Maak de videoclip van je leven! • The Narrative Imagination Method
Methodebeschrijving
Terug In De Toekomst zijn: Oliver Horstmann - Kim Doorn - Markus Waider - Jakob Müller - Suzanne van der Hoek Nijmegen, mei 2006
Voorwoord Het NIZW heeft zich enkele jaren bezig gehouden met het ontwikkelen van een narratieve methode in het werken met chronisch zieken. De methode zorgt, kort gezegd, voor een beter zicht op de eigen situatie. Vanuit de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening te Arnhem/Nijmegen, hebben wij, de projectgroep Terug In De Toekomst, de narratieve methode verder ontwikkeld tot The Narrative Imagination Method. Deze wordt ingezet in het werken met jongeren. Het resultaat is dit pakket, bestaande uit drie delen: - Een methodebeschrijving - Een activiteitenmap - Een cd-rom We hopen dat jij, de jongerenwerker, met dit pakket en The Narrative Imagination Method, voldoende inspiratie en kennis op gaat doen om met veel plezier een cursus te organiseren.
N I Z W Innovatiepartner in zorg en welzijn
Inhoudsopgave Inleiding................................................................................................................................................. 9 Hoofdstuk 1....................................................................................................................................... 11 Levensverhalen en narrativiteit, de kern van The Narrative Imagination Method Hoofdstuk 2....................................................................................................................................... 17 Wat voor betekenis heeft het audiovisuele medium binnen The Narrative Imagination Method? Hoofdstuk 3....................................................................................................................................... 21 Voor wie is The Narrative Imagination Method ontwikkeld? Hoofdstuk 4....................................................................................................................................... 27 The Narrative Imagination Method Hoofdstuk 5....................................................................................................................................... 29 Wat moet een begeleider voor deze cursus in huis hebben? Bijlagen: 1. Inspiratie................................................................................................................... 35 2. Literatuurlijst........................................................................................................... 37
Inleiding Narrativiteit, levensverhalen, passies, audiovisueel, videoclip, jongeren, trots en plezier. Deze acht begrippen zijn de bouwstenen van The Narrative Imagination Method. Ze komen ook in de cursus aan bod die op deze methode is gebaseerd. De methode biedt jongeren een mogelijkheid om, op basis van eigen keuzes en het herordenen van verhalen en herinneringen, een narratief verhaal te creëren. De cursus geeft de deelnemers de mogelijkheid om met beeld en geluid een verhaal te vertellen: over wie ze zijn en wat ze belangrijk vinden. Of een verhaal over waar ze naar toe willen en dat als een blijvend document te behouden. In hoofdstuk 1 vertellen we je meer over wat nou precies het levensverhaal betekent en wat narrativiteit inhoudt. In het volgende hoofdstuk lichten we het audiovisuele medium toe en beschrijven we de grote rol die het heeft binnen The Narrative Imagination Method. Wij hebben ervoor gekozen om vanuit deze methode een cursus te ontwikkelen die specifiek gericht is op jongeren. Over jongeren en de kenmerken die belangrijk zijn voor de cursus, geven we in het derde hoofdstuk meer informatie. Vervolgens staat in het vierde hoofdstuk meer informatie over The Narrative Imagination Method. Mocht je nu al willen weten of jij de aangewezen persoon bent om deze cursus te gaan geven, dan zal het laatste hoofdstuk je daar over in kunnen lichten. Hierin vind je een beschrijving van de bagage waarvan wij als projectgroep denken dat die nodig is om de cursus goed te kunnen begeleiden.
Hoofdstuk 1 Levensverhalen en narrativiteit, de kern van The Narrative Imagination Method
Wat heeft iemand tussen de 15 en 21 jaar over zijn leven te vertellen? Misschien had je niet verwacht dat een cursus voor jongeren zich met levensverhalen zou bezighouden. Misschien denk je in eerste instantie bij verhalen aan oudere mensen, die al wat te vertellen hebben. Want wat heeft iemand in de leeftijd van 15 t/m 21 jaar nu over zijn leven te vertellen? Nou, het antwoord is: veel, heel veel! Als je met activiteiten aan kunt sluiten bij de passie van jongeren, dan zul je dit tijdens het geven van de cursus zelf ervaren. Want met de methode die in deze handleiding beschreven staat, geef jij jongeren de kans hun levensverhaal vorm te geven. Ieder op zijn eigen manier. De narratieve benadering die aan deze cursus ten grondslag ligt doet een direct appèl op eigen, individuele vormgeving van dat levensverhaal. Creativiteit is daarmee eigen aan de methode. Maar wat betekent levensverhaal überhaupt? En wat is een narratieve benadering? Dit hoofdstuk geeft de antwoorden. Levensverhaal en levensloop Om de betekenis van het levensverhaal duidelijk te maken moet je er een ander begrip tegenover stellen namelijk de levensloop, zoals die gebruikelijk is in bijvoorbeeld sollicitaties. Het levensverhaal heeft een meerwaarde boven de levensloop. Terwijl de levensloop alleen een opsomming is van objectieve data en feiten, is het 10
11
levensverhaal echter de interpretatieve bewerking van die data en feiten uit de levensloop. In een levensverhaal geef je aan de data en feiten uit je levensloop betekenis. Iedere deelnemer vertelt vanuit zijn eigen waarneming en maakt uit wat voor hem belangrijke data en feiten zijn in het verhaal. Daarbij geeft hij zijn eigen interpretatie aan de voor hem belangrijke gebeurtenissen. Levensverhaal op een narratieve manier In de narratieve benadering die aan deze cursus ten grondslag ligt, staat altijd het verhaal, in dit geval het levensverhaal, centraal en niet de levensloop. Narratief betekent dan ook “verhalend, vertellend” Een narratief levensverhaal is een verhaal dat komt uit ons eigen leven en iets vertelt over onze eigen ervaringen en belevingen. Een narratief levensverhaal is het eigen verhaal, een vertelling die uitdrukt hoe iemand in het leven staat. Iedere deelnemer aan de cursus kan alleen zelf het verhaal vertellen dat bij hem past, hij bepaalt daarbij niet alleen de inhoud van het verhaal, maar eveneens de manier waarop hij zijn verhaal vertelt. Hier komt het verschil naar voren tussen het standaardverhaal en het narratieve verhaal. Iedereen kan gemakkelijk zijn standaard verhaal vertellen, zoals we dat vaak in kennismakingsrondjes doen. Dat ziet er dan vaak uit als: Ik ben Piet, ik ben geboren in …, ik ben getrouwd, ik werk als…. Vergeleken met het vertellen van een narratief levensverhaal is het standaard verhaal onpersoonlijker, de persoonlijke beleving ontbreekt. Als je er, zoals in deze cursus, voor kiest iemand zijn levensverhaal of een deel daarvan, op een narratieve manier te laten vertellen, geef je hem de mogelijkheid om zijn belevingen en interpretaties van gebeurtenissen naar voren te laten komen. Bovendien laat je hem ook die gebeurtenissen en momenten kiezen die voor hem daadwerkelijk belangrijk zijn. Iedere deelnemer vertelt daarmee zijn eigen verhaal, op een persoonlijkere manier. “Narrativiteit is de mogelijkheid jouw verhaal te vertellen op een creatieve metaforische manier die daadwerkelijk je zelf representeert!” (Dianoia) In het citaat hierboven staat “jouw verhaal te vertellen”. Dit betekent dan ook dat iedereen zijn verhaal op een andere manier vorm geeft. Een narratieve benadering biedt jou en de deelnemers de ruimte om dat te doen. De narratieve benadering geeft je de kans om jezelf te laten zien zoals jij jezelf ziet. Op een niet dwingende
Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands. Citaat uit het boek: Dianoia. 12
manier! Het creatieve element in de narratieve benadering zit in het creërende proces dat de deelnemer doorloopt op weg naar zijn verhaal. Want hij laat zijn verhaal op zijn manier ontstaan en heeft voortdurend de ruimte en gelegenheid om zijn verhaal bij te stellen of aan te passen. Dit is een belangrijk aspect. Want tijdens het vormgeven van het levensverhaal ontstaan nieuwe inzichten en kan het voorkomen dat gebeurtenissen een geheel andere betekenis krijgen. Dit maakt dan bijstelling van de vormgeving noodzakelijk. Het metaforische element in de narratieve benadering betekent dat de interpretatie van gebeurtenissen die de deelnemer beschrijft, voor veel meer kan staan dan alleen voor die gebeurtenis op zich. Het is een vergelijking die voor de deelnemer veel meer associaties en betekenissen in kan houden. Onder andere daarom, moet het verhaal van de deelnemer ook het verhaal van de deelnemer blijven. Dat betekent onvoorwaardelijke acceptatie van het levensverhaal, zoals dat door de deelnemer is verteld. Hierin zie je terug dat de narratieve benadering voortkomt uit een humanistisch mensbeeld . Vijf belangrijke aspecten van de narratieve benadering binnen onze methode. In de cursus zelf gaan de deelnemers op zoek naar herinneringen en gebeurtenissen in hun leven. Hierdoor ontstaan de narratieve verhalen. Dit zoeken en ontdekken leidt tot ordenen en herordenen. De narratieve benaderingswijze, waarop de cursus gebaseerd is kan bij de deelnemers een proces op gang brengen waarin onder andere de volgende aspecten naar voren kunnen komen. 1. Het inzichtgevende aspect Het inzichtgevende aspect van de benadering ontstaat op het moment dat de deelnemer gebeurtenissen uit zijn leven gaat kiezen en daar zijn verhaal bij gaat vertellen. De gekozen gebeurtenissen uit het verleden, worden door de deelnemer in het nu bekeken. Dit bekijken vanuit het nu, maakt dat de deelnemer vanuit afstand kijkt. Dat heeft tot effect, dat de deelnemer zijn herinneringen en gebeurtenissen vanuit een ander perspectief bekijkt. Het narratieve verhaal dat op basis van deze herinneringen en gebeurtenissen ontstaat, wordt in sterke mate gekleurd en bepaald door het perspectief van het nu. Dit leidt ertoe, dat de deelnemer inzicht krijgt in het belang van bepaalde gebeurtenissen uit zijn leven. 2. Het zelf-bewustwordende aspect Aansluitend op het inzichtgevende aspect ontstaat het zelf-bewustwordende aspect van de benadering bij het zoeken naar en ontdekken van gebeurtenissen.
Het humanistisch mensbeeld wordt nader beschreven in hoofdstuk 6 13
Dit herinneren is de eerste confrontatie van de deelnemer met zichzelf. Deze confrontatie wordt versterkt op het moment dat de deelnemer zijn gekozen gebeurtenissen vanuit het nu opnieuw gaat bekijken. Zulke confrontaties zorgen ervoor, dat de deelnemer zich opnieuw bewust wordt van deze gebeurtenissen en vooral ook van de betekenis die deze gebeurtenissen hebben op zijn leven en de wijze waarop hij zijn leven beleeft en betekenis geeft. Meer specifiek nog bewust wordt van zijn normen en waarden. Door The Narrative Imagination Method leert hij zichzelf opnieuw kennen en wordt zich bewust van de invloed die zijn levensverhaal op hem heeft. Het maakt de deelnemer bewust van “hoe hij in het leven staat”. 3. Het identiteitsvormende aspect Zoals het zelf-bewustwordende aspect een logisch volgende stap is op het inzichtgevende aspect, is ook het identiteitsvormende aspect op zijn beurt een logisch vervolg. Door in de activiteiten voortdurend bezig te zijn met ontdekken van voor de deelnemer belangrijke gebeurtenissen en het vertellen van de narratieve verhalen, die aan die gebeurtenissen verbonden zijn, ontdekt de deelnemer, zoals we al schreven “hoe hij in het leven staat”. Deze ontdekkingen, het opnieuw bewust worden van jezelf, leidt tot een verdere verrijking en versterking van de eigen identiteit. Doordat je met je levensverhaal bezig bent, ontdek je meer en meer wie je bent en wat voor jou belangrijk is. Door vaker je verhaal te vertellen, wordt dat verhaal steeds meer in jezelf gevestigd. Het geeft je het idee van: dat ben ik. Gebeurtenissen en de betekenis die je daaraan toekent, bij de narratieve benadering van deze gebeurtenissen, beklijven.
De narratieve benadering kan, vooral in fases van overgang en verandering, nieuwe ideeën en gedachten op gang brengen gericht op de toekomst. Inzicht, bewustwording, identiteitsversterking en stabilisatie kan bij de deelnemer leiden tot meer verlangen naar het hernieuwd vormgeven aan zijn leven. Doordat de narratieve werkwijze door zijn betekenisgevende werking vooral de samenhang tussen gebeurtenissen heeft verhelderd, kan dat leiden tot het inzicht in “wat een logisch gevolg” daarvan kan zijn voor de toekomst. Het terugkijken, ordenen en betekenis geven, met als resultaat het levensverhaal, doet bij de deelnemer de vraag ontstaan naar “Wat wil ik met mijn leven?” Door deze vraag wordt er bewust stilgestaan bij het nu en het vooruitkijken naar de toekomst wordt op gang gebracht. Dit maakt de cirkel mooi rond. Zoekend in het verleden, daaraan betekenis geven vanuit het heden en kijken naar de toekomst. Inzicht, bewustwording, identiteitsvorming, stabilisering, perspectief.
4. Het stabiliserende aspect Zoals de voorafgaande aspecten elkaar in logische lijn opvolgen, is ook het stabiliserende aspect een logisch vervolg op het identiteitsvormende aspect. Zelfinzicht leidt tot bewustwording, bewustwording leidt tot identiteitsvorming en identiteitsvorming op zijn beurt draagt er toe bij, dat de deelnemer meer in balans komt. De gedachte en het gevoel, te weten “hoe je in het leven staat” en “wie je bent”, is een basis waaruit zelfvertrouwen en een gevoel van houvast ontstaat. Het geeft de deelnemer als het ware meer vat op en controle over zijn leven. Door het vanuit een nieuw perspectief te bekijken en betekenis te geven aan belangrijke gebeurtenissen uit het leven, ontstaan verbindingen tussen gebeurtenissen en hun betekenis. Deze verbindingen zorgen voor een meer compleet beeld van de deelnemer over zijn persoon en zijn leven. Het is juist dit verbindende gegeven dat voor stabilisering zorgt. 5. Het perspectiefgevende aspect 14
15
Hoofdstuk 2 Wat voor betekenis hebben audiovisuele middelen binnen The Narrative Imagination Method?
“Ik vind het werken met de videocamera ontzettend leuk!” (citaat deelnemer) In de cursus gaat het over het vertellen van een verhaal. Daarbij denk je waarschijnlijk allereerst aan het mondeling vertellen van een verhaal zo als wij het allemaal kennen van onze grootvaders. Maar er bestaat een meer bijzondere manier om mensen over zichzelf te laten vertellen namelijk: de audiovisuele manier. Wat betekent “audiovisueel”? Het begrip audio staat voor alles wat met geluid te maken heeft en het begrip visueel voor al dat wat met beeld in verband staat. Wij hebben het dus over de begrippen ”beeld” en “geluid”. Beeld en geluid hebben uiteraard grote betekenis in ons leven. Iedereen groeit op met een heleboel belevenissen die later in het leven herinneringen worden. Deze belevenissen worden opgeslagen in het geheugen. Maar hoe gebeurt dit? In ieder geval worden er in eerste instantie geen woorden opgeslagen. Wij nemen onze omgeving waar door onze zintuigen - dus met ogen (beeld), oren (geluid), tong (smaak), neus (geur), met handen en met voeten (tasten). Deze waarnemingen roepen gevoelens op die altijd samen met deze eerste zintuiglijke informatie in het geheugen worden opgeslagen. Onder de zintuigen, zijn ogen en oren, dus beeld en geluid in het bijzonder, vooropstaand in de westerse cultuur. En dat betreft iedereen die kan zien en/of 16
17
luisteren. Daarom kun je ervan uitgaan dat beeld en geluid een bijzondere rol spelen bij eerst het waarnemen, dan het beleven en later bij het herinneren. Om de deelnemer tot het vertellen van zijn eigen verhaal aan te zetten, gebruiken wij in de cursus het middel beeld in de vorm van foto’s, afbeeldingen en video-opnames. Het middel geluid ontstaat in de vorm van muziek of andere geluidsopnames. Waarom beeld en geluid binnen The Narrative Imagination Method? Een verhaal is een gebeurtenis dat niet alleen op feitelijk niveau wordt herinnerd, maar vooral op belevingsniveau. Dat wil zeggen: de gevoelsmatige beleving staat centraal. Het doel van The Narrative Imagination Method is het oproepen en herinneren van verhalen. En daarvoor is de ankerfunctie belangrijk! In de cursus laat je de deelnemer gebruik maken van foto’s, video-opnames en muziek die voor hem ooit belangrijk waren of nog steeds belangrijk zijn. Foto’s en muziek zijn heel bruikbare ankers omdat zij in verbinding staan met het geheugen. Want opgeslagen herinneringen staan onder andere steeds in verband met een beeld en een geluid. Wie heeft niet eens een liedje op de radio gehoord en zich daarbij teruggeplaatst gevoeld in de tijd van toen? Hetzelfde geldt voor het terugkijken van foto’s. Je kunt je vaak meer details herinneren die anderen er niet in zien. De meerwaarde van beeld en geluid voor deze methode is echter dat ze reproduceerbaar zijn en ze dus altijd ter beschikking kunnen staan. Voor iedereen bestaan er foto’s en is er muziek die in verband staan met bepaalde gebeurtenissen in zijn leven. Geur en smaak kunnen ons natuurlijk ook heel erg tot herinneringen aanzetten, maar ze zijn nauwelijks vast te leggen en niet reproduceerbaar om er gericht gebruik van te kunnen maken. Verhalen kunnen op twee verschillende niveaus worden opgeroepen: 1. Foto’s, videobeelden en muziek staan voor een bepaalde periode in het leven van een persoon en verwijzen naar het hele gevoelsleven dat voor deze periode typerend is geweest. 2. Foto’s, videobeelden en muziek roepen daadwerkelijk een concreet moment op waardoor de betreffende persoon zich ook het gevoel van dat concrete moment herinnert. In de cursus neemt de deelnemer zijn foto’s met een camera op en gaat deze opnames vervolgens op de computer monteren. Doordat hij de foto’s door de 18
camera of op de computermonitor bekijkt, schept hij de ruimte om toeschouwer te worden van iets waarvaan hij zelf deelneemt. Het werken met beelden is eigenlijk reflecteren. Doordat je er afstand van neemt, word je er op een nieuwe manier bij betrokken. Hoe creëer je een verhaal met behulp van de middelen beeld en geluid? Als cursusbegeleider geef je de deelnemer de mogelijkheid om een videoclip over zijn eigen leven te maken. Via het computerprogramma ‘Windows Movie Maker’ leren de deelnemers hoe ze hun foto’s, muziek en video-opnames op de computer kunnen inlezen en hoe ze dit materiaal vervolgens bij elkaar kunnen voegen. Door het programma ‘Windows Movie Maker’ kan de deelnemer de opgenomen foto’s en videobeelden ordenen en herordenen. Hij kan dus daarmee spelen waardoor er verschillende ideeën bij hem op gaan komen over gebeurtenissen uit zijn eigen leven - wat een ontzettend creatief moment is. Door de volgorde van de beelden geeft de deelnemer vorm aan het verhaal dat hij uiteindelijk daarmee gaat vertellen. Dat gebeurt veelal zo: Een verhaal kun je vertellen door een beeld centraal te stellen omdat er bepaalde associaties (herinneringen of andere gedachten) aan zijn verbonden, wat te verklaren is met de ankerfunctie van beeld en geluid. Als je daar een tweede beeld aan toevoegt ontstaat er een gat. Dit gat wordt ingevuld met de gedachtesprongen die vaak toevallig ontstaan. Door te spelen met de volgorde van beelden kun je jezelf verrassen. Er ontstaan nieuwe betekenissen die vaak associaties oproepen met je eigen leven of beleving. Dit is een continue creatief proces waardoor je geraakt kunt worden. Ook de toevoeging van muziek kan, zeker met songteksten,zo samenvallen met beelden, dat er nieuwe, voor de deelnemer, waardevolle betekenissen ontstaan. Hoe meer beelden je met elkaar en met muziek combineert, hoe uitgebreider je jouw verhaal vertelt. Wat is nog belangrijk om te weten? Als begeleider mag je erop vertrouwen dat de middelen beeld en geluid, die in verband staan met The Narrative Imagination Method, iets met de deelnemer doen. Ze hebben het vermogen een creatief proces op gang te brengen en op gang te houden die gekenmerkt wordt door ontdekken, ordenen en herordenen en de deelnemer tot het maken van een product aanzet - een videoclip over zichzelf. Het succes van deze methode is vooral te danken aan de aantrekkelijkheid van zowel het werken met de videocamera als met het programma “Windows Movie Maker”. Juist door deze hulpmiddelen wordt zowel het bekijken en beluisteren van 19
beelden en muziek, als het bewerken daarvan, door de deelnemers als erg boeiend ervaren. Dit zul je tijdens het geven van deze cursus aan jongeren terugzien.
Hoofdstuk 3 Voor wie is The Narrative Imagination Method ontwikkeld?
Diversiteit ten top, “jongeren” of “adolescenten”? De begrippen jongeren, adolescenten en soms jongvolwassenen worden vaak als synoniemen van elkaar gebruikt. Wij richten ons op jongeren of adolescenten, in de leeftijd van 15 tot 21 jaar. Wij zullen niet ingaan op leeftijdscategorieën, ontwikkelingstaken en groei, probleemgedrag in de puberteit, subculturen of jeugddelinquentie. Daarin ben jij de vakman. Wel nemen we een deel van bovenstaande begrippen als vertrekpunten, gevolgd door een korte uitleg met daaropvolgend de conclusies voor The Narrative Imagination Method. Bovendien hebben we ervoor gekozen om jongeren of adolescenten vanuit twee perspectieven te benaderen te weten: de ontwikkelingspsychologie met daarop aansluitend de levenslooppsychologie. Jongeren of adolescenten. De doelgroep jongeren / adolescenten is moeilijk te definiëren, aangezien er in de literatuur verschillende uiteenlopende leeftijdscategorieën worden gebruikt. Al deze theorieën komen echter overeen in de conclusie dat jeugd en adolescentie een steeds langer durende periode vormen in het leven van een mens. De puberteit wordt vaak gezien als de voornamelijk lichamelijke volwassenwording tussen het 12e en 16e levensjaar. De jongere is vooral bezig met zichzelf. In de adolescentie begint de mens zich ook naar buiten te richten en 20
21
sociale verantwoordelijkheden in de samenleving te nemen. Volgens ontwikkelingspsycholoog Erikson bevat de menselijke levensloop acht vaststaande stadia: Prenatale ontwikkeling, babytijd, peuterjaren, kleuterjaren, schoolperiode, adolescentie, volwassenheid en oudere volwassenheid. Elk stadium heeft zijn eigen ontwikkelingstaken, die een uitdaging vormen maar ook tot een crisis kunnen leiden. Deze crisis is niet dramatisch, integendeel, zij vormt een belangrijk onderdeel in de volledige ontwikkeling van een persoon. Het overwinnen van een crisis stelt Erikson gelijk aan de overgang naar een nieuwe ontwikkelingsfase. In een crisissituatie heeft een mens altijd de keuze tussen een positieve en een negatieve optie om de crisis op te lossen. Beiden oefenen aantrekkingskracht uit en hebben invloed op de ontwikkeling van de persoonlijkheid van de mens. De jongeren / adolescenten zitten in de 5de of 6de fase van Erikson. De uitdagingen en crisis van deze fases: § Fase 5; jongeren: Als uitdaging “het aangaan van relaties met leeftijdsgenoten van beide seksen; onafhankelijk worden van ouders”; als crisis “identiteit versus identiteitsverwarring”. § Fase 6; adolescenten: Als uitdaging “een partner uitzoeken, leren leven met een vaste partner, een gezin beginnen en kinderen opvoeden, een beroep uitoefenen. Burgerlijke verantwoordelijkheid op zich nemen en een verwante sociale groep vinden”; als crisis “intimiteit versus isolement”. Wij willen met deze cursus aansluiten bij het maken van keuzes. Door terug te kijken op zelfgekozen, belangrijke onderdelen van je leven en, de volgens Erikson “positieve optie”, kiezen. Ontwikkelingspsychologie De psychologie sluit aan bij de behoefte van de mens om gedrag te verklaren. Elke benadering heeft zo zijn eigen wijze te weten: de bio-psychologische gaat uit van lichamelijke processen, de sociale psychologie ziet de mens als deel van een groep en de klinische psychologie richt zich vooral op verschijnselen van afwijkend gedrag. De ontwikkelingspsychologie daarentegen sluit aan bij onze cursus omdat zij als enige terugkijkt. Zij schrijft namelijk: “Om te kunnen beoordelen waarom ik de dingen doe zoals ik ze doe, moet ik mijn voorgeschiedenis kennen” en:” Welke invloed hebben gebeurtenissen uit het verleden op mijn huidige leven?”. Gebeurtenissen zoals hier gevraagd wordt zijn als herinneringen vaak gekoppeld
Ontwikkelingspsychologie van Liesbeth van Beemen 22
aan beeldmateriaal (foto’s) en geluidsmateriaal (muziek), zoals ook al bleek in het vorige hoofdstuk. De cursus biedt de deelnemer dan ook de mogelijkheid om gebeurtenissen via beeld en geluid een plek te geven, daarom sluit hij aan bij de ontwikkelings- psychologische benadering. Levenslooppsychologie De levenslooppsychologie gaat echter nog dieper in op het individu. Zij geeft onregelmatigheid en toeval een plek. Daar waar de ontwikkelingspsychologie stagneert, het groeiproces na de adolescentie, gaat de levenslooppsychologie verder en houden groei en ontwikkeling ook na het bereiken van volwassenheid niet op. Een mens ontwikkelt zich verder gedurende zijn hele leven. In plaats van de afgebakende, chronologische fases als peutertijd, kleutertijd en schooltijd, komen er individuele, flexibele omgevingsfactoren, die per individu kunnen verschillen. Bijvoorbeeld de leeftijd: met ‘leeftijd’ bedoelt men vrijwel altijd de kalenderleeftijd die aangeeft hoeveel tijd er is verlopen tussen de geboorte van een mens en het hier en nu. Deze leeftijd wordt gebruikt als meetinstrument om de cognitieve, fysieke en sociale ontwikkeling van een individu aan te geven. Mensen koppelen automatisch een inschatting aan de vraag: “Hoe oud ben jij?”. Vooral in de jeugd en adolescentie is de informatie over de kalenderleeftijd echter onvoldoende om een mens wat betreft ontwikkelingsniveau en rijpheid te kunnen beoordelen; de ene persoon is tenslotte met 16 jaar verder ontwikkeld dan de ander. Ook tussen jongens en meisjes kunnen er wat betreft rijpheid verschillen optreden. Meisjes hebben vaak een voorsprong op jongens van dezelfde leeftijd. De levenslooppsychologie voegt daarom nog drie andere componenten toe aan de kalenderleeftijd, namelijk de biologische, psychologische en sociale leeftijd. Deze geven een completer beeld van de individuele ontwikkeling van de mens. De componenten in het kort: § Mensen kunnen zich jonger of ouder voelen dan zij wat betreft kalenderleeftijd zijn. (Biologische leeftijd) § Mensen hebben een voorkeur voor één dimensie van tijd. Verleden, heden of toekomst. Adolescenten beleven tijd vooral in het hier en nu. ( Psychologische tijd) § Mensen hebben aan de kalenderleeftijd verbonden verwachtingen naar elkaar. Men verwacht van een adolescent dat hij naar school gaat. (Sociale leeftijd) De visie die de levenslooppsychologie heeft op de ontwikkeling sluit aan bij The Narrative Imagination Method; elke deelnemer bevindt zich op een bepaald 23
ontwikkelingsniveau in zijn leven, elke videoclip is, als resultaat voor de deelnemer, dan ook uniek. De kalenderleeftijd biedt wellicht niet voldoende informatie over de geschiktheid van de deelnemer voor de cursus. Als begeleider zul je de deelnemers dan ook goed moeten kunnen inschatten. Hoe rijp is degene? Is de deelnemer klaar voor deze cursus? Alleen de deelnemer kiest echter de gebeurtenissen en kent deze bepaalde waarden toe. Identiteitsvorming Jeugd en adolescentie zijn gekenmerkt door een hoog tempo, experimenteren met gedrag en ingrijpende veranderingen. Het zijn fases vol spannende momenten waarin een jongere herhaaldelijk voor belangrijke keuzes wordt gesteld, te maken krijgt met verzet en losmaking van de ouders, ervaringen met interpersoonlijke relaties, leefstijlen, subculturen en beroeps- en/of studiekeuzes. Daarnaast is de jongere onderdeel van meerdere systemen waarin hij verschillende gedragsnormen gebruikt. Systemen zoals het gezin, de vriendengroep, de school en de sportclub. Aan al deze systemen ontleent de jongere zijn eigen stijl, zijn normen en waarden. Uiteindelijk dragen de ervaringen in de verschillende systemen bij aan het ontwikkelen van een eigen identiteit. Het vormen van die identiteit is de ontwikkelingstaak voor een jongere in zijn jeugd en adolescentieperiode. Daaraan gekoppeld zijn het zelfstandig worden, eigen keuzes maken en verantwoordelijkheden leren nemen voor het eigen handelen. Door actief bezig te zijn met zelfgekozen beeld- en geluidsmateriaal kan dit een bijdrage leveren aan deze belangrijke identiteitsvorming. De deelnemer krijgt inzicht in zichzelf in de context door naar zijn eigen clip en de clip van anderen te kijken. Hij ervaart hoe hij overkomt op anderen. Deze interactie kan ook aanleiding zijn voor diepere reflectie. [Kom ik wel over hoe ik wil overkomen?] [voorbeeld van een reflectievraag] Reflectie De cognitieve ontwikkeling van een mens uit zich in het vermogen om abstract te denken en keuzes voor beroep, studie en relatie bewust te maken. Bewust, omdat met de verder ontwikkelde cognitie ook het besef groeit, dat sommige keuzes andere uitsluiten. Dit besef is onderdeel van het vermogen tot reflectie. Het reflectievermogen stijgt met de leeftijd, maar is bij jongeren verbaal nog
Zie Hoofdstuk 2
niet sterk aanwezig. Jongeren denken heus wel na over zichzelf, maar kunnen hun gedachten vaak nog niet goed verwoorden. De cursus biedt hiervoor een oplossing omdat de deelnemers audiovisuele middelen als medium gebruiken in plaats van taal. Het hebben van begrip voor elkaars beeld- en geluidsmateriaal stijgt met de leeftijd. Doordat de deelnemers in staat zijn om zich meer open te stellen voor elkaars ervaringen, krijgt de cursus wellicht meer diepgang. Ondanks het verschijnsel dat de ontwikkeling in jeugd en adolescentie moeilijk als getal meetbaar is, is de tendens: “des te ouder, des te meer reflectief en empatisch vermogen”. De oudere deelnemer zal meer uit de cursus halen omdat hij beter buiten zichzelf kan treden om een situatie te aanschouwen en te evalueren. Passie Als vertrekpunt van de cursus kun je het beste aansluiten bij de passie van de jongeren. De passie kan het begin zijn van de individuele videoclips, met daarbij hun eigen foto’s en muziek. De passies van jongeren kunnen in de clip terugkomen. Het is dus belangrijk om de deelnemers zo vrij mogelijk te laten en hen mee te laten denken binnen de bijeenkomsten. Welke activiteiten vinden de deelnemers zelf geschikt? Binnen het activiteitenaanbod zitten zeker genoeg variaties om elke deelnemer tot zijn recht te laten komen. De uitdaging voor de begeleider zal zijn om steeds weer in te spelen op actuele ontwikkelingen binnen de cursus. De een zal na een week al een clip in zijn hoofd hebben, de ander komt via het werken met de camera en vele activiteiten erachter hoe zijn videoclip eruit moet zien. Een ander aspect binnen het thema “Passie” is het verschil tussen jongens en meisjes. Het lijkt slechts een logisch detail, maar de begeleider zal dit in zijn achterhoofd moeten houden bij zijn activiteitenkeuze. Trots en gevoel van eigenwaarde De deelnemers hebben aan het einde van de cursus, een vieoclip over een onderwerp in hun leven gemaakt dat zij kunnen laten zien aan ouders, familie en vrienden. Ook al besluiten sommige deelnemers de videoclip puur voor zichzelf te houden, het verzamelen van beeld en geluidsmateriaal en het latere monteren werkt positief op het gevoel van eigenwaarde bij de deelnemers. Zij zijn trots op hun videoclip.
24
Zie hoofdstuk 6 25
Hoofdstuk 4 The Narrative Imagination Method
Je opent je kast op een dag en vindt daarin je eerste foto album. Je pakt het boek en slaat het open, daar sta je, oog in oog met jezelf. Nou ja de jongere versie dan. Al bladerend stuit je op nog meer foto`s die je al lang niet gezien hebt en die plots allerlei herinneringen oproepen. Herinneringen die schijnbaar dus ergens in je hersenen zijn opgeslagen en nu weer zijn opgeroepen door enkele beelden, foto`s…. Wat wij hiermee willen zeggen is dat de kracht van de beelden de basis is van The Narrative Imagination Method. Iedereen maakt wel eens een soortgelijk moment mee als hierboven beschreven staat. En toch doen velen er niets meer mee, dan het album even doorkijken om het vervolgens weer op te bergen. Dat is zonde omdat juist wanneer je naar die beelden kijkt, er herinneringen, gedachten en soms letterlijke gebeurtenissen terugkomen. En zelfs heel af en toe de herkenning van een geur kan weer worden opgeroepen. En dit alleen door te kijken naar foto’s. Als mens bezit je de kracht om vanuit beelden verhalen op te halen en te vertellen. Iedereen, jong of oud kan juist via onze narratieve methode een verhaal vertellen, op een creatieve metaforische manier, die daadwerkelijk je zelf representeert. Deelnemers gaan op zoek naar verhalen die leven in de foto`s die ze hebben. Dat gebeurt door actief met de camera aan de slag te gaan en de foto’s op te nemen en opnieuw te bekijken. Zo herinneren ze zich het oude verhaal dat bij de foto hoort. Door de afstand die de camera geeft, maar vooral de tijdelijke afstand, kan de deelnemer een nieuwe betekenis aan dat verhaal geven. Hier is een overeenkomst 26
27
met de sociaal constructivistische leertheorie te zien. Deze theorie gaat ervan uit dat iedereen zijn eigen werkelijkheid construeert. Ook in de cursus geeft de deelnemer een nieuwe betekenis aan de werkelijkheid, indien hij het verhaal bij de foto opnieuw construeert. Vooral jongeren leven in het heden en dus is het belangrijk ze de mogelijkheid te geven, om het nu ook vast te leggen. Via diverse activiteiten die gebaseerd zijn op verschillende thema`s, kunnen jongeren materiaal creëren. De thema`s sluiten vooral aan op de passies van jongeren. De activiteiten zijn allemaal voorzien van een narratief doel dat jou als begeleider inzicht verschaft in de mogelijke effecten. Daarnaast is de opzet van de cursus zodanig dat jij in staat bent om deze in te richten naar de behoeften van de deelnemers. Wat The Narrative Imagination Method zo bijzonder maakt, is dat het als een reflectiemiddel kan worden beschouwd. De methode kan een reflectieproces op gang brengen. Voor veel jongeren is terugkijken naar het verleden iets wat ze wel kunnen, maar moeilijk of nog niet kunnen verwoorden door taal. Juist via beelden zijn ze wel in staat om bepaalde herinneringen op te halen en er op de een of ander manier op terug te kijken. Ze doen dit vooral in hun hoofd en soms zul je dit terug kunnen zien in de videoclips. Laat het proces zijn gang gaan en speel in op die momenten waarvan jij denkt dat het nodig is. Het is wel noodzakelijk dat je laat merken dat je geïnteresseerd bent in het werk van de jongeren. Op die manier kun je in gesprek gaan over bepaalde beelden. Het terugkijken, ordenen en betekenis geven, met als resultaat het levensverhaal, doet bij de deelnemer de vraag ontstaan naar “wat wil ik met mijn leven”. Door deze vraag wordt er bewust stilgestaan bij het nu en het vooruitkijken naar de toekomst op gang gebracht. Wanneer jongeren een videoclip gaan maken, zullen ze naast foto`s en bewegende videobeelden, ook gebruik maken van stukken tekst en muziek die past bij hun clip. Het eindresultaat is dan ook een levensecht verhaal. De beelden zullen je visueel prikkelen, de muziek kan een gevoel creëren dat soms niet te verwoorden is, maar beter gewoon gevoeld kan worden. En de tekst kan blijven hangen.
Hoofdstuk 5 Wat moet een begeleider voor deze cursus in huis hebben?
“Ik had nooit gedacht dat het maken van een filmpje met een groep jongeren zoveel impact op hen zou hebben! Ze hadden zelfs het geduld om al die technische vaardigheden onder de knie te krijgen!” Het werken met de, in deze handleiding beschreven, narratieve methode in combinatie met audiovisuele middelen, vraagt de nodige bagage die je als begeleider in huis moet hebben om deze cursus te kunnen geven. Hieronder volgt een opsomming met uitleg van de bagage. Kennis van: The Narrative Imagination Method Kennis over The Narrative Imagination Method en er mee gewerkt hebben, is belangrijk omdat je dan goed inziet wat deze methode vraagt van en doet met de deelnemers. In de voorafgaande hoofdstukken heb je al veel kunnen lezen over deze narratieve benadering. Misschien heb je zelf wel eens een fotodagboek aangelegd of een filmpje gemaakt over een belangrijke periode uit je leven. Als je die ervaringen niet hebt, is ons advies om eerst zelf eens een videoclip te maken. Op die manier ervaar je wat het werken met The Narrative Imagination Method inhoudt. Dit kan je voorsprong geven om later beter te kunnen inspelen op situaties die door het proces van de cursus bij de deelnemers ontstaan. Je kunt er ook voor kiezen om een aantal activiteiten uit de activiteitenhandleiding te doen.
Zie hoofdstuk 6 28
29
Duidelijke rolverdeling tussen begeleider en ondersteuner Wij adviseren om deze cursus met zijn tweeën te geven. Een begeleider en een collega als ondersteuner. Zorg voor een duidelijke rolverdeling, ook voor de jongeren, om verwarring te verkomen. De ondersteuner helpt met alle technische aspecten die in de cursus aan bod komen. Je werkt ten slotte met apparatuur en daar is kennis en vaardigheid bij nodig. Samen bekijken jullie wat er nodig is per bijeenkomst en zorgen jullie voor voldoende werkende apparatuur. De ondersteuner, het woord zegt het al, ondersteunt de begeleider. Als de filmpjes bekeken gaan worden op de beamer, dan regelt hij dat, zodat jij je bezig kunt houden met de deelnemers en de uitleg. Wanneer er gemonteerd gaat worden met Windows Movie Maker, is hij degene die alles opstart en helpt waar dat nodig is. Waar de deelnemers vastlopen of even niet meer weten hoe iets werkt, is de ondersteuner er om te helpen. Basisvaardigheden audiovisuele middelen: Naast affiniteit met de audiovisuele middelen is het nodig dat zowel de begeleider, als de ondersteuner over basisvaardigheden beschikken. Die zijn opnemen, inzicht hebben in verschillende manieren van een object in beeld brengen bijvoorbeeld met de in- en uitzoomknop, afspelen, weten wat licht met een beeld doet, weten hoe een beamer werkt zodat je filmpjes op groot scherm kunt laten zien en met Windows Movie Maker kunnen werken. Dit houdt in een tape kunnen capturen en monteren, er muziek onder kunnen zetten en er effecten aan toe te kunnen voegen. Deze basisvaardigheden zijn gemakkelijk aan te leren door aan de slag te gaan met een aantal activiteiten uit de handleiding zelf. Zo leer je al doende hoe het werkt. Bovendien voeg je als begeleider een waardevol element toe, wanneer je de deelnemers kunt ondersteunen in zowel het technische als het creatieve proces van opnemen en monteren. Basale houding vanuit de humanistische benadering; respect voor de deelnemers en de bagage die ze meenemen Een basale houding die goed past bij het werken met de narratieve methode binnen deze cursus, is de humanistische benadering.Vanuit het humanisme is het accepteren en respecteren van de deelnemers met hun verhaal en het stimuleren van echtheid en durf, een belangrijk gegeven. Echter ook een voorwaarde tijdens deze cursus. Het is vooral een leuke cursus voor de deelnemers, waarin ze werken vanuit hun passie en leren de technische aspecten van het filmen onder de knie krijgen. 30
Ondertussen werken ze, in het begin onbewust, aan bepaalde levensthema’s die alleen goed uitgewerkt kunnen worden in een veilige omgeving waarin de begeleider niet oordeelt over wat ze hebben meegemaakt. Een veilige omgeving kunnen creëren en een open houding hebben Een veilige omgeving creëer je door een open houding te hebben. Iedereen is elkaars gelijke in de groep. Hiermee bedoelen we dat er ruimte moet zijn om samen beslissingen te nemen en de cursus in te vullen. Daarnaast wordt een veilige omgeving gecreëerd door consequent te zijn. De regels die je in het begin met de deelnemers hebt opgesteld, gebruik je in het midden en op het einde nog steeds. Deelnemers kunnen motiveren, in zowel hun persoonlijke als creatieve proces, draagt eveneens bij aan een veilig klimaat. Als de deelnemers elkaar al kennen en er is een vertrouwensband onder elkaar, kan dit een veilige omgeving creëren waarin ze elkaars gelijke zijn en op een prettige manier kunnen experimenteren met het medium film. Ook wanneer ze elkaar niet kennen is het belangrijk om aandacht te besteden aan het creëren van een veilig klimaat. Inzicht hebben in groepsprocessen en ervaring hebben in het werken met groepen Inzicht hebben in groepsprocessen en deze processen kunnen volgen, sturen en bewaken is ook een belangrijke vaardigheid die een begeleider moet hebben om deze cursus te kunnen geven. Elk mens is anders en daarom functioneert elke groep ook anders. Het is belangrijk om een groep te kunnen sturen en de processen die daarin ontstaan te kunnen volgen en er eventueel op in te kunnen spelen. Nadat de deelnemers een keuze maken wat ze in hun videoclip willen verwerken, komt het individuele proces van de deelnemer meer naar voren. Hierdoor krijgt het allemaal een wat meer individueel karakter, maar is er nog steeds een groepsproces. Het is aan jou als begeleider om op deze verschillende processen zicht te houden. Het is belangrijk om steeds als groep op te starten en af te sluiten, om het groepskarakter te behouden en een veilige sfeer te creëren zodat de deelnemer ook na fase 3 van het proces het gevoel heeft respectvol benaderd te worden wanneer hij zijn persoonlijke videoclip laat zien. Inzicht hebben in de interesses van jongeren en van de dingen die hen bezighouden Een ander belangrijk onderdeel is inzicht hebben in de doelgroep.Recente ervaringen in het werken met deze doelgroep is handig omdat je dan de passies
Zie de bezinningsfase zoals beschreven in de activiteitenhandleiding 31
en bezigheden van de deelnemers kent en daarop in kunt spelen met activiteiten en de sfeer. De doelgroep waar wij The Narrative Imagination Method voor hebben ontwikkeld, beslaat een leeftijdscategorie van 16 tot 21 jaar. Dit is een brede groep met ieder hun eigen niveau, achtergronden en hobby’s. Wij hebben gemerkt dat de groep niet te divers mag zijn wat betreft leeftijd en niveau. Als ze allemaal van ongeveer hetzelfde niveau zijn en dezelfde leeftijd hebben, kunnen ze aansluiten op gelijk niveau. Daarnaast kun je, je uitleg beter aanpassen aan de groep die je voor je hebt. Ook kunnen oudere jongeren vanaf ongeveer 16 jaar in het algemeen beter reflecteren dan jongeren van 12 tot 15 jaar. Bij een wat oudere groep kun je gemakkelijker dieper ingaan op wat er gebeurt in de cursus.
In staat zijn om deze momenten te signaleren en hier gedoseerd op in te gaan, is belangrijk binnen het begeleiden van deze cursus.
Reflecterende houding hebben en reflectiemomenten gedoseerd kunnen inbrengen Een reflecterende houding waarin ruimte is voor iedere deelnemer om het pad te bewandelen dat hij wil bewandelen, past hier bij. Wanneer er een veilig klimaat is ontstaan en je een stuk verder bent in de cursus, is het tijd om wat dieper op bepaalde onderwerpen in te gaan. Deelnemers bedenken wat ze willen maken, wat ze in hun film willen verwerken en waarom. Een moment van bezinning is dan ook op zijn plaats. Dit kan gedaan worden door vragen te stellen over wat je ziet bij de deelnemers en gesprekken te voeren over hoe het proces van het maken van een videoclip bij iedereen verloopt.
Hieronder “de bagage” nog even op een rijtje: - Kennis van de, in deze handleiding beschreven, narratieve methode - Duidelijke rolverdeling tussen begeleider en ondersteuner - Basisvaardigheden audiovisuele middelen - Basale houding vanuit de humanistische benadering; respect voor de deelnemers en de bagage die ze meenemen - Een veilige omgeving kunnen creëren en een open houding hebben - Inzicht hebben in groepsprocessen - Ervaring hebben in het werken met groepen jongeren - Inzicht hebben in de interesses van jongeren en van de dingen die hen bezighouden, om daarbij te kunnen aansluiten en erop in te spelen - Reflecterende houding hebben en reflectiemomenten gedoseerd kunnen inbrengen - Kunnen motiveren, enthousiasmeren en stimuleren - Flexibiliteit en inzicht om de cursus zelf in te delen
Kunnen motiveren, enthousiasmeren en stimuleren Het enthousiasmeren en stimuleren van de deelnemers om hun hart te volgen en juist dat te doen en maken wat ze willen doen en maken, is zo`n vorm van reflectie. Door de deelnemers te stimuleren soms net iets anders te kijken naar de foto’s of op een andere manier op een bepaald onderwerp dat bij de deelnemer speelt, in te gaan of het te bekijken, komen ze eerder bij dat wat ze eigenlijk willen, dan wanneer er oppervlakkiger met hun verhaal en film wordt omgegaan. Spelenderwijs zijn ze bezig een tijdsdocument te maken en als begeleider kun je bewust reflectiemomenten in brengen. Door dieper op bepaalde onderwerpen in te gaan via het stellen van vragen zoals: “Waarom heb je voor deze muziek gekozen? Kun je daar ook beelden bij bedenken? Wat maakt dat je zo goed bent in die bepaalde sport en zijn daar ook plaatjes van die je kunt gebruiken in je videoclip?”, kun je een jongere begeleiden in het ontwikkelproces.
Flexibiliteit en inzicht om de cursus zelf in te delen In de activiteitenhandleiding kun je zien dat de cursus bestaat uit 4 fases en een bezinningsfase. Je kunt zelf naar eigen inzicht je programma samenstellen met activiteiten al naar gelang de fase waarin de deelnemersgroep zit, de passies die er binnen deze groep zijn en de tijd die je met hen hieraan wilt besteden. Sommige groepen bijvoorbeeld kennen elkaar al en de kennismakingsfase kan dan ook korter duren dan voor groepen die elkaar nog helemaal niet kennen. Het vraagt spontaan kunnen inspelen op wat er gebeurt. Je beslist zelf of je bepaalde elementen van de cursus weglaat of toevoegt. Dit vraagt een zekere mate van flexibiliteit en inzicht van jou als begeleider.
We hopen dat je zin hebt gekregen om de cursus op te zetten en te geven!
Zie de bezinningsfase zoals beschreven in de activiteitenhandleiding 32
33
Bijlage 1: Inspiratie Voor nog wat extra inspiratie hebben we hieronder een aantal tips en suggesties uit boeken, Internetsites en films op een rijtje gezet. Volgens ons hebben die iets te maken met levensverhalen en ons ook geïnspireerd hebben. Boeken - The Dianoia Project - Handbook (edited by Laura Formenti) - Narrative Therapy, the social construction of preferred realities, Jill Freeman and Gene Combs, 1996, 1e������������ druk������� , ISBN 0393702073 ���������� Internet - http://members.home.nl/de-laak/programmeren/programmeren.htm, Site met allerlei ideeën voor projecten voor jongeren, waaronder met film en fotografie. - http://members.chello.nl/freddy33/fkvideoclip.htm, Site met lesideeën voor film - http://www.cultuurplein.nl/bve/lesmateriaal/lesideeen/film, Site met lesideeën voor film - http://earth.google.com Films - Tarnation; deze film laat heel goed de narratieve methode in combinatie met film zien. Het gaat over een waar gebeurd verhaal van een jongen in Amerika. - One hour photo; een film met Robin Williams die een obsessie heeft voor andermans verhalen achter de foto’s die hij ontwikkelt - Memento; film die achterstevoren loopt.
34
35
Bijlage 2: Literatuurlijst Nelleke Rögels, Levenspsychologie Uitgeverij Nelissen/Soest ISBN 90 244 1657-4 Liesbeth van Beemen, Ontwikkelingspsychologie Uitgeverij Wolters/ Nordhoff ISBN 90 01 06631 3 Jan de Wit, Wim Slot en Marcel van Aken (Redactie), Psychologie van de adolescentie Uitgeverij HB Uitgevers ISBN 90 5574 210 4 Anton Hottinga, Audiovisuele vorming, Het gebruik van AV-middelen in sociaalagogische opleidingen 1ste druk 1997 ISBN 90 244 1381 8 Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse taal The Dianoia Project- Handboek Tijdschrift voor humanistiek, ‘thema narrativiteit en levensverhalen’ (Nr. 11 jaargang 3 september 2002)
36
37
38
39
40
