Arenacum M A G A Z I N E
V A N
H E T
O N D E R N E M E R S
23E JAARGANG
K O N T A K T
A R N H E M
SEPTEMBER NR.
5
Building 026 maakt van de voormalige Bieb een Beauty Herbestemming gebouwen loont
Arnhem: graag terug naar de middeleeuwen
Verder o.a.
| Column Jan van de Weerd | GelreDome | Interview wethouder Gerrie Elfrink over Vastgoedplein | het Transformatieteam: 'Samenspel met vastgoedeigenaren belangrijk' | Breedband Arnhem | Passieve brandpreventie | Geen leegstand, maar ruimte | C2M | Stegehuizen Verhuur en Beheer | Giesbers Wijchen | Boekschoten & Van Lieshout Makelaars
COLOFON
INHOUD
September 2014, jaargang 23, nummer 5 Arenacum Arenacum is een zeven maal per jaar verschijnend magazine dat wordt uitgegeven op initiatief van en in samenwerking met het Ondernemers Kontakt Arnhem. Coverfoto Deelnemers rondetafelgesprek ruimtelijke ordening & bereikbaarheid Fotografie: Marc Pluim Secretariaat OKA Ondernemers Kontakt Arnhem Postbus 5085, 6802 EB Arnhem Facility Point, Meander 251 6825 MC Arnhem Secretaresse Marian Adelaar Telefoon 026 - 376 34 01 Fax 026 - 376 34 05,
[email protected], www.oka.nl Redactiecommissie OKA Philip Kammeijer Véronique Vrendenbarg Uitgever Jelte Hut, Novema Uitgevers BV, Weegbree 1, 9861 ES Grootegast Telefoon 0594 - 51 03 03 Acquisitie Novema, Johannes Swieringa Telefoon 0594 - 69 56 17
[email protected] Redactieadres Novema, Harry Guikema (eindredactie) Postbus 30, 9860 AA Grootegast
8
16
Arnhem: graag terug naar de middeleeuwen
Building 026 maakt van de voormalige Bieb een Beauty
'De bereikbaarheid van de Arnhemse binnenstad is naadje. En als het je al lukt om er te komen en je auto enigszins betaalbaar te parkeren, zie je tal van lege winkelpanden, afgewisseld door fantasieloze winkelketens die je ook in elke andere stad ziet. Als je als buitenstaander al van het bestaan van Arnhem wist. Vervolgens moet je met je zware aankopen ver lopen om je auto terug te vinden. 's Avonds is het door de verstilling zelfs unheimisch om er te lopen.'
Iedereen die over de Koningstraat of het Marktplein loopt, ziet het lege gebouw waar eerst de bibliotheek Arnhem in zat. Er staan nu rode hekken omheen en er wordt volop gebouwd. Maar wat gaat er precies gebeuren? Wat of wie komt erin, wat betekent dat voor de stad en wanneer is het af?
[email protected] Vormgeving KijfWitte, Leek. Redactie & fotografie Paul de Jager Jacques Kok Mathilde Lentjes Dick Leseman Bart van Meer (column voorzitter OKA) Marc Pluim Frank Thooft Yuri Willems Francien van Zetten Oplage 5.000 exemplaren
VERDER O.A.: Distributie Arenacum wordt toegezonden aan alle ondernemers in het Arnhemse groot-, midden- en
Column Jan van de Weerd
5
Passieve brandpreventie
35
Geen leegstand, maar ruimte
38
kleinbedrijf, alsmede aan alle betrokkenen op het terrein van het beleid ten aanzien van het bedrijfsleven in deze gemeente. De uitgever kan niet verantwoordelijk worden
Buitenpoort Catering nieuwe partner GelreDome
13
Vastgoedplein appelleert aan
C2M Organisatieadvies & Verandermanagement
41
Stegehuizen Verhuur en Beheer
43
Giesbers Wijchen
44
Boekschoten & Van Lieshout Makelaars
45
gesteld voor de inhoud van de advertenties. Niets uit deze uitgave mag op welke wijzen dan ook worden verveelvoudigd en/of overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. De rechten van de redactionele
ondernemende en innovatieve mensen
19
Transformatieteam: 'Samenspel met vastgoedeigenaren heel belangrijk'
22
Breedband Arnhem
24
tekst en de fotografie berusten bij de auteurs en de fotografen.
2
Arenacum
[ COLUMN ]
De Arnhem-agenda a de verkiezingen van maart dit jaar werd het collegeakkoord gevormd waaraan D66, SP, Groen Links en CDA hun medewerking hebben verleend. Dit coalitieakkoord omvat niet de ambitie die leidend kan zijn voor de komende jaren. Door het college van burgemeester en wethouders is toegezegd te komen met een Arnhem-agenda. Deze Arnhem-agenda zou in eerste instantie in september moeten verschijnen, maar naar verluid wil de gemeente daar wat meer tijd voor inruimen om een door ondernemers en burgers gedragen ambitie te kunnen verwoorden.
N
Van belang is dat deze Arnhem-agenda zich uitstrekt over meer jaren dan de regeerperiode van 4 jaren. Telkenmale worden we geconfronteerd met grote projecten die uiteindelijk geen doorgang vinden in de inmiddels gewijzigde politieke samenstelling. Het college en de raad zal dit keer moeten doorpakken wil Arnhem niet verder achterop raken bij andere steden, die blijkbaar wel in staat zijn om de stad te revitaliseren. Het is dus geen luxe maar een pure noodzaak als gekeken wordt naar steden als Den Bosch, Nijmegen en Zwolle, die met grote binnenstedelijke projecten bezoekers naar hun stad weten te krijgen en aantrekkingskracht creëren voor het bedrijfsleven. Dat is niet alleen van belang voor de binnenstad maar voor geheel Arnhem.
28
Ik merk dat ik mezelf moet bedwingen om geen recent gestorven oude koeien uit de sloot te halen, maar het kost mij uiterst veel moeite. Anderzijds zal dit college en deze raad ook de gelegenheid moeten krijgen voor haar visie op de stadontwikkeling, met behulp van ondernemers en burgers. Het lijkt erop dat alle partijen het daar wel over eens zijn. Er is inmiddels een strategische begeleidingscommissie samengesteld waarin OKA vertegenwoordigd is door bestuurslid Peter de Haan. En nu maar hopen dat we in januari kunnen beschikken over een Arnhem-agenda waarvan iedereen zal zeggen: “Dit gaan we bereiken de komende 10 jaren”.
Herbestemming gebouwen loont Herbestemming van gebouwen is een thematiek van alle tijden. Maar op het moment is het extra actueel vanwege de ruime leegstand van kantoren, winkels en religieus erfgoed. Tien deskundigen presenteren hun visie op het onderwerp. Ze kwamen bijeen in de Arnhemse Eusebiuskerk, een toonaangevend gebouw dat een herbestemming kreeg.
Na deze licht kritische geluiden kan ik het niet nalaten om natuurlijk wel te memoreren hoe ongelooflijk goed en deskundig Market Garden herdacht is. Vele mensen hebben Arnhem bezocht. Op vrijdagavond stonden maar liefst 20.000 mensen aan de kade. Een week lang was de stad bijzonder goed gevuld met bezoekers waardoor het economisch klimaat ook weer werd verstevigd. Een compliment aan de organisatie en alle vrijwilligers die Arnhem op deze manier zo goed op de kaart hebben gezet.
VASTE ITEMS: Nieuws
4
Advies Nysingh advocaten-notarissen
21
Nieuwe leden
37
De ochtend van
47
De Arnhemse Uitdaging
48
Arenacum
Tot slot merk ik op dat OKA de Arnhem-agenda kritisch zal blijven volgen en daar waar nodig alles in het werk zal stellen om deze aan te passen. Arnhem moet in een hogere versnelling. Bart van Meer, voorzitter OKA
3
Nieuws
+ + + + V O O R M E E R N I E U W S , A C T U E L E Z A K E N , D E A G E N D A E T C . Z I E W W W. O K A . N L + + + + V O O R M E E R N I E
Zijm neemt VW- en Audi-dealerschap van DAGO in Duiven over
Pieter de Boer nieuwe regiomanager VNO-NCW regio Arnhem-Nijmegen
er 1 september heeft DAGO Autogroep haar activiteiten in Duiven verkocht aan Zijm BV. Het gaat hierbij om de exclusieve verkooprechten voor de merken Audi en VW, alsmede de erkende reparateurscontracten voor VW, Audi en Skoda voor het verzorgingsgebied DuivenZevenaar. De verkoop van de vestiging van DAGO in Duiven past in het beeld van de herstructurering van het dealernetwerk voor de merken uit de Volkswagen stal in Nederland. In de regio Arnhem is Zijm al ruim 55 jaar een gevestigde naam en vertegenwoordigt daar reeds de merken Volkswagen, Audi en SEAT.
NO-NCW regio Arnhem-Nijmegen heeft een nieuwe regiomanager. Op 18 augustus is Pieter de Boer in zijn nieuwe functie gestart bij werkgeversvereniging VNO-NCW Midden. De Boer [29] heeft na zijn opleiding bedrijfskunde ervaring opgedaan in het bedrijfsleven, waarvan de laatste jaren als regiomanager bij Koninklijke Horeca Nederland. Bij VNO-NCW Midden is hij het aanspreekpunt voor leden en relaties van regio Arnhem-Nijmegen, hij lobbyt samen met het regiobestuur voor een gezond ondernemersklimaat en organiseert interessante thema- en netwerkbijeenkomsten.
P
Zijm zal de activiteiten in Duiven voortzetten met hetzelfde team medewerkers en vanuit dezelfde locatie aan de Ratio 22 te Duiven. Als gevolg van dezelfde herstructurering is de van oorsprong Doetinchemse DAGO Autogroep eerder in de gelegenheid gesteld de gehele achterhoek als haar werkgebied aan te merken en heeft het naast de merken Volkswagen en Audi ook SEAT en Skoda aan haar portfolio kunnen toevoegen.
Rijnboogwinkel heet nu Informatiewinkel binnenstad zuid e Rijnboogwinkel aan de Broerenstraat 14 heeft een nieuwe naam gekregen: informatiewinkel binnenstad zuid. Dat is gebeurd omdat de naam Rijnboog niet langer wordt gebruikt. De informatiewinkel is elke vrijdag geopend van 12.00 tot 17.00 uur. U kunt er, net als vroeger, informatie krijgen over gemeentelijke projecten in de zuidelijke binnenstad zoals de realisatie van Paradijs. In de laatste Rijnboogkrant (pdf 1,25MB) leest u over de verdere aanpak in de binnenstad zuid. Per 1 september gaat de website www.rijnboog.nl offline. Informatie over de projecten in de zuidelijke binnenstad vindt u dan op de gemeentelijke website: www.arnhem.nl/binnenstadzuid. Projectmanager @kirstenvanrijen twittert onder #binnenstadzuid.
V
“Interessant aan de functie is het door-ondernemers-voor-ondernemers aspect, waarin gekeken wordt naar de regionale kansen en niet naar de beperkingen. Deze kansen moeten bestuurlijk gedragen worden in de regio door passende regel- en wetgeving en daar wil ik mij graag voor in gaan zetten”, aldus Pieter de Boer. Pieter de Boer is bereikbaar via
[email protected] of via het verenigingsbureau van VNO-NCW Midden in Apeldoorn, 055 - 5222606.
D
OKA organiseert OKA organiseert regelmatig een bijeenkomst of een evenement bestemd voor ondernemers. Wat staat er voor de komende maanden zoal op de agenda? 6 oktober Business Bijeenkomst, van 17.30 tot 19.30 uur 3 november Business Bijeenkomst Onderwijs & Arbeidsmarkt, van 17.30 tot 19.30 uur 13 november XL-bijeenkomst HAN Kijk op www.oka.nl/agenda voor het actuele overzicht.
4
Coers & Roest verstevigt haar marktpositie in de regio et Arnhemse Coers & Roest ontwerpers bno | drukkers heeft Thoben Offset Nijmegen overgenomen en verstevigt daarmee haar marktpositie in de stadsregio Arnhem-Nijmegen.
H
Philip Kammeijer, directeur van Coers & Roest, is zeer verheugd de kwaliteiten van het ruim zestig jaar bestaande Thoben Offset Nijmegen te kunnen integreren aan de Nieuwe Kade in Arnhem. "Wij zelf staan al vele jaren bekend als leverancier in de culturele sector. Met de expertise van Thoben Offset Nijmegen halen we de absolute top in huis op het gebied van colour management en reproducties. Daarnaast heeft de organisatie een goede reputatie en naam in de vervaardiging van uiteenlopende drukwerkuitingen, zoals magazines en rijk geïllustreerde boekproducties. De kennis en kunde van de medewerkers van Thoben Offset Nijmegen
geeft ons een belangrijke kwaliteitsimpuls in een steeds kritischer wordende markt. Dit schept kansen om ons te onderscheiden en te werken aan een continue kwaliteitsverbetering in de volle breedte van onze organisatie.” Door de overname komt gekwalificeerd personeel van Thoben Offset Nijmegen mee naar Arnhem. Voor eigenaar Paul Thoben was dat één van de redenen om nu knopen door te hakken. “De strategische samenwerking van beide organisaties zekert de kwaliteit en continuïteit van de bedrijfsvoering voor ons beider opdrachtgevers op langere termijn. Coers & Roest is een bekende naam in de grafische wereld en heeft een bedrijfscultuur die aansluit op de onze. Een goede stap voor een verdere versteviging van de markpositie in de stadsregio ArnhemNijmegen.”
Arenacum
E U W S , A C T U E L E Z A K E N , D E A G E N D A E T C . Z I E W W W. O K A . N L + + + + V O O R M E E R N I E U W S , A C T U E L E Z A K E N , D E A G E N D A E T C . Z I E W W W. O K A . N L
Loft huurt ca. 550 m2 winkelruimte in Arnhem
Column Is me dat schrikken zeg. Ik hoorde namelijk het woord 'innovatie' weer eens voorbijkomen. Niet zo gek als je Innovatiemakelaar van beroep bent.
I onceptstore Loft met vestigingen in Apeldoorn, Zwolle en Huizen opent naar verwachting eind november haar deuren in de binnenstad van Arnhem. Loft heeft een overeenkomst gesloten voor het rijksmonumentale gebouw aan de Weverstraat 39 dat onderdeel uit maakt van het complex waarin de dansacedemie in Arnhem gehuisvest was. Eigenaar Synchroon heeft het complex uitwendig in oude stijl gerenoveerd. Loft zal de binnenzijde naar haar eigen winkelconcept afbouwen. Voor de verhuur/verkoop is het naastgelegen bouwdeel, de Weverstraat 40, nog beschikbaar. Dit gebouw leent zich uitstekend voor een horecaexploitatie gecombineerd met wonen op de verdiepingen. Strijbosch Thunnissen Winkelmakelaars Arnhem, partner in Dynamis, heeft de transactie begeleid namens Synchroon Projectontwikkelaars.
C
Kom ook naar het MKB Inspiratieontbijt van het Fieldlab Gehandicaptenzorg op 28 oktober ensen met een beperking willen zoveel mogelijk hun eigen leven inrichten, technologie ondersteunt hen hierbij. Daarom organiseren we het MKB Inspiratieontbijt, waar wij meer vertellen over het doel van het Fieldlab; de behoefte van deze groep mensen en het ondernemerschap van u bij elkaar brengen en zo slimme ideeën en mogelijke oplossingen te matchen en een goede kans te geven een bruikbaar product te worden. U pitcht kort uw bedrijf en wat u kunt betekenen voor mensen met een beperking.
M
Meld u nu aan www.paswoningen.nl/sizapaswoningen/fieldlab voor dit Inspiratieontbijt.
nnovatie is een woord dat te pas en te onpas wordt gebruikt. Misbruikt zelfs, net als 'duurzaamheid' en 'hervormen'. Politici in de Tweede Kamer, en dan vooral als de camera's lopen, zijn kampioenen in het gebruik van deze politiek correcte termen. En wat dacht u van bedrijvendokters die dit woord in de groep gooien alsof het garant staat voor een oplossing om elk probleem het hoofd te kunnen bieden? Innovatie, innoveren of innovatief zijn. Dát is de oplossing. Innovatie is een containerbegrip aan het worden, een betekenisloze term als we niet uitkijken. En vaak wordt dat nog eens versterkt doordat er bijna dagelijks over wordt gesproken en geschreven zonder te weten wat hier echt mee wordt bedoeld. "We moeten innoveren in plaats van bezuinigen", wordt er vaak geroepen door beleidsmakers. Ik probeer het woord 'innovatie' tijdens mijn bezoeken aan ondernemers spaarzaam te gebruiken. Dat wil niet zeggen dat ik het begrip niet toepas in mijn advies of ondersteuning, maar ik noem dat liever 'vernieuwing' of 'vooruitgang'. Elke simpele schoolverlater weet, dat waar het in het bedrijfsleven minder gaat, men dient te 'vernieuwen', liefst eerder al. Oh help, de resultaten lopen terug en om continuïteit zeker te stellen is 'duurzaamheid' opeens van belang. En willen we de winst optimaliseren, dan roepen we 'innovatie' rond. Wat we hier precies mee bedoelen en daadwerkelijk doen, geen idee. Maar we zijn in ieder geval duurzame, innoverende ondernemers. Sinds wanneer zijn deze oplossingen eigenlijk tot de eieren van Columbus gebombardeerd? Het behoren automatismen te zijn binnen het ondernemerschap, geen nieuwe inzichten toch? Onbewust doen we dat ook, al noemen we het misschien niet zo. Het is natuurlijk de kunst om de juiste balans te vinden binnen een onderneming. Naast 'vernieuwing' zijn er ook oude begrippen die sommige generaties wellicht nauwelijks nog kennen. Wat dacht u van 'Zuinig zijn' en 'hard werken'. Ik moet toegeven dat ik het opschrijf met een glimlach, want ik voel me nu ineens een oude schoolmeester. Maar geef toe, hier is nog nooit een ondernemer slechter van geworden, net als van 'vernieuwing'! Voor ondersteuning bij vernieuwende ideeën, maak ik graag een afspraak. Kosteloos maar niet goedkoop zoals u weet. Jan van de Weerd Innovatie makelaar PCT
5
RONDETAFELGESPREK Tekst: Francien van Zetten en Frank Thooft
Fotografie: Marc Pluim
'De bereikbaarheid van de Arnhemse binnenstad is naadje. En als het je al lukt om er te komen en je auto enigszins betaalbaar te parkeren, zie je tal van lege winkelpanden, afgewisseld door fantasieloze winkelketens die je ook in elke andere stad ziet. Als je als buitenstaander al van het bestaan van Arnhem wist. Vervolgens moet je met je zware aankopen ver lopen om je auto terug te vinden. 's Avonds is het door de verstilling zelfs unheimisch om er te lopen.'
Rondetafelgesprek ruimtelijke ordening en bereikbaarheid van Arnhemse binnenstad
Arnhem: graag terug na it is, kort samengevat, het beeld dat de deelnemers aan het rondetafelgesprek over ruimtelijke ordening en de bereikbaarheid van Arnhem schetsen. Ria Oudega, directeur van de Bibliotheek Arnhem en gastvrouw van het gesprek in gebouw Rozet kan een gevoel van onbehagen niet onderdrukken als ze na een vergadering van de Stichting Binnenstadmanagement Arnhem door de verlaten, stille straatjes loopt, vertelt ze. “Er is dan geen leven in de stad.”
D
Voor de deur parkeren “Er is te veel weg-georganiseerd”, stelt HansRobert van der Doe, directeur van DK Makelaars. “Een beetje chaos moet juist kunnen, vooral in de binnenstad. Eigenlijk moeten we terug naar de stad van de middeleeuwen.” Hij bedoelt daarmee dat een stadscentrum moet bruisen, doordat er gewerkt, gewoond, gewinkeld én gerecreëerd wordt. En vooral moet de binnen-
8
stad vindbaar en bereikbaar zijn, en je moet er goed kunnen parkeren. Het liefst bijna voor de deur, ook al is dat kort, en je boodschappen kunnen inladen, betogen Van der Doe en Jan Peters, directeur van mannenmoderetailketen Score, in koor. Je moet de stad en de daar gevestigde winkels en andere functies sowieso kunnen vinden, want aan vindbaarheid ontbreekt het in Arnhem, stelt ook Gerrit Breeman, directeur van woningcorporatie Volkshuisvesting, vast.
Alex Mink: “Mensen
weten
de parkeerplaatsen niet te vinden. Er zijn er wel genoeg.”
“Wie voor het eerst in Arnhem komt, kan hier echt de weg niet vinden.” Doorrijden naar Nijmegen Wethouder ruimtelijke ordening Alex Mink is het daarmee eens. Hij stelt dat er in het verleden fouten zijn gemaakt 'op strategisch niveau, zoals de aanleg van de rondweg' (centrumring, red.) waar de stad nu de wrange vruchten van plukt. Hij werkt met het stadbestuur aan een forse ommezwaai, kondigt hij aan. De bebording wordt bijvoorbeeld aangepakt, zodat de toerist en het winkelend publiek, maar ook de bezoekende zakenmensen, hun bestemming beter en sneller kunnen vinden. “Om te voorkomen dat mensen doorrijden naar Nijmegen”, voegt hij er aan toe. Die angst leeft kennelijk bij het stadsbestuur. In de Waalstad is de vindbaarheid stukken beter,
Arenacum
Deelnemers: • Alex Mink, SP-wethouder, portefeuille bevat onder andere ruimtelijke ordening en mobiliteit • Ben Spitman, directeur Spitman Makelaars en OKA-bestuurslid (RO + binnenstad) • Gerrit Breeman, directeur woningcorporatie Volkshuisvesting (13000 huurwoningen in Gelderland, 70 in de binnenstad) • Hans-Robert van der Doe, eigenaar bedrijfsmakelaardij DK Makelaars • Jan Peters, directeur Score/Chasin', eigenaar mannenkledingzaken (detailhandel) in 120 binnensteden • Maarten van der Wolf, mede-initiatiefnemer As We Speak en Roof Garden Arnhem • Ria Oudega, directeur Bibliotheek Arnhem (Rozet) en bestuurslid Stichting Binnenstadsmanagement Arnhem
ar de middeleeuwen constateren de gesprekspartners. Dit ondanks het feit dat Arnhem Beste Binnenstad was, beste Evenementenstad, Groenste Stad, enzovoorts. Die titels zijn niet effectief (genoeg) te gelde gemaakt.
Ben Spitman: “Onvoldoende
Indeling in kwartieren Voorts wordt de doorstroming aangepakt, gaat Mink verder. De versmalde Johan de Wittlaan is daar een voorbeeld van. Door de versmalling rijdt het verkeer langzamer, maar stroomt het wel beter door. En dat moet op de andere toegangswegen ook toegepast gaan worden. Mink noemt onder meer de Weerdjes. Hij denkt voorts over een indeling in kwartieren, zodat de binnenstad beter herkenbaar en benoembaar worden voor de buitenwacht. Het aan elkaar knopen van verkeerslichten - vreemd dat dat niet eerder bedacht was, maar dat terzijde - wordt eveneens meegenomen in de ommezwaai die het nieuwe stadsbestuur voor ogen heeft.
aantallen vijftigplussers.”
Arenacum
woningen in de binnenstad voor de groeiende
Traffic dalende Dan doet Peters een duit in het zakje. Hij bezoekt veel Europese steden en ziet schrijnende verschillen met ons Ernhem. Londen, en zelfs New York, geven een bruisend voorbeeld van hoe het wél moet. Het voetgangersgebied in deze steden is kleiner dan dat van Arnhem. Dat is hun kracht, constateert Peters. “Het voetgangersgebied in de binnenstad van Arnhem is veel te groot, waardoor winkels onbereikbaar zijn geworden. Er lopen steeds minder
mensen in de binnenstad, die daardoor anoniem wordt.” Hij is het met Van der Doe eens, dat er te veel regels zijn. “De Arnhemse binnenstad is kapot georganiseerd en ontdaan van de charme en schwung, die in een levendige stad heerst.” Internet “De winkeliers volgen de ontwikkelingen op het gebied van Het Nieuwe Winkelen niet”, vult Breeman aan. 45 procent van de omzet van de winkels van Hunkemöller is bijvoorbeeld al via internet gereserveerd, weet Peters. “Daar komen mensen niet meer gezellig voor winkelen en shoppen in de Arnhemse binnenstad. De winkeltraffic is al jaren dalende.” >>
9
RONDETAFELGESPREK
Compacte binnenstad Mink voelt de stemming onder de tafelaars goed aan en concludeert dat het gezelschap opteert voor een compacte binnenstad. Logisch, voor wie het verkiezingsprogram van de SP kent. 'We kiezen voor een compact winkelhart', is daarin letterlijk te lezen. Maar dan wel een binnenstad of winkelhart dat te vinden en te bereiken is. “Paaltjes weg”, roept Van der Doe op een gegeven moment. “De woonfunctie moet terug”, vindt Peters. Initiatieven Dan wordt Maarten van der Wolf, filmer en één van de initiatiefnemers van de tijdelijke stadstuin Roof Garden, bij de discussie betrokken. Wat vindt hij als representant van de jonge aanstormende garde van de huidige ontwikkelingen en wat ziet hij als oplossingen? Hij onderschrijft de bezwaren die eerder geuit zijn en wijst op het belang van diversiteit. Inderdaad, wonen, winkelen en werken moeten hand in hand (kunnen) gaan. Plus bereikbaarheid. Anders laat de consument de binnenstad links liggen. Het succesvolle Roof Garden bewijst eens te meer dat een stad vertier moet bieden en toegankelijk zijn. Gerrit Breeman:
“De winkeliers volgen de ontwikkelingen op het gebied van Het Nieuwe Winkelen niet.”
Wonen komt terug Dan wonen. In het Paradijs komen veertig woningen. Ook op het voormalige Cobercoterrein komen woningen, en dat is, zo pal tegen het stadscentrum aan, een goede zet. Het versterkt de woonfunctie die de stad ook moet hebben. En het werken in de binnenstad wordt eveneens nieuw leven ingeblazen. Projectontwikkelaar Credit Suisse (zie het artikel elders in deze uitgave) zet met de herontwikkeling van de voormalige bibliotheek op de Koningstraat niet voor niets in op de terugkeer van het kantoor in de binnenstad.
10
Lichtpuntjes Vanzelfsprekend zijn er ook lichtpuntjes te noemen. Oudega is dolblij met 'haar' nieuwe bibliotheek in gebouw Rozet, die vorig jaar de titel Beste Bibliotheek van Nederland kreeg, waarna Rozet werd verkozen tot Beste Gebouw van Nederland. De vindbaarheid van Rozet is optimaal, de naamsbekendheid eveneens, en door de gastvrije uitstraling op de benedenverdieping is het gebouw een verrijking voor de omgeving. Dat het Theater aan de Rijn zijn toegangsdeur verplaatst naar de kant van Rozet, onderschrijft dit succes.
Hans-Robert van der Doe:
“Een beetje chaos verhoogt de levendigheid en maakt een binnenstad aantrekkelijk.”
Steenstraat De Weerdjes - nu nog een anoniem tochtgat - gaat als het aan Mink ligt ook een pareltje worden. Hij denkt aan een invulling á la de Steenstraat om de levendigheid terug te brengen. Breeman opperde dit, maar Mink aarzelde, vandaar. Breeman 'droomt' van het idee om ook aan de Trans een ontwikkeling zoals in het Coehoorngebied toe te laten. “Kijk naar Klarendal en Sint Marten waar de levendigheid en de diversiteit terug zijn in deze aanvankelijk verouderde en verloederde volkswijken. Daar is een tweede Quartier Latin aan het ontstaan.” Van der Wolf beaamt dit. “De binnenstad is, zoals hij nu is, niet aantrekkelijk voor mijn generatie. Een wijk als Sint Marten wel. De binnenstad wordt pas aantrekkelijk als er ruimte is om te wonen én te ondernemen.” Van der Doe pleit ervoor de markt zijn werking te laten doen. “Daar zit nu beweging in.” Vol Het parkeren wordt ook besproken. Er zijn te weinig parkeerplaatsen, wordt gesteld. 'En een dure parkeergarage als Arnhem Centraal staat voor het grootste deel leeg'. Niets van waar, weerlegt Mink. De mensen weten de parkeerplaatsen echter niet
Arenacum
Ria Oudega: “In
de avonduren is de binnenstad uitgestorven en is het unheimisch om er te lopen.”
te vinden. Er zijn, en dat is te onderbouwen met cijfers, voldoende parkeerplaatsen in de stad. Dat ze minder goed te vinden zijn is inderdaad wel zo, geeft hij toe; reden ook dat mee te nemen in een bebordingsplan. En van leegstand van Arnhem Centraal is geen sprake, zegt Mink, sterker nog: de garage staat regelmatig vol. Er is zelfs een wachtlijst voor zakelijke parkeerders, dankzij de vele zakelijke huurders van het WTC en de omliggende kantoren. Vijftigplussers Het wonen in de binnenstad - één van de voorwaarden voor meer levendigheid - komt dan aan bod. Ondanks de eerder genoemde initiatieven als Paradijs en Coberco vindt makelaar en OKA-bestuurslid Ben Spitman dat er onvoldoende woningen zijn voor de groeiende aantallen vijftigplussers die terug naar het centrum willen. De kinderen zijn immers het huis uit, het huis in de groene buitenwijken is te groot geworden en een binnenstad met korte verbindingen en een rijk aanbod aan cultuur en ontspanning lokt. Want dat heeft Arnhem wel:
Jan Peters: “Winkeltraffic
in de binnenstad is al enkele jaren dalende.”
die rijke variëteit aan cultuur, kunst, ontspanning en vertier. Het moet alleen nog gecombineerd worden met wonen en werken. Amsterdam heeft dat bijvoorbeeld wel goed aangepakt, weet Breeman. “Plus het parkeren”, wijst Peters. “Zelfs tot onder de Bijenkorf.” Goede voorbeelden zijn gemakkelijk te vinden. Waarom volgt Arnhem dat dan niet? Marktwerking Dan de horeca en de Rijnkade. Volgens Mink is het aanbod op de Rijnkade nog te beperkt en loopt Arnhem vele miljoenen mis, omdat de binnenstad moeilijk vindbaar is voor de vele toeristen die met de enorme cruiseschepen aan de
Arenacum
Rijnkade afmeren. “Maar daar wordt aan gewerkt. Er komt een trap in het talud van de Rijnkade.” Wat Van der Doe betreft moet hierbij de markt aan zet komen. Voor de Rijnkade, maar ook voor de Arnhemse binnenstad als geheel. Juist marktwerking zal voor een ommekeer zorgen in het Arnhemse, stelt hij. Niet doordat de overheid maatregelen neemt. Daar is Mink het mee eens: de overheid faciliteert inderdaad slechts, en laat ondernemende initiatieven de invulling realiseren. De gemeente is geen risicodrager; dat moeten de marktpartijen zijn.
Maarten van der Wolf:
“De binnenstad is, zoals hij nu is, niet aantrekkelijk voor mijn generatie.”
Leegstand Dan de leegstand. Niet alleen in de binnenstad, waar inmiddels hoopvolle initiatieven als het Transformatieteam (zie het artikel elders in deze uitgave) soelaas moeten bieden, maar ook op gerenommeerde bedrijvenparken als de Gelderse Poort en IJsseloord II. Van der Doe en Spitman constateren dat bedrijven weer in de binnenstad en bij het station gevestigd willen zijn en niet op locaties elders in de stad. Drastische huurverlaging Peters weet overigens wel een oplossing voor de leegstand, aansluitend op de marktwerking: een drastische verlaging van de huurprijzen. Zo ontstaat volgens hem een hefboomeffect voor de lege kantoor- en winkelpanden. Die veranderen daardoor in goed bezette en gewilde panden, die omzet- en imagoverhogend werken voor de Arnhemse binnenstad. En dan komt het scenario van de middeleeuwse binnenstad, vol levendigheid, handel en vertier, weer op tafel. “Maar dan wel een middeleeuwen twee punt nul, is men van mening. De reuring van vroeger vermengd met de online mogelijkheden van nu. Dat is voor Arnhem de toekomst.”
11
BEDRIJFSREPORTAGE Tekst: Mathilde Lentjes
Fotografie: Marc Pluim
Buitenpoort Catering nieuwe partner GelreDome GelreDome en Buitenpoort Catering uit Bemmel hebben onlangs een samenwerkingsovereenkomst voor drie jaar gesloten.
elreDome directeur Hérald van de Bunt: “Vanaf 1 juli 2014 verzorgt Buitenpoort Catering de Vip & Businesscatering in GelreDome. Met Buitenpoort Catering hebben we een regionale partner gevonden met een sterke ondernemersgeest en maatschappelijke betrokkenheid. We hebben een tender uitgeschreven en met de Bemmelse cateraar Ton Jansen was er direct een klik. ” De samenwerking tussen het grootste theater van Nederland en de cateraar gaat een stap verder dan het louter verzorgen van drankjes en hapjes tijdens evenementen, concerten en voetbalwedstrijden. Buitenpoort Catering verzorgt per 1 juli ook het gehele offertetraject voor de verhuur van de vip- en businessruimtes in GelreDome. “De vuurdoop hebben we gehad tijdens de oefenwedstrijd tussen Vitesse en Chelsea FC afgelopen juli. Dat is uitstekend verlopen. Ik zie de toekomst wat dat betreft rooskleurig tegemoet.”
G
Recessie Van de Bunt kijkt niet ontevreden terug op het afgelopen jaar. “Als evenementenlocatie en cyclisch bedrijf zijn we later de crisis ingegaan en komen we er dus ook weer later uit. We hebben ups & downs achter de rug maar bevinden ons in een stijgende lijn. We merken dat vooral aan de bestedingen van zowel consumenten als bedrijven.” Laatstgenoemden vinden hun weg steeds vaker naar de vergaderlocaties van GelreDome. “Toen GelreDome net was gebouwd, waren de vergaderlocaties nogal massaal. Een paar jaar terug hebben we in samenwerking met een interieurarchitect de ruimtes opnieuw ingericht. De sfeer is nu compleet anders: er is een zekere mate van tijdloosheid, met veel aandacht voor detail. Het is intiemer geworden.” De inspanningen hebben hun vruchten afgeworpen. “We hebben een klantentevredenheid van maar liefst 95 procent. Dat is erg hoog binnen onze branche.” De Rolling Stones. Hérald had ze graag geprogrammeerd. “Die zijn aan mijn neus voorbijgegaan. Ik denk overigens niet dat ze na Pinkpop nog ooit in Nederland zullen optreden. Toegegeven: ik had ze heel graag gehad.” Niet getreurd, er staat genoeg
Arenacum
leuks op stapel, waarvan een hele grote act. “Daar ben ik mee bezig, maar daar kan ik nog niets over zeggen. Groots en spectaculair is het enige dat ik loslaat, ha ha ha.” Naast bezoekers uit de regio Arnhem en Nederland, trekt GelreDome ook veel bezoekers uit het buitenland. “De Dance-events trekken veel buitenlandse bezoekers, zo 'n 12.000. Met Qlimax, het hardstyle dancefeest, hebben we een topper in handen.”
bezig met leuke dingen. Ons team bestaat uit 21 FTE, het is een hele hechte groep. Als je werkt terwijl andere mensen vrij zijn, schept dat een band, we hebben samen klussen te klaren. En die klussen zijn wisselend van aard, dat maakt het ook geweldig om te doen.”
GelreDome Batavierenweg 25
Hérald is nu enkele jaren directeur van GelreDome. “Ik heb het nog steeds naar mijn zin, ben altijd
6841 HN Arnhem Telefoon 026 - 880 7888 www.gelredome.nl
13
TE KOOP CRUQUIUSWEG 2C TE ARNHEM Bedrijfscomplex op bedrijventerrein “Het Broek”. Het complex omvat 2 bedrijfshallen van 1.040 m2 en 1.680 m2 en ca. 360 m2 kantoor verdeeld over 2 lagen gelegen op een perceel van 6.665 m2. De bedrijfsruimte is voorzien van 3 dockshelters, een transportdeur en diverse ruimten welke in gebruik zijn als koelcel. Vrije hoogte ca. 6 meter. Vloerbelasting ca. 2.500 kg/m2. De kantoorruimte is voorzien van systeemplafonds met verlichtingsarmaturen, inbouwkasten, kabelgoten, vloerbedekking, airco-units en CV-gas met radiatoren.
Vraagprijs: € 850.000,-- kosten koper
HYDROGRAAF 1, 9, 15 EN 17 Een viertal bedrijfsunits gelegen in het bedrijfsverzamelgebouw “Nieuwgraaf” te Duiven. Eén bedrijfsunit (Hydrograaf 1) is verhuurd, de overige units worden vrij van huur en gebruik aangeboden. Oppervlakten: Hydrograaf 1: bedrijfsruimte ca. 75 m2 en 2 x 25 m2 kantoorruimte. Hydrograaf 9/15/17: bedrijfsruimte ca. 25 m2 en 2 x 25 m2 kantoorruimte. Aanvaarding op korte termijn. Vraagprijzen (*): Hydrograaf 1: € 85.000,-- kosten koper Hydrograaf 9, 15 en 17: € 45.000,-- kosten koper per bedrijfsunit. (*) eventueel te vermeerderen met de kosten voor de veiling.
Mr. Marc Dirksen MRICS
Laurens Jansen
Shirley van Lith
Rob Hengeveld RT
Hans Stroet MRICS
Geert Rombouts
Makelaar/Taxateur
Vastgoedadviseur
Secretaresse
Directeur Projecten
Taxateur
Taxateur
T 06 2508 63 52
T 06 2508 63 87
T 026 357 52 52
T 06 2508 65 09
T 06 1101 55 64
T 026 357 52 52
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
MVGM Bedrijfshuisvesting
MVGM Vastgoedtaxaties Arnhem
Mr. E.N. van Kleffenstraat 4
Mr. E.N. van Kleffenstraat 4
6842 CV Arnhem
6842 CV Arnhem
T (026) 357 52 52
T (026) 357 52 52
www.mvgm.nl
REDACTIE Tekst: Frank Thooft
Fotografie: Jacques Kok
Iedereen die over de Koningstraat of het Marktplein loopt, ziet het lege gebouw waar eerst de bibliotheek Arnhem in zat. Er staan nu rode hekken omheen en er wordt volop gebouwd. Maar wat gaat er precies gebeuren? Wat of wie komt erin, wat betekent dat voor de stad en wanneer is het af?
Building 026 maakt van de voormalige Bieb een Beauty regje Nagtzaam leidt ons rond. Ze coördineert vanuit Colliers International Project Management het megaproject dat de stad op die plek de boost gaat geven die het nu nodig heeft. Ze werkt met haar team elders in Nederland aan vergelijkbare projecten, zoals in Rotterdam en in Den Haag, waar aan de Grote Marktstraat een gebouw op een zelfde manier wordt aangepakt. Arie van den Brenk, bedrijfsleider bij Van Wijnen Arnhem B.V., vergezelt haar. Van Wijnen is reeds 60 jaar gevestigd in Arnhem en realiseerde in deze stad onder andere het eerste gebouw van Dirkzwager op de Velperweg, het kantoor van Alliander op de Utrechtseweg en de laatste verbouwingen van Musis Sacrum.
B
Bregje Nagtzaam en Arie van den Brenk
Durven investeren Nagtzaam geeft aan dat de eigenaren van het pand juist in deze tijd het onroerend goed willen opwaarderen om het weer toekomstwaarde te geven. Waardevermeerdering door het pand aantrekkelijk te maken voor nieuwe gebruikers, maar zeker ook waardevermeerdering voor de verdere omgeving. De locatie is namelijk uitstekend: door deze investering wordt het gehele gebied aantrekkelijker. En dat is goed voor de stad. Nagtzaam: “Je verbindt er het Marktplein met de stad mee. Nu is de Koningstraat nog een beetje anoniem en dat weerhoudt mensen er misschien van om vanuit de Ketelstraat door te steken naar het Marktplein. Het zou goed zijn om het pand, dat haaks op Building 026 staat, aan de Broerestraat op een zelfde manier aan te pakken. Dat zou dit deel van de stad nog meer impuls geven.” Strippen en opnieuw aankleden Het gebouw wordt deze maanden geheel gestript. Zowel de witmarmeren gevels als ook het gehele interieur en alle gebouwinstallaties worden verwijderd. Er blijft een kaal betonskelet staan dat daarna weer wordt aangekleed met energiezuinige installaties en een eigentijdse nieuwe
16
façade. Deze wordt heel bijzonder en bestaat aan de zijde van de Koningstraat bijna geheel uit glas dat binnen rechthoekige kaders wordt geplaatst. Met deze kaders verwijst het ontwerp van V8 Architects uit Rotterdam naar de kozijnen van de historische pandjes uit de binnenstad. Van den Brenk: “In de glasplaten wordt een verticale ribbel aangebracht als ornament; een technisch kunststukje dat in Nederland nog niet eerder is vertoond.” Vide Van de 10.000 m2 die straks in Building 026 beschikbaar zijn voor ondernemers, wordt zo'n 7.000 m2 bestemd voor hoogwaardige, flexibele kantoorinvulling op de vier bovenste verdiepingen die het gebouw telt. “De voor iedereen herkenbare splitlevelvloeren van de voormalige bibliotheek worden daarbij verwijderd om een flexibeler invulling voor de toekomstige bedrijven en organisaties mogelijk te maken”, legt Nagtzaam uit. “Ook wordt er een enorme vide gemaakt waardoor er overal daglicht naar binnen kan stromen. Het resultaat is een aantrekkelijke, energiezuinige werkomgeving met een prettig leefen werkklimaat.”
Arenacum
Opkomende trend “Daarbij is Het Nieuwe Werken het vanzelfsprekende vertrekpunt voor een hoogwaardige en vooral flexibele invulling van de ruimten. Hierdoor is het mogelijk dat zowel kleine als grote organisaties, die deze opkomende trend van werken in de stad als voorwaarde stellen, zich kunnen vestigen in Building 026”, stelt Nagtzaam. “Men kan hierbij beschikken over eigen parkeervoorzieningen voor auto's én fietsen onder het gebouw. Daarnaast heeft men een riant uitzicht op de nieuwe groene sedumdaken en de rest van de knusse Arnhemse binnenstad. En natuurlijk zitten de nieuwe huurders straks op steenworp afstand van het bruisende hart van Arnhem. Dat vind je elders niet.”
Retail en horeca In het gebouw is op de begane grond en eerste verdieping ruimte gereserveerd voor klein- en grootschalige detailhandel en horeca. Initiator achter de invulling van een deel van de horeca is Robert Wittenberg, eigenaar van Grand Café Dudok dat ruim tien jaar geleden zijn stempel drukte op de Arnhemse binnenstad. Naast deze huiskamer van Arnhem kwam enkele jaren later Arnhems Meisje, waardoor het Marktplein aan aantrekkelijkheid won. Door het vestigen van een derde horecagelegenheid, die de bestaande twee niet zal beconcurreren maar juist met een andere formule zal aanvullen, zal de aantrekkelijkheid alleen maar toenemen, verwacht Wittenberg.
Hij houdt de invulling van de nieuwe formule nog even voor zich. Hem kennende krijgt Arnhem er echter weer een pareltje bij. Marktplein centrale functie Van den Brenk voegt toe: “Nu op de plek van het Paradijs - met de realisatie van de ontwikkeling van Blauwhoed - het project Rijnboog werkelijk gaat beginnen, zul je zien dat ook dàt een aanzuigende werking heeft op het Marktplein. Daar komen de komende jaren veel mensen te wonen die de levendigheid van deze omgeving zullen verhogen. Het zou me niets verbazen als het Marktplein weer de centrale functie gaat krijgen die het vroeger in elke mooie stad had.” Van den Brenk geeft aan dat hij trots is dat de Arnhemse bedrijven Van Wijnen en Kuijpers Installaties, samen met gevelbouwer Alkondor, dit mooie project mogen uitvoeren. Oplevering De oplevering staat gepland voor mei 2015. Twee makelaarskantoren, Benk Vastgoed en Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars, zullen voor een adequate invulling van de Kingsize bedrijfsruimtes zorgen. “Kingsize”, legt Nagtzaam uit, “is natuurlijk een knipoog naar de Koningstraat. Het betekent daarnaast ook riant in opzet, flexibiliteit en kwaliteit. Er wordt immers gemikt op een flexibele en toekomstgerichte invulling. Building 026 biedt Kingsize opportunities voor ondernemers op een fantastische locatie in de binnenstad van Arnhem.” www.building026.nl
17
incasso-cni
[email protected] 0316-745061
INTERVIEW Tekst: Frank Thooft Fotografie:Jacques Kok
Eind dit jaar al trekken de eerste bewoners in de voormalige Stedelijke Muziekschool op de Weverstraat, het karakteristieke pand uit 1908. Maar liefst 34 luxueuze appartementen en drie commerciële units worden dan ingevuld om daarmee het wonen in de binnenstad een verdere impuls te geven. Het is één van de succesverhalen van het project Vastgoedplein dat de gemeente Arnhem vorig jaar lanceerde.
Vastgoedplein appelleert aan ondernemende en innovatieve mensen ant succes heeft het project absoluut. Het ene pand na het andere dat via het Vastgoedplein op de markt komt, wordt aangekocht en aangewend voor een nieuwe en vooral levendige toepassing. Een bekend voorbeeld is het voormalige Stedelijk Gymnasium, dat door ondernemer Floris Schoonderbeek geschikt gemaakt wordt voor kleine bedrijfsunits. Of de voormalige HBS waar Escher ooit op gezeten heeft, waar nu studenten gaan wonen, de St. Jansschool aan de Rosendaalsestraat waar appartementen in komen, of het mooie rijksmonument aan de Vijverlaan, de voormalige Creutzbergschool, waar Van Hulsteijn sinds kort zijn bijzondere fietsen vervaardigt. Het mooist is het natuurlijk als een gebouw een nieuwe bestemming krijgt, die het karakter van het gebouw niet aantast. Over het algemeen lukt dat goed. De gemeente Arnhem is ook eigenares van de oude steenfabriek Elden in Meinerswijk, die tot ruim 30 jaar geleden in gebruik is geweest. De vastgoedmanager van de gemeente zoekt naar een nieuwe, passende bestemming, waarbij het karakteristieke gebouw natuurlijk behouden blijft.
W
Sint Marten En dan zijn er nog de talloze geslaagde omzettingen van voormalige, zo goed als onbewoonbaar verklaarde, arbeidershuisjes
Arenacum
in zogenaamde kluswoningen in St. Marten. Het is mooi dat deze karakteristieke pandjes toch behouden zijn. Het Vastgoedplein gaat overigens niet alleen over panden. Ook bouwkavels doen het goed, vertelt wethouder Gerrie Elfrink. Acht particuliere bouwkavels in de Nijhoffstraat, waar kopers een rijtjeshuis naar eigen ontwerp en zonder welstandsregels kunnen bouwen waren in no time verkocht. Strenge regeltjes, daar doet de gemeente hier niet aan. “Alles is bespreekbaar”, stelt Elfrink. “We stellen kaders op zoals rooilijnen, maar daarbinnen krijg je de ruimte. Zie het als jazz. Het ritme is strak, maar daarbinnen kun je improviseren.” Eerste miljoen Wethouder Gerrie Elfrink zit er dan ook niet mee, dat de aanleiding voor de oprichting van het Vastgoedplein een beetje treurig is. Niemand bij de gemeente wist tot een paar jaar geleden hoeveel panden er precies in eigendom waren, hoeveel dat kostte, hoeveel subsidie er ongezien in wegvloeide, enzovoort. Terwijl je dat als gemeente wel verplicht bent aan je inwoners, aan je belastingbetalers, stelt Elfrink droogjes. Inmiddels heeft Elfrink zijn eerste miljoen euro aan besparingen al binnen door de centralisatie van het onderhoud, waar dat voorheen 'ieder voor zich' gebeurde op verschillende afdelingen binnen de gemeente.
Reuring Elfrink ontwikkelde samen met zijn ambtenaren de portal vastgoedplein, waar zowel burgers als ondernemers precies kunnen zien welk vastgoed er beschikbaar is, en binnen welke randvoorwaarden. Het doel is om het leegstaande vastgoed weer vol te krijgen. Daarmee ontstaat ook meteen weer meer reuring in de stad. Het succes van het Arnhemse vastgoedbeleid is inmiddels breed bekend. Wethouders uit andere steden komen regelmatig langs om te zien hoe Arnhem hem dit kunstje geflikt heeft, want ook elders kampt men kennelijk met ondoorzichtige leegstand. Kritiek Zijn ondernemende attitude leverde hem op blogs diverse kritieken op - hij zou zich als SP'er teveel met de voormalige VVD-wethouder Margreet van Gastel hebben ingelaten. Maar Elfrink slaapt daar geen minuut minder om. Hij ziet de stad nu met de dag verlevendigen, met name door initiatieven van ondernemende mensen die kansen zien en die benutten. “En daar is het ook voor bedoeld. De gemeente biedt deze flexibele faciliteiten, en ondernemende mensen springen daar op in. We staan daar dan ook graag voor open. En er worden pareltjes aan de stad toegevoegd - dat is toch prachtig?” www.vastgoedplein.nl
19
Advies
De privacy van roze zebra's en dito diva's in 'de Cloud' Auteur: mr. Jan-Paul van Barneveld Fotografie: Ron Greve
ecentelijk hebben de media even bol gestaan van privacyinbreuken. Dit naar aanleiding van het publiceren van circa 200 privéfoto's van een aantal beroemdheden waarvan een flink aantal op zijn zachtst gezegd pikant waren te noemen. Deze gebeurtenis - op het internet aangeduid als 'the fappening' of 'celebgate' - zal weinigen zijn ontgaan.
R
Dat het niet gaat om een publiciteitsstunt van een aandachtzieke beroemdheid, maar dat het het werk is geweest van één of meer hackers leidt geen twijfel. De vraag die in de media veel aandacht kreeg, is hoe de accounts gehackt zijn. Is er sprake van een lek in de beveiliging van Apple's iCloud, of zijn de wachtwoorden van de individuele accounts van de diverse beroemdheden gekraakt? Voor een aantal Amerikaanse advocatenkantoren en de aandeelhouders van Apple is het antwoord op die vraag natuurlijk reuze interessant. Als er sprake blijkt van een beveiligingslek van de iCloud zal deze of gene diva ongetwijfeld een aanzienlijke schadeclaim indienen. Vanuit het oogpunt van privacybescherming is dit onderscheid eigenlijk nauwelijks van belang. Het idee dat beveiligingsrisico's door gebruik te maken van cloud services zouden toenemen, lijkt vooral gevoelsmatig te zijn. Men denkt meer controle te hebben wanneer gegevens op de eigen automatiseringsomgeving zijn opgeslagen, maar tenzij er sprake is van een stand alone opslagdevice (LOL), is dat een schijnzekerheid. Een goede cloud service provider zal in veel gevallen waarschijnlijk beter in staat zijn om de beveiliging up to date te houden dan u zelf. De mediastorm rond 'celebgate' zal wel weer ras gaan liggen, net als eerder ten aanzien van de afluisterschandalen door de NSA en andere veiligheidsdiensten. Poppetjes gezien, kastje dicht. Dat is opmerkelijk, want de beveiliging van persoonsgegevens gaat niet alleen sterren aan. Waarom lijkt privacy, anders dan bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting of godsdienstvrijheid, de gemoederen zo weinig bezig te houden? Dergelijke grondrechten hangen nauw samen met de bescherming van ons privéleven. De bescherming van de privacy wordt niet voor niets ook gezien als een (klassiek) grondrecht. Het recht op privacy is in de Grondwet verankerd in artikel 10 (persoonlijke levenssfeer). Daarnaast zijn relevant artikel 11 (onaantastbaarheid van het lichaam), artikel 12 (huisrecht) en artikel 13 (brief-, telefoon en telegraafgeheim) van de Grondwet. Naast de Grondwet is de bescherming van privacy verankerd in diverse internationale grondrechtendeclaraties, zoals in artikel 8 EVRM. Daarmee is er echter nog geen bescherming tegen schending van de privacy. De wettelijke bescherming van onze persoonsgegevens is echter beperkt. Als er juridisch kan worden ingegrepen, is dat meestal achteraf. Mochten de hackers achter 'celebgate' in Amerika wonen en door de FBI worden gevonden, dan wachten hen ongetwijfeld draconische gevangenisstraffen. De foto's zijn daarmee echter niet offline. Een verbod op heling van onrechtmatig verkregen gegevens biedt evenmin weinig soelaas. Juridische maatregelen lopen door limitering van jurisdicties tegen landsgrenzen aan, maar de verspreiding van de geheelde gegevens via het 'www' niet. Misschien wel de belangrijkste oorzaak voor de gebrekkige bescherming van onze persoonlijke levenssfeer, is dat onder het gros van de burgers de zorg om de bescherming van privacy niet tot nauwelijks leeft. Door het 'Ik-heb-toch-niks-te-verbergen denken' en onverschilligheid ten aanzien van de vraag wie er toegang heeft tot zijn of haar persoonsgegevens en wat daarmee allemaal gebeurt, is de burger zelf medeverantwoordelijk voor het steeds verder afkalven van het recht op de privacy. Jan-Paul van Barneveld
Nysingh advocaten-notarissen N.V. T 026 - 35 75 742 E
[email protected] I www.nysingh.nl
Wij lijken met betrekking tot onze persoonsgegevens - net als zebra's en gnoes op de savanne - vooral te geloven in 'safety by numbers'. Dat is ook niet onbegrijpelijk, want de hoeveelheid informatie over ons allen op het internet is gigantisch. Volgens een IDC-onderzoek uit 2008 kwam het totaalcijfer al neer op gemiddeld bijna 45Gb digitale informatie per persoon. Het gaat daarbij niet alleen om informatie die door gebruikers zelf op het internet is geplaatst, bijvoorbeeld op sociale netwerksites, maar ook om de zogenaamde 'digitale schaduw'. Dit is privacygevoelige informatie, zoals mailinglists, google- en surfgeschiedenis, door derden of beveiligingscamera's geplaatste foto's en video's, etc. Mede doordat informatie op internet nauwelijks vergankelijk is, moet de hoeveelheid data, die gemiddeld per persoon op het internet te vinden is, inmiddels al worden uitgedrukt in tera- of zelfs zettabytes. Als door 'celebgate' iets duidelijk wordt, is dat 'safety by numbers' niet een erg effectief veiligheidsmechanisme is wanneer specifieke personen of informatie om welke reden dan ook 'getarget' wordt. Hoeveel kans maakt een roze zwart gestreepte zebra of een paarse gnoe om anoniem onder te duiken in de kudde? Niet alleen beroemdheden of pikante plaatjes kunnen een speciaal en gemakkelijk doel vormen. Het is niet zo lastig om je voor te stellen dat iemand ook doelwit kan zijn omdat hij of zij een kritisch journalist, een klokkenluider of oppositieleider is, of dat iemand bijzonder geïnteresseerd is in informatie zoals bedrijfsgeheimen, bankgegevens of medische gegevens. Als we naar de wet van Moore kijken dan nadert 'safety by numbers' sowieso met rasse schreden zijn uiterste houdbaarheidsdatum. Vroeg of laat zal de rekencapaciteit om al die verzamelde data wel effectief te 'minen' beter gaan aansluiten op de techniek om gegevens op te slaan. Een andere diersoort die duizenden jaren wolven, winters, honger, poema's en jagers overleefde door 'safety by numbers' was de Amerikaans bison, totdat het repeteergeweer zijn intrede deed. Misschien is dat toch een analogie om eens serieuzer na te denken over het belang van betere privacybescherming.
Arenacum
21
REDACTIE Tekst: Francien van Zetten
Fotografie: Dick Leseman
Michelle van Amerongen en Toon Verschuren, Transformatieteam gemee
'Samenspel met vastgoedeige De gemeente Arnhem kondigde vorig jaar aan 'de leegstand in de stad te lijf te gaan'. Het Transformatieteam werkt sindsdien nauw samen met eigenaren van zakelijk vastgoed aan het herontwikkelen van leegstaande panden. Michelle van Amerongen en Toon Verschuren van dit team melden wat de stand van zaken is. OKA-bestuurslid Andrea de Boeij stelt kritische vragen.
lagvaardig reageren op vragen van vastgoedeigenaren en creatief omgaan met ideeën voor nieuwe functies van leegstaande gebouwen. Daar draait het om bij het Transformatieteam van de gemeente Arnhem, benadrukt Toon Verschuren. “De inzet is wat de mogelijkheden zijn van een pand. Daarbij zoeken we soms de grenzen van de regelgeving op, maar vaak is dat niet nodig om tot een nieuwe invulling van een pand te komen.”
S
Het Coehoorngebied, tussen het Station Arnhem en de binnenstad, noemt Verschuren als één van de manieren waarop de gemeente ruimte biedt aan vernieuwend en creatief gebruik van leegstaande panden. “In het Coehoorngebied kan vijf jaar lang worden geëxperimenteerd met allerlei nieuwe kleinschalige initiatieven.” De vestiging van restaurant Diehl in het voormalige bankgebouw aan het Willemsplein (vroeger Café Royal) en de verbouwing van het vroegere CITOpand aan de Nieuwe Oeverstraat tot Holiday Inn Express-hotel zijn andere voorbeelden van leegstaande panden die een alternatieve invulling kregen. Toon Verschuren en Michelle van Amerongen zijn de coördinatoren van het Transformatieteam, bestaande uit tien gemeentelijke specialisten op het gebied van onder meer vergunningen, vastgoed, stedenbouw, milieu, gebiedsontwikkeling en ruimtelijke juridische regelgeving. Van Amerongen en Verschuren, van Economische Zaken, vormen samen 'het gezicht en het aanspreekpunt' van het Transformatieteam. Doel Het Transformatieteam is vorig jaar juni voor een periode van drie jaar van start gegaan met als doel jaarlijks betrokken te zijn bij herontwikkeling (transformatie) van minimaal 10.000 vierkante meter bedrijfsvloeroppervlak (bvo) met alternatieve, tijdelijke of structurele invullingen. Verschuren: “Het uiteindelijke doel is natuurlijk de leegstand van winkels, kantoren en andere bedrijfspanden in Arnhem op den duur weer naar normale
22
proporties terug te brengen.” OKA-bestuurslid Andrea de Boeij, maakt deel uit van het Aanjaagteam. In dit team, een initiatief van het Architectenplatform Arnhem, werkten architecten, makelaars en ondernemers samen met de gemeente om leegstand van bedrijfspanden actief te bestrijden. “Al snel bleek dat er binnen de gemeente behoefte was aan meer structuur en meer handjes om initiatieven te stimuleren en te faciliteren”, legt De Boeij uit. “Vandaar dat vorig jaar het Transformatieteam van start is gegaan. Het Aanjaagteam functioneert nu als klankbordgroep van dit team.” Met de omvorming van de kantoortoren bij winkelcentrum Presikhaaf, waarin Rijkswaterstaat was gevestigd, tot flat voor studentenhuisvesting (14.000 m2) is de doelstelling voor dit jaar al gehaald, constateert Verschuren. “met die nieuwe invulling zijn we heel blij. Als gemeente hoefden we in dat geval geen twee minuten na te denken om toestemming te geven voor wijziging van de oorspronkelijke bestemming kantoren. Voor de eigenaar was het lastig de financiering rond te krijgen, maar nu
wordt de flat onderdeel van de campus van de Hogeschool voor Arnhem en Nijmegen.” Studentenhuisvesting blijkt ook voor het pand Bergstraat 280 vlak bij de binnenstad (waar voorheen accountantskantoor GIBO was te vinden) de oplossing. Na een jarenlange zoektocht naar een alternatieve bestemming, waarbij in een eerder stadium sprake was van verbouwing tot hotel en ook andere ondernemers in beeld waren, komen er nu studenten te wonen. “Er zijn wel vijf of zes ideeën langs gekomen, maar steeds bleek een plan niet haalbaar”, zegt Verschuren. “Nu wel.” De Boeij vraagt zich af of er wel behoefte is aan zo veel studentenkamers. “Veel studenten kiezen er voor bij hun ouders thuis te blijven wonen, omdat dit goedkoper is.” Een groot deel van deze studentenappartementen en -kamers wordt gemeubileerd, met het oog op het verblijf van studenten uit het buitenland, legt Van Amerongen uit. “De HAN trekt steeds meer studenten uit het buitenland. En de Bergstraat 280 richt zich specifiek op het huisvesten van buitenlandse studenten van de HAN, die relatief korte tijd in Arnhem verblijven.”
Aan de overzijde van de tafel, v.l.n.r.: Toon Verschuren, Michelle van Amerongen en Andrea de Boeij
nte Arnhem:
naren heel belangrijk' Ruimte Hoeveel ruimte is er nu precies voor nieuwe initiatieven, vraagt De Boeij. “We werken aan een visie op Transformatie”, kondigt Verschuren aan. “Detailhandel en horeca zijn bijvoorbeeld twee gevoelige sectoren, in andere segmenten laten we meer aan de markt over. Bij alternatieve invulling van leegstaande panden kun je bijvoorbeeld ook aan zorgconcepten denken.” De Boeij vraagt om een duidelijke omschrijving van wat volgens de gemeente niet gewenst is op het gebied van alternatieve invulling van leegstand. “En geef verder zo veel mogelijk ruimte aan creatieve ideeën. Geef ook focusgebieden aan.” Verschuren knikt en zegt: “Dat is precies ons idee: we willen gebieden in de stad aangeven waar leegstand echt pijn doet en ons daar op concentreren bij het onderzoeken van de mogelijkheden.” Dat geldt ook voor markante gebouwen en locaties, benadrukt Van Amerongen. “Denk aan het voormalige Vesta-gebouw op de hoek van de Jansbuitensingel en het Willemsplein en aan het Ohra-pand in Arnhem-Zuid. Dat zijn panden die je niet wilt en kunt negeren. Vandaar dat er ook al gesprekken zijn geweest met de eigenaren.” De Boeij vindt dat ondernemers en bewoners van een gebied niet te lang moeten wachten op helderheid van de kant van de gemeente. “Er zou een visie komen op de leegstandsproblematiek rond de Velperweg, maar die is er nog niet. De vereniging Velperboest is daar nu al vier jaar actief. Bij deze ondernemers, die daar veel tijd en energie in hebben geïnvesteerd, proef ik de laatste tijd dat de animo wegebt, omdat zaken niet concreet worden.” Verschuren stelt dat er al het nodige is gerealiseerd. “De Velperweg is een multifunctioneel gebied, waar diverse voorzieningen kunnen worden toege-
Arenacum
voegd. Bijvoorbeeld horeca, zoals is gebeurd bij Villa Velperweg, er heeft zich een fysiotherapeut gevestigd in een voormalig kantoorpand en kantoor De Grote Enk is omgevormd tot appartementengebouw.” Detailhandel en zorg zijn mogelijk andere invullingen voor leegstaande panden langs de Velperweg, oppert Verschuren. Door de combinatie van wonen en bedrijvigheid zijn er verschillende belangen die moeten worden afgewogen als het gaat om de Velperweg, benadrukt hij. “Daarom is het goed dat er nu ook bewoners toetreden tot Velperboest, zodat ook hun stem wordt gehoord.” Samenspel Het samenspel met eigenaren van zakelijk vastgoed in Arnhem is het sleutelwoord voor succes benadrukt Verschuren. “We steken onze energie met name in actieve eigenaren, die zelf met ideeën of plannen komen voor het benutten van een leegstaand pand. Elke welwillende eigenaar kan op ons rekenen.” De gemeente kiest daarbij bewust voor de dienstverlenende rol. “We willen graag sparren met vastgoedeigenaren, liefst zo vroeg mogelijk in het traject. Dat werkt goed, want zo staan panden minder lang leeg”, zegt Verschuren. Het Transformatieteam werkt eveneens nauw samen met partners als het Aanjaagteam Herontwikkeling Leegstaande Gebouwen (AHLG) en het Vastgoedoverleg Binnenstad, waarin architecten, bedrijfsmakelaars en binnenstadondernemers zijn vertegenwoordigd. Ondernemers zien de gemeente vaak als een groot, log orgaan waar je van het kastje naar de muur wordt gestuurd, weet Van Amerongen. “Dat proberen we te voorkomen. Als een initiatiefnemer vragen heeft op het gebied van gemeentelijke regel-geving, nemen wij die interne informatieronde voor onze rekening. Op die manier willen we vastgoedeigenaren ontzorgen.”
De Grote Enk
Leegstand bvo in Arnhem medio 2013
medio 2014
kantoren
circa 17 %, 179.000 m2
circa 18 %, 196.200 m2
winkels (binnenstad)
circa 7 %, 8.500 m2
circa 7 %, 8.600 m2
Succesvolle Transformaties Transformaties: CITO-kantoor, Nieuwe Oeverstraat tot Holiday Inn Express-hotel ABN AMRO, Willemsplein tot restaurant Diehl kantoorpand Velperweg tot restaurant Villa Velperweg Bergstraat 280 (voorheen GIBO) Wordt gerealiseerd: voormalig kantoor Rijkswaterstaat, Presikhaaf tot studentenhuisvesting HAN Weverstraat 16-16A (voormalige Stedelijke Muziekschool), 34 woonappartementen en studio's
Tijdelijke initiatieven: Coehoorngebied Roof Garden
23
BEDRIJFSREPORTAGE
Breedband Arnhem niet meer weg te denken uit de stad Tijdens het jaarlijks golftoernooi 'Sonsbeek Open' op vrijdag 5 september, was de gele Breeban-zonnebril weer volop zichtbaar. De Breeban staat symbool voor de zonnige kijk van glasvezelprovider Breedband Arnhem op internet. Op haar ruim 20 kilometer lange glasvezelnetwerk zijn inmiddels ruim 100 bedrijven aangesloten. Breedband Arnhem is daarmee letterlijk en figuurlijk niet meer uit de stad weg te denken.
is, blijkt uit het stijgende gebruik van de door Breedband Arnhem aangeboden hotspots. “Sinds de wedstrijd Vitesse vs. Chelsea FC maken wij gratis draadloos internet in business club-ruimte 'De Galaxy' in stadion Gelredome mogelijk,” legt Dave Aaldering uit. “En in de binnenstad hebben we op de Korenmarkt en de Jansplaats nieuwe, modernere antennes geplaatst die zorgen voor een nog grotere capaciteit. Tijdens de WK wedstrijden van het Nederlands Elftal maakten tot wel 2000 mobiele internetters gebruik van ons draadloze netwerk.”
Glasvezel-aanlegwerkzaamheden in de binnenstad
Arnhem de snelste internetstad van de wereld reedband Arnhem wil van Arnhem de snelste internetstad ter wereld maken en investeert daarom volop in digitale infrastructuur om de concurrentiepositie van de stad te verbeteren en het vestigingsklimaat aantrekkelijker te maken. “Als 100% Arnhems bedrijf gaan we de concurrentie aan met grote telecomreuzen die bandbreedte schaars en duur houden,” vertelt Dave Aaldering, eigenaar van Breedband Arnhem. “De economische en maatschappelijk waarde hiervan kan niet worden overschat.”
B
Na de realisatie van de 100ste zakelijke glasvezelaansluiting door burgemeester Herman Kaiser is het netwerk van Breedband Arnhem opnieuw uitgebreid. Volkshuisvesting Arnhem, Coehoorn Centraal, DrieGastHuizengroep en Museum Arnhem zijn een aantal organisaties die inmiddels ook op glasvezel van Breedband Arnhem zijn aangesloten.
24
“Breedband Arnhem kan bedrijven in heel Arnhem én omgeving op glasvezel aansluiten,” vertelt Dave Aaldering. “We doen dit voor het MKB, grote Arnhemse kantoren en voor organisaties met meerdere vestigingen. Deze manier van maatwerk leveren past bij ons. We werken professioneel, zijn ambitieus, nemen onze verantwoordelijkheid en hebben bovenal bijzondere aandacht voor de mensen met wie we werken. We houden het graag persoonlijk!” Overal Wi-Fi Dat glasvezel ook de perfecte basis is voor supersnel draadloos internet
De draadloze opstelpunten van de Arnhemse glasvezelprovider worden door steeds meer horecagasten opgemerkt. Café Sint Jan, Café Restaurant Diehl en Bar Florian hebben een Breedband Arnhem Wi-Fi Zone waarop bezoekers makkelijk een verbinding maken met supersnel internet. “Het gebruik van onze accesspoints neemt toe,” geeft Dave Aaldering aan. “Bezoekers maken verbinding met hun mobiele telefoon, maar ook met hun iPad of laptop. Bij lunchafspraken heel nuttig en handig!” Glasvezel in de regio Ook op bedrijventerreinen IJsseloord II, Centerpoort (Duiven) en Poort van Midden-Gelderland (Heteren) breidt Breedband Arnhem haar netwerk uit en zijn de eerste aansluitingen een feit. Accountmanager Niels van 't Veer adviseert bedrijven bij hun overstap naar glasvezel. “Internet mag geen beperking meer zijn.
De flights van Dirkzwager advocaten & notarissen en Overwijk Koffiesystemen op Sonsbeek Open 2014
Steeds meer applicaties en systemen communiceren via het internet. Ondernemers krijgen hier meer en meer mee te maken. Goede digitale bereikbaarheid is cruciaal voor succes.” “Breedband Arnhem realiseert betaalbaar en supersnel glasvezel internet voor alle ondernemers in Arnhem én omgeving,” vertelt Niels van 't Veer. “Geen schaarste, maar overvloed. Met een stabiele en betrouwbare internetverbinding kan efficiënt worden gewerkt en houd je als ondernemer focus op de bedrijfsprocessen die er toe doen.” Een glasvezel internetverbinding zorgt ook voor nieuwe mogelijkheden.
Niels van ’t Veer, accountmanager bij Breedband Arnhem
“Denk hierbij aan die online shop die u altijd al wilde lanceren. Andere voorbeelden zijn werken in de cloud en VoIP-telefoniediensten. Met glasvezel van Breedband Arnhem bent u klaar voor de toekomst!” Uitbreidingsplannen Breedband Arnhem pakt door en breidt ook in de komende maanden haar glasvezelnetwerk in de stad verder uit. “Voor diverse uitbreidingen in de binnenstad en langs de Velperweg is onze aannemer momenteel in het Arnhemse straatbeeld te zien met het aanleggen van nieuwe stukken netwerk,” laat Dave Aaldering weten. “Met Breedband Arnhem zijn we de provider begonnen waar we zelf klant van willen zijn. Meer dan 100 organisaties hebben een verbinding van Breedband
Arnhem, waaronder Vitesse, Gemeente Arnhem, Dirkzwager Advocaten & Notarissen, Hotel Arnhem, Onsight Solutions en Sportcentrum Papendal.” “Glasvezel is 'here to stay' en Breedband Arnhem is niet meer weg te denken!”
Breedband Arnhem Contactpersoon: Niels van 't Veer 0642 807 919
[email protected]
Jansbuitensingel 7 6811AA Arnhem 026 20 20 200 www.breedbandarnhem.nl
Arenacum
25
RONDETAFELGESPREK Tekst: Paul de Jager
Fotografie: Yuri Willems
Herbestemming gebouwe
28
en loont
Herbestemming van gebouwen is een thematiek van alle tijden. Maar op het moment is het extra actueel vanwege de ruime leegstand van kantoren, winkels en religieus erfgoed. Tien deskundigen presenteren hun visie op het onderwerp. Ze kwamen bijeen in de Arnhemse Eusebiuskerk, een toonaangevend gebouw dat een herbestemming kreeg.
29
RONDETAFELGESPREK
erbestemming is het geven van een nieuwe functie aan een bestaand pand. Gebouwen worden vaak voor een bepaalde functie ontworpen. In de loop van de tijd kunnen ze hun functie verliezen. Dat kan door technologische ontwikkelingen, het wegvallen van een bedrijfstak, faillissement van de eigenaar, of bevolkingskrimp. Om verval van het leegstaande pand te voorkomen wordt een nieuwe functie gezocht en het pand dikwijls verbouwd. Enkele herbestemmingen zijn een culturele bestemming, bedrijfsverzamelgebouw of woonfunctie.
H
De deelnemers aan het tafelgesprek poneerden elk een stelling over de herbestemming van gebouwen. Jacco Vogelaar, bedrijfsmakelaar en vennoot bij Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars: “Mijn stelling is dat je dertig procent van de structurele leegstand kunt herbestemmen. De rest moet worden gesloopt. Herbestemmen is geen wondermiddel. Voor een klein deel van de leegstaande gebouwen kun je een oplossing verzinnen. Eigenaar en bank moeten meewerken en het allerbelangrijkste is, dat er een eindgebruiker gevonden wordt”. Raymond Stijkel, hoofd ontwikkelen BAM Utiliteitsbouw: Herbestemmen is het ontwikkelen van een nieuwe stijl: het vergt een andere manier van denken en samenwerken. Het is een complex spel van verschillende belangen waarbij creativiteit en inventiviteit ingezet moeten worden om de belangen te verenigen. Voorheen werden projecten gerealiseerd die toch wel door de markt werden opgenomen.
30
Nu gaat het om een combinatie van succesfactoren: de locatie moet goed zijn, het object moet goed zijn, de eigenaar moet willen, je moet de financiering voor elkaar krijgen. De ontwikkelaar kan een heel belangrijke rol spelen bij het verenigen van al die verschillende belangen”. Henk van Ramshorst, wijkontwikkelaar Volkshuisvesting Arnhem: ”Herbestemming loont als we ons kunnen aanpassen aan de nieuwe omstandigheden. Klein is het nieuwe groot, las ik ergens. Wij blijven het nog steeds groot aanpakken. We zijn nog onvoldoende in staat een plan te maken waarin we hele kleine stapjes zetten. Wat dat betreft zitten we in een transformatieproces. We zijn aan het zoeken naar nieuwe wegen voor herbestemming. Maar hét antwoord bestaat niet. Er verandert al veel in de periode dat we over herbestemming van een gebouw aan het praten zijn. Om te slagen moeten we samenwerken en verbindingen maken”. Hans de Kluijver, directeur Memorarium Gelderland: “De herbestemming van Rijksmonumenten mag de gemeenschap jaarlijks geld kosten als de herbestemming economisch niet voldoende rendabel is te maken. Het zou al helpen als energiebedrijven worden verplicht aan rijksmonumenten energie te leveren tegen kostprijs. Maar maak van een Rijksmonument geen heilige koe tegen beter weten in. Liever een beperkt aantal rijksmonumenten optimaal, goed beschermd, restaureren en benutten dan veel gebouwen maar half. Gebouwen aanwijzen als rijksmonument is prima, maar ze zouden -mits onderbouwd-, ook weer van de lijst afgevoerd moeten kunnen worden. Ik denk dat we de komende jaren onmogelijk alle kerken kunnen herbestemmen. Monumentale kerken die in slechte staat verkeren, moet je als verloren beschouwen”.
Johan Blokland, opZoom architecten bv. : “Herbestemmen loont in de zin dat een gebouw een plek betekenis geeft en het collectieve geheugen van de stad waarborgt. Eigenlijk is de stad één groot herbestemmingsproject. Plekken in de stad die een transformatie hebben doorgemaakt, zijn dikwijls ook de meest waardevolle plekken. Succesvol hergebruik bepaalt opnieuw de identiteit van een gebouw. In Veenendaal staat bijvoorbeeld een oude LTS die we nu verbouwen tot jongerenhuisvesting. De jongeren zijn enthousiast vanwege hun woonruimte en hun ouders vertellen trots over de tijd dat ze er op school zaten. Iets dergelijks geldt ook voor het Luxorgebouw in Arnhem. Zelfs een simpele rij naoorlogse woningen kan van historische betekenis zijn voor een wijk. Vroeger was sloop altijd gunstiger, omdat er zo veel vraag naar nieuwbouw was. Deze tijd is interessant omdat er een goede afweging gemaakt wordt tussen hergebruik of nieuwbouw”. Bert de Jong, directeur Stichting Eusebius Arnhem: “Herbestemming van bijzonder vastgoed zoals de Eusebius is niet eenvoudig, maar wel te doen als alle partijen het willen. Wij zijn geen kerk meer, we zijn een kerkgebouw. We hebben een keer per maand een kerkdienst. We krijgen wel subsidies, maar het streven is gericht op financiële zelfstandigheid. De restauratie is in volle gang. Beheer en exploitatie zijn we aan het invullen. Met medewerking van de gemeente willen we een bruisend hart van de stad zijn. Want Arnhem zonder Eusebius is hetzelfde als Parijs zonder Eiffeltoren”. Ronald de Jonge, mede-eigenaar DDJ Accountants & Adviseurs: “De maatschappij moet een bijdrage leveren om succesvol herbestemmen mogelijk te maken. Het kost tijd en geld, maar uiteindelijk levert het toch revenuen op: maatschappelijk rendement, de trots dat er iets blijft staan. Voor de korte termijn kost het extra euro's maar op de lange termijn is er een meerwaarde”. Mathijs Buddingh, directeur bij de Kabath vastgoedbescherming bv: ” Tijdelijke invulling van een pand vormt de voedingsbodem waarop de herbestemming kan groeien. Als er geen activiteit is, alleen leegstand, dan is het lastig om er iets van te maken. Klein beginnen vergroot de kans van slagen. Kleine initiatieven kunnen uitgroeien tot iets groots dat lonend is. Het gegeven dat een gebouw
Arenacum
er nog staat is al lonend. Maar we moeten wel zoeken naar gebruikers, zodanig dat de hele exploitatie lonend wordt. Koppel eindgebruik aan een pand, er moet iemand zijn die er aan de slag wil, die zich identificeert met een plek”. Toon Verschuren, senior bestuursadviseur economie en coördinator van het transformatieteam Gemeente Arnhem: “Eigenaren die nu niet nadenken over het transformeren van hun leegstand, missen de boot. Laaghangend fruit wordt nu geplukt! We zien dat de relatief eenvoudige transformatieopgaven opgepakt worden. Panden die lastig in te vullen zijn, blijven over en ook de behoeftes worden minder. Sommige functies zijn elders al ingevuld in de stad en dus kun je met sommige gebouwen niet zo veel. We proberen als gemeente zo goed mogelijk de voorwaarden te scheppen voor herbestemming. Ik denk dat lang niet alle leegstand een andere invulling kan krijgen. Er is maar een beperkte vraag naar nieuwe functies. Sloop is een idee, maar het is nog niet aan de orde. Uiteindelijk gaan we toe naar een compactere stad. De randen zullen meer verlaten worden, gebouwen in het centrum en aan de rand van het centrum hebben de beste kans voor hergebruik”. Gijs Takkenkamp, directeur ontwikkeling bij de KlaassenGroep : “Herbestemming kan zeker lonen, maar is geen wondermiddel. Omstandigheden moeten goed zijn. Locatie, financiering, de eigenaar moet meewerken, maar niet elk leegstaand pand is te herbestemmen. Het is een maatschappelijk vraagstuk hoe je daarmee om gaat. Wat ga je slopen? Of
Arenacum
laat je het bewust verloederen? Herbestemmen vraagt om een heel nieuwe manier van kijken. Het is ook een kwestie van stimuleren van activiteiten die al in de omgeving gebeuren en waar je iets mee kunt. Probeer vooral kleine lokale initiatieven te stimuleren in zo'n pand omdat die vaak een goede voedingsbodem zijn voor herbestemming. Een gebouw kan trouwens ook tegen je werken. Er zijn maar weinig mensen die door een gebouw heen kunnen kijken en een nieuwe bestemming zien. Het hoofdkantoor van AKZO in Arnhem hebben we herbestemd als appartementencomplex. We hebben in de hoek een modelappartement gemaakt, zodat belangstellenden een goede indruk konden krijgen. Dan verkoopt het”. Binnenstad Leegstand is een groot probleem geworden in Nederland. Gemiddeld stond vorig jaar 15 % van de kantoorruimte leeg. Dat komt neer op zo'n zeven miljoen vierkante meter. Die leegstand is inmiddels verder opgelopen. Naast kantoren staan er winkels, cultureel erfgoed en religieuze gebouwen leeg. Een klein gedeelte daarvan komt in aanmerking voor herbestemming. Dat zijn vooral de panden in de binnenstad en aan de rand van het centrum. Vaak zijn het mooie gebouwen, die ook nog eens op een gunstige locatie liggen. Soms blijven gebouwen jarenlang leeg staan. Internationale beleggers hebben de financiële armslag daartoe. Ze hebben op korte termijn weinig belang bij herbestemming van het gebouw. De leegstand in de binnenstad raakt de gespreksgenoten in de Eusebius meer dan de leegstand op industrieterreinen aan de rand van de stad. Want in die binnenstad is meer leven in de brouwerij. Leegstand doet daaraan af. Oplossingen zoeken wordt op zo'n moment urgent.
Hoogconjunctuur en hoge koop- en huurprijzen hebben in het nabije verleden veel kleine ondernemers de stad uit gejaagd. Grote winkelketens namen bezit van het centrum. De gespreksgenoten zien dat de kleine retailers langzaam maar zeker weer terug keren in het stadsbeeld. Kleine enthousiaste ondernemers, weliswaar zonder uitgebreide ervaring, grijpen hun kans. De stad wordt diverser en kan daardoor beter concurreren met de internetverkoop. Wonen boven winkels komt meer in trek. En kantoorgebruik. Raymond Stijkel: “Voorheen werden kantoren aan de stadsrand gebouwd vanwege de bereikbaarheid. Maar jonge mensen zoeken tegenwoordig een dynamische omgeving. En ze moeten de stad in kunnen lopen om een broodje te halen. Binnenstedelijke kantoorlocaties hebben nog steeds kansen”. Nieuwe bestemmingen Voor herbestemming golden een vast aantal bestemmingen. Dat waren hotels, zorg, (studenten-) huisvesting. Maar naarmate die voorzieningen in voldoende mate in een stad aanwezig zijn, komen nieuwe bestemmingen in beeld. Jacco Vogelaar: “Een voordeel is dat gebouwen worden afgewaardeerd. Dat maakt ze bereikbaar voor nieuwe groepen kopers en huurders. De budgetten van maatschappelijke organisaties komen steeds vaker in de buurt van de economische waarde. De economische crisis helpt een handje bij het afwaarderen van gebouwen”. De gespreksgenoten zien alternatieve stromingen in de maatschappij als aanjagers van nieuwe gebouwbestemmingen. Mathijs Buddingh: “Het klinkt misschien vreemd om het uit mijn mond als anti-kraakbeheerder te horen, maar de kraakbeweging in Nederland is sinds de jaren zeventig een belangrijke broedplaats voor nieuwe ideeën. Ongelofelijk veel succesvolle herbestemmingen komen uit die hoek en zijn niet meer weg te denken uit het straatbeeld. Denk aan Tivoli in Utrecht, Paradiso in Amsterdam en hotel Bosch in Arnhem. Die maatschappelijke krachten bestaan nog steeds”. Johan Blokland: “Als een gebied opgegeven wordt, dan schuiven die groepen er in. Een verlaten industrieterrein kan zo een nieuwe impuls krijgen waardoor ineens iedereen er wil zijn”. Volgens Gijs Takkenkamp bestaat er geen blauwdruk als het om herbestemmen gaat: “Soms kun je iets oppakken omdat een
31
RONDETAFELGESPREK
naastgelegen pand in waarde gaat stijgen, soms kun je meer dingen op een locatie doen waardoor de locatie als geheel meer waard wordt. Het is moeilijk om een herbestemming in zijn totaliteit te organiseren. Per plek moet je naar de identiteit bekijken. Elke locatie heeft eigen sfeer”. Johan Blokland onderschrijft dat elk proces wordt gekenmerkt door andere keuzes: “Ik merk de laatste twee jaar dat ontwerpsessies met verschillende partijen veel interessanter zijn dan vijf jaar geleden. Toen kende iedereen het kunstje al. Nu is het heel erg zoeken. Dat is geweldig leuk. Inventiviteit van mensen en opdrachtgevers wordt doorslaggevend”. Organisaties die hun vastgoed niet kwijt kunnen worden creatief. Ze gaan in gesprek met potentiële gebruikers en passen hun plannen vervolgens aan. De oorspronkelijke opzet om luxe woningen in een oud fabriekspand te bouwen, kan succesvol plaats maken voor het opknappen van de buitenkant met binnen goedkope woningen. Sommige deskundigen hebben goede ervaringen met omwonenden van leegstaande panden. Die komen er dagelijks langs en in gesprek met anderen rijpen goeie ideeën voor herbestemming. Ook vertellen de tafelgenoten dat ze soms nadrukkelijk zoeken naar gebouwgebruikers die elkaar kunnen stimuleren. Te denken valt aan een instituut voor huiswerkbegeleiding en een jongerenkapper of een horecavoorziening die zich richt op de catering voor ZZPers.
staand gebouw kunnen andere gebruikers aantrekken. Bert de Jong: ”Kijk maar eens naar al die ZZP-ers die op zoek zijn naar een werkplek. Misschien moet je ook kijken naar flexibele huurvormen. Niet per 5 jaar, maar per maand. En niet aan één grote huurder, maar vijftig kleine. Met een bezettingsgraad van 80 % zie je dat dat aantrekkelijk wordt”. Ronald de Jonge onderschrijft de kleinschalige tendens: ”Ik zie dat er veel vraag is naar woningen voor eenpersoons huishoudens. Veel mensen blijven alleen over. Eenoudergezinnen, gescheiden mensen, ouderen. Dat schept een nieuwe behoefte. Het is een uitdaging om die tendens mee te nemen bij herbestemming”. Kantoren Een moeilijk op te lossen probleem vormt de leegstand in monofunctionele gebieden zoals kantorenparken aan de rand van de stad. Het nieuwe werken maakt het mogelijk dat werknemers thuis aan de slag zijn. Kantorengebouwen oude-stijl zijn domweg minder nodig. Herbestemming vormt volgens de gespreksgenoten geen oplossing. Maar wellicht komen ook hier creatieve groepen met vernieuwende ideeën. Sloop ligt vooralsnog - op termijn - voor de hand. Hans de Kluijver: “Vroeger groeide een kern rond kerk en café. Dat zal nu niet meer werken. Maar je kunt wel slopen, meer groen maken en zo een locatie creëren die interessant wordt. Dat kost geld, want je moet bedrijfspanden gaan afschrijven”. Die afschrijving zien de aanwezigen als een ondernemersrisico. Voor nieuwe bestemmingen zijn bestemmingsplanwijzigingen nodig. Hier heeft de gemeente een taak.
Henk van Ramshorst gaat in de hele gedachtegang niet mee: “Op slechte plekken is het gemakkelijk om een hoog rendement te halen. Daar kun je immers goedkoop aankopen. Het is een kwestie van zoeken naar slechte plekken om die te veranderen in plekken waar je moet zijn”. Rol overheid Toon Verschuren zegt over het gemeentelijk beleid voor herbestemming: “Er zijn veel belangen en het is lastig manoeuvreren. Maar we zijn er als gemeente van overtuigd dat we een bepaalde mate van sturing moeten geven. Dat heeft een stad nodig. De binnenstad heeft de meeste behoefte aan transformatie en is daar ook kansrijk. Daar proberen we mee te werken aan een andere invulling. Aan de randen willen we behoudender zijn”. De gespreksgenoten onderschrijven dat het een belangrijke taak van de gemeente is om herbestemming mogelijk te maken. Bijvoorbeeld door subsidies te verstrekken voor haalbaarheidsonderzoeken naar nieuwe initiatieven. En er moet een bereidheid zijn om bestemmingsplannen te heroverwegen en om praktisch om te gaan met bouwnormen. Bert de Jong vindt dat de gemeente gebouweigenaren kan uitnodigen op het gemeentehuis om over herbestemming te praten. De gemeente kan in die zin een aanjager zijn. Toon Verschuren: “Die omslag vindt plaats binnen gemeenten. Onze mensen moeten pragmatisch en in termen van oplossingen denken. Bij jongerenhuisvesting in de binnenstad kun bijvoorbeeld een andere parkeernorm laten gelden, omdat de meeste jongeren geen auto hebben. Dat maakt herbestemming minder ingewikkeld of duur”.
Deelnemers: • Jacco Vogelaar, bedrijfsmakelaar en vennoot bij Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars • Raymond Stijkel, hoofd ontwikkelen BAM Utiliteitsbouw • Henk van Ramshorst, wijkontwikkelaar Volkshuisvesting Arnhem • Hans de Kluijver, directeur Memorarium Gelderland: • Johan Blokland, opZoom architecten bv • Bert de Jong, directeur Stichting Eusebius Arnhem • Ronald de Jonge, mede-eigenaar DDJ Accountants & Adviseurs
Vóór de economische crisis werd uitsluitend aan grootgebruikers gedacht bij herbestemming. Die gedachte heeft plaats gemaakt voor het denken in kleine oplossingen. Een paar enthousiaste gebruikers in een groot leeg-
Arenacum
• Mathijs Buddingh, directeur bij de Kabath vastgoedbescherming bv • Toon Verschuren, senior bestuursadviseur economie en coördinator van het transformatieteam Gemeente Arnhem • Gijs Takkenkamp, directeur ontwikkeling bij de KlaassenGroep
33
De Eusebius bepaalt al meer dan vijf eeuwen het stadsgezicht van Arnhem. Het is niet alleen een belangrijk historisch monument, maar ook een sfeervolle locatie voor uiteenlopende evenementen zoals beurzen, exposities, congressen en bedrijfsfeesten. De Eusebius heeft naast de imposante Kerkzaal ook nog andere ruimtes, die bij een evenement betrokken kunnen worden of apart kunnen worden gehuurd. U heeft één aanspreekpartner die graag met u meedenkt over de opzet en de aankleding, beeld en geluid en de catering. Flexibiliteit en een topservice is waar het Eusebius team voor staat. En dat voor een messcherpe all inclusive prijs.
GRATIS SEMINAR Brafon organiseert op 20 november een gratis seminar Brandveiligheidsmanagement in Arnhem. Aanmelden kan op de website.
35
Welkom bij OKA Het Ondernemers Kontakt Arnhem blijft groeien. Meer bedrijven en meer leden melden zich aan. Twee nieuwe leden stellen zich aan u voor!
Ik ben Eveline Eijkhout, werkzaam als coach en trainer vanuit mijn eigen bedrijf Eveline Eijkhout Coaching & Advies. Met een scherp oog en oor coach en train ik nu ruim 12 jaar professionals, leidinggevenden, executives, studenten en (startende) ondernemers . Onderwerpen hebben met werk te maken, zoals persoonlijke ontwikkeling, leiding geven, stressreductie, samenwerking en communicatie, loopbaanvragen, bedrijfsvoering. Ik hoop op inspirerende contacten met collega-ondernemers en ben groot voorstander van kennis delen en samenwerken.
[email protected]
Wij zijn Staatvandienst, landelijke aanbieder van re-integratie & outplacement dienstenverlening. Onze aanpak is Persoonlijk, Pragmatisch, Resultaatgericht en Regionaal met Consultants die wonen en (net)werken in de regio. Een sterk bedrijven netwerk en goede kennis van de lokale arbeidsmarkt zorgt voor een hoge klanttevredenheid en plaatsingsresultaat. Aansluiten bij de OKA betekent voor ons meer contacten opdoen en onderhouden om te kunnen bijdragen aan goed werkgeverschap, betere werkgelegenheid en een lager ziekteverzuim.
37
REDACTIE Tekst & fotografie: Dick Leseman
Geen leegstand, maar ruimte Studio Halfvol kiest positieve benadering leegstand Arnhem, de stad van ruimte. Zo wil Studio Halfvol graag kijken naar ongebruikte kantooren winkelpanden: geen leegstand, maar ruimte om interessante dingen mee te doen. En ruimte is er voldoende voor dit collectief. We spraken met Yosser Dekker, een van de initiatiefnemers.
tudio Halfvol is een collectief van een stel jonge ZZP'ers, die elkaar kennen van andere projecten zoals Roof Garden Arnhem, de PopupKlup en de Drive-in-Cinema. Een club van architecten, product designers, evenementen organisatoren, producenten en conceptdenkers vonden elkaar in het idee om iets te doen met leegstaande winkel- en kantoorpanden. “Een stuk of zeven jongens en nog eens twintig mensen die helpen tijdens evenementen,” beweert Yosser Dekker, “halve vrijwilligers, want als het lukt betalen we deze medewerkers. Maar ze vinden het leuk om een steentje bij te dragen.”
S
Slimme communicatie Net als de Gemeente Arnhem, net als makelaars en eigenaren van panden wil Studio Halfvol iets doen aan de leegstand. Maar het collectief kiest een totaal andere benadering dan de gangbare. “Makelaars plaatsen immens vaak grote borden op panden, dat ze te huur of te koop zijn en plaatsen een advertentie in het Financieel Dagblad,” schetst Yosser Dekker, “maar de wereld verandert. Een serie gevelborden van verschillende panden dicht bij elkaar geeft een hele desolate indruk. Daar ga je niet huren. Slimme communicatie is interactiever. De promotie van Roof Garden bijvoorbeeld hebben we alleen maar via de social media als Facebook, Twitter en Instagram gedaan en was succesvol.”, vindt hij. Studio Halfvol wil onder meer deze communicatie inzetten om de panden op een hele andere manier aan te prijzen. Halfvol laat potentie van vrije ruimte zien Het collectief zal in februari en maart in een aantal leegstaande panden culturele events organiseren. Theater, muziek, beeldende kunst, installaties. Alles is mogelijk en Studio Halfvol probeert zoveel mogelijk samen te werken met culturele instanties uit Arnhem. “We bieden ook nieuwe creatieve initiatieven een kans,”
38
Arenacum
verduidelijkt Yosser Dekker, “een nieuw evenement laat de potentie van ruimtes zien op een originele en interactieve manier. Buiten de gebaande paden van traditionele communicatiekanalen en op een vernieuwende wijze.” Want, zo redeneert Studio Halfvol, de conventionele communicatiemiddelen alleen bleken de afgelopen jaren niet tegen de enorme groei aan leegstand opgewassen. Er zal dus iets moeten gebeuren. Alternatieve verfrissende benadering De boventoon van het evenement is positief en gericht op het benutten van kansen en het vieren van successen. “Wij maken leegstand op een originele manier kenbaar zodat de potentie van de beschikbare ruimtes tot de verbeelding zal spreken,” beweert Yosser Dekker, “bovendien willen we alle partijen samenbrengen. De betrokkenen, zoals de gemeente, de makelaars en de eigenaren van
leegstaande panden wijzen vaak naar elkaar. Bijvoorbeeld dat de gemeente volgens de makelaar de omgeving aantrekkelijker moet maken. We moeten dit samen als collectief oplossen.” Yosser Dekker wil graag inspireren. “We hebben het binnen Studio Halfvol niet over leegstand maar over ruimte. Dat is zo'n wezenlijk andere benadering.” Het collectief heeft de Gemeente Arnhem alvast mee. Zij dragen financieel bij aan het evenement. “Maar ook vastgoedeigenaren moeten financieel bijspringen om het mogelijk te maken,” vult hij aan, “we hebben verschillende pakketten. Betaal je meer, dan krijg je ook meer. We kunnen dan kiezen voor een event dat meer publiek trekt of meer spin-off genereert.” Arnhem, groenste stad? Het pand wordt ook zakelijk onder de aandacht gebracht. “Niet alleen de potentie van het pand wordt zichtbaar gemaakt, maar ook vermelden we
duidelijk het aantal beschikbare vierkante meters, de makelaars met contactgegevens, bestemming op het pand, en welke panden van dezelfde makelaar nog meer invulling zoeken,” somt Yosser Dekker op, “daarmee zijn de driehoekborden en de grote reclameborden van de makelaars overbodig en vervangen door interactieve communicatiemiddelen die belangstellenden op een meer informatieve manier benaderen.” Verder heeft Studio Halfvol het plan om leegstaande panden of verdiepingen groen aan te lichten. “Door te werken met groene lampen in leegstaande verdiepingen van kantoorpanden ontstaat er een groene gloed over de stad,” schetst hij, “deze ruimte is beschikbaar. In lege etalages plaatsen we projecties van mogelijke invullingen. Daardoor worden bezoekers en potentiële huurders getriggerd de potentie van de ruimte in te zien.” Culturele initiatieven en inhoudelijke gesprekken De medewerkers van Studio Halfvol werkten eerder samen met elkaar in projecten als Roof Garden Arnhem en de PopupKlup (zie kader). Daardoor hebben ze een flink netwerk met creatieve mensen en culturele instanties zoals Generale Oost, Focus Filmtheater en Oostpool. Door dit uitgebreide netwerk van het collectief worden bestaande initiatieven aan de verschillende evenementen verbonden. “Wij voeren een curatorschap op de initiatieven en beoordelen die op vastgestelde criteria.” zegt Yosser Dekker. “Door de bundeling van grote en kleine initiatieven in een bepaalde periode wordt de kracht van elk afzonderlijk initiatief sterker.” Het collectief hoopt dat er op die manier een hype ontstaat. “Daar wil je bij zijn. Naast culturele en kunstzinnige events willen we ook inhoudelijk een bijdrage leveren aan het oplossen van leegstand,” vervolgt hij, “zo zijn Ruimtevolk en CASA benaderd om een aantal gesprekken te organiseren over ruimte, urbanisatie en de toekomst van de binnenstad.”
Arenacum
Volle agenda “Mogelijk komt er een vervolg,” bepleit Yosser Dekker, “eens in het jaar of twee jaar, maar na Roof Garden en de Drive-in-Cinema moeten we nu eerst snel met deze eerste editie aan de slag.”
Studio Halfvol zal met makelaars, vastgoedeigenaren, culturele partijen en de gemeente om tafel gaan voor de concrete invulling en participatie. Een volle agenda voorlopig voor Studio Halfvol.
Roof Garden Arnhem brengt het leegstaande parkeerdak van Parkeergarage Rozet tot leven! Met een flinke dosis positiviteit veranderen ze deze betonnen kolos in een groene stadstuin, een verrassende plek vol cultuur, ontspanning en creativiteit. Dit alles doen ze zo duurzaam mogelijk en met respect voor de buurt en de omgeving.
Op 14, 15 en 16 augustus streek er een Drive-in-Cinema neer in de Arnhemse wijk Schuytgraaf. Iedere avond in een heerlijke Amerikaanse jaren '50 en '60 sfeer kon je in je auto kijken naar een film.
De PopupKlup is een tijdelijke en reizende club die op een creatieve en bewuste manier invulling geeft aan leegstand in de stad. Augustus en september 2013 waren ze te vinden aan de Kortestraat in Arnhem. PopupKlup had van november 2012 tot maart 2013 haar locatie aan de Hoogstraat in Arnhem.
Architectuurcentrum CASA organiseert lezingen, debatten, excursies, workshops, exposities en architectuurwandelingen en geeft publicaties uit.
Ruimtevolk is een kennis- en inspiratieplatform en netwerkorganisatie voor ruimtelijke vraagstukken.
39
Makelaardij l Taxatie l Advies
mariëndael vastgoed telefoon (026) 445 98 98 e-mail
[email protected]
BEDRIJFSREPORTAGE Tekst: Mathilde Lentjes
Fotografie: Marc Pluim
De natuur past zich voordurend aan aan veranderende omstandigheden. Is het een paar graden warmer dan normaal, dan strijken vogels gewoon een stuk noordelijker neer. De natuur vindt altijd wel een oplossing. Anders is dat met ondernemingen: zij die zich niet kunnen aanpassen aan de veranderende structuren waar we de afgelopen jaren mee te maken hebben, gaan failliet.
C2M Organisatieadvies & Verandermanagement:
Succesvol veranderen door te leren van de natuur ls Martijn is de oprichter/directeur van C2M Organisatieadvies & Verandermanagement. Na jaren als topmanager te hebben gewerkt bij grote bedrijven in heel Europa, besloot ze haar eigen bureau te starten. “We zijn gespecialiseerd in organisatieadvies en verandermanagement. We kijken en leren daarbinnen van de natuur. Dat betekent concreet op een andere manier leren kijken, op een andere manier leren denken en de gebaande paden durven te verlaten. We laten ons bij ondernemingsvraagstukken inspireren door de natuur in zowel het ontwerp als in de oplossingen,” vertelt ze enthousiast. Uit eigen ervaring weet Els dat veel bedrijven moeite hebben met veranderen. “Organisaties zijn zoekende, ze komen er achter dat ze niet flexibel zijn ingericht. De bedrijfsprocessen zijn rigide geworden, de mens is lang als vervangbaar instrument gezien.” “Daar komt bij dat er een generatiekloof is ontstaan tussen de iets ouderen en de jongeren. Of te wel: veel ondernemingen lopen vast of staan stil. En stilstand is nu eenmaal achteruitgang.”
E
Biomimicry Een van de innovatietools die Els gebruikt, is Biomimicry: bios betekent leven en mimesis betekent imitatie. “Biomimicry is de wetenschap en de kunst van het imiteren van biologische ideeën in de natuur om menselijke toepassingen uit te vinden, te verbeteren en duurzamer te maken. Door naar de natuur te kijken, vinden we nieuwe modellen en benaderingen waarmee we complexe veranderingen kunnen vormgeven.” Het meest bekende voorbeeld van biomimicry is de uitvinding van het klittenband. Klittenband is een uitvinding van Georges de Mestral. De Zwitser wandelde met zijn hond en verbaasde zich er over hoe moeilijk hij de klitten uit de vacht van zijn hond kreeg. Hij ontdekte dat klitten zijn overdekt met kleine haakjes, waarmee ze zich in kleding vastgrijpen. De Mestral ziet de mogelijkheden en ontwikkelt het sluitingssysteem dat hij in 1951 in Zwitserland patenteert. “Bij Biomimicry gaat het er om wat we van de natuur kunnen leren. Waarom laten mieren zich nooit hinderen
Arenacum
als hun route wordt geblokkeerd? En: hoe creëren vogelzwermen een continue flow?” Biomimicry is allesbehalve vage materie. “Integendeel,” lacht Els de vooronderstelling weg. “Het is een model, een maatstaf en een mentor. Een model omdat we van de natuurlijke processen kunnen leren, een maatstaf omdat we met de kennis van de natuur anders kunnen leren bouwen en een mentor omdat het ons kan begeleiden in veranderingsprocessen. In de natuur gaat het om overleven, voedsel verzamelen en voortplanten. Hetzelfde geldt voor bedrijven: de continuïteit moet gewaarborgd worden, er moet omzet worden gedraaid en een bedrijf moet groeien. De parallen zijn duidelijk. Wij maken een link, leggen verbindingen.” Els en haar medewerkers worden met grote regelmaat
ingehuurd door bedrijven.”We garanderen dat we met ons verandermanagement bedrijven efficiënter kunnen laten werken. De tweede garantie is dat een bedrijf die kosten die ze maken door ons in te schakelen, binnen 6 maanden kunnen terugverdienen na de beëindiging van het traject.”
Informatie: C2M Organisatieadvies en Verandermanagement Bemmelseweg 81 F 6662 PE Elst T 0481- 350 088 W www.c2m-management.nl Zie ook Het Biomimicry Centre @Burgers'Zoo www.biomimicry.centre.nl
41
BEDRIJFSREPORTAGE
Frank Stegehuis, Stegehuizen Verhuur en Beheer:
'Iedere transactie moet optimaal transparant zijn' Frank Stegehuis (29) deed in loondienst jarenlange ervaring op in de hoofdstedelijke verhuurmakelaardij. Vorig jaar besloot hij de sprong in het diepe te wagen en zich als zelfstandig verhuurmakelaar in Arnhem te vestigen. Met succes: vanuit de voormalige huisartsenpraktijk van zijn schoonouders aan de Velperweg heeft hij inmiddels een aardig deel van de Arnhemse verhuurmarkt weten te veroveren.
e naam 'Stegehuizen Verhuur en Beheer' duikt dan ook met steeds grotere regelmaat op in het Arnhemse straatbeeld. Sowieso via de in de onderscheidende bedrijfskleuren gestoken scooter waarmee Frank zich dagelijks door het stadsverkeer van de ene afspraak naar de andere spoedt, maar vooral ook via zijn opvallende en riant bemeten makelaarsborden aan de gevels van toonaangevende verhuurobjecten in de binnenstad.
D
Vliegende start Via zijn toen nog bescheiden Arnhemse netwerk sleepte Frank al redelijk snel twee spraakmakende projecten binnen: de voormalige Stedelijke Muziekschool aan de Weverstraat, die nu verbouwd wordt tot een uniek wooncomplex met 34 studio's en appartementen, en het Rijksmonumentale pand aan de Mariënburgstraat waarin momenteel achttien schitterende stadsappartementen gerealiseerd worden. In beide gevallen tekent de enthousiaste ondernemer voor zowel de verhuur als het toekomstige beheer. Mede dankzij dit soort projecten, maar ook door zijn veelvuldig bezoek aan netwerkborrels en zakelijke evenementen als Outdoor en Smaakvol Gelderland, wist Frank in kort tijdsbestek een mooi en nog steeds groeiend relatiebestand in de regionale vastgoedwereld op te bouwen. Daarnaast beschikt hij inmiddels over een uitgebreide database met potentiële huurders.
Arenacum
Frank Stegehuis op het dak van het Rijksmonumentale pand aan de Mariënburgstraat.
Heldere handelswijze Zakelijke integriteit en volledige transparantie staan bij de gedreven makelaar hoog in het vaandel. Zowel huurders als verhuurders die met Stegehuizen Verhuur en Beheer in zee gaan, weten op voorhand dan ook exact waar ze aan toe zijn. "Ik heb zelf ook een broertje dood aan kleine lettertjes en nare financiële verrassingen achteraf, dus daar wil ik mijn relaties ook niet mee opzadelen", aldus verklaart Frank zijn heldere handelswijze. "Zo werk ik standaard op basis van 'no cure no pay' en treed ik altijd op voor één partij. Ik breng dus alleen commissie in rekening bij mijn opdrachtgever. In de meeste gevallen is dat de verhuurder, maar in het geval van zoekopdrachten kan dat natuurlijk ook de huurder zijn.In dat laatste
geval betaalt de huurder een vaste commissie. Bij transacties uit ons aanbod brengen we huurders geen commissie in rekening. Ze betalen dan alleen de contractkosten." Vast tariefstelsel Ook wat de verhuurders betreft, of dat nu particuliere huiseigenaren, beleggers of projectontwikkelaars zijn, werkt Stegehuizen Verhuur en Beheer met een vast tariefstelsel. Frank: "Zowel bij eenmalige transacties als bij langjarige beheerovereenkomsten weet de verhuurder tot op de cent nauwkeurig welke commissie ik hem of haar in rekening breng."
© Han Schenk 2014
opdrachten neem ik ze het gehele traject uit handen: van eerste bezichtiging tot en met de sleuteloverdracht. Bij beheeropdrachten gaat het in de meeste gevallen om zowel het administratieve als technische beheer. De eigenaar heeft daardoor vrijwel geen omkijken meer naar zijn panden."
Stegehuizen verhuur en beheer Velperweg 96 6824 HL Arnhem
"In beide gevallen wordt de verhuurder vanzelfsprekend geheel en al ontzorgd", zo vervolgt Frank zijn verhaal. "In het geval van verhuur-
T. 0641553678 E.
[email protected]
43
BEDRIJFSREPORTAGE Tekst: Mathilde Lentjes Fotografie: Marc Pluim
“Binnen Giesbers zijn alle aspecten van de vastgoedcyclus vertegenwoordigd: gebiedsontwikkeling, projectontwikkeling, planontwikkeling, bouw en onderhoud,” vertelt Coralie van der Burg, manager commercieel & maatschappelijk vastgoed. “We luisteren met een scherp oor naar de vraag van onze klanten, we dragen vanuit de uiteenlopende expertises binnen ons bedrijf bij aan een totaaloplossing. We weten tot in detail wat er bij onze klanten speelt, waar behoefte aan is. Bij onze bedrijfsfilosofie staat de werkelijke vraag van alle belanghebbenden (toekomstige bewoners, omwonenden, ondernemers, politiek bestuurders en maatschappelijke organisaties) centraal voor een gestructureerde procesmatige aanpak,”, legt Martijn Bax, manager wonen uit. “Wie zaken doet met Giesbers, krijgt te maken met een onderneming die snel beslissingen kan nemen op basis van een platte organisatie. Dit maakt dat we efficiënt en flexibel kunnen opereren en dat we ons persoonlijk verantwoordelijk voelen,” licht directeur John de Beijer toe.
Creatieve ontwikkel- & bouwpartner met oog voor de belangen van alle betrokken partijen Visitekaartje In de regio Arnhem/Nijmegen heeft Giesbers haar visitekaartjes afgegeven met de projecten Arnhems Buiten (de transformatie van het voormalig KEMAterrein naar een moderne woon- en werkomgeving), IJsseloord 2 (een hoogwaardige locatie voor bedrijven en kantoren), de herontwikkeling van de voormalige kazerne Saksen Weimar tot een aantrekkelijke woon-, en werkomgeving. Op korte termijn start Giesbers met de ombouw van de voormalige Rijkswaterstaattoren in Presikhaaf tot circa 300 studentenwoningen. Ook de verbouwing van het voormalige huis van de commissaris van de koning aan de Braamweg tot een appartementengebouw is een activiteit van Giesbers. “Op deze parkachtige locatie ontwikkelen we - in samenspraak met omwonenden en belanghebbenden - appartementen. Dit met behoud van het landschap en de flora. Beide elementen vertegenwoordigen de waarde van de plek. Deze aanpak representeert onze bedrijfsfilosofie: we kijken niet uitsluitend vanuit bouwtechnische ogen, maar naar het grotere geheel,” vertelt planontwikkelaar Ursula van Wandelen. v.l.n.r. Coralie van der Burg, Ursula van Wandelen, John de Beijer, Martijn Bax
“We nemen als ontwikkel- & bouwpartner een grote verantwoordelijkheid in ruimtelijke ontwikkelingen. Hierbij hechten we veel waarde aan de zogenoemde maatschappelijke relevantie van onze projecten. We besteden veel aandacht aan kwaliteit, duurzaamheid en leefbaarheid van ontwikkelingen waar we bij betrokken zijn.” Dat is geen sinecure. Bij elke ruimtelijke ontwikkeling is een scala aan spelers actief, ieder met hun eigen belangen: bedrijven die geschikte huisvesting zoeken, bewoners en omwonenden met individuele (woon)wensen, investeerders die op zoek zijn naar een beleggingsproduct en overheden die een oplossing zoeken voor sociaal/economische vraagstukken. Bij ruimtelelijke ontwikkelingen spelen maatschappelijke belangen dan ook een belangrijke rol. “Om aan de wensen van alle betrokkenen tegemoet te kunnen komen, is kennis, ondernemerschap,
inventiviteit, communicatie en vooral overzicht nodig. Door rechtstreeks met betrokkenen in gesprek te gaan, conceptueel te denken, processen goed en secuur te managen, kortom door de spin in het web te zijn, ontwikkelen wij projecten die aan de behoeften van alle partijen voldoen. Door een integrale aanpak is Giesbers in staat om het complete traject te verzorgen: van concept- en planontwikkeling op gebiedsniveau tot ontwikkeling en realisatie op gebouwniveau inclusief financiering en de uiteindelijke langjarige exploitatie. Dit doen wij met een zeer gevarieerd en deskundig team van creatieve mensen”
Veelal gaat het om de kwaliteit van een toekomstige woon-/werk-/winkel-/recreatieve omgeving. De kwaliteit van zo'n omgeving wordt vooral bepaald door de samenhang der dingen, weten de deskundigen. “Wij sturen op samenhang in kwaliteit op gebouwniveau, de inrichting van het openbare gebied, de aansluiting op de omgeving en het gebruik door de klant, de bewoner en de omgeving. Het gaat ons om het geheel, dat is immers meer dan de som der delen.” Giesbers Nieuweweg 184 6600 AB Wijchen W www.giesberswijchen.nl
44
Arenacum
BEDRIJFSREPORTAGE
Boekschoten & Van Lieshout:
Unieke combinatie van ervaring, passie en hart voor de klant Harry van Lieshout en Wouter Boekschoten zitten er ontspannen bij in hun nieuwe kantoor aan het Velperplein 21 in Arnhem. Sinds 1 september hebben ze hier hun makelaardij (tijdelijk) gevestigd. Het is een van de mooiste punten van de stad, een plek die past bij een makelaar. De voetgangers, fietsers en auto's schieten voorbij. “We hebben hier - met een voortdurende stroom aan mensen - een prachtige zichtlocatie. Daarom weet men ons nu al makkelijk te vinden”, geeft Wouter aan.
aarom is dit dan een tijdelijke locatie? Harry: “deze locatie is perfect, maar de ruimte is te klein. In februari 2015 verhuizen we naar onze nieuwe stek op de Steenstraat/hoek Bloemstraat (waar nu Juwelier Carmiggelt is gevestigd). Deze ruimte is ideaal en ligt ook op een prachtige hoek. Dat wordt onze huisvesting voor de lange termijn. Een levendige locatie, die makkelijk is te bereiken en waar je altijd binnen kunt lopen. Tot voor kort zaten wij op het Gele Rijdersplein, maar dat was dramatisch. Omdat we voortdurend af en aan rijden, rij je meer over de ring dan naar je klanten. Zonde van de tijd en desastreus voor je bereikbaarheid. Vanaf hier kunnen wij overal naartoe. En onze klanten parkeren hier praktisch voor de deur”.
W
Onderhandelen als hobby Wouter en Harry hebben de handen ineen geslagen en gaan samen actief de regionale vastgoedmarkt op. Ze verkopen, verhuren en taxeren woningen en bedrijfshuisvesting. Harry werkt sinds 1988 in de makelaardij. Sindsdien heeft hij ontelbare objecten verkocht en getaxeerd. Harry is iemand die de schouders eronder zet en van onderhandelen zijn hobby heeft gemaakt. “Als u vastgoed aan wilt kopen, dan moet u mij inschakelen. Als het op onderhandelen aankomt, ga ik tot de bodem”. Daarbij komt dat Harry en Wouter een buitengewoon flexibele werkhouding hebben. “ Wij hebben geen 9-5 mentaliteit, zoals sommige collega's. Als je de kost wilt verdienen - zeker in de huidige tijd - dan moet je voor de klanten klaar staan. En dan moet je ook bereid zijn om buiten kantoortijd afspraken te maken.” Ervaring en kennis van de markt Wouter is een ervaren bedrijfsmakelaar. Hij heeft alle nodige certificeringen, waaronder die voor bedrijfsmatig vastgoed. Zodoende kan hij voor vrijwel alle banken bedrijfsmatig vastgoed taxeren.
Arenacum
Sinds 1999 is hij actief op de Arnhemse vastgoedmarkt. Recentelijk bemiddelde hij bij de verkoop van 900 m2 kantoor en verhuurde hij 1.000 m2 kantoor. Hij wijst naar een stapeltje papier op zijn bureau: “de inkt is nog nat: zojuist verkocht, een bekend horecaobject met twee appartementen”. Een leuke zaak en één van de vele zaken. “Op naar de volgende” zegt hij enthousiast. “
Schat aan ervaring met het enthousiasme van een jonge hond De beide heren hebben plezier in hun werk en dat stralen ze uit. Wat maakt het werk dan zo leuk? Wouter: “Het bij elkaar brengen van mensen maakt het werk bijzonder leuk.” “En het feit dat je voortdurend nieuwe mensen en objecten ziet, is ook een verrijking voor jezelf en het werk”, vult Harry aan. Benieuwd? U hoeft alleen maar binnen te lopen! “Wij denken met de klant mee en geven graag advies. Iedereen is welkom om vrijblijvend binnen te wandelen. De koffie staat klaar.” aldus Harry en Wouter. “
45
DE OCHTEND VAN... BEDRIJFSREPORTAGE Tekst & fotografie: Dick Leseman
De ochtend van …
Rob Hengeveld
In deze rubriek volgt onze reporter, Dick Leseman, de ochtenduren van een OKA-lid. Wat doet een directeur en/of eigenaar zoal? Deze ochtend is van Rob Hengeveld, directeur projecten van MVGM Bedrijfshuisvesting. Hoe ontbijt hij, welke mensen ontmoet hij, wat is zijn werkplek?
9:25
uur Arnhem, kantoor MVGM De mensen van MVGM met van links naar rechts Hans Stroet, taxateur, Geert Rombouts, junior taxateur, Shirley van Lith, secretaresse, Mark Dirksen, zakelijk directeur en natuurlijk leidend voorwerp Rob. Afwezig Natascha Peters en Laurens Jansen. Hem zien we later vandaag.
11:24
8:03
uur Arnhem, thuis Ontbijten met het complete gezin komt er nooit van omdat een ieder een ander tijdschema en ritueel heeft. Als Rob zijn cornflakes nuttigt en zijn krant leest, groet Maurits (17) hem. Hij vertrekt dan naar de HAN voor zijn eerste dag van zijn tweede jaar. Jacqueline heeft wat langer werk in de badkamer. Zoon Hugo (21) studeert en woont in Utrecht.
9:11
uur Arnhem, kantoor MVGM Rob start steevast om 8:30 uur op kantoor. Vanochtend vindt er werkoverleg plaats, dat hij nu even voorbereid. De rol van bedrijfsmakelaar is de laatste jaren veranderd van transactiemanager naar vastgoedconsultant, dus informatie en informatie-uitwisseling is wezenlijk.
uur Arnhem, kantoor OSG Rob behartigt de vastgoedbelangen van OSGMetrium en praat algemeen directeur Henk Berg (oud-voorzitter OKA) bij over de stand van zaken aangaande de verkoop van een pand in Venlo en de verhuur van een pand in Sint-Oedenrode. Henk is net terug van een verre reis door de VS.
10:13
uur Arnhem, kantoor Kempenaer Rob is voorzitter van StAB (Stichting Arnhemse Bedrijventerreinen) en zijn gesprekspartner Jan Heikens van de Kempenaer Advocaten, is secretaris. Ze bespreken de ontbijtbijeenkomst, waar
12:45
uur Oosterbeek, aula Mijnhart De 100-jarige Mijnhart Uitvaartverzorging is springlevend. Het familiebedrijf nam recent Fintelman uit Heelsum over. Rob en Laurens (daar is hij) bespreken met vader Dick, zoon Dirk-Jan en dochter Inge de details rondom het vastgoed bij deze overname. Onder het genot van een heerlijk broodje.
StAB de resultaten van de Economische Effect Rapportage voorlegt aan ondernemers en vastgoedeigenaren. Ook gaan ze binnenkort op stap in een bus met wethouders, ambtenaren en ondernemers langs de bedrijventerreinen waar StAB actief is.
Arenacum
47
COLUMN
COLUMN
Citymarketing: Samen kom je ver!
15 jaar uitgedaagd
Dat veel partijen de ambitie hebben om de Arnhemse citymarketing impulsen te geven was te lezen in de vorige editie van dit blad. Prima om te delen wat we belangrijk vinden, en nog beter om met elkaar in gesprek te komen over wat we zelf kunnen bijdragen om het totaalproduct dat we samen nastreven inhoud te geven.
Ondernemend Arnhem zet zich al 15 jaar in om de lokale samenleving een beetje mooier te maken via de Arnhemse Uitdaging. Het idee om jonge honden en oude rotten uit het bedrijfsleven in te zetten voor het maken van verbindingen tussen bedrijven
rnhem heeft veel in huis om de komende jaren het sociaal-economisch profiel flink aan te scherpen en zo onze bijzondere stad verder te versterken als aantrekkelijke plaats voor bedrijven, bewoners, bezoekers en studenten. Met Made in Arnhem beschikken we over een verbindend merkbeeld waar velen zich in herkennen en bij de Citymarketingvisie hebben we vanuit een breed platform met elkaar goed nagedacht over de merkwaarden die Arnhem onderscheidend maken.
A
en maatschappelijke organisaties werd bedacht in 1999. Sindsdien zijn tientallen ondernemers en medewerkers uit bedrijven actief geweest als matchmaker en verbinder. Honderden Arnhemse bedrijven zijn betrokken geweest bij het oplossen van vragen van stichtingen, verenigingen en andere maatschappelijke projecten.
Hoe succesvol de citymarketing is, hangt af van de uitvoering en de bereidheid van belanghebbenden om ook daadwerkelijk mee te doen. Gelukkig is in Arnhem de laatste maanden te merken dat steeds meer partijen willen bijdragen in het bedenken, uitvoeren en financieren ervan.
En er zijn duizenden matches tot stand gebracht. Of het nou om grote of kleine projecten ging, iedere match heeft bijgedragen aan het verbeteren van de leefkwaliteit van mensen in Arnhem. Hoe mooi is dat! Uiteraard gaan we ons jubileum vieren. Als deze Arenacum uitkomt, zijn wij druk bezig met het organiseren van ons
Zo komen vanuit een steeds bredere netwerk allerlei initiatieven van de grond. Zoals versterking van de allianties die Arnhem als groene en creatieve hotspot dragen, het geven van impulsen aan gastvrijheid en het toevoegen van onze 'couleur locale' aan het nieuwe station zodat een logische verbinding met de binnenstad ontstaat. Maar ook in bouw en ruimtelijke ontwikkeling komt veel in beweging. Bijvoorbeeld rond de nieuwe woonvisie, transformatielocaties overal in de stad, het prijswinnende Rozet als Gebouw van het Jaar 2014 en de recente uitzendingen van SBS6 Blik op Wonen dat de 'quality of life' van wonen in Arnhem ook ver buiten de stad over de bühne bracht. Het zijn maar enkele voorbeelden van de positieve beweging die nu op gang komt en waarbij steeds meer Arnhemmers tot de conclusie komen dat je zelf snel kunt, maar alleen samen ver komt.
feest. Wij hopen iedereen die actief betrokken is (geweest) bij de Arnhemse Uitdaging te ontmoeten op donderdag 6 november in het conferentiecentrum van AkzoNobel!
Nieuw: de Profielenbank Natuurlijk gaan we ook gewoon door met het maken van nieuwe matches, het uitdagen van nieuwe bedrijven en het ontwikkelen van nieuwe diensten. Nieuw bijvoorbeeld zijn de profielen van maatschappelijke organisaties op onze website. In deze Profielenbank vertellen zij over hun doel en over de vormen van samenwerking die zij zoeken met bedrijven. Zoekt u samenwerking met een lokaal maatschappelijk initiatief? Neem dan eens een kijkje!
Mariska Perrier 06-22667524
Michiel van der Schaaf Coördinator Citymarketing Arnhem
www.arnhemseuitdaging.nl U kunt ons ook volgen op Twitter en Facebook
Michiel van der Schaaf is adviseur city- en gebiedsmarketing en initiator van uiteenlopende publiek-private samenwerkingen. Reorganiseerde de citymarketing van Gouda, won met Schoonhoven de Zilveren Citymarketing Trofee 2010 en was één van de aanjagers van de vernieuwing van de bezoekersmarketing van Utrecht. Is sinds kort coördinator citymarketing van Arnhem, en kwartiermaker voor een nieuw toeristisch bedrijf op de Utrechtse Heuvelrug en in de Gelderse Vallei. Michiel schrijft columns in vakbladen, geeft regelmatig interviews en is gastdocent citymarketing aan de Hogeschool Rotterdam. Was recent, als initiatiefnemer van het vernieuwende gastvrijheidsprogramma van de stad Utrecht, winnaar van de Citymarketing Innovatie Award 2014.
48
De Arnhemse Uitdaging | maatschappelijk betrokken ondernemen in Arnhem
Arenacum
