend; minder belangrijke gestippeld. Gearceerde delen zijn slenkzones. VLB: Victoria Lines Breuk; MB: Maghlak Breuk.
Afb. 4. De Mellieha Horst en het dorp Mellieha, gezien vanaf de Marfa Horst (voorgrond), aan de overkant van de slenkzone van Mellieha Bay.
Een m i n d e r o p v a l l e n d e g r o e p b r e u k e n , m e t een n o o r d w e s t - z u i d o o s t o r i ë n t a t i e , v o r m t een h o e k m e t d e eerstgen o e m d e g r o e p . V a n d e z e t w e e d e g r o e p is d e M a g h l a k Breuk de belangrijkste. Z e l o o p t vrijwel evenwijdig m e t een d e e l v a n d e z u i d k u s t v a n M a l t a . H a a r s p r o n g h o o g t e van r u i m 2 4 0 m is v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r d e o m l a a g g e z a k te s c h o l B o v e n s t e K o r a a l k a l k s t e e n , d i e v o o r k o m t i n een k l e i n g e b i e d r o n d o m M a g h l a k e n o p h e t eilandje F i l f l a . Het e i l a n d G o z o is veel e e n v o u d i g e r v a n s t r u k t u u r d a n M a l t a . E r k o m e n vele, m a a r k l e i n e r e b r e u k e n v o o r . D e a l g e m e n e h e l l i n g v a n d e lagen is naar h e t n o o r d o o s t e n gericht.
De s t r a t i g r a f i e v a n d e M a l t e s e a f z e t t i n g e n is zeer e e n v o u d i g , m a a r b i j n a alle a f z e t t i n g e n b e v a t t e n een r i j k e e n i n t e r e s s a n t e fossiele f a u n a . E e n o v e r z i c h t w o r d t gegeven i n afb. 6. A f g e z i e n v a n d e B l a u w e K l e i e n h e t vrij o n b e l a n g r i j k e G r o e n z a n d , zijn het bijna allemaal kalksteen-formaties. W e zullen deze formaties nu achtereenvolgens bespreken.
Afb. 5. De steilrand van de Victoria Lines Breuk, ten westen van Mosta, gezien vanuit de lucht.
43
| Gebet
Imbark
Kst
^
ME55INIAAN
< —
Pitkal
<
Kst.
< or o
~~
. • Mtarfa biostroom —
^
• /^GNajn ^Snubei
—^-
GG
d
——npnFM7AMn UKUCNZ.ANU
BLAUWE
Bovenste
£ > o
.... Z
HELVETIAAN
KLEI
Globigerma
Kst
^
-
Middelste
TORTONIAAN
— — • ~ i—
Globigerma
MIOCEEN
Tal
C2..
BURDIGALIAAN
Kst. Cl
11 M a r a Xlendi
Globigerina
Kst.
Kst
AQUITANIAAN
.. _
.._
co ^ _i
Kst.
* < < -
Attard
o *
Kst
CHATTIAAN
LU
OLIGOCEEN
Onderste
CO -
Maghlak
Kst.
De K a l k s t e e n v a n M a g h l a k is v o o r een g r o o t gedeelte o p g e b o u w d uit foraminiferen. Deze kalksteen werd afgezet i n een o n d i e p e , rustige lagune. M a c r o f o s s i e l e n z i j n t a m e l i j k z e l d z a a m in d e z e a f z e t t i n g . D e K a l k s t e e n van M a g W a k is d e o u d s t e f o r m a t i e d i e d a g z o o m t o p d e M a l t e s e e i l a n d e n . Z e is o n t s l o t e n i n het v r i j w e l o n t o e g a n k e l i j k e k u s t k l i f v a n Magh-lak, o p de z u i d k u s t v a n M a l t a . E e n m a r i e n s e d i m e n t , afgezet in vrij o n d i e p w a t e r en b e s t a a n d e u i t een k o m p a k t e k a l k s t e e n , rust o p d e v o r i g e a f z e t t i n g . D i t is d e K a l k s t e e n van A t t a r d . D e K a l k s t e e n van A t t a r d k w a m t o t s t a n d in b e s c h u t , k a l m w a t e r , g e s c h i k t v o o r r i f b o u w . D e r i f f e n d i e in d a t m i l i e u o n t s t o n d e n , zijn h o o f d z a k e l i j k o p g e b o u w d u i t k a l k a l g e n . Naast d e z e o r g a n i s m e n k w a m e n e c h t e r o o k vele k o r a l e n voor. M o l l u s k e n zijn e v e n m i n z e l d z a a m in deze formatie. K o r a l e n en m o l l u s k e n z i j n w e l d i k w i j l s h e r l e i d t o t steenk e r n e n , d o o r o p l o s s i n g v a n h u n a r a g o n i e t - s c h a a l (afb. 8 ) . In h e t o n d e r s t e d e e l v a n d e K a l k s t e e n v a n A t t a r d k o m t p l a a t s e l i j k een b a n k v o o r m e t een s p e c t a c u l a i r e c o n c e n t r a t i e van grote S t r o m e s - s c h e l p e n , eveneens h e r l e i d t o t steenkernen.
•
Q z O
Afb. 6. Overzicht van de stratigrafie van het ceen op Malta en Gozo.
Oligo-Mio-
Stratigrafie 1. De Onderste Koraalkalksteen ( L o w e r C o r a l l i n e L i m e stone)
D e K a l k s t e e n v a n A t t a r d w o r d t o n d e r b r o k e n d o o r een vrij c o n t i n u , k l e i i g r e f e r e n t i e n i v e a u , d a t zeer rijk is aan k a l k k o k e r s v a n Kuphus (afb. 9 ) . Kuphus is een b i v a l v e (tweekleppige schelp) met gravende levenswijze en r u d i m e n t a i r g e w o r d e n k l e p p e n . Naast Kuphus k o m e n i n d i t k l e i i g n i v e a u vele k l e i n e e c h i n i d e n ( z e e ë g e l s ) v o o r , o.a. een Echinocyamus-soon. D e K a l k s t e e n v a n A t t a r d is o n t s l o t e n i n s t e e n g r o e v e n nabij A t t a r d e n M o s t a ( c o ö r d i n a t e n 4 9 3 7 1 5 en 4 8 9 7 5 6 ) in c e n t r a a l M a l t a . In h e t z u i d e l i j k d e e l v a n d i t e i l a n d w o r d t d e z e k a l k s t e e n o n t g o n n e n i n e n k e l e s t e e n g r o e v e n , n i e t ver van d e n e o l i t h i s c h e t e m p e l s v a n H a g a Q i m en M n a i d r a (489655). D e K a l k s t e e n v a n X l e n d i rust o p d e K a l k s t e e n v a n A t t a r d , maar k o m t alleen v o o r o p G o z o . Deze kalksteen w e r d afgezet i n vrij w o e l i g e n w a t d i e p e r w a t e r . E e n k r i s - k r a s g e l a a g d h e i d is t y p i s c h v o o r d e z e f o r m a t i e . D e K a l k s t e e n van X l e n d i b e v a t e n k e l e b a n k e n d i e b i j n a u i t s l u i t e n d bestaan uit opeengestapelde en meestal g e b r o k e n exemplaren v a n d e z e e ë g e l s Scutella subrotunda e n Echinolampas posterolata. B u i t e n d e z e b a n k e n z i j n m a c r o f o s s i e l e n z e l d z a a m . E e n m o o i e , g o e d t o e g a n k e l i j k e o n t s l u i t i n g in d e K a l k s t e e n van X l e n d i b e v i n d t z i c h o p de n o o r d k u s t van G o z o , i n d e k l i f f e n r o n d o m d e k l e i n e baai v a n Ghar il-Qamh (307935).
Afb. 7. Klif van G-har Hasan op de zuidkust van Malta, opgebouwd uit Kalksteen van Attard, rustend op Kalksteen van Maghlak.
De Onderste K o r a a l k a l k s t e e n d a g z o o m t o p M a l t a , ten z u i d e n v a n d e V i c t o r i a L i n e s B r e u k , i n k u s t k l i f f e n , vall e i e n en i n e n k e l e o p g e t i l d e i n l i e r s r o n d o m A t t a r d . D e f o r m a t i e is o o k o n t s l o t e n langs de z u i d k u s t v a n G o z o (afb. 7). D e o p e e n v o l g i n g v a n lagen w e e r s p i e g e l t een transgressie. D i t w o r d t d u i d e l i j k g e m a a k t in o n d e r s t a a n d e reeks, w a a r de o n d e r v e r d e l i n g van de Onderste K o r a a l k a l k s t e e n gegeven w o r d t , s a m e n m e t h e t k a r a k t e r v a n het p a l e o m i lieu waarin deze afzettingen o n t s t o n d e n : Kalksteen Kalksteen Kalksteen Kalksteen
44
van van van van
ll-Mara: matig diep, rustig water; X l e n d i : dieper, woelig water; A t t a r d : ondiep, marien; MagWak: o n d i e p , lagunair.
G e a , v o l . 1 5 , nr. 2
h e d e n v o o r . D e z e a f z e t t i n g k w a m d u s zeer w a a r s c h i j n l i j k tot stand in water van ten minste 150 m diep. De Globigerina Kalksteen w o r d t door twee fosforiet-horiz o n t e n in drie leden verdeeld: Bovenste G l o b i g e r i n a Kalksteen (Kalksteen van G e b l a Tal-Kwiener) fosforietniveau C 2 Middelste G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n (Kalksteen van ll-Qargkajja) fosforietniveau C1 Onderste Globigerina Kalksteen (Kalksteen van Franka). D e O n d e r s t e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n is e e n c r è m e - g e l e , k o r r e l i g e k a l k s t e e n , d i e heel veel f o r a m i n i f e r e n b e v a t . H i j is vrij rijk a a n m a c r o f o s s i e l e n , o . a . P e c t i n i d a e (Chlamys burdigalensis) e n b e v a t veel i r r e g u l a i r e z e e ë g e l s (Schizaster parkinsoni) (afb. 1 0 ) . P l a a t s e l i j k k o m e n b a n k e n v o o r w a a r i n de p l a t t e s a n d d o l l a r Scutella subrotunda massaal
Afb. 8. Koralen uit de Kalksteen van Attard, nabij G-har Lapsi, niet ver van Hagar Qim; grootste afm. 2 cm.
H e t b o v e n s t e e n jongste l i d v a n d e O n d e r s t e K o r a a l k a l k steen is d e K a l k s t e e n v a n l l - M a r a . D e z e h a r d e , k o m p a k t e k a l k s t e e n w e r d afgezet i n rustig w a t e r , o p een d i e p t e v a n 1 5 a 2 0 m . D e K a l k s t e e n v a n l l - M a r a is vrij d u n e n gew o o n l i j k a r m aan macrofossielen. T o t de meest v o o r k o m e n d e v o r m e n b e h o r e n : f o r a m i n i f e r e n , b r y o z o ë n en stekels v a n C i d a r i s - a c h t i g e z e e ë g e l s . G o e d e o n t s l u i t i n g e n treft m e n a a n o p G o z o , te G b a r il-Qamfr, w a a r hij rust o p d e K a l k s t e e n v a n X l e n d i . D e K a l k s t e e n v a n l l - M a r a is ook gemakkelijk zichtbaar in het uiterste zuidoosten van M a l t a , nabij B e n g h i z a , i n d e o m g e v i n g v a n h e t k l e i n e baaitje " W i e d i x - X a q q a " ( 5 8 4 6 3 1 ) . De t o p van de Onderste Koraalkalksteen k o m t overeen m e t e e n e r o s i e o p p e r v l a k e n bevat e e n h a r d g r o u n d . D i t wijst erop dat, na de afzetting van de K a l k s t e e n van l l - M a r a , d e z e e z i c h t i j d e l i j k t e r u g t r o k . M e n n e e m t gew o o n l i j k aan d a t d i t erosieoppervlak o p de Maltese e i l a n d e n d e grens m a r k e e r t tussen P a l e o g e e n ( O l i g o c e e n ) en N e o g e e n ( M i o c e e n ) . 2. De Globigerina Kalksteen ( G l o b i g e r i n a
Afb. 9. Kuphu&bank, Attard.
in de Kalksteen
van Attard,
Afb. 10. S c h i z a s t e r s p . in de Onderste Globigerina steen, te Rdum il-Qammieh.
te
Kalk-
Limestone)
D e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n is m e e s t a l g e e l a c h t i g e n k o r r e l i g . D e z e a f z e t t i n g is veel z a c h t e r d a n d e v o r i g e e n w o r d t i n d e k u s t k l i f f e n d a n o o k vrij sterk g e ë r o d e e r d . Z i j n s a m e n s t e l ling k o m t m i n o f meer overeen m e t d i e van het Globigerinen-slib o p h e d e n d a a g s e o c e a a n b o d e m s : p l a n k t o n i s c h e f o r a m i n i f e r e n , z o a l s Globigerina, k o m e n i n g r o t e h o e v e e l -
45
a a n w e z i g is. D e a f z e t t i n g k w a m t o t s t a n d i n h e t o n d e r s t e M i o c e e n , het A q u i t a n i a a n . Een hardground en een erosieoppervlak met boorgaten b e k r o n e n de Onderste G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n . D i t erosieoppervlak w o r d t bedekt d o o r het fosforietniveau C 1 . Deze f o s f o r i e t b a n k bestaat u i t g e r o l d e f o s f o r i e t k o n k r e t i e s e n is zeer rijk a a n s t e e n k e r n e n v a n k o r a l e n , z e e ë g e l s e n b i v a l v e n . D e z e s t e e n k e r n e n b e s t a a n eveneens u i t f o s f o r i e t . B o v e n d i e n k o m e n vrij veel h a a i e t a n d e n v o o r . D e ster o n d e r d e z e is o n g e t w i j f e l d d e g r o t e Carcharodon megalodon, d i e reeds v a n o u d s h e r d o o r z e e l i e d e n als a m u l e t w e r d g e z o c h t . V o l g e n s d e legende z i j n d e z e " g l o s s o p e t r a e " versteende tongen van de slangen die z o vermetel w a r e n de h e i l i g e P a u l u s , n a z i j n s c h i p b r e u k o p - M a l t a , a a n te v a l l e n . D e M i d d e l s t e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n is h a r d e r e n massiever d a n d e O n d e r s t e e n heeft e e n w i t t e t o t grijze k l e u r . D e z e laag is w e l i s w a a r zeer rijk a a n m i c r o f o s s i e l e n , m a a r m a c r o fossielen zijn z e l d z a a m . A a n d e t o p van de M i d d e l s t e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n v i n d t m e n o p n i e u w een h a r d g r o u n d e n een e r o s i e o p p e r v l a k , m a a r d e z e z i j n m i n d e r sterk o n t w i k k e l d d a n degene die de Onderste G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n b e k r o n e n . O p d e z e h a r d g r o u n d rust h e t t w e e d e f o s f o r i e t n i v e a u , C 2 . In g r o t e l i j n e n is d e s a m e n s t e l l i n g v a n d e z e f o s f o r i e t b a n k d e z e l f d e als d i e v a n C 1 . O o k d e fossielen z i j n g e l i j k s o o r t i g . D e M i d d e l s t e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n w e r d afgezet t i j d e n s h e t B u r d i g a l i a a n . D e B o v e n s t e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n l i j k t zeer sterk o p h e t o n d e r s t e l i d v a n d e f o r m a t i e . H e t is o p n i e u w een gele, k o r r e l i g e k a l k s t e e n m e t heel veel f o r a m i n i f e r e n . D e z e laag is e c h t e r a r m a a n m a c r o f o s s i e l e n . Z e w e r d afgezet gedurende het Helvetiaan. De kliffen van R d u m i l - Q a m m i e h ( 3 9 9 8 1 1 ) , in het uiterste n o o r d w e s t e n van M a l t a , en o o k de n o o r d k u s t van G o z o , tussen R e q q a P o i n t e n X w i e n i B a y ( 3 2 0 9 3 3 ) , bieden prachtige, goed toegankelijke ontsluitingen in de G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n e n z i j n t w e e f o s f o r i e t n i v e a u s (afb. 11).
46
Oplossingsdepressies In b i j n a e l k e k a l k s t e e n f o r m a t i e h e b b e n k a r s t v e r s c h i j n s e l e n plaats, z o d r a ze b l o o t a a n d e o p p e r v l a k t e ligt. D a n o n t staan o . a . d o l i n e s e n g r o t t e n . V o o r d a t d e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n w e r d afgezet, heeft d e O n d e r s t e K o r a a l k a l k s t e e n z e k e r e t i j d d r o o g gelegen, d o o r d a t hij b o v e n d e zeespiegel rees. W e s p r a k e n t r o u w e n s al e e r d e r over h e t e r o s i e o p p e r v l a k e n d e h a r d g r o u n d , d i e aan d e t o p v a n d i e f o r m a t i e v o o r k o m e n . Z o heeft d e Onderste Koraalkalksteen o o k grottenvorming gekend, en wel o p het einde van het Chattiaan en in het begin van het A q u i t a n i a a n (afb. 1 2 A ) . In h e t vroege M i o c e e n w e r d d e O n d e r s t e K o r a a l k a l k s t e e n , met zijn erosieoppervlak en zijn grotten, o p n i e u w d o o r de zee o v e r s p o e l d . D e a f z e t t i n g v a n d e O n d e r s t e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n b e g o n t o e n (afb. 1 2 B ) . D o o r v e r w i j d i n g v a n d e g r o t t e n e n v e r d u n n i n g v a n h u n d a k e n e r z i j d s , m a a r anderzijds o o k d o o r d a t h e t d a k m e e r e n meer d o o r lagen s e d i m e n t belast w e r d , s t o r t t e n o p d e d u u r s o m m i g e v a n die grotten i n . O p die manier ontstonden in de z e e b o d e m grote, ronde, diepe gaten, m e t een diameter van enkele h o n d e r d e n m e t e r s (afb. 1 2 C ) . D e r g e l i j k e r o n d e gaten i n d e z e e b o d e m zijn o o k recent b e k e n d , o.a. in d e C a r a ï b i s c h e Z e e . M e n n o e m t z e daar " b l u e h o l e s " . In e e n b l u e h o l e is het w a t e r d i e p e n b e s c h u t . E r is w e i n i g s t r o m i n g a a n w e z i g , z o d a t d i e gaten als s e d i m e n t v a l l e n gaan w e r k e n . T e r w i j l buiten de blue holes, o p de Onderste K o r a a l k a l k s t e e n , G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n w o r d t afgezet, k o m t i n d i e gaten
Afb. 11. Klif van Rdum il-Qammieh: een bijna volledige samenvatting van de Maltese stratigrafie. 1: Onderste Koraal kalksteen; 2: Onderste Globigerina Kalksteen; 3: Middelste Globigerina Kalksteen; 4: Bovenste Globigerina Kalksteen; 5: Blauwe Klei; 6: Bovenste Koraal kalksteen.
Gea, v o l . 15, nr. 2
een a n d e r s e d i m e n t t o t s t a n d . H e t is e e n w e k e , gele kalksteen, doorspekt met fosforietkonkreties. Bovendien glijden p a k k e t t e n G l o b i g e r i n a Kalksteen over d e randen in d e g a t e n . In h e t H e l v e t i a a n w a r e n vele v a n d e M a l t e s e b l u e h o l e s reeds z o g o e d als v o l l e d i g o p g e v u l d m e t d i t h e t e r o g e n e , f o s f a a t r i j k e s e d i m e n t (afb. 1 2 D ) . V e e l later, t i j d e n s h e t P l e i s t o c e e n , w e r d d o o r d e z e e h e t z a c h t e o p v u l s e l u i t s o m m i g e o u d e b l u e h o l e s w e e r uitges c h u u r d (afb. 1 2 E ) . H e t r e s u l t a a t is n u e e n a a n t a l eigenaardige, m i n o f meer r o n d e , d i e p e depressies m e t l o o d r e c h t e w a n d e n , d i e a l o f n i e t , geheel o f g e d e e l t e l i j k , d o o r d e z e e z i j n i n g e n o m e n . D e steile w a n d e n z i j n g e v o r m d in O n d e r s t e K o r a a l k a l k s t e e n . D e r g e l i j k e fossiele b l u e h o l e s vormen spektakulaire landschappen in het westen van G o z o . W e n o e m e n o . a . d e depressies v a n Q a w r a e n d e I n l a n d S e a (afb. 1 3 ) , d e depressie v a n D w e j r a e n F u n g u s R o c k , d e depressie v a n X l e n d i B a y . 3. Blauwe Klei ( B l u e C l a y ) G e d u r e n d e h e t late H e l v e t i a a n w a s d e z e e w e e r w a t m i n d e r d i e p g e w o r d e n : z e r e i k t e n i e t d i e p e r d a n 1 5 0 m . In d e z e o m s t a n d i g h e d e n w e r d e e n k l e i f o r m a t i e afgezet, d i e grijze e n b l a u w g r i j z e k l e u r b a n d e n v e r t o o n t , en d i e d a a r o m d e B l a u w e K l e i w o r d t g e n o e m d . D e k l e i bevat t o t 3 0 % C a C 0 , i n d e v o r m v a n schaaltjes v a n f o r a m i n i f e r e n . Gipskristallen en goethietkonkreties zijn e v e n m i n zeldz a a m i n deze afzetting. 3
T e r w i j l d e m i c r o f a u n a v a n d e B l a u w e K l e i zeer rijk is, is deze formatie daarentegen meestal a r m aan macrofossielen. In h e t u i t e r s t e n o o r d w e s t e n v a n M a l t a , i n h e t k l i f v a n R d u m i l - Q a m m i e h ( 4 0 2 8 1 2 ) (afb. 1 1 ) , bevat d e B l a u w e K l e i n o c h t a n s e e n vrij r i j k e f a u n a v a n m o l l u s k e n e n k o r a l e n . D e c a l c i e t o f d e a r a g o n i e t v a n d e s c h e l p e n is vervangen d o o r goethiet, maar de fijne s t r u k t u u r van d e fossielen bleef u i t s t e k e n d bewaard. T o t d e meest merkwaardige fossielen u i t de B l a u w e Klei behoren de schalen van e e n k l e i n e N a u t i l o i d e k o p p o t i g e , Aturia sp. (afb. 1 4 ) . Even interessant zijn d e inwendige schalen van de inktvis Sepia sp. (afb. 1 5), d i e eveneens r e g e l m a t i g a a n g e t r o f f e n worden in de Blauwe Klei. 4 . Groenzand
(Greensand)
Het G r o e n z a n d , o o k w e l eens d e A f z e t t i n g van l l - G e l m u s g e n o e m d , is e e n k l e i i g , sterk k a l k h o u d e n d z a n d , d a t zeer rijk is a a n g l a u c o n i e t . H e t G r o e n z a n d is e e n o n d i e p e shelfafzetting, die ontstond in water van minder d a n 100 m d i e p , d u s duidelijk o p m i n d e r grote diepte d a n de B l a u w e K l e i . Deze formatie o n t b r e e k t i n grote delen van M a l t a e n G o z o . E l d e r s is z e z e l d e n m e e r d a n 1 m d i k . De f a u n a v a n h e t G r o e n z a n d w o r d t g e d o m i n e e r d d o o r massale h o e v e e l h e d e n g r o t e , b e n t h i s c h e f o r a m i n i f e r e n v a n het genus Heterostegina. B o v e n d i e n z i j n b r y o z o ë n , m o l l u s k e n ( v o o r a l P e c t i n i d a e e n oesters) e n z e e ë g e l s ( o . a . Clypeaster) n i e t z e l d z a a m . E r z i j n e c h t e r w e i n i g g o e d o n t s l u i t i n gen i n d e z e a f z e t t i n g . D e m e e s t i n t e r e s s a n t e c o u p e is w e l d e h o l l e w e g naar l l - G e l m u s ( 3 0 9 8 9 8 ) , i n c e n t r a a l G o z o , w a a r h e t G r o e n z a n d u i t z o n d e r l i j k d i k o n t w i k k e l d is. 5. Bovenste Koraalkalksteen ( U p p e r C o r a l l i n e L i m e s t o n e ) Gedurende de v o r m i n g van de Bovenste Koraalkalksteen, in h e t T o r t o n i a a n , w e r d d e z e e g e l e i d e l i j k m i n d e r d i e p . D e
Afb. 12. Ontstaan van de ronde oplossingsdepressies westelijk Gozo. Verklaring in de tekst.
op
Afb. 13. Oplossingsdepressie van Qawra, Gozo. De vertikale wand is gevormd in de Onderste Koraalkalksteen; let op de grot, waarlangs de lagune in verbinding staat met de zee; de flauwe hellingen rechts van de huizen zijn gevormd opvullingssediment. in een restant van het
k a l k r i j k e z a n d e n , d i e l o k a a l v o o r k o m e n , als r i c h e l s o p h u n s u b s t r a a t . D e Z a n d e n v a n G h a j n S n u b e r z i j n rijk a a n grote z e e ë g e l s ( o . a . Clypeaster altus), grote b i v a l v e n ( o . a . Macrochlamyssp.) en andere m o o i e fossielen. B o v e n d i e n bevatten ze een rijke microfauna. De Z a n d e n van Ghajn Snuber k u n n e n goed bestudeerd w o r d e n in h u n t y p e l o k a liteit, de kustklif ten westen van Mellieha (408793). Plaatselijk z i j n i n d e z e a f z e t t i n g lagen a r g i l l i e t a a n w e z i g , die soms visafdrukken bevatten. Z o kent m e n , o p de z u i d k u s t v a n h e t e i l a n d M a l t a , e e n l o k a l i t e i t m e t fossiele vissen: l l - F a w w a r a ( 4 5 6 6 6 4 ) . O p westelijk Malta en oostelijk G o z o werd o p deze z a n d r i c h e l s i n e e n v o l g e n d e fase een zeer u i t g e s t r e k t horizontaal rif g e v o r m d : een b i o s t r o o m . D i t rif v o r m t , samen m e t zijn randfacies, de K a l k s t e e n van Mtarfa. H e t rif is i n h o o f d z a a k o p g e b o u w d u i t k a l k a l g e n . K o r a l e n s p e l e n een o n d e r g e s c h i k t e r o l . T u s s e n d e h a r d e a l g e n k o l o nies z i j n l i c h t v e r w e e r b a r e , z a c h t e mergels a a n w e z i g , d i e een zeer r i j k e , u i t s t e k e n d b e w a a r d e f a u n a b e v a t t e n . M e n k a n er b r y o z o ë n v i n d e n , naast d i v e r s e m o l l u s k e n ( w a a r o n der Cypraea e n Haliotis), b r a c h i o p o d e n , k l e i n e k o r a l e n en z e e ë g e l s (o.a. Arbacina piae, Psammechinus tortonicus, Clypeaster altus, Brissussp., e n z . ) (afb. 1 6 , 1 7 ) . D e k l i f f e n aan d e w e s t k u s t v a n M a l t a b i e d e n p r a c h t i g e o n t s l u i t i n g e n in d e z e K a l k s t e e n v a n M t a r f a ( T a l M a s , 4 0 3 7 2 7 , G h a j n Snuber, 408793). Afb. 15. S e p i a s p . , schaal van een inktvis uit de Blauwe Klei, te Rdum il-Qammieb; lengte 2 cm.
Afb. 14. A t u r i a sp., een nautiloide uit de Blauwe Klei, te Rdum il-Qammieh; doorsnede 7 cm.
stratigrafie v a n d e z e f o r m a t i e is i n g e w i k k e l d , m a a r weerspiegelt t o c h d e z e r e g r e s s i e b e w e g i n g . V e r s c h i l l e n d e fasen van r i f b o u w v o l g e n o p e l k a a r , s a m e n m e t h u n laterale facies. O p d e t o p v a n h e t G r o e n z a n d w o r d t allereerst een n i e u w e z a n d i g e f o r m a t i e afgezet, d e z g n . Z a n d e n v a n G k a j n S n u b e r . D i t z i j n o p n i e u w g l a u c o n i e t h o u d e n d e , zeer
48
G e a , v o l . 1 5 , nr. 2
K o r t nadat het M t a r f a - b i o s t r o o m afgestorven was, onts t o n d er b o v e n o p e e n n i e u w e generatie v a n r i f f e n . In plaats v a n é é n g r o o t , u i t g e s t r e k t b i o s t r o o m g r o e i d e n n u een g r o o t a a n t a l k l e i n e r e , k o e p e l v o r m i g e r i f f e n o f b i o h e r m e n . D e z e b i o h e r m e n e n h u n laterale facies v o r m e n d e Kalksteen van T a t T o m n a . O p n i e u w zijn de riffen in h o o f d z a a k o p g e b o u w d u i t algen, t e r w i j l k o r a l e n e e n m i n d e r b e l a n g r i j k e r o l s p e l e n . Naast d e z e r i f b o u w e n d e organismen zijn o o k talrijke andere fossielen aanwezig. Z o v i n d t m e n vele m o l l u s k e n i n d e v o r m v a n s t e e n k e r n e n . Plaatselijk z i j n b o r e n d e b i v a l v e n o p v a l l e n d (o.a. Lithophaga, a f b . 1 8 ) . D e K a l k s t e e n v a n T a t T o m n a is g o e d o n t s l o ten i n e n k e l e g r o e v e n r o n d o m M e l l i e h a , i n N o o r d w e s t e l i j k M a l t a , o . a . d e groeve v a n T a t T o m n a ( 4 1 7 7 9 1 ) . D e b o v e n s t e e n j o n g s t e m a r i e n e a f z e t t i n g o p M a l t a is d e K a l k s t e e n v a n G e b e l I m b a r k , d i e rust o p d e K a l k s t e e n v a n T a t T o m n a . D e K a l k s t e e n v a n G e b e l I m b a r k is o ö l i t i s c h e n a r m a a n m a c r o f o s s i e l e n . H i j w e r d afgezet i n een zeer ondiep waddenmilieu.
systeem van v e r k l i k k i n g . G e ï n t e r e s s e e r d e verzamelaars k u n n e n e c h t e r e e n g e m o t i v e e r d e aanvraag r i c h t e n t o t h e t " N a t i o n a l M u s e u m o f Natural H i s t o r y " , V i l h e n a Palace, M d i n a , M a l t a . U dient z i c h d a n w e l aan een aantal voors c h r i f t e n te o n d e r w e r p e n . T w e e p a s f o t o ' s w o r d e n gevraagd. U m o e t u w vondsten laten k o n t r o l e r e n d o o r een b e v o e g d a m b t e n a a r v a n h e t m u s e u m e n er e e n i n v e n t a ris v a n o p s t e l l e n . H e t M u s e u m heeft h e t r e c h t s o m m i g e van u w v o n d s t e n o p t e eisen, s a m e n m e t d e b i j b e h o r e n d e gegevens. D i t laatste g e b e u r t i n d e p r a k t i j k bij u i t z o n d e ring, en d a n alleen voor wetenschappelijk echt belangrijke stukken.
A a n h e t e i n d e v a n h e t T o r t o n i a a n z a k t d e zeespiegel verder, z o d a t M a l t a v o l l e d i g d r o o g v a l t . O p d i e m a n i e r k o m t een einde aan de mariene afzettingen o p de eilanden.
Afb. 17. A r b a c i n a piae, een kleine regulaire zeeëgel uit de Kalksteen van Mtarfa, te Tal Mas; doorsnee 5 mm.
Afb. 18. L i t h o p h a g a s p „ borende bivalven uit de Kalksteen van Tat Tomna, nabij Mellieha; afm. 1 x 3,7cm. Afb. 16. H a l i o t i s s p . uit de Kalksteen van Tat nabij Mellieha; afm. 3,8 x 2,5 cm.
Tomna,
Besluit D e o p e e n v o l g i n g v a n O l i g o c e n e e n M i o c e n e lagen o p M a l t a w e e r s p i e g e l t d u i d e l i j k e e n v o l l e d i g e transgressie-regressiec y c l u s . D e transgressie b e g o n i n h e t vroege C h a t t i a a n , w a a r b i j i n e e n zeer o n d i e p w a d d e n m i l i e u d e K a l k s t e e n v a n M a g h l a k afgezet w e r d . G a a n d e w e g w e r d h e t w a t e r d i e p e r , t o t er g e d u r e n d e h e t vroege M i o c e e n e c h t e d i e p z e e s e d i m e n t e n afgezet w e r d e n : d e G l o b i g e r i n a K a l k s t e e n . M e t d e afzetting van de Blauwe Klei begint in het Helvetiaan de regressie e n w o r d t h e t w a t e r w e e r m i n d e r d i e p . T e n s l o t t e keert, n a e n k e l e fasen v a n r i f b o u w , h e t w a d d e n m i l i e u terug, waarin o p het einde v a n het T o r t o n i a a n de K a l k steen v a n G e b e l I m b a r k t o t s t a n d k w a m . D e regressie w e r d v o l t o o i d d o o r een volledige en blijvende emersie.
Het verzamelen van fossielen op Malta J a m m e r g e n o e g staat d e M a l t e s e w e t g e v i n g h e t vrij verzamelen van fossielen niet zonder meer t o e . A a n d i t verbod w o r d t o p d i t o g e n b l i k vrij s t r e n g d e h a n d g e h o u d e n d o o r m i d d e l van d o u a n e k o n t r o l e s en o o k d o o r m i d d e l van een
Aanvullende lektuur Bosence, D . W . J . , Pedley, H . M . & Rose, E . P . F . (1981) F i e l d G u i d e t o M i d - T e r t i a r y C a r b o n a t e facies o f M a l t a , 8 8 p.; L o n d o n . Felix, R. (1973) - T h e Oligocene-Miocene stratigraphy o f Malta a n d G o z o ; Meded. Landbouwhogeschool Wageningen 7 3 / 2 0 , 1 0 4 p . Pedley, H . M . (1975) - Miocene Sea-floor Subsidence and later S u b a e r i a l S o l u t i o n S u b s i d e n c e S t r u c t u r e s i n t h e M a l t e s e Islands; P r o c . G e o l . A s s o c . 8 5 , 5 3 3 - 5 4 7 . Pedley, H . M . , House, M . R . & Waugh, B . (1976) - T h e Geology o f Malta and G o z o ; Proc. Geol. Assoc. 8 7 , 325-341. P e d l e y , H . M . & W a u g h , B . ( 1 9 7 6 ) - Easter F i e l d M e e t i n g t o t h e M a l t e s e Islands; R e p o r t b y t h e D i r e c t o r s ; P r o c . Geol. Assoc. 8 7 , 343-358. Z a m m i t - M a e m p e l , G . (1977) - A n O u t l i n e o f Maltese Geology; 4 4 p., Malta.
49
