D E C E M B E R
2003
JAARGANG
92
M> " U U L H I S T O R I S C H M A A N D B L A D
NATUURHISTORISCH G E N O O T S C H A P IN LIMBURG
S T l J D I F J a i O E P OIVDlüKAAKDSli: K A L K S T K K X G R O K 25 jaar studie, beheer en behoud van mergelgroeven in Zuid-Limburg
SOK 25 JAAR SOK: voor buitenstaanders vrijwel
alle media
een van de veie afkoningen,
worden
doodgegooid.
len: weer zo'n afschuwelijke grijpelijke
vaktermen.
Oude Knarren,
Voor ons, als ingewijden se Kalksteengroeven, een eertijds
op het terrein
gaat het allesbehalve
onbemet
vage
verenigd
Het betreft
rond een centraal
en ver daarbuiten
instel-
bezig houden
thema:
Onderaard-
een groep
studie,
van
enthou-
beheer
die wij in de mergelgroeven
tegen kunnen
Natuurlijk
Genootschap
in Limburg
SOK opereert
als studiegroep
dige organisatie,
Daar
worden
biologie,
de jaren
winterwereld;
stil, toen nog vol overwinterende dat het vleermuisonderzoek
student
van de
derwereld
dieren.
in de
mergelgrot-
die keurig
ingebonden
bijna onbeperkte tientallen
bijdragen
zijn goede krachten,
energie
wil hij daar niet voor geprezen
worden,
spil van de Mededelingen
Blade-
zich
toevertrouwd. als
redacteur
van dit unieke
tijdplezier
maar toch....
tijd te trekken.
in de SOK loopt de organisatie
een
die in vele
dat hij het altijd voor zijn
we hopen, dat hij bereid is deze kar nog geruime
te
zijn
en tijd aan vorm en inhoud
schrift heeft willen geven. Onder het motto
vaar uiteen
openbaart
dat Ton Rreuls vanaf het begin (1982)
on-
I tot en met
onderwerpen,
aan deze uitgave van de Studiegroep
Het is onvoorstelbaar
heeft gedaan,
dat idee was.
staan,
aan boeiende
onnozelheid
was, wat je in deze
(SOK-Mededelingen
in mijn boekenkast
verscheidenheid
kille,
angstaanjagend,
Ik dacht toen in mijn
kon doen. Later bleek me hoe kortzichtig
rend in ruim twintig jaar studieresultaten 38),
een beetje
wel het belangrijkste
die alweer ruim 93 jaar het middelpunt in Limburg.
Maar
in Maastricht
van die
vormt van vrijwel al
de SOK is ook nauwelijks in het museum
bijeenkomsten
ideeën over nieuwe onderaardse
aan het
denkbaar Bosquetplein.
ervaringen
uitgewisseld,
activiteiten.
Laten
Zonder
de
mijns inziens
ge-
te bewaren
lampen:
in de hobbelige
stilte, volstrekte
van een olielampje
van de laatste houtskoolletters
de petromax
loop van honderden
jaren
van talloze
dieren,
wondere
wereld
en heden
nog voor vele jaren
zullen
smelten
onderzoek
25 jaar opnieuw
kunnen
geestelijke,
van de
van al die mensen,
die hier in de
achtergelaten,
maar ook de Dit alles in die
Krijtzee,
temidden
van
jaren geleden
leef-
tot een bijna
onontwarbare
waar wij, en zij die na ons
(foto:H. Ramakers).
komen,
doen. Ik hoop dat de SOK-leden
een deel van de stukjes van die puzzel
in
de
elkaar
passen.
Soest,juli
Mergelgroeve Keerderberg-MMen
cham-
zochten.
die hier miljoenen
hier samen
kunnen
suizende zak-
ofde carbidlampen
van de voormalige
studielabyrint,
onze
schijnsel
op de wand zet, de
die hier hun toevlucht
zeedieren
even-
we
of van de laatste
zijn naam
hun sporen hebben
van de bodem
van ontelbare
een uitnodigend
komende
blokbreker
Vaag hoor ik de stemmen
geluiden
den. Verleden
Even doven
Zie ik daar in de verte niet het
van de vleermuisonderzoekers
de restanten
gangen.
van Ir Van Schaik, die bezig is met zijn opmetingen,
pignontelers?
puzzel,
duistere
duisternis?
die in forse gotische
lantaarns
mergelgroeven
Geef mij een hand, want als oudere valt het niet mee om het
Aldo
vallen.
De
eerbiedwaar-
Laat mij nog even met u in een van de vele Zuid-Limburgse
vijftig, als nieuwbakken
mysterieus,
Museum
onder de veilige paraplu
Ge-
Natuurhistorisch
Zuid-
komen.
voor het eerst kennis met het vleermuisaspect
onderaardse
van het
en be-
van
ten. Ik trad, mede onder leiding van Ir D.C. van Schaik, binnen in een duistere
in en rond de Studiegroep.
en letterlijk,
en het Natuurhistorisch
tijdens de periodieke
daar ontstaan
wicht ik halverwege
elementen
zonder die gezellige ontmoetingsplaats
afdalen. Zelf maakte
zijn er meer bindende
lukkig is er de veilige haven, figuurlijk
het natuuronderzoek
over een fossiel overblijfsel
organisatie.
houd van alle wetenswaardigheden, Limburg
woud van
in het wel en wee van de Studiegroep
eerbiedwaardige
siaste amateurs,
vaderland
mompe-
gaan, misschien
van een van de talloze
wij ons in ons dierbare
we in
hoor ik
code in het ondoordringbare
Het zal wel over een stichting
veteranen
lingen waarmee
waarmee
Niet ingewijden
Voûte 2003
NATUUimiSTORISCH
DECEMBER 2 0 0 3 JAARGANG 92
M A A N D B L A D
317
ENCI EN BESCHERMING VAN GROEVES: EEN PARADOX? Ruim driekwart eeuw graaft E N C I
ven.
in de Sint-Pietersberg. Vele kilo-
ENCI-medewerkers in vele gre-
O f d o o r de inbreng van
meters onderaardse gangen zijn
mia en verenigingen, zowel lan-
mee afgegraven. Een kwart eeuw
delijk als lokaal. O f d o o r
doet de Studiegroep O n d e r a a r d -
sponsoren van de herinrichting
se Kalksteengroeven ( S O K ) forse
dan wel het conserveren van be-
het
inspanningen onderaardse gangen
staande onderaardse grotten of
en grotten te beschermen.
gangen. Recente v o o r b e e l d e n
En toch kunnen beide goed met
gangenstelsel D e Schark aan de
daarvan zijn de renovatie van het
elkaar opschieten. Een paradox?
Mergelweg in Maastricht en het
W e l en niet. Enerzijds staan
onderhoud van twee kleine grot-
de m a t e r i ë l e belangen van
ten nabij Slavante, eveneens in
betrokkenen
Maastricht.
vanzelfspre-
kend l o o d r e c h t tegenover elkaar. D e cementindustrie
D e z e activiteiten passen t r o u -
kan nog steeds geen cement
wens perfect in het beleid van
kalk-
duurzaam ondernemen dat z o -
steen, al is de Nederlandse
wel v o o r E N C I als v o o r haar
produceren
zonder
cementindustrie wereldwijd
FIGUUR 2 Het oude gongenste/sei ranuit de ENCI-groeve (foto. G. Verscitoor).
koploper in het spaarzaam gebruik van de natuurlijke
moedermaatschappij
geldt Ik heb er dan o o k alle vertrouwen in dat d o o r de sponso-
grondstof kalksteen of mergel.
Heidel-
bergCement als een topprioriteit
ring van dit themanummer van het Natuurhistorisch Maand-
Meer dan 50% zijn alter-
natieve materialen.
blad de jarenlange, positieve samenwerking met de jubilerende
Anderzijds voert E N C I een
Studiegroep O n d e r a a r d s e Kalksteengroeven, en wel met
beleid van geven en nemen.
name in de persoon van T o n Breuls, nog vele jaren o p deze
D a t geven gebeurt op vele
wijze zal w o r d e n voorgezet.
manieren zoals herinrichting van dat deel van de Sint-Pie-
M.
tersberg dat reeds is afgegra-
De uitgave
van dit jubileumnummer
Ton Breuls, hoofdredaaeur
Hoofd
kon mede tot stand worden
van SOK-Mededelingen
en financiële
gebracht
dankzij
Communicatie
van
organisaties:
//OL
ENCI HEIDELBERCCEMENTGroup
de medewerking
steun van onderstaande
Corporate
Limburg
Stichting Natuurpublicaties Limburg
Poesen, ENCI
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A N G 92
318
NATUUUHISTORISCH
M A A N D B L A D
DE ZILVEREN SOK MEMORIE VAN GROEI EN BLOEI VAN DE STUDIEGROEP ONDERAARDSE KALKSTEENGROEVEN Ed de Grood,
Schophemerheide
355, 3798
's-Gravenvoeren
(België)
W e i n i g mensen zullen t e n t i j d e van de o p r i c h t i n g
verenigingsblad SOK-INFO, m e t een o o k in w e t e n -
van de Studiegroep Onderaardse K a l k s t e e n g r o e v e n ,
schappelijke en b e s t u u r l i j k e k r i n g e n g e w a a r d e e r d
l
p u b l i c a t i e m e d i u m SOK-MEDEDELINGEN ( 3 8 0
groep de leeftijd van v i j f e n t w i n t i g j a a r zou halen.
a b o n n e e s ) en m e t een goed w e r k e n d e STICHTING
Eind j a r e n z e v e n t i g was h e t n a m e l i j k een onge-
IR. D.C. VAN SCHAIK, die h e t b e h e e r v o e r t over een
hoord idee d a t h e t handjevol geïnteresseerden in
t i e n t a l o n d e r a a r d s e k a l k s t e e n g r o e v e n . H e t zijn
de onderaardse kalksteengroeven zich zou l a t e n
n i e t alleen de b e s t u u r s l e d e n m a a r v o o r a l o o k de
organiseren. Voor deze berglopers, zoals ze m e e s t a l
leden zelf die d i t m e t v a l l e n en o p s t a a n h e b b e n
g e n o e m d w o r d e n , stond h e t a v o n t u u r v o o r o p en
o p g e b o u w d en die d a a r v o o r een g r o o t c o m p l i m e n t
h e t anarchistische was hen v e r t r o u w d e r dan enige
v e r d i e n e n . I m m e r s , d o o r de b e r e i d h e i d o m de
v o r m van m a a t s c h a p p e l i j k e organisatie. Geheime
k r a c h t e n t e b u n d e l e n k o n de w a a r d e r i n g v o o r de
k r a c h t e n , zo l i j k t h e t w e l , h e b b e n in de loop d e r
m o n u m e n t a l e o n d e r a a r d s e w e r e l d pas w e r k e l i j k
j a r e n h i e r i n v e r a n d e r i n g g e b r a c h t . Nagenoeg een
g e s t a l t e k r i j g e n m e t als r e s u l t a a t d a t e r nu o v e r
i e d e r die g e ï n t e r e s s e e r d is in h e t o n d e r a a r d s e
h e t a l g e m e e n veel p o s i t i e v e r t e g e n h e t o n d e r -
h e e f t zich intussen op een of a n d e r e m a n i e r in de
aardse landschap w o r d t a a n g e k e k e n . Groei en
SOK m e t s o o r t g e n o t e n v e r b o n d e n . V i j f e n t w i n t i g
bloei van de s t u d i e g r o e p , zoals ik die zelf als
j a a r geloof
b e s t u u r s l i d van nabij heb m e e g e m a a k t , zal ik hier
in beter
heeft een b l o e i e n d e club v a n
140 leden o p g e l e v e r d m e t een levendig
k o r t t r a c h t e n te beschrijven.
PREHISTORIE Het berglopen is van alle tijden. Sommige namen uit vorige eeuwen gekrast op de wanden van de gangen, zoals bijvoorbeeld Penninger, Eberhard, T i m m e r s , C o u r t e n s en Mourmans, geven ons het gevoel met collega's van doen te hebben. O o k al hadden ze misschien tevens een zakelijk motief o m het onderaardse te bezoeken, de frequentie waarmee of de lange periode waarin hun naam v o o r k o m t , doen vermoeden dat ze er FIGUUR I S/echts enkele meters schemer vormen de toegang tot het object van studie. Hier begint een relatief onbekend natuuren cultuurhistorisch "biotoop" dat de harten van tientallen berglopers heeft gestolen (foto: Ed de Grood).
vooral v o o r hun plezier rondliepen. D e passie v o o r de eigenaardige eindeloos duistere onderwereld, zwanger van historie, moet van alle tijden zijn (figuur I). O o k het meer recente verleden kent uitgesproken liefhebbers, waarvan sommigen nog in ons midden verkeren, zoals bijvoorbeeld W i l l e m van Schaik of Stied W i t l o x ("Aristides op zondag") (fi-
NATUUUHISTORISCH
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A N G 9 2
M A A N D B L A D
guur2). Enkele SOK-kers hebben zelfs David Cornelis van Schaik (de pionier van het o n derzoek in de Sint-Pietersberg), Jan Dielis of bijvoorbeeld de gebroeders Pieter en Leo Bels nog persoonlijk de hand gedrukt. H o e wel er in hun tijd, dat wil zeggen zo rond de Tweede W e r e l d o o r l o g , al af en toe sprake
319
FIGUUR 2 Rergiopers van verschillende generaties ontmoeten elkaar bij een ondergrondse discussie: v./.n.r. Erik Lamkin, Willem van Schaik, Ed de Grood, Ton Breuls en Ludo Ciaessens (foto: jan Spee).
was van clubs van berglopers - ik denk aan "de Moezer", de "Troglophylen" of de "Vleermuizenclub" - waren de activiteiten en de o n derlinge contacten toch vooral informeel. '
Een eerste meer serieuze poging tot organisatie was de in 1969 d o o r Hans O g g en Frans Bunnikgeïnitieerde Vereniging tot Bevordering Wetenschappelijk
onderzoek
Sint-Pietersberg ("de vereniging met de lange naam"). Deze vereniging slaagde erin o m
GEBOORTE
^
I
'
aangenomen v o o r z o ver ze nog niet bezette faculteiten zouden vertegenwoordigen. Een
vooral historisch en paleontologisch geïnteresseerde berglopers bij elkaar te brengen.
Na het succes van de expositie hebben we zo
Ik denk daarbij aan namen als bijvoorbeeld
eerste artikel verscheen in het Natuurhisto-
met ons vijven op 7 o k t o b e r 1977, aan de
risch Maandblad, over de sociale aspecten
M a r t Vallen, A l b e r t Ciaessens en A l f r e d
Reutjesstraat I teWolfshuis/Bemelen,bijhet
van de onderaardse steenwinning. Een eer-
Disch. Ondanks de beste bedoelingen week
openhaardvuur van u w a u t e u r e n met gepas-
ste
het wetenschappelijk engagement steeds
te offers aan Bachus, besloten het N H G L met
Noord-Frankrijk die na drie dagen, via nacht-
meer v o o r de verleiding tot recreatief ge-
een studiegroep te verrijken. Niemand vroeg
club Royal inde Maastrichtse Wolfstraat, ein-
bruik van de berg en de vereniging bleek
studiereis
werd
ondernomen
naar
zich af of we wel welkom waren. Het was een
digde met een overnachting "op locatie" in
geen lang bloeiend leven beschoren. Uit te-
openbaar geheim dat het genootschap toen
de grafkelder van Caestert. H e t zal duidelijk
leurstelling namen vier ex-leden een nieuw
o p s t e r v e n n a d o o d was en zat te spri ngen o m
zijn dat het nog even wennen was een serieu-
initiatief. Hans Kamphoven,Jos Cobben,Jac-
vers bloed. D i t nu bleek inderdaad het geval
ze studiegroep te willen zijn; het verleden
ques Diederen en Max W i j n e n v o r m d e n het
want toen we ons vervolgens meldden bij
speelde ook ó n s parten. Al snel werden de
Instituut v o o r G r o e v e n o n d e r z o e k in Lim-
voorzitter Piet van Nieuwenhoven en secre-
vleermuistellingen een belangrijke activiteit
burg in oprichting (IGL i.o.). Van daadwer-
taris Huub Guissen bleek dat de cadeaus al
en werden alle Limburgse vleermuistellers
kelijke oprichting is het echter nooit geko-
voor ons klaar lagen: gratis petroleum vergas-
g e c o ö r d i n e e r d d o o r de S O K . U w auteur ver-
men.
In 1977 voegde uw auteur zich bij hen
sers, petroleum, kousjes, batterijen, zelfs ki-
t e g e n w o o r d i g d e de S O K in de nationale
en lanceerde het idee om "te schuilen o n -
lometervergoeding. O m d a t we het bestuur
Commissie v o o r O n d e r z o e k en Bescher-
der een bestaande paraplu", bijvoorbeeld
van het N H G L uiteraard niet v o o r het hoofd
ming van Vleermuizen. T o t die tijd had Lim-
het Natuurhistorisch Genootschap in Lim-
wilden stoten werd dat alles, het was 14 ok-
burg in deze eigenlijkgeen gezicht gehad. Dat
burg ( N H G L ) . Z o zou de v o r m geen discus-
tober 1977, in dank aanvaard en was de Stu-
veranderde hiermee op slag, hetgeen v o o r
sie meer behoeven en konden we ons met
diegroep O n d e r a a r d s e Kalksteengroeven
sommige niet-Limburgers even wennen was.
van het Natuurhistorisch Genootschap in
Jacques D i e d e r e n p r o d u c e e r d e
gelijkertijd werkten we met zijn vijven, é n
Limburg (de naam is er in de loop van de ge-
plattegronden. Hans Kamphoven verzamel-
met Henk Hillegers, al samen aan een e x p o -
schiedenis niet korter op geworden), na dus
de historisch plaatwerk en op cultuurhisto-
sitie over de kunst van het blokbreken o n -
een lichte bevalling, geboren.
de inhoud gaan bezighouden. Ongeveer te-
perfecte
risch gebied w e r d d o o r Jos C o b b e n en Max
der de titel "Van p ö t s j e s j t o e t e en ratnakke".
W i j n e n snelheid gemaakt o m al het waarde-
D e samenwerking beviel goed, alleen met de
vols in de d o o r E N C I dan nog af te graven
planning hadden we enige moeite: z o w e r den de laatste foto's v o o r de expositie gehaast gedroogd d o o r z e uit het autoportierraam te hangen. D e rit van Maastricht naar V a l k e n b u r g v o l s t o n d n é t , z o d a t de o p e ningsrede van A n n e van W i j n g a a r d e n van het
Rijksinstituut
voor
Natuurbeheer
slechts tien minuten vertraging opliep. D e expositie was overigens een g r o o t succes; ze w e r d op 12 plaatsen inde regio opgesteld en trok in totaal bijna 80.000 bezoekers. D e tijd was rijp v o o r meer gerichte aandacht v o o r het onderaardse en we dachten daar samen v o r m aan te moeten gaan geven.
AAN DE SLAG
Zwarte en W i l d e Berg te inventariseren.
Onduidelijk bleef voorlopig of we met zijn vijven nu leden of bestuursleden waren, of
MINDER
NAVELSTAREN
allebei. D e enige bestuursfunctie die we o n overkomelijk vonden was die van technisch
Er kwamen weliswaar steeds meer "facultei-
secretaris. Jos C o b b e n werd uitverkoren en
ten",
op 30 november 1977 schreef hij zijn eerste
teur) die eigenlijk meer een primus
brief, aan Provinciale Waterstaat, over vleer-
was. D e kernleden v o r m d e n een stuurgroep
muistellingen. Intussen noemden we onszelf
en er kwam een structuurschets o m richting
kernleden en deze kernleden zouden zoge-
te geven. Toch waren we het avontuur niet
naamde faculteiten bezetten, bijvoorbeeld
verleerd. Het zeer geheime plan X voorzag
topografie, cultuurhistorie en vleermuizen.
in een poging tot opgraving van de verdwe-
Nieuwe kernleden zouden slechts w o r d e n
nen Dolekamergroeve in Gronsveld. Na op
er kwam zelfs een voorzitter (uw auinter
paris
320
DECEMBER
drie drul
V L E E R M U I Z E N ALS BREEKIJZER
grond langs een steile kalkwand te hebben
2003 J A A R G A N G 9 2
weggeschept vonden we uiteindelijk... niets.
NATUUUHISTORISCH
M A A N D B L A D
in het veld dus, beoordeeld moest worden. Deze investeringen in tijd en moeite hebben de S O K echter geen windeieren gelegd. Van-
O o k werden de eerste contacten gelegd o m
Met overheidsgeld en de welwillende mede-
bedreigde onderaardse kalksteengroeven
af dat m o m e n t was de naam van de S O K ge-
werking van het Staatstoezicht o p de Mijnen
veilig te stellen. Jos C o b b e n wist op 4 april
vestigd en werden we bij meer gelegenheden
en particuliere eigenaars werden in korte tijd
1979 in H e e r l e n het Staatstoezicht o p de
aangezien v o o r de autoriteit, die wist hoe het
de drie eerder genoemde groeven tot per-
Mijnen te winnen v o o r de i d e e ë n van de SOK.
verder moest met de circa 200, vaak proble-
fecte vleermuisreservaten omgetoverd (fi-
M e d e d a a r d o o r w e r d de R o o t h e r g r o e v e
matische, onderaardse kalksteengroeven in
guur 3). W e ontdekten dat dit een ideale r o u -
Zuid-Limburg. N u , na vele jaren, mogen we
onttrokken aan de toen bestaande recreatie-
te was v o o r het behoud van zowel de groe-
ve plannen. D e Koeleboschgroeve, waar naar
vaststellen dat het voortbestaan van veel
ven als zodanig als van de daarin v o o r k o m e n -
groeven é n de daarin aanwezige waarden, in
de mening van de S O K de vleermuizen wer-
de b i j z o n d e r h e d e n en dan niet alleen de
den bedreigd, w e r d van de eigenaar overge-
belangrijke mate te danken is aan de vleer-
vleermuizen. Extra aandacht v o o r de vleer-
muizen in hun hiervoor beschreven functie als "breekijzer".
nomen en de niet minder begeerlijke A p o s -
muizen w e r d d o o r ons vertaald naar be-
telgroeve w e r d ons d o o r bemiddeling van
scherming van cultuurhistorische waarden,
H u b Rademakers, inspecteur van het Staats-
zoals oude tekeningen, opschriften en derge-
toezicht op de Mijnen, z o ongeveer grads
lijke. Er kwam begin jaren tachtig veel geld
toegeschoven. Hoewel het N H G L geen ter-
beschikbaar o m bedreigde diersoorten tegen
reinbeherende instande wilde w o r d e n , had
uitsterven te behoeden. V o o r de besteding
het bestuur geen bezwaar, o o k al omdat het
van overheidsgeld om de in de groeven win-
een tijdelijke voorziening betrof. H e t ging
terslapende vleermuizen te beschermen
hier o m het snel redden van bedreigde g r o e -
w e r d expertise gezocht en gevonden bij de
ven in afwachdng van een andere en meer
S O K . D e S O K w e r d in juni 1981 gevraagd
definitieve oplossing. D e S O K beschikte z o
zitting te nemen in een technische werkgroep
wel ineens over drie eigen onderzoeksgroe-
van het toenmalige Ministerie van Landbouw,
ven.
Een minstens z o belangrijk onbedoeld
Natuurbeheer en Visserij. Vanaf mei 1982
neveneffect bleek bovendien de voorbeeld-
kwam bijna twee miljoen gulden overheids-
functie die onze benadering had v o o r andere
geld beschikbaar o m aan de groeven, als bio-
groevebeherende instanties. D o o r dit laatste
toop van de winterslapende vleermuizen, te
w e r d de S O K op het podium getild, waar
besteden. In het zogenaamde G r o e v e n o v e r -
beheersmaatregelen werden vastgesteld en
leg, een overleg van alle betrokkenen onder
waar overheidsgeld w e r d verdeeld. Het naar
a u s p i c i ë n van genoemd ministerie, werd het
binnen gerichte karakter van de studiegroep
zogenaamde Aktieplan ontwikkeld. D i t plan
EINDELIJK
OPEN
Intern was de S O K nog een besloten club. Je kon er geen lid van w o r d e n . In september 1982 deed T o n Breuls een eerste voorstel o m dit te veranderen; de animo was echter matig. Een tussenvorm werd gevonden: geïnteresseerde niet-leden waren w e l k o m o p zogenaamde berglopersavonden, waarvan de eerste plaatsvond o p 12 maart 1983. Pas in april 1984 w e r d een nieuwe opzet aanvaard: naast de ruim bemeten stuurgroep kwam er een echt dagelijks bestuur (voorzitter en secretaris) en kon iedereen, die lid was van het N H G L , zich aansluiten, "lid" w o r d e n dus. Het ging voorlopig echter nog maar langzaam: in september waren er niet meer dan
w e r d in é é n klap ongedaan gemaakt Mede
voorzag in alle noodzakelijk geachte investe-
d o o r het dynamisch optreden van de nieuwe
ringen in de onderaardse kalksteengroeven
secretaris T o n Breuls haalde de S O K zo o n -
van Zuid-Limburg, nog steeds met het oog op
O m onderzoeksgegevens niet verloren te
geveer wekelijks het nieuws. W e gaven ge-
de bescherming van vleermuizen. D e S O K
laten gaan en o m het onderzoek in de groe-
vraagd en ongevraagd advies over alles wat
heeft bij de besteding van deze grote zak met
ven te stimuleren was de S O K intussen, in
de groeven aanging maar met steeds slechts
geld een hoofdrol gespeeld. Er moesten zin-
1982,
het belang van het onderaardse v o o r ogen.
volle maatregelen bedacht w o r d e n in c o n -
S O K - M e d e d e l i n g e n . D i t initiatief van T o n
D e S O K w e r d daardoor plotseling een maat-
I I leden.
van start gegaan met het tijdschrift
creet aan te wijzen objecten en daarbij dien-
Breuls w e r d met argusogen bekeken. Een
schappelijk fenomeen. Sommigen zagen dat
den bovendien prioriteiten te worden aange-
periodiek starten is é é n ding, maar dat jaren-
als een zegen; anderen vonden ons meer een
geven. D i t project heeft enkele S O K - k e r s
lang volhouden een ander. W i e moesten al
veel vrije tijd gekost omdat veel ter plekke.
die artikelen schrijven? T o n hield vol en met
lastige luis in de pels.
zijn versleten bromfiets reed hij op een dag in o k t o b e r met forse tegenwind naar een derderangs drukker die het eerste n u m m e r v o o r een koopje realiseerde. N u , bijna 40 nummers verder, is die eerste uitgave, o n danks het eenvoudige karakter en de vele onnauwkeurigheden, een collectors item. D e vasthoudendheid van T o n , de inbreng van vormgevers A n d r é FIGUUR 3 Plaatsing door de Studiegroep Onderaardse Kalksteengroeven (SOK) van een hek bij in de ingang von de Apostelgroeve op 13 maart 1981 (foto: Ton Rreuls).
Terlingen
en Stefan
Graatsma é n het enthousiasme van het nog immer groeiende leger SOK-auteurs hebben SOK-Mededelingen gemaakt tot wat het nu is: een respectabel, aantrekkelijk en levensvatbaar periodiek. D i t tijdschrift had echter een te serieus karakter o m o o k alle vereni-
NATUUlîHISTORISCH
M A A N D B L A D
gingnieuws in l<wijt te l
DECEMBER 2 0 0 3 j í A R G A N G 9 2
FIGUUR 4 Feiicitatie bij de opening van Café De Berghhouwer op vrijdag 13 december 1985. De tekst is een nadenicertje
een gouden greep was. Mede d o o r SOK-Info vonden leden elkaar en vond het bestuur de leden. Begin 1985 was het ledenaantal opge-
321
Beste Tom, Verfisw metd'ne kaffee De imitasie neet diech vö'èl imlle^gekos ^eln heij höbste dt'ne. p p
lopen t o t 2 1 ; de lijst van geïnteresseerden (ten behoeve van de berglopersavonden) kende intussen 69 namen! Ondanks dat iedereen van harte welkom was, bleek er bij
rotzooi trok!
velen kennelijk nog schroom o m ergens bij te gaan horen.
NAAR E E N B R U I S E N D E
CLUB
D e ontwikkelingen gingen echter in sneltreinvaart. D e S O K w e r d uitgenodigd zitting te nemen in de Adviescommissie v o o r de Sint-Pietersberg van de provincie Limburg, we bezochten internationale vleermuissymposia, we werkten mee aan de herdruk van het standaardwerk over de Sint-Pietersberg van Ir. D . C . van Schaïk, we organiseerden opnieuw een expositie over ons onderwerp ("Meynen Merghel") met als topstuk de maquette met alle gangen in de Sint-Pietersberg v o r m d e n de Hulpdienst G r o e v e n van de ge-
van de hand van Jan Spee. Nieuwe groeven
tijdens een excursie in de Sibbergroeve. D e
werden aan de lijst van d o o r ons beheerde
bij de Theunisgroeve (Biesland Maastricht)
meente Riemst ( B e l g i ë ) , S O K - l e d e n werden
onroerende goederen toegevoegd, de rela-
d o o r Han Bochman en de zijnen uitgevoer-
gevraagd (mede) een syllabus v o o r V W - g i d -
tie met het Staatstoezicht op de Mijnen (inde
de beheerswerkzaamheden bleken in 1989
sen in de Sint-Pietersberg samen te stellen.
persoon van W i e l Misere) w e r d aangehaald,
goed v o o r de Milieuprijs v o o r ecologie van
Er w e r d e n banden gesmeed met collega-
een internadonaal congres op hetgebied van
de G e m e e n t e Maastricht. O m d a t het o o k
clubs in Europa, o n d e r andere met Subter-
onderaardse groeven w e r d d o o r de S O K
hier primair o m de vleermuizen te doen was,
r á n e a Brittannica, die uiteindelijk onze offi-
naar Maastricht en Riemst gehaald. O n z e se-
maar de pas geopende groeve het nog z o n -
c i ë l e zustervereniging w e r d . D e S O K drong,
cretaris opende p r i v é zelfs een c a f é met de
der moest stellen, beloofde Peter Houben,
dankzij de goede banden met de Stichtingje-
naam D e Berghhouwer, hetgeen hem bij de
toenmalig voorzitter van de Stichtingjezuïe-
zuïetenberg, zelfs d o o r t o t in het zeer gehei-
opening het leegstorten van een zak mergel-
tenberg, een royale ondergrondse borrel bij
me N A T O - b i n n e n s t e van de Cannerberg.
poeder op zijn nieuwe c a f é v l o e r opleverde
het verschijnen van het eerste diertje. E é n
Samen met het Natuurhistorisch Museum
(figuur 4 ) . En zo is ook de sfeer in de S O K :
seizoen later was Peter de klos.
werkte de S O K mee aan een reconstructie van de vondst van de Mosasauruskop in het
serieus maar niet t é serieus. Met het c a f é van T o n en het Natuurhistorisch Museum als
N o o r d e l i j k Gangenstelsel in 1770. D e z e
thuisbases was de S O K een veelarmige club
beelden zouden onderdeel w o r d e n van een
VOORZITTERSWISSEL
geworden met een onmiskenbaar stimulerende uitwerking op de nu w é l toestromende leden. Tien jaar S O K was in 1988 (een jaar te laat!) dan o o k aanleiding om een feestje te bouwen. O n z e A n n e van Wijngaarden, stimulator van het eerste uur, hield een vlammende toespraak over het belang van ons soort wetenschappelijk onderzoek, we dineerden met grotchampignons in het intussen helaas verloren gegane roemruchte etablissement D e Schuster in Kanne en de kunst van het blokbreken werd nog eens getoond
N a 12,5 jaar was het tijd v o o r een voorzitterswissel. U w auteur gaf de voorzittershamer in vol vertrouwen aan T o n Breuls. Zijn stijl was natuurlijk een andere en zo hoort dat ook. D e dadendrang van de S O K w e r d er echter niet minder door. Er kwam meer aandacht v o o r de wensen van de leden, intussen 84 in getal. Er ontstonden min of meer autonome subgroepjes met wonderlijke namen als G r o n o m a of Gronka. D e S O K bloeide verder open. S O K - l e d e n
serie over evolutie van Public Broadcasting Services, een vooraanstaand televisiestation in de Verenigde Staten. D a t de S O K intussen de wereld had veroverd zou te veel gezegd zijn maar veertig miljoen kijkers aan gene zijde van de oceaan hebben toch maar k u n n e n genieten van A r n o Barten, G i e l Bindels, Harm Hovens, Berno Huls en anderen, gehuld in achttiende-eeuwse kledij, in het Noordelijk Gangenstelsel, bij het onheilspellende schijnsel der flambouwen sjouwend met de Mosasauruskop (figuur 5).
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A N G 9 2
322
NATUURHISTORISCH
il! •
M A A N D B L A D
.
FIGUURS
FIGUUR 6
Han Bochman (rechts) en Arno Barten (links) als respectievelijk Dr Hoffmann en zijn assistent op weg naar de zojuist (in I 777!) in het Noordelijk Gangenstelsel gevonden Mosasauruskop (foto: Ton Breuls).
Met veel elan presenteert joep Orbons op 20 december /997 in het Fort Sint Pieter de dan splinternieuwe Stichting Ir D.C. van Schaik die het groevebeheer van de SOK zal overnemen (foto: jan Spee).
DE N I E U W E
SOK
wens: een betere beveiliging van de gangen-
Pietersbergonderzoek, nam ik afscheid van
stelsels é n een toegangsregeling v o o r liefheb-
het bestuur van de SOK. Mijn tijd was om en daarmee dit verhaal nu uit. W a t allerminst be-
In de zomer van 1995 komt een einde aan de
bers. In 1996 startte zo de Regeling Recrea-
"oude S O K " , dat wil zeggen aan de laatste
tief Berglopen, een regeling die gebaseerd
tekent dat er over de tijd erna niets te schrijven
restanten van voorzichtigheid die nog steeds,
was op vertrouwen. O p voorstel van de S O K
zou zijn. Integendeel, dat zou nog vele pagina's opleveren. Een groter compliment kan ik het
als erfenis van de te vroeg ter ziele gegane
en in samenwerking met de W V en de V e r e -
Vereniging ter Bevordering Wetenschappelijk
niging tot Redding van de Sint-Pietersberg
huidige bestuur niet maken: de S O K is aller-
O n d e r z o e k Sint-Pietersberg, een rol speel-
bleek de Vereniging N a t u u r m o n u m e n t e n
minst in slaap gesukkeld. Hopelijk blijft ze ook de komende vijfentwintig jaar klaarwakker.
den. D e "nieuwe S O K " zou het, na achttien
bereid o m é é n avond in de week de gangen-
jaar, wel aandurven om haar bestuur demo-
stelsels open te houden v o o r berglopers, al
cratisch te laten kiezen. Anderzijds werden we
of niet lid van de S O K . T o t op heden kent
o o k wat strenger: leden zouden voortaan
deze regeling, mede dankzij een aantal vol-
eerst een jaar aspirant-lid zijn en een gedrags-
hardende vrijwilligers, waaronder Erik Lam-
code moeten onderschrijven. Papieren leden
kin en Ed Rousseau, een vruchtbaar bestaan.
werden bovendien van de lijst verwijderd.
G R O W T H O F THE
DE T R E I N D E N D E R T
DOOR
werd geïntensiveerd. Burgemeester Jan Peumans en schepen Yvo Thijs werden een soort ambassadeurs van de S O K . In augustus 1995 haalden wij met hen samen een internationaal symposium over onderaardse groeven naar Riemst en Maastricht. In totaal 70 deelnemers vertegenwoordigden
14 landen. O p
initiatief van Han Bochman werd in samenwerking met het Natuurhistorisch Museum w e d e r o m een expositie samengesteld: Sprekend Duister. O p en in gemergelde panelen kon het publiek kennismaken met aard en belang van de onderaardse kalksteengroeven in onze regio. Vrijwillgers van de S O K verzorgden een tournee en presenteerden de expositie, behalve in het museum in Maastricht, o o k in Valkenburg, Riemst, Venlo en Bokrijk. O o k in 1995 werd de Sint-Pietersbergvan de provincie Limburg overgenomen d o o r de Vereniging N a t u u r m o n u m e n t e n , hetgeen v o o r de S O K van groot belang bleek. Bij de nieuwe eigenaar vonden we namelijk een welwillend o o r v o o r een oude S O K -
S . O . K . ' S SILVER JUBILEE A H I S T O R I C A L SURVEY O F T H E
D e samenwerking met aangrenzend B e l g i ë , vooral met de groeverijke gemeente Riemst,
SUMMARY
SUBTERRANEAN
LIMESTONE QUARRIES
STUDY
G R O U P (S.O.K.) Het navelstaren behoorde nu dus definitief tot het verleden. Niemand was ook meer bang dat
The Subterranean Limestone Quarries Study
de verkeerde mensen op de S O K zouden af-
Group of the Limburg Natural History Socie-
komen. D e S O K maakte, onder leiding van Jan
ty is celebrating its twenty-fifth anniversary.
Paul van de Pas, openlijk reclame op de G e -
The author presents a brief outline of the
nootschapsdagen. D e activiteiten vormden de
group's foundation and growth. The group has
kwaliteit van de S O K en deze activiteiten volg-
not only studied the prime object of their ac-
den elkaar in sneltreinvaart op.
tivities, the maze of man-made subterranean
Ik heb het nog niet gehad over de vele excur-
quarries in the area around Maastricht, but also
sies, bijvoorbeeld naar Malogne en Rumelan-
implemented protective measures. Many of
ge. O f over de SOK-stands, bijvoorbeeld op
these comparatively poorly known subterra-
de Natuurdag op de Lichtenberg. O f over de
nean biotopes, which are of great natural and
deelname aan het congres in Rusland. O f over
historical value, have been salvaged through
de werkgroep die de Kluis in het Noordelijk
direct or indirect intervention by the study
Gangenstelsel restaureerde. O f over de over-
group. More than one hundred scientific pa-
name van het SOK-groevenbestand d o o r de
pers, on wide-ranging aspects of this under-
op enthousiaste wijze d o o r Joep O r b o n s ge-
ground world, have been published over the
leide Stichting Ir. D.C. van Schaïk (figuur 6 ) .
years. These publications have helped ensure
Toen deze laatste gepresenteerd werd, op 20
that the abandoned limestone quarries are no
december 1997 tijdens de zogenaamde Van
longer neglected and forgotten dark caverns,
Schaïkwandeling ter herdenking van de vijfen-
but in fact represent a well-studied and valued
twintigste sterfdag van de pionier van hetSint-
part of the southern Limburg countryside.
NyXTUURHISTORISCH
323
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A K G 9 2
M A A N D B L A D
DE BOKKENRIJDERS: EEN ONDERGRONDS VERLEDEN? Peter
jennekens,
Den
Olieberg 74, 6231
AX
Rothem
Sinds h e t o n t s t a a n van cJe Bokkenrijders Is hun d o e n en l a t e n o m g e -
van V a l k e n b u r g " van HuiB U B A C H S
(z.j.)
schrijft deze in zijn inleiding: "In de Fluwelen-
ven d o o r een waas van g e h e i m z i n n i g h e i d . Deels w e r d d i t waarschijn-
grot te Valkenburg vindt men zeer interes-
lijk d o o r hen zelf in stand gehouden en deels is h e t o n t s p r o t e n aan de
sante muurschilderingen betreffende deze
fantasie van de mensen van die t i j d . Er zijn t i e n t a l l e n b o e k w e r k e n a a n
dat deze onderaardsche gangen reeds aan de
beruchte schavuiten. Het is niet onmogelijk
de Bokkenrijders gewijd en in veel d a a r v a n h e b b e n de schrijvers h u n fantasie de vrije loop g e l a t e n . Aangezien de Bokkenrijders ook r o n d V a l k e n b u r g en M a a s t r i c h t hun a c t i v i t e i t e n o n t p l o o i d e n , hebben verschillende schrijvers een relatie gelegd tussen h e t o p t r e d e n van de Bokkenrijders en de m e r g e l g r o t t e n . Ze hebben de " g e h e i m z i n n i g h e i d " nog m e e r v e r g r o o t d o o r de onderaardse kalksteengroeven als schuilplek of v e r g a d e r z a a l een rol t e l a t e n spelen. H e t o p k o m e n d t o e r i s m e heeft hierbij o o k l e t t e r l i j k en figuurlijk een gewenste d u i t in h e t zakje g e d a a n . Zo kregen p r e n t b r i e f k a a r t e n zelfs o n d e r w e r p e n m e t aan de Bokkenrijders g e r e l a t e e r d e t e k s t e n ( f i g u u r I ) .
Bokkenrijders bekend waren en d o o r hen benut werden". In het verhaal zelf w o r d t de Heksenkeuken in het Rotspark te Valkenburg, een mergelontsluidng die v o o r een deel ondergronds en v o o r een deel bovengronds is g e ë x p l o i t e e r d , g e n o e m d als vergaderplaats, waar de Bokkenrijders en de heksen gezamenlijk de sabbat vierden. Een ander voorbeeld van een dergelijk fantasieverhaal is " H e t Valkennest; eene Maaslandsche geschiedenis uit de dagen der Bokkenrijders" van L O D E W I J K J A N S S E N S
(1878).
O p bladzijde 3 1 schrijft hij: " D i e t r o e p geheimzinnige nachtwandelaars sloeg den weg in, die naar eenen van de ingangen der zandsteenmijn van Gaster leidde" en even verderop: " D e mergelgrot leverde inderdaad een niet minder toverachtig gezicht op, en scheen
W E R K E L I J K H E I D OF F A N T A S I E I N DE L I T E R A T U U R
de gebieden. Vooral p a s t o r i e ë n , kerken en boerderijen waren een geliefd d o e l w i t Bij de overvallen werd grof geweld niet geschuwd.
In de 18' eeuw werd het platteland van O v e r -
D e vervolging was navenant en menig lid ein-
maas en de aangrenzende Gulikse gebieden
digde zijn leven dan ook op het schavot of aan
geteisterd d o o r verschillende georgani-
de galg. D e naam "Bokkenrijders" is echter
seerde roversbenden, die voornamenlijk be-
pas in de 1 9 ' eeuw ontstaan.
stonden uit personen uit de bovengenoem-
In het boekje " D e Bokkenrijders in het land
als voorbeschikt tot ene vergaderplaats v o o r tovenaars en booswichten". Een derde voorbeeld komt uit het boek " D e Bokkenrijders van Terblijt" van R E I N
VALK-
H O F F (z.j.) en luidt: " W a s het eigenlijk te verw o n d e r e n , dat d ä ä r de Bokkenrijders hun plaats van samenkomst gevonden hadden, daar het z o gemakkelijk een toegang naar beneden verschafte en daar een trap uitkwam in het altijd veilige inwendige van den berg met z'n d o o l h o f van gangen en ideale schuilhoeken". Waarschijnlijk doelt de schrijver o p de Geulhemmergroeve of de Koepelgroeve, o m d a t hij in hetzelfde boek o o k schrijft over een in de buurt gelegen " m u seum met verstenigingen", het museum van J.A.
Heuts, destijds gelegen o n d e r aan de
Geulhemmerberg.
FIGUUR I
Een voorbeeld van een prentbrieikaan Bokkenrliders Vergadering Gameente Grot Valkenburg ( L )
met een aan de
Bokkenrijders gerelateerde tekst: "Bokkenrijders Vergadering Gemeente Grot Valkenbtirg (L)".
324
DECEMBER
2003 J A A R G A N G 9 2
NATUURHISTORISCH
FIGUUR 2 Prentbriefkaart met een vermeend
Bokkenrijders-
hot: Vatkenburg - Geu/em. Bokkenrijdersholen.
M A A N D B L A D
leden zijn geweest, die hun toevlucht hebben gezocht in de grotten. Vaak vonden de inwijdingen, met als belangrijk onderdeel het afleggen van de eed, plaats bij leiders thuis, in een herberg of een afgelegen kapel. T o c h werd ik na het lezen van " D e woeste avonturen van de Bokkerijders" van R A M A E K E R S & P A S S I N G (1972) geattendeerd op het feit dat er ooit een Bokkenrijder heeft geleefd, die van beroep blokbreker was.
BLOKBREKER EN/OF BOKKENRIJDER Mijn belangstelling was gewekt en vervolgens ben ik gaan zoeken in de archieven van het Rijks Archief Limburg te Maastricht Dit leverde het onderstaande resultaat op. O p 6 februari 1775 komen de leden van het gerecht in Valkenburg bijeen o m te luisteren naar de getuigenis van Jan Brands uit Meerssen. Hij was de o o m van Theunis Heynens uit Raar. Heynens was in 1751 /'52 (het jaartal is niet precies bekend) slachtoffer van een overval, gepleegd d o o r de Bokkenrijders. O n d e r andere aan de hand van de verklaring van Jan Brands werd ene Joannes Offermans, wonende te Meerssen en van beroep metselaar, op 17 januari 1776 gearresteerd. Joannes ontkende elke betrokkenheid, ook nadat hem werd gezegd dat er "een scherper examen" zou plaats vinden. O m half twaalf werd hij op "de stoel van t o r t u u r " gebonden en W a t de voorgaande drie voorbeelden be-
In een ander werkje ( V E R S T E R , z.j.-b), dat bij
treft, kan er van voorden uitgegaan dat de
menige grottenliefhebber in de boekenkast
verhalen gefantaseerd zijn en o o k niet ge-
prijkt, namelijk " D e Zuid Limburgsche G r o t -
staafd w o r d e n d o o r feiten. Z o u d e n de drie
tenwereld", schrijft de auteur op bladzijde 80:
auteurs ooit een grot van binnen gezien heb-
" O o k een brok romantiek is onafscheidelijk
ben en zou iemand met grote(re) interesse
verbonden aan deze aantrekkelijke grot (hij
v o o r de grotten wel dieper in de materie ge-
heeft het over de Fluwelengrot te Valken-
doken zijn?
burg), waar eens de Bokkenrijders hun ver-
Laten we eens kijken naar de schrijver W i l l y
gaderzalen hadden. Hier, in deze onderaard-
Verster, waar we zeker van weten, dat hij
sche krochten, kwamen de woeste bandie-
veel tijd heeft doorgebracht in de mergel-
ten bij elkaar o m er hun plannen te bera-
grotten en hierover ook diverse artikelen en
men
boekjes heeft geschreven. In zijn boekje
nis verborgen zich de Bokkenrijders na het
In deze o o r d e n van eeuwige duister-
"Zuid-Limburgsche Legenden en Verhalen"
plegen hunner misdaden" (figuur 2 ) . Echter
schrijft hij een stukje met de titel: "In de o n -
ook W i l l y Verster vermeldt geen bronver-
deraardsche grottenwereld van Z u i d - L i m -
meldingen en waar de auteur deze bewerin-
b u r g " ( V E R S T E R , z.j.-a). H i e r w o r d e n o o k
gen over de Bokkenrijders vandaan haalt, is
weer de Bokkenrijders genoemd: " W e l k een
dus onbekend.
reeks van grillige, geheimzinnige spelonken
In de meer historisch verantwoorde boeken
strekt zich daar uit; woest en fantastisch is dit
w o r d t er, zover mij bekend, geen enkele re-
gedeelte (de auteur heeft het hier over de
latie gelegd tussen de Bokkenrijders en het
Koepelgroeve). Is het een wonder, dat hier
gebruik van grotten, niet als schuilplaats en
vroeger de zozeer gevreesde en beruchte
niet als vergaderplaats. Hierbij wil ik niet uit-
Bokkenrijders gehuisd hebben;... ?"
sluiten, dat er misschien incidenteel bende-
werden de duimschroeven aangebracht O m kwart v o o r twaalf w e r d "de regter scheenschruijve op geset" en o m twaalf uur de linker. Joannes bleef echter ontkennen en o m halfeen werd hij aan zijn armen, achterwaarts gebonden, opgetrokken. D i t was teveel v o o r hem en hij gaf toe deel uit te maken van "ener bende nachtdieven". Verder bekende Joannes, dat hij en nog 54 andere mensen hadden deelgenomen aan de overval op Theunis Heynens. Hij noemde 17 namen van mensen uit Meerssen, 6 uit Rothem, 10 uit het gehucht W e e r t , 5 uit H o u t h e m , 14 uit Haasdal en 2uit Arensgenhout Bedenk hierbij, dat hij deze 54 namen nog kon o p n o e m e n , nadat bijna 25 jaar verstreken waren. Aan de hand van zijn bekentenis w e r d Joannes Offermans veroordeeld tot de galg en het vonnis werd op 9 mei 1776 uitgevoerd. Tussen al de namen, die Offermans noemde, zat ook de naam van Herman Corstjens. Hij werd op 13 november 1728 te Meerssen geb o r e n en t r o u w d e op 26 september 175 I met Johanna Maria Boots, ook van Meerssen.
NATUURHISTORISCH
325
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A N G 92
M A A N D B L A D
FIGUUR 3
"N. Mulleners geret quade I 754". een Inscriptie van Mulleners op een wand in de Meerssenergroeve (foto: H. Ramakers).
Hij was metselaar van beroep en had de bij-
zelfde dag op het kerkhof te Schinnen begra-
namen "den Heuvel van Meersen" en "den
ven.
imaginadon oftheircontemporaries. Dozens of books have been written about them, in
T o r e n " . O p 25 januari 1776 werd o o k H e r -
which the authors often gave free rein to their
man gearresteerd en naar Valkenburg gebracht. Al snel bekende hij, dat hij lid was van
ated by the gang themselves and partly by the
fantasy. The Bokkenrijders gang has often
CONCLUSIE
been linked t o the subterranean limestone
een bende en gaf onder andere de overval o p Theunis Heynens toe. H e r m a n was lid ge-
Uit bovenstaande blijkt niet, dat er bijeenkom-
w o r d e n van de Bokkenrijders op aandringen
sten van de Bokkenrijders in de berg hebben
van Machiel Vranken en Machiel Croussen.
plaatsgevonden of dat de Bokkenrijders de
Deze laatste gaf hem de tip v o o r de overval
berg als schuilplaats hebben gebruikt. Maar
op Theunis Heynens. D i t werd allemaal be-
wel, dat er activiteiten werden besproken of
konkeld in de djd, dat zij met z'n d r i e ë n als
dat er mensen werden geronseld. Gezien mijn
blokbreker werkzaam waren in de " M e e r -
grote belangstelling v o o r de Meerssenergroe-
schender Schutteberg". Tijdens de overval
ve doet het me deugd, dat juist hier een ver-
was Herman bewapend met"sijnesteenmet-
band te vinden is tussen de Bokkenrijders en
sers bijle". Verder noemde Herman de naam
de onderaardse kalksteengroeven.
van Nicolaas Mulleners, een "steenmetser"
quarries of Limburg. They were thought to have been used as hideouts, for meetings or for parties, although no physical proof of such activities has ever been found in the quarries themselves. Yet, archives show that some of the quarrymen were involved in the gang's illegal activities, and that some dastardly plans were indeed conceived underground.
L I T E R A T U U R
uit Raar. O o k Mullenders was blokbreker in B L O K . A.. 1991. De Bokkenjders. Samenwerl<ende Uitgeverijen Prometiieus en Bert Bakl<er, Amsterdam.
de Meerssenergroeve en zijn naam staat daar
DANKWOORD
dan o o k meerdere keren o p de wanden ge-
Met
noteerd (figuur 3 ) .
artikel geplaatste
foto van de
Herman werd schuldig bevonden, maar o m -
en John Knubben
voor het nakijken
dank
aan Henk
Ramakers
voor de bij het Meerssenergroeve van de tekst.
R A M A E K E R S , G . & T. P A S S I N G . 1972. De woeste avonturen
van de Bokkenjders. Limburgs Dagblad. Heerlen. U B A C H S , H., z.j. De Bokkennjders in het land van Valkenburg. Joseph Crolla, Valkenburg. V A L K H O F F , R.. z.j. De Bokkennjders van Terblijt. Van Holkema & V^arendorfs U.M.N.V.. Amsterdam.
dat zijn v r o u w een genadeverzoek indiende, w e r d hij niet ter d o o d v e r o o r d e e l d . W e l w e r d hij o p 22 oktober 1777, na gegeseld te
J A N S S E N S . L.. 1878. Het Valkennest: eene Maaslandsche geschiedenis uit de dagen der Bokkenrijders. F.X. Ingelberts-Van de Weyer, Aarschot.
SUMMARY
zijn, verbannen uit het hele district. Uit het overlijdensregister van Schinnen blijkt, dat
THE BOKKENRIJDERS: A N U N -
Herman Korstjens, steenbreker van beroep
DERGROUND
PAST?
en weduwnaar van Maria Boets, o p 19 juni 1779 o m vijf uur in de morgen is gestorven.
The Bokkenrijders (literally 'goat-riders')
Als hij aan een put in Lutterade herstelwerk-
were a notorious 18*-century gang of crimi-
zaamheden uitvoert, valt hij naar beneden.
nals in the southern Limburg area who spe-
Dodelijk gewond w o r d t hij naar het huis van
cialised in theft and robbery. The gang has al-
een zekere Joannes Knubben gebracht en na
ways been the subject of myth and mystery,
anderhalf uur sterft hij daar en w o r d t hij de-
though the myths may have been partly cre-
V E R S T E R , W . , z.j.-a. Zuid-Limburgsche Legenden en Verhalen, j. van Oirschot, Breda. V E R S T E R , W . , z.j.-b. De Zuid Limburgsche Grottenw/ereld. Joseph Crolla. Valkenburg. O V E R I G E
B R O N N E N
R I J K S A R C H I E F I N L I M B U R G . Landen van Overmaas. Invoernummer8l75. R I J K S A R C H I E F I N U M B U R G . Kerkelijk overiijdensregister van
Schinnen. Volgnummer 2088.
DECEMBER
326
2 0 0 3 J A A B G Ä N G 9!
N A T U U R H I S T O R I S C H
M A A N D B L A D
HET BELANG VAN KLEI OP KRIJT IN DE GEULHEMMERBERG John
W.M.Jagt,
Rudi
W. Dortangs,
Natuurhistonsch Museum Maastncht, d e Bosquetplein Hoofdstraat 36, 6436 CG Amstenrade
6, 6211 KJ Maastricht
Dat de o m g e v i n g v a n M a a s t r i c h t ( S i n t - P i e t e r s b e r g ) geologisch v a n i n t e r n a t i o n a a l belang is, m a g b e k e n d zijn. T e n s l o t t e b e v i n d t zich hier
en daar beginnen de problemen. Want,als dit een gidsfossiel is voor het Laat-Maastrichtien, hoe zit het dan met het Vroeg-Maastrichtien?
het t y p e p r o f i e l v a n h e t M a a s t r i c h t i e n , de jongste tijdseenheid van h e t K r i j t , g e d a t e e r d tussen r u w w e g 7 1 , 3 en 6 5 , 0 miljoen jaar geleden.
JELETZKY
veronderstelde
(1951)
dat
het
Vroeg-Maastrichtien veel dieper moest liggen, ergens in de huidige Formade van G u l -
Zulke t i j d s e e n h e d e n h e b b e n n a t u u r l i j k o o k een o n d e r - en bovengrens, die a a n w i j s b a a r m o e t e n zijn in een g e s t e e n t e k o l o m . En d a t was w a a r
pen.
W e w e t e n nu dat hij gelijk had; het
Vroeg-Maastrichden omvat in ons gebied een klein deel van de Kalksteen van Beutenaken
de schoen w r o n g in h e t t y p e g e b i e d v a n h e t M a a s t r i c h t i e n , althans t o t v o o r k o r t . S t r i k t g e n o m e n h e b b e n w e n a m e l i j k géén o n d e r - en b o v e n -
en de gehele Kalksteen van Vijlen ( K E U T G E N & J A G T , 1 9 9 9 ) (figuur 2 ) . K o r t o m : wat D u m o n t het 'Maestrichden'
grens, hoe v r e e m d d a t o o k m oge k l i n k e n . I n d i t a r t i k e l w o r d t u i t de
noemde komt nu nog slechts overeen met de
d o e k e n gedaan hoe d a t k o m t , en eveneens hoe de ' o n t d e k k i n g ' van
Formatie van Maastricht (figuur 2 ) , maar niet
het G e u l h e m m e r b e r g profiel in de herfst v a n 1992 hierin enige v e r a n -
zoals we die momenteel wereldwijd hante-
meer met de definide van het Maastrichden
ren. Verwarrend? Alleszins!
dering bracht.
ONDERGRENS GEEN O N D E R - EN GEEN BOVENGRENS?
klontje. D e onderkant van zijn nieuwe een-
Het meest frustrerend aan de zaak is dat de
heid, die in de Sint-Pietersberg dagzoomt,
gesteentekolom die Dumontaanwees als zijn
was een laagje vol met kleine, versteende uit-
'système maestrichden' als het ware zweeft
V o o r de Luikse geoloog A n d r é H u b e r t D u -
werpselen of coprolieten. D e kalkstenen er-
mont, die in de z o m e r van 1 8 4 9 v o o r het
in het Maastrichtien zoals w e dat nu defi-
boven noemde hij het 'système
eerst de term 'système
n i ë r e n , en dat de ondergrens hiervan (op 7 1 , 3
terwijl hij de kalken eronder t o t het
maestrichtien'
(Du-
M O N T , 1849)bezigde,washetzoklaaralseen
HORIZONT '|VAN SCHIEPERS8ERG
HORiZONT - VAN ENCI
HOfilZONT \~ VAN ST PIETER
sénonien'
maestrichtien', 'système
miljoen jaar gedateerd) niet in de Sint-Pie-
rekende. Veel later, in 1 9 7 5 , heeft
tersberg te zien is. Mogelijk wel elders in zui-
W e r n e r M. Felder de oorspronkelijke onder-
delijk Limburg, maar daarover zijn de menin-
grens van D u m o n t ook tot de ondergrens
gen nog verdeeld. W a n t , met de lagen die van
van zijn eigen Formatie van Maastricht ge-
Vroeg-Maastrichden o u d e r d o m zijn, ziet het
maakt en hem van een naam v o o r z i e n : de
er niet goed uit. Z e zijn niet volledig ontwik-
H o r i z o n t van Lichtenberg ( F E L D E R , 1 9 7 5 ) (fi-
keld o f zelfs g e ë r o d e e r d , m e t name het
guur I ) .
oudste laagpakket. Dit heeft er v o o r gezorgd
D e angel in het hele verhaal is echter dat fos-
dat de ondergrens van 'ons' Maastrichtien
sielen, en die van pijlinktvissen (belemnieten)
elders formeel is aangewezen en verankerd.
in het bijzonder, een ander beeld schetsen.
'Elders' betekent in ditgeval een grote verla-
D e naar Canada uitgeweken Rus Juri Jeletz-
ten groeve in Tercis les Bains (Landes, zuid-
ky toonde in 1 9 5 1 aan dat belemnieten o n -
west Frankrijk), vlak bij D a x ( O D I N , 2 0 0 1 ) .
der en boven de H o r i z o n t van Lichtenberg
Hier is de ondergrens van het Maastrichden
tot dezelfde soort behoorden, namelijk ß e -
nu geratificeerd d o o r diverse internationale
(jELETZKY, 1 9 5 1 ) . D e z e soort
stratigrafische commissies. Het belangrijkste
zag hij als gidsfossiel v o o r het Laat-Maastrich-
fossiel dat momenteel met deze grens in ver-
lemnitellajunior
den in Europa en een g r o o t deel van Rusland,
band w o r d t gebracht is de ammoniet Pachydiscus
neubergicus.
Sinds kort is bekend dat
deze soort o o k in de Sint-Pietersberg v o o r -
Sil
komt ( J A G T & F E L D E R , 2 0 0 3 ) . Betekent dat HORIZONT VAN -ICHTÈNBERG
FIGUUR I
dan dat we de ondergrens dan weer terug-
Een deet van /iet profiel van de Sint-Pietersberg met de
gewonnen hebben v o o r ons gebied? Helaas
basis van de Formatie van Maastricht (Horizont van Lichtenberg) (uit FELDER
& BOSCH,
1998).
niet, omdat de oudste vertegenwoordigers
N A T U U R H I S T O R I S C H
van deze ammoniet bij ons een stul< jonger zijn dan in Tercis. D a t weten we o n d e r a n d e -
FIGUUR 2 Lithosüatigrofische eenheden in zuidelijk
re d o o r studie van belemnieten. Niet alleen
Limburg en het
de verschillende soorten zijn van belang maar
aangrenzende gebied en
o o k de in hun skeletten opgeslagen isotopen, die v o o r ouderdomsbepaling kunnen w o r den gebruikt. Maar dat is een ingewikkeld verhaal dat het kader van dit artikel ver te buiten gaat.
327
DECEMBER 2 0 0 3 JAARGANG 92
M A A N D B L A D
Formatie
Kalksteen
Ouderdom
Houthem
Geulhem
Paleogeen (Vroeg Tertiair)
-K/T-grens (voor 1992)
Meerssen IVf-7 - K/T-grens (na 1992)
hun ouderdom. Aangegeven zijn: de Maastrichtien
oorspronkelijke basis van het 'Systeme maestrichtien' van
DUMONT
(1849),
de positie van de KIT-grens vóór en na 1992. en de nu geldende interpretatie (afgekort: 'nu') van de basis van het Maastrichtien
BOVENGRENS En hoe zit het dan met de bovengrens van het
(deels gebaseerd op FEtDER & BOSCH, 2000)
BeutenaltenZeven Wegen
(illustratie: A.S. Schulp).
Campanien
Maastrichtien? D e z e valt natuurlijk samen met de ondergrens van de eenheid die e r o p
kreeg. Met name op het gebied van é é n c e l l i -
van Stichting de Rotswoning, hier tijdens in-
volgt, het Danien. Deze eenheid werd v o o r
gen (foraminiferen) w e r d veel o n d e r z o e k
ventarisatiewerkzaamheden waren tegenge-
het eerst vermeld in 1847, en is vastgelegd in
gedaan. D e algemeen aanvaarde visie was dat
komen, met name bij meetpunt I I0(figuur4),
Denemarken (vandaar de naam), in de kliffen
er tussen de jongste lagen van de Kalksteen
was waar we al die tijd op hadden zitten te
van Stevns Klint en in een inlandse kalksteen-
van Meerssen en de het oudste sediment van
wachten ( D O R T A N G S , 200 l ) . H i e r l a g d e s l e u -
groeve (Fakse Kridtbrud; zie D E S O R , 1847).
de Kalksteeb van Geulhem tijd, en dus ook
N u is deze grens wereldwijd van g r o o t belang
gesteente, ontbrak. Een hiaat, in vaktermen.
omdat het eind van het Krijt (lees: het eind
Dat betekent dat de K/T grens in ons gebied
van het Maastrichtien) w o r d t gekarakteri-
niet in het gesteente te zien is, althans niet in
seerd d o o r een milieuramp die zijn weerga
de v o r m die we van elders gewend zijn. D a t
niet kent. Het inslaan van een hemellichaam
vraagt om een verklaring.
tel tot het ontrafelen van de puzzel die K/T grens heet, in het typegebied van het Maastrichtien. Een hiaat? Niks daarvan! Alle registers gingen open, en het project ' D e e p Dark Hole' was geboren. Van heinde en verre werden aardwetenschappers aange-
op watnu het schiereiland Y u c a t á n (Golf van
zocht o m delen van het profiel te o n d e r z o e -
Mexico) heet, betekende het eind van een
ken (figuur 5) en rapport uit te brengen. Vele
hele reeks dieren en planten, in zee en op het
EN T O E N -
HERFST
1992
land. D a t moment, de K/T ( = Krijt-Tertiair) grens, m o e t in een gesteentekolom w o r d e n
Als 'bonus' van een verzameltrip in de E N C I -
vastgelegd. Na veel gestechel is de keus ge-
groeve d o o r Henk Brinkhuis, T o n Romein,
vallen op een kleipakket in El Haria bij El Kef,
Poul Schioler, Lucia Roncaglia, W e r n e r Fel-
in de allesverzengende hitte van de Tunesi-
der en John Jagt, werd in november 1992 de
sche woestijn.
Geulhemmerberg sectie (figuur 3) v o o r het
D i t houdt in dat alle volgende interpretaties
eerst eens nader bekeken. W a n t W e r n e r
van de K/T grens (of beter: K/Pg grens, v o o r
wist te vertellen dat daar recent kleilagen in
Krijt-Paleogeen; zie figuur 2) aan de typelo-
de mergel waren aangetroffen, op plekken
catie El Kef getoetst dienen te w o r d e n . Het
waar het plafond naar beneden was geko-
maakt daarbij niet uit of dat in zee of op het
men. D e eerste monsters leverden al meteen
land ontstane sedimenten zijn. D e onderste
v o o r het vroegste Paleoceen kenmerkend
laag van het kleipakket in El Kef, dat kon o n t -
eencellig en kalkschalig plankton op. W a t j a c .
staan omdat de kalkproductie volledig was
Severijns en Rudi Dortangs, medewerkers
ontregeld onder invloed van de meteorietinslag, laat een verhoogde concentratie van iridium zien, een edelmetaal uit de platinumgroep. O o k elders in de wereld is deze 'iridium-anomalie' herkend. Dezeanomaliegaat vergezeld van geschokte mineralen (kwarts), roetdeeltjes en microkrystieten (omgezette glasbolletjes).
En Limburg dan? Ondanks het feit dat rond 1860 al duidelijk werd dat het hoogste deel van het mergelpakket in zuidelijk Limburg van paleocene o u d e r d o m was, en dus jonger dan het Krijt, duurde het tot het midden van de vorige eeuw eer dat aspect meer aandacht
FIGUUR 3 De Geulhemmerberg
KIT-
grens seaie (foto: R.W. Dortongs, augustus
2003).
disciplines passeerden de revue; van sedimentologie tot macropaleontologie, en van paleomagnetisme tot organische en anorganische geochemie. In 1996 werden de eerste resultaten
in
boekvorm
gepresenteerd
( B R I N K H U I S & S M I T , 1996), maar zoals dat zo vaak het geval is met dit soort projecten, is het laatste w o o r d hierover nog lang niet geschreven. Integendeel. D e 'hordes' geologen en paleontologen die al voorbij getrokken zijn, in de grot monsters en in het nabijgelegen restaurant drankjes en hapjes tot zich hebben genomen, zijn het er roerend over eens: de G e u l h e m m e r b e r g is uniek ( J A G T , 1997).
328
DECEMBER
2003 J A A R G A N G 9 2
NATUUUHISTORISCH
M A A N D B L A D
FIGUUR 4
Het KIT-profiet bij meetpunt I lOin de (foto: RW. Dortangs, augustus 2003).
I N T E R N A T I O N A A L BELANG
ceen). Dit, en het optreden van klei, maakt
Geulhemmerberg
disciplines zijn er o m van tijd tot tijd (deels)
dat het profiel in de groeve goed vergeleken D e eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de G e u l -
herschreven te worden; zullen de Limburg-
kan w o r d e n met de Geulhemmerberg, hoe-
h e m m e r b e r g vaak in é é n adem w o r d t ge-
se paleocene ammonieten baanbrekend blij-
wel er verschillen blijven bestaan, zelfs o p een
ken?
noemd met de groeve A n k e r p o o r t - C u r f s (fi-
dergelijk kleine afstand. Als grote verrassing
guur 6), die enkele honderden meters wes-
gold de vondst van ammonieten (uitgestor-
telijk van de Geulhemmerberg ligt. Hier is het
ven inktvisachtigen) in de bovenste 2 0 centi-
bovenste deel van de Formatie van Maas-
meter van IVf-7 (jAGT, S M I T & S C H U L P , 2 0 0 3 ) .
tricht (Kalksteen van Meerssen), met de h o -
D i t soorten dieren zou eigenlijk uitgestorven
rizonten van Berg en Terblijt ( = top van laag-
moeten zijn boven de K/T grens die, zoals we
pakket IVf-6) en Vroenhoven ( = top van pak-
nu weten, een aantal meters dieper in het
ket IVf-7), goed ontsloten (figuur 6) en fossiel-
laagpakket ligt! Het heeft er alle schijn van dat
rijk. D i t deel v e r t o o n t zelfs kleilaagjes, welis-
we in de omgeving van Maastricht soorten
waar niet doorlopend, maar toch.
hebben die de milieuramp aan het eind van
Uit onderzoek van kalkschalig nannoplank-
het Krijt hebben overleefd, o m welke reden
ton (coccolieten) is bekend dat aan de basis
dan ook. In recente literatuur ( M A C H A L S K I ,
van IVf-7, dus direct op de H o r i z o n t van Berg
2 0 0 1 ) w o r d e n twijfels uitgesproken over het
primus
v o o r k o m e n van ammonieten in paleocene
v o o r k o m t . D i t is een mariene algensoort die
afzettingen. Hier is dus nog werk aan de w i n -
typisch is v o o r het vroegste Danien (Paleo-
kel. Handboeken in alle wetenschappelijke
en Terblijt, al de s o o r t Cruciplacolithus
Analyses van het G e u l h e m m e r b e r g profiel hebben nu geleid t o t het opstellen van een mogelijk scenario, voor wat er v ó ó r en na de inslag van de meteorier in Y u c a t á n gebeurd is: D e jongste lagen van de Kalksteen van Meerssen ( = top IVf-6) zijn afgezet in een ondiepe, warme, (sub)tropische zee; gemiddeld werd IO cm per 1 0 0 0 jaar afgezet. Hierna ontstond de Horizont van Bergen Terblijt, alsgevolg van een daling van de zeespiegel en/of van afgenomen sedimentatie. Deze harde kalksteenbank (tauw in de volksmond) kent plaatselijk hoogteverschillen van meer dan 2 , 5 meter (figuur 4). Uit hetfeit dat deze laag bewaard is gebleven, mogen we afleiden dat er nog materiaal
FIGUUR 5 Hoogteverschillen (= paleoreliëf) en diverse kleilagen in laagpakket IVf-7 (Kalksteen van Meerssen), zoals ontsloten in de Geulhemmerberg. De K/T-grens correspondeert met de grens tussen het lichtgele en donkergele gesteente halverwege dit profiel (foto: UW. Dortangs, augustus 2003).
NATUUlîHISTORISCH
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A N G 9 2
M A A N D B L A D
op werd afgezet, v ó ó r d a t de meteorietinslag plaatsvond. Direct na de inslag in Y u c a t á n v o r m t de H o r i -
329
BOSCH HORIZON
FIGUUR 6
Het profiel ontsloten in de groeve Ankerpoort-Curfs (uit: jAGtetal, 1996).
zont van Berg en Terblijt de bodem van de zee. W e weten dit omdat graafgangen van kreeftachtigen in de harde kalksteenbank eronder opgevuld zijn met grove kwartskorrels en glauconiet, een mineraal uit de glimmer-groep.
B R I N K H U I S & S M I T ( 1 9 9 6 ) af dat de kleien en
D e 'fall-out' van de meteorietinslag, met o n -
dunne kalksteenlaagjes van de Geulhemmer-
der andere iridium-rijk stof, moet binnen een
berg, die in totaal meer dan 1,4 m in dikte kun-
aantal weken op aarde zijn neergedruppeld.
nen bereiken, afgezet moeten zijn na het neer-
Hiervan is echter niets terug te vinden op deze
druppelen van iridium-rijk stof, maar v ó ó r de
horizont. W a t wel aangetroffen is, zijn de eind-
periode van opwarming.
producten van b a c t e r i ë l e gistingsprocessen
O p die plaatsen waar de stormactiviteit afnam,
zoals die ook van El Kef beschreven zijn. Aan-
kon klei worden afgezet (figuur 8 ) . D e sedi-
genomen w o r d t dat het sediment dat o o r -
mentatie van de D - en E-kleien vond plaats in
spronkelijk direct op de horizont lag is opge-
waterdieptes van 2 0 - 4 0 m. O m d a t de storm-
ruimd door krachtige stormen ('hypercanes')
activiteit langzamerhand afnam, kon periodiek
en/of een zeespiegeldaling.
klei worden afgezet in zo goed als stilstaand
N ú ligt er op de horizont een pakket grofkor-
zeewater. Sedimentatie van de zogeheten D -
relig materiaal waarin de vele donkergekleur-
en E-klei vond plaats in waterdieptes van 2 0 -
de schelpen van oesters en de dentallen klei-
4 0 m. Met name de dikste kleilaag, de E-klei, is
ne witte schelpjes van de armpodge
van belang, omdat deze als een soort deken
papillata
Thecidea
in het oog springen (figuur 7 ) .
li'^ir¡'r'.l^-'''-j'-,aj
BERG EN TERBLUT HORIZON
KANNE HORIZON .
ervoor gezorgd heeft dat de onderliggende lagen niet g e ë r o d e e r d konden worden. In de
Aangenomen w o r d t dat na de inslag wereldwijd een grote daling in de temperatuur ('impact winter') optrad,gevolgd d o o r e e n periode van opwarming (broeikaseffect) en zeespiegelstijging. Dat laatste zou d o o r afsmelten van landijs verklaard kunnen worden. Maar hoe past de G e u l h e m m e r b e r g in dit beeld? In de kleilagen van de Geulhemmerberg ontbreken immers de typische warmwater-
vertegenwoordigers van eencellig plankton (dinoflagellaten). Bovendien komen er uitzonderlijk veel sporen van mossen in voor, die suggereren dat er o p het land een toendraachtige vegetatie te vinden was. Hieruit leiden
FIGUUR 7
Graafgangen gevuld met donkerder materiaal aan de top van laagpakket IVf-6, en de fossielrijke basis van IVf-7 (de donkere plekken zijn oesterschelpen), die nu het plafond vormen van de Geulhemmergroeve (foto: H. Brinkhuis, herfst 1991).
kleilagen komt in hoofdzaak kalkschalig nannoplankton voor, in een grote diversiteit en fantastische bewaringstoestand ( M A I et o/., 1 9 9 7 ) .
lijkt er sterk o p dat IVf-7 en de H o r i z o n t van
W a t hoger in de gesteentekolom nam het
Vroenhoven overeenkomen met de zogehe-
omwoelen van de zeebodem d o o r organis-
ten 'Cerithium Kalk' in Denemarken (Stevns
men (bioturbatie) toe, wat inhoudt dat de se-
Klint), en dat de Kalksteen van Geulhem het
dimentatie geringer moet zijn geweest en er
equivalent is van de bryozo-rijke kalken die
voldoende zuurstof in hetwater en in de b o -
volgen op die 'Cerithium Kalk'. Hierop wij-
dem aanwezigwas. Deze fase eindigt met het
zen o o k diverse fossielen, met name stekel-
ontstaan van de H o r i z o n t van Vroenhoven in
huldigen ( J A G T , 2 0 0 0 ) . V o o r Stevns Klint ty-
hetvroeg-Paleoceen. Direct hierboven volgt
pische gidsfossielen onder de zeesterren en
dan de Kalksteen van Geulhem, een pakket
zeelelies zijn o o k bekend uit de Kalksteen van
glauconiethoudende kalkstenen die zijn afge-
G e u l h e m en d o e n immigratie vanuit het
zet tijdens het dieper worden van de zee. Het
noorden vermoeden.
330
EN
DECEMBER
H O E N U VERDER?
Hoewel er al veel bekend is, moeten er nog veel (lastige) vragen b e a n t w o o r d w o r d e n . H e t o n t b r e k e n van een iridium-piek blijft moeilijk te duiden en o o k het v o o r k o m e n van ammonieten boven de K / T grens vraagt o m een verklaring. N u er o o k uit Denemarken berichten, die b i n n e n k o r t getoetst zullen w o r d e n , van ammonieten in het vroege Paleoceen zijn, staat zuidelijk Limburg er niet meer alleen voor.
2003 J A A R G A N G 9 2
NATUURHISTORISCH
aangenomen. Bovendien ligt er hier een pak-
sents an Early Paleocene sequence b o u n d -
milieurampen in de aardgeschiedenis o m -
ary.
sluit, ontstaan in ondiep water, en dat elders ter wereld zijn weerga niet k e n t D a t vraagt om een multidisciplinaire aanpak, een inten-
in 1992 hebben plaatsgevonden en een gede-
B R I N K H U I S . H . & J . S M I T . 1996 ( R E D S ) . The Geulhemmerberg
Curfs groeve. Hier ligt een unieke kans o m
Cretaceous/Tertiary boundary section (Maastrichtian type area, SE Netheriands). Geologie en Mijnbouw 75: 101-293.
ten minste de bovengrens van 'ons' Maas-
D E S O R . E.. 1847. Sur le terrain danien, nouvel étage de la
tailleerde vergelijking met de A n k e r p o o r t -
Craie. Bulletin de la Société géologique de France (2)4:
trichtien terug te halen, zij het symbolisch!
179-182. DORTANGS,
R.W.. 2001.
De Krijt/Tertiairgrens in de
GeulhemmeriDerg en de geologische laagindeling van het aanwezige kall<steenpal
DANKWOORD Om uiteenlopende
echter nog meer deelprofielen, die letterlijk
maals bedanken:
o n d e r de loep genomen m o e t e n w o r d e n .
Henk
Bovendien zal het profiel dat in de lucht-
Hartmut
schacht is ontsloten, als dat technisch moge-
L I T E R A T U U R
siveringvan de studies die na de 'ontdekking'
verklaring. T o t nog toe is in de Geulhemmerberg in hoofdzaak gewerkt r o n d o m een 'sleu-
unit in Stevns Klint ( D e n m a r k ) , and r e p r e -
ket kalken en kleien dat é é n van de grootste
Elders in het gangenstelsel ligt mogelijk de
telprofiel'. Direct aansluitend daaraan liggen
M A A N D B L A D
Jan
Brinkhuis,
redenen
willen
Frans Bergsteijn, WernerM.
we hier
Mai, Wiel Misere, Jacques
1849.
Rapport sur la carte géologique du
Royaume. Bulletin de l'Académie royale des Sciences,
Blom,
des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique 16: 351 -373.
Langeweg,
F E L D E R , W . M . . 1975. LithostratigraGe van het Boven-Krijt
Martin
Felder,Jo
nog-
D U M O N T . A.H..
Severijns
en het Dano-Montien m Zuid-Limburg en het aangren-
en
zende gebied. In: Zagwijn. W.H. & C.J. van Staalduinen (red.). Toelichting bij geologische overzichtskaarten van
Smit
lijk is, uitgebreid schoongemaakt en b e m o n -
Nederiand. Haariem (Rijks Geologische Dienst): 63-72.
sterd moeten worden, o m aan te kunnen slui-
F E L D E R . W . M . & P . W . B O S C H . 1998. De St. Pietersberg;
ten met het profiel in degroeve A n k e r p o o r t Curfs. Een mogelijk alternatief zou een boring kunnen zijn, dwars d o o r alle kleilagen en d o o r de glauconiethoudende kalken heen. Hiervoor
m o e t dan eerst een geschikte
plaats w o r d e n uitgekozen, en zullen o o k de nodige technische problemen moeten w o r den overwonnen.
typelokatie van het Maastnchtien. Grondboor & Hamer 52: 50-63.
SUMMARY
F E L D E R , W . M . & P . W . B O S C H , 2000. Geologie van Neder-
land, deel 5. Krijt van Zuid-Limburg. NITG-TNO. Delft, Utrecht.
THE SIGNIFICANCE O F CLAY O N CHALK A TTHE GEULHEMMERBERG
J A G T , J . W . M . , 1997. Zuidelijk Limburg 65 miljoen jaar geleden. De hernieuwde belangstelling voor de KrijtTertiair (K/T) grens verklaard. Natuurhistorisch Maand-
T h e subterranean galleries o f the G e u l h e m m e r b e r g , a f e w kilometres east o f
blad 86: 214-222. J A G T , J . W . M . , 2000. Late Cretaceous-Early Palaeogene echinoderms and the K/T boundar/ in the southeast
Maastricht (southern Limburg, the Nether-
D e Geulhemmerberg sectie is uniek, in alle
lands), rank amongst the most spectacular
opzichten. D e top van het type Maastrichtien
K/T ( = Cretaceous/Tertiary, o r better, K/
blijkt completer te zijn dan voorheen w e r d
Pg = C r e t a c e o u s / P a l e o g e n e )
Netheriands and northeast Belgium - Part 5: Asteroids. Part 6: Conclusions. Scnpta Geologica 121: 377-577. J A G T , J . W . M . & W . M . F E L D E R , 2 0 0 3 . The stratigraphie
range of the index ammonite Pachydiscus neut>ergicus
boundary
(von Hauer, 1858) in the type area of the Maastrichtian
sections in the world. Discovered, almost by chance, in the autumn o f 1992, it is n o w thought o f as the most complete secdon 150
J
representing a shallow-water setting, with numerous clay layers and exquisitely preserved microfossils and calcareous nannoplankton. Although an iridium anomaly is absent, massive bacterial fermentation o f organic material and b r y o p h y t e blooms have been demonstrated, as well as typical-
100 H
ly Paleocene strondum isotope values. T h e Geulhemmerberg section is well c o r r e c t able with a sequence exposed in the nearby A n k e r p o o r t - C u r f s quarry w h e r e baculitid and scaphitid ammonites have been collected f r o m above the K / T boundary,
50 W
some 0-20 cm below the Vroenhoven H o rizon. This horizon appears to correspond t o the t o p of the so-called 'Cerithium Kalk'
Stage. Netheriands Joumal of Geosciences 82: 261 -268. J A G T . J . W . M . , W . M . FELDER, R . W . D O R T A N G S & J . SEVERIJNS.
1996.
The Cretaceous/Tertiary boundary in the
Maastrichtian type area (SE Netheriands, NE Belgium): a historical account. Geologie en Mijnbouw 75: 107-1 18. J A G T . J . W . M . , J . S M I T & A . S . S C H U L P . 2 0 0 3 . ?Eariy Paleocene
ammonites and other molluscan taxa from the Ankerpoort-Curfs quarry (Geulhem. southem Limburg, the Netheriands). In: Lamolda, M.A. (red.). Bioevents: their stratigraphical records, pattems and causes Caravaca, 3rd-8th June 2003. Ayuntamiento de Caravaca de la Cnjz: I I 3. J E L E T Z K Y , J . A . , 1951. Die Stratigraphie und Belemnitenfauna des Obercampan und Maastricht Westfalens,
Nordwestdeutschlands und Dänemarks, sowie einige allgemeine Glieder\jngs-Probleme der jüngeren borealen Oberi
1999. Late Campanian
belemnite faunas from Liège-Limburg (NE Belgium, SE Netheriands). Geological Survey of Belgium, Professional Paper 1998/2 (287): 1-31. M A C H A L S K I , M., 2 0 0 1 . Danian ammonites: A discussion.
Bulletin of the Geological Society of Denmari< 49:49-52.
MAI,
H., K. V O N S A U S P E R C H - N I E L S E N , H . W I L L E M S & T.
R O M E I N . 1997. Fossil coccospheres from the K/T boundary
section from Geulhemmerberg. The Netheriands. Micropaleontology 43: 281 -302. O D I N . G.S., 2001
FIGUUR 8 OH
Het KIT-pmftel omsloten in de Geulhemmerberg (uit: ßfiiNKHU/s & SMIT,
1996). met de kiellagen A tot en met
G. ß&T staot voor Horizont van Berg en Terblijt
( R E D . ) . The Campanian-Maastnchtian
Stage Boundary. Characterisation at Tercis les Bains (France) and conrelation with Europe and othercontinents [Developments in Palaeontology and Stratigraphy, 19J. Elsevier, Amsterdam.
NATUUimiSTORISCH
DECEMBER
MAANDBLAD
331
2003 J A A B G Í N 6 9 2
KUIL LANKAMP Ton
Breuls,
Berno
Huls
& johan
Janssen,
Vzw Hulpdienst
Groeven, pla Bovenstraat
28. B-3770
Kanne, Riemst
(België)
De e i g e n n a m e n v a n cJe onderaardse l
waarna vanuit de ondergrond een soort t r a p naar
groeven k e n n e n bijna allemaal h e t toevoegsel b e r g ,
boven w e r d gezaagd en g e k a p t , d o o r de mergel en
g r o t o f groeve. De S i n t - P i e t e r s b e r g , de G e m e e n t e -
de bovenliggende d e k g r o n d v a n kiezel en l e e m , t o t
g r o t o f de G e u l h e m m e r g r o e v e zijn w e l de b e k e n d -
a a n de o p p e r v l a k t e . Zo'n t r a p w o r d t g r a e t g e -
ste n a m e n in h e t M e r g e l l a n d . In de Belgische
n o e m d en v o r m d e de toegang t o t de k u i l . Langs de
k e r k d o r p e n Zichen-Zussen en V a l - M e e r ( g e m e e n t e
schacht w e r d de g e w o n n e n steen o m h o o g g e t r o k -
Riemst, nabij M a a s t r i c h t ) k o m e n w e v a a k h e t
ken o f diende als w a t e r p u t . O m d a t d e opening v a n
w o o r d kuil t e g e n . Soms de n a a m v a n een heuse
de g r a e t m e e s t a l in een k e l d e r , k e u k e n o f stal was
g r o e v e , zoals d e Coolen ( v e r b a s t e r i n g van Kuilen) o f
en d o o r l a t e r e b e w o n e r s de b o e r d e r i j e n o f huizen
L e m m e de W e v e r s k u i l . Er is d a n " g e w o o n " een
gesloopt o f ingrijpend v e r b o u w d z i j n , is m e n i g
ingang in een s t e i l r a n d ( j e ) w a a r a c h t e r zich h e t
g r a e t v e r d w e n e n o f z e e r m o e i l i j k o p s p o o r b a a r . Er
gangenstelsel u i t s t r e k t . M a a r meestal is een kuil de
is d a n geen toegang m e e r mogelijk t o t de kuil en
b e n a m i n g v a n een oude p r i v é - g r o e v e , die zich
h e t bestaan ervan k a n alleen m a a r v e r m o e d
o n d e r een ( v o o r m a l i g e ) b o e r d e r i j b e v i n d t . De kuilen
w o r d e n . I n d i t a r t i k e l w o r d t ingegaan o p Kuil
zijn doorgaans klein v a n o p p e r v l a k t e , o m d a t de
L a n k a m p in V a l - M e e r . Een kuil w a a r v a n de a a n w e -
s t e e n w i n n i n g b e p e r k t bleef t o t p r i v é - g e b r u i k . Eerst
zigheid reeds j a r e n v e r m o e d w e r d en n u aange-
w e r d een schacht afgediept t o t de w i n b a r e s t e e n ,
t o o n d is.
HET EERSTE
ONDERZOEK
J O H A N J A N S S E N ( 1 9 8 5 ) rangschikte Kuil Lan-
kamp, destijds m e t de naam kuil Lenaerts, onder "vermoedelijke kuilen". Bij zijn inventarisatie van de kuilen v^as Janssen vaak afhankelijk van getuigenverklaringen van oudere bewoners uit Val-Meer. Van de kuil Lenaerts, onder het huis aan de Kleinstraat 3, werd het bestaan slechts gesuggereerd. Het zou gaan om een kleine kuil, vrij diep gelegen onder het maaiveld en de kuil z o u oorspronkelijk te bereiken zijn geweest via een graet. D e eigenaar ontkende dat echter in alle toonaarden. Hij wist van geen kuil en hem was nog nooit iets opgevallen van een toegang in de v o r m van een graet. W e l was er een schacht, maar die was praktisch geheel opgevuld met puin. En die schacht kon ook wel als waterput gediend hebben. O m een einde te maken aan dit "welles nietes" spel, typeerde J A N S S E N
Massief
FIGUUR I
( 1 9 8 5 ) deze kuil als "Vermoedelijke kuil" (fi-
Plattegrond Kuil Lankamp
guur I).
(illustratie: Berno Huls).
DECEMBER
332
2003 J A A R G A N G 9 2
FIGUUR 2 tngang graet in ke/der (foto: Ton Breuls).
NATUUlîHISTORISCH
M A A N D B L A D
volgestort is met puin en aarde. D e schacht is oorspronkelijk als waterput gebruikt, o m dat in het achterhuis de ophaalinstallade nog aanwezig is. D o o r de puinkegel onder in de schacht is niet meer na te gaan hoe diep de waterput onder de schacht in de mergel (de vloer) was uitgegraven. D e kuil zelf is niet hoog, op sommige plaatsen reikt het plafond maar tot twee meter. In vroeger djden heeft het (grond)water bezit genomen van de kuil. Plaatselijk tot 40 cm onder het plafond zijn de sporen van de waterspiegel op de wanden achter gebleven. Dat water is nu geheel verdwenen, maar gezien de resten van laagjes kalk op de grond heeft hetwater lange(re) djd de kuil v o o r een groot deel gevuld. D e kuil kent geen dragende pilaren en bestaat in feite uit drie kamers (zie figuur 3). D e kamers é é n en twee zijn uitgezaagd v o o r de winning van bouwsteen. D e ontginning begint van onder de schacht en niet vanaf de graet. W e l k e kamer het eerste is "gemaakt", kan niet uit de breek- en zaagsporen worden herleid. Men kan hier spreken van een echte " b o e r e n o n t g i n n i n g " : de blokbreker heeft niet bepaald met groot vakmanschap de blokken uit de ondergrond gehaald. D e plafonds zijn zeer ongelijk en o o k op de wanden is het ontginningspatroon zeer grillig en heeft willekeurig plaatsgevonden. Alleen in kamer I zijn aantoonbaar stoelen (dit zijn zuilen van mergel) uitgezaagd. O v e r vier stoelen breed, gebruik makend van een centraal schaap, is de kamer v o o r een deel verder uitgebreid. Een schaap is de eerste zuil mergel, die w e r d
KUIL
LANKAMP
zig is. Halverwege de graet is een brede uitgeholde ruimte meteen dichtgemetselde af-
D e huidige eigenaar Martijn Lanicamp kocht
takking. Aan de graafsporen in de graet is
enkele jaren geleden het huis in de Klein-
niet te bepalen of deze aftakking zijn naam
straat. O m d a t zijn vader eigenaar is van de
verdient en vanuit of naar de huidige graet
kuil L. Lenaerts onder het tegenoverliggend
is gemaakt. O o k is niet te achterhalen of het
huis aan de Kleinstraat 20, was zijn nieuws-
oorspronkelijk een verbinding is geweest
gierigheid geprikkeld. In de mergel boogkel-
naar een andere bovengrondse ruimte (uit-
der ging hij op zoek naar de mogelijke graet
komend bij de buurman?) of dat het bij een
en met wat graafwerk kon hij de toegang tot
poging is gebleven o m z o ' n verbinding te
de ondergrond blootleggen. D e Hulpdienst
c r e ë r e n . In tijden van oorlogen vonden be-
Groeven heeftop verzoek van de eigenaarde
woners namelijk een veilige schuilgelegen-
kuil geïnventariseerd, gefotografeerd en o p -
heid in hun kuil. Uit veiligheidsoverweging
gemeten. O m d a t het bestaan van de kuil Le-
of als burenhulp w e r d een andere graet ge-
naerts onzeker was en Lankamp bewust naar
maakt naar het naastgelegen huis. W e l l i c h t
de kuil gezocht heeft, is de kuil omgedoopt
is de tweede optie de juiste en is deze aftak-
van kuil Lenaerts in kuil Lankamp.
king slechts een eerste aanzet geweest van een nieuwe graet.
uitgebroken. Z o u het vakmanschap van de blokbreker(s) al debet zijn aan de grillige winningtechniek, de vele diagonaal lopende storingen in het gesteente hebben de ontwikkeling van zijn vakmanschap in ieder geval e r n stig in de weg gestaan. In kamer 2, die niet hoger is dan anderhalve meter, is goed te zien, dat de kalksteen plaatselijk dermate hard is, dat er met een zaag niet d o o r heen te komen was. Deels is de steen dan o o k g e w o o n gebroken en o n d e r een duidelijk aanwezige karsdaag zijn er op bescheiden wijze en in bescheiden o m v a n g blokken uitgezaagd. Alhoewel er geen direct ofaanwijsbaarinstortingsgevaarbestaat, kan men, gezien de vele breuken en storingen, de kuil toch niet als echt stabiel kenschetsen. O o k op de wanden staat nogal wat druk, wat het voorgaande beeld bevestigd (figuur 4). Kamer 3 is slechts I, IO m hoog en is in haar
DE G R A E T DE K U I L
geheel met beitels op een primideve wijze
(figuur 2). Z e v o e r t niet d o o r kiezel en leem,
Bij het betreden van de kuil is rechts een
steen v o o r en ook ontbreken er aardpijpen.
omdat op dit niveau de mergel reeds aanwe-
schacht die u i t m o n d t in de kuil en geheel
uitgehakt. In de gehele kuil komt geen vuur-
D e graet start in een hoekje van de kelder
NATUURHISTORISCH
333
D E C E M B E R 2 0 0 3 J A A K G A K G 92
M A A N D B L A D
FIGUUR 3 Kamer I (foto: Ton Breuls).
D e geschatte diepte van de kuil vanaf het kelderniveau t o t plafond is acht meter. D e winning van bouwsteen zal zeker aan de wieg van deze kuil gestaan hebben, maar de kwaliteit van de kalksteen, met de b r o z e mergel, beginnende karst en de vele scheuren, heeft dit belet. D e algemene indruk van de kuil is, dat ze als schuilplaats heeft gediend in onzekere tijden. Diverse rechthoekige nisjes in de muur wijzen daar op. O o k is er een "gotisch" nisje, met daarin nog vaag een kruis
Misschien juichen zij wat gezelschap toe of
counts, the then owner of the land stren-
gekrast. D e ruwe en brosse mergel liet het
willen verder met rust gelaten worden. N i e -
uously d e n i e d its existence. A f t e r the
maken van opschriften met houtskool niet
mand die het zal weten. V o o r een dikke, vet-
p r o p e r t y had changed hands, h o w e v e r ,
toe. W e l staan er enkele inkrassingen met de
te, maar dode bromvlieg kwam elke hulp ech-
the new o w n e r went in search of a possi-
initialen V D B N , V D B Y en V D B N . Deze ini-
ter te laat.
ble access t o the quarry, cutting through
tialen verwijzen naar de familie Van den
the upper layers of gravel, loam and marl.
Bosch, die t o t enkele jaren na de T w e e d e
After some digging, he managed to find the
W e r e l d o o r l o g in de Kleinstraat 3 gewoond
entrance, thus confirming the presence of
SUMMARY
heeft. En v o o r de enkeling, die in deze kleine
a quarry under the house. Unfortunately,
kuil zou verdwalen, is de inkrassing Klein-
this small quarry has no exiting features in
THE LANKAMP
PIT
the f o r m of huge spaces, ancient inscrip-
straat een hulpzame aanwijzing, waar hij zich bevindt. En verder heeft "VDBJ" zijn initialen
A
niet ingekrast, maar met de walm van de car-
Lankamp Pit in Val-Meer, a Belgian village
bidlamp tegen het plafond geschreven.
south of Maastricht, as a 'putative' private
1985
study
still characterised
the
quarry, which meant that its existence could n o t be confirmed. W h i l e its pres-
CONCLUSIE
ence was surmised from older reports and stories, often based o n witnesses' ac-
Al met al is Kuil Lankamp een kleine kuil z o n der verrassende landschappen, oude o p schriften of spannende zaken. Jarenlang is de kuil in vergetelheid geraakt slechts bedteld als "vermoedelijke kuil", maar nu toch eindelijk opgenomen in de lijst van "toegankelijke kuilen". In enkele gaten in de wanden lag een laag fijn stof en mergelgruis met sporen van pootafdrukken van knaagdieren (muizen).
FIGUUR 4 Doorkijk naar kamer 3 (foto: Ton Breuls).
tions o r the like.
L I T E R A T U U R
JANSSEN, JOHAN,
1985.
De kuilen van Val(-Meer). SOK-
Mededelingen 24: 3-53.
334
DECEMBER
2 0 0 3 J A A K G A K G 92
Ny^TUUI'HISTORISCH
M A A N D B L A D
DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN DE GANGENSTELSELS TE KLEIN-TERNAAIEN (BELGIË) Jacquo Silvertant, Akerstraat
14-C, 6221 CL
Maastricht
In de z o m e r van 1997 w e r d begonnen m e t het onderzoek naar de ontginningsgeschiedenis van de g r o t e onderaardse steengroeven in de Sint-Pietersberg t e n zuiden van Maastricht, in het gebied tussen de Observant en de stop van Ternaaien liggen, van zuid naar n o o r d ,
een aantal zaken uit af te leiden. Allereerst is er de mergel, die dient o m de grond aan te rijken. Blijkbaar kende men daarvoor de gebruiksmogelijkheden van de stof niet Al deze stoffen waren van oudsher in de regio als natuurlijke bronnen aanwezig en ook al eer-
respectievelijk de Caestertgroeve, Groeve Ternaaien-boven en Groeve Ternaaien-beneden m e t een gezamenlijke o p p e r v l a k t e van m e e r dan 150 hectare ( z i e f i g u u r I ) . Tijdens h e t v e l d w e r k w e r d gekeken naar m i j n b o u w k u n d i g e aspecten, zoals de eerste aanzet van de groeve, de oorspronkelijke ontginningsrichting, de ontginningsstadia en concessiescheidingen. Voorliggend a r t i k e l is een b e k n o p t e weergave van de onderzoeksresultaten.
DE I N T R O D U C T I E V A N DE MERGELWINNING O v e r de geschiedenis van het f e n o m e e n bouwsteenwinning is feitelijk weinig bekend. Pas in de loop van de dertiende eeuw w o r d t er v o o r het eerst melding gemaakt van het gebruik van mergel in de regio Maastricht/ Luik. In 1 2 1 3
schrijft een monnik uit de abdij
van Sintjacobte Luik: "Alvorens te eindigen met de gebeurtenissen van dit jaar op te s o m men, wil ik drie bruikbare zaken vermelden die bij ons ontdekt werden: een mergel die dient om de grond aan te rijken, een zwarte grond, sterk gelijkend op houtskool, die erg bruikbaar is v o o r de smeden o m metalen te smelten en v o o r de armen o m zich te verwarmen; en lood, dat op verschillende plaatsen in onze streek v o o r k o m t " ( V A N W E S T R E E NEN,
1988).
D i t dertiende eeuwse bericht lijkt op het eerste gezicht weinig meer dan een vermelding van een heuglijk feit. W a n n e e r echter gekeken w o r d t naar de betekenis van de ontdekking van de steenwinning, dan vallen er
FlGUUR I Overzicht van de gangenstetseis ten zuiden van de Observant. Kartering: Caestert ' Ton Breuls. Kanne 1982-1984; Ternaalen-Boven: Sluiter, Bezem en van Heerdt 1972; Ternaaien-Beneden: Ed de Grood, 1967,1983 (illustratie: Stevenhagen Geo Informatica, Zoetermeer).
NATUUlîHISTORISCH
335
D E C E M B E R 2003 J A A R G A N G 9 2
M A A N D B L A D
der, in bijvoorbeeld de Romeinse Tijd, als zodanig gebruikt. D e p r o c é d é s o m ermee te werken waren ecliter verloren gegaan. D i t leidt tot de conclusie dat o m een of andere reden die kennis ten tijde van het verslag van de monnik ineens wel beschikbaar was. Dit betekende een belangrijke impuls v o o r de later zo omvangrijke bouwsteenontginningen in de huidige Sint-Pietersberg, die in de Middeleeuwen grotendeels in bezit waren van het Prinsbisdom Luik. D e wetenschappelijke kennis, die de toepassingen van allerlei zaken mogelijk maakte, werd veelal opgedaan tijdens de kruistochten. Decontacten met de volkeren uit het oosten, die een hoge wetenschappelijke en culturele ontwikkeling kenden op het m o m e n t dat Europa nog in de duisternis van de Middeleeuwen verkeerde, brachten nieuwe é n verloren gegane kennis naar de hoven in Europa, waar die d o o r m o n niken in allerlei religieuze groeperingen werd gekopieerd en via diezelfde orden ook verspreid (ZÖLLNER, 1 9 8 9 ) . Z o ging het in dit geval ook met mijnbouwkundige kennis. Niet alleen de technieken van het ontginnen van bouwsteengroeven, maar ook de e f f i c i ë n t i e van bijvoorbeeld de specifieke werktuigen werden opgedaan na contacten met de Saracenen. D e ontdekking van FIGUUR 2 ; indruk van enkele ontginningsstadia in de verschillende • gangenstelsels: (a) Caestertgroeve: (b) Groeve Ternaaienboven (roze): (c) Groeve Ternaaien-beneden (lichtblauw) i en (d) Groeve Ternaaien-beneden (lila). De kleuren verwijzen naar de ontginningsstadia, zoals omschreven in i het artikel (foto's:]. Silvertant). '
steenkool maakte het mogelijk aanzienlijk hogere temperaturen in de smeedoven te genereren. H i e r d o o r kon metaal beter w o r den bewerkt. D i t uitte zich in de toepassing van nieuwe legeringen, dat tot gevolg had dat met name wapens en werktuigen sterker en duurzamer werden. D i t maakte bouwsteenwinning d o o r middel van de ons bekende m e t h o d e , het uitzagen van b o u w s t e n e n ,
steen. Het zagen en breken van de blokken,
Binnen de o r d e onderscheidde men vijf
de basistechniek, blijft hetzelfde.
hoofdklassen van broeders. In het kader van voorliggend onderzoek zijn twee van deze
mogelijk. O o k het geschikt maken van gewonnen steen o m gebruikt te w o r d e n v o o r de bouw van huizen is een p r o c é d é , waarvoorgeen bewijs bestaat dat dit v o o r de dertiende eeuw in deze regio algemeen bekend was.
Z o moet na de ontdekking van mergel
de toepassing als bouwsteen van buitenaf zijn geïntroduceerd. D e winningstechnieken in de grote gangenstelsels van de Sint-Pietersberg kennen geen experimentele fasen. Men is begonnen te ontginnen via een beproefde techniek, die op dat moment al geperfectioneerd was en die in de eeuwen daarna ook niet of nauwelijks zou veranderen (SiLVERT A N T , 1 9 9 9 ) . Er is slechts een perfectionering te zien van de gebruikte werktuigen. O o k w o r d t er in diverse groeven volgens verschillende systemen gewerkt, maar dit heeft te maken met de grootschaligheid van de ontginning en de bestaande vraag naar b o u w -
klassen van belang. D e eerste groep bestond
DE O V E R D R A C H T V A N
KENNIS
uit ambachtslieden, waaronder zich technisch specialisten zoals bouwmeesters, met-
V o o r het verhaal van de grootschalige mer-
selaars, steenhouwers, metaalbewerkers,
gelwinning is é é n specifieke religieuze groe-
timmerlieden en ingenieurs bevonden. D e
pering van belang: de zogenaamde Tempel-
tweede groep bestond uit bondgenoten van
o r d e . D e z e Tempeliers, Tempelridders of
de o r d e en uit edelen, die slechts tijdelijk lid
Kruisridders b e h o o r d e n t o t wellicht de
waren van de orde. In deze laatste categorie
meest mystieke kloosterorde uit de Middel-
moet men denken aan ridders, die deelna-
eeuwen, die ook tegenwoordig nog steeds zo
men aan é é n of meerdere kruistochten naar
tot de verbeelding spreekt D e ridders, die lid
en in het Heilige Land ( B U R M A N ,
waren van deze orde, waren verenigd in een
D o o r d a t men tijdens de kruistochten con-
heilig broederschap, dat a r m o e d e boven
tact had met de mohammedaanse volkeren,
materieel gewin verkoos. Binnen een tijdsbe-
vond er uitwisseling van kennis plaats tussen
stek van vijftig jaar vergaarde de Tempelor-
de christelijke cultuur en die van de Islam.
1986).
de een onmetelijke hoeveelheid bezittingen;
Hoewel dit bij de christelijke ridders over het
zowel financieel als territoriaal. O p het hoog-
algemeen in mindere mate plaatsvond, had-
tepuntvan de orde beschikte men over circa
den toegewijde leden van de T e m p e l o r d e
zesduizend heerlijke bezittingen in Europa
hier wel oog v o o r (ZÖLLNER, 1 9 8 9 ) .
(BEAMON,
Vooral de kennis van militaire vernieuwingen
1992).
DECEMBER
336
2003 J A A R G A N G 9 2
FIGUUR 3 Plattegrond van de Caestertgroeve, PetitLanaye (naar BRLUH, 1983). Globale datering van de ontginningsstadia aan de hand van de graafrichting. Rose: midden dertiende eeuw; lichtblauw en geel: laat dertiende eeuw/begin veertiende eeuw; donkerblauw, groen en oranje: vijftiende eeuw; donkerrood: zestiende eeuw en lila: achttiende eeuw. Veldonderzoek E. Rutten, j. Silvertant & . P Valk, 1997-1998 (illustratie: J. Siivertant).
NATUURHISTORISCH
M A A N D B L A D
geen zou leiden tot de Limburgse successieoorlogen. H e t was een tijd van jarenlange politieke instabiliteit Aan de Europese hoven en in de stedelijke magistratuur tierden de onenigheid, de familiehaat en de clanrivaliteit welig. Het zou de aanloop worden naar een desastreuze veertiende eeuw, een eeuw waarin de militaire technieken en de kunst van de vestingbouw echter een revolutionaire vooruitgang boekten ( D U B Y , 1 9 8 4 ) . O o k het kasteel van Valkenburg werd in deze tijd militair fors uitgebreid. D e vraag naar mergelbouwsteen was g r o o t . D i t vergde een goed geoliede bouwsteenindustrie. D e enigen die op dat m o m e n t de beste kennis van zaken hadden in deze waren de specialisten, die in het kielzog van de kruistochten waren meegegaan naar het Heilige Land en onder leiding van de Kruisridders plaatselijk bouwsteen hadden gewonnen, versterkingen en bolwerken hadden gebouwd en in het oosten opgedane technische kennis thuis in Europa in praktijk hadden gebracht en overgedragen aan hun leerlingen. Na de kruistochten reisden zij op en neer tussen de Europese hoven en lieten zij zich o p projectbasis inhuren v o o r het bouwen van kastelen, kerken en kloosters. D e winning van bouwsteen ten behoeve van grote bouwwerken moet aanvankelijk ook tot hun taken hebben behoord.
had de aandacht van de Tempelorde. A r c h i -
den we ó ó k in de Caestertgroeve. O p een
tectuur speelde daarbij een grote rol. D e
tweetal plaatsen bevinden zich grote, in het
geometrische en mathematische geheimen
plafond ingebrande tekeningen. D e tekenin-
van mohammedaanse bouwstijlen werden
gen bestaan uit verschillende panelen met
gekopieerd, toegepast en verder ontwikkeld;
bijbelseen niet-bijbelse voorstellingen, zoals
o o k nadat men was teruggekeerd naar Euro-
men die gedurende de hele Late-Middeleeu-
pa. D e geheimen van het bouwen gingen ge-
wen op allerlei plaatsen aantreft Daarnaast
paard met een zekere mystiek die zelfs tegen-
zijn er talloze symbolen gebruikt die direct
w o o r d i g nog moeilijk te doorgronden is. D e
verwijzen naar het koninkrijkjeruzalem en de
Kerk stond aanvankelijk achterdochtig t e -
kruisvaarders. Er lijkt een relatie te bestaan
genover al die nieuwe wetenschap uit het
met het middeleeuwse pelgrimsoord gewijd
heidense o o s t e n . Uiteindelijk maakte de
aan Maria-Magdalena, dat op de helling boven
Kerk in 1 3 0 7 een einde aan de Tempelorde,
d e g r o e v e lag ( S I L V E R T A N T ,
o m d a t hun politiek-religieuze invloed te
o o k een kunsthistorische link vastgesteld
g r o o t en dus te bedreigend werd. D o c u m e n -
met het kasteel van Valkenburg, waar soort-
ten en geschriften van de o r d e zijn niet of
gelijke symbolen werden gevonden in gebou-
nauwelijks
wen en ruimten die hun oorsprong vinden in
bewaard gebleven, z o d a t er
1 9 9 9 ) . Intussen is
slechts weinig bekend is over de activiteiten
de overgang van de dertiende naar de veer-
van de orde in Noordwest-Europa. Diegenen
tiende eeuw ( S I L V E R T A N T ,
die de razzia's in 1 3 0 7 hadden weten te ont-
D e huidige theorie is dat de bouwsteengroe-
komen doken onder en waaierden uit over
ven in de Sint-Pietersberg te Klein-Ternaaien
heel Europa. Het weinige dat er op wijst dat
aanvankelijk tijdens de dertiende eeuw in
de orde ooit bestaan heeft, is het symbool-
opdracht van de Prins Bisschop van Luik wer-
gebruik dat z o nu en dan in middeleeuwse
den g e o p e n d . D e reden was mogelijk de
b o u v m e r k e n w o r d t aangetroffen en dat ver-
b o u w van fortificaties in en r o n d Luik. In
2002).
wijst naar het Heilige Land, de kruistochten,
1 2 8 3 , na de d o o d van de laatste Limburgse
de pelgrimages en incidenteel o o k impliciet
hertogin Irmgardis, was de erfopvolging in
aan de Tempelorde. D i t soort symbolen vin-
het hertogdom Limburg opengevallen, het-
Naarmate de tijd en het aantal projecten verstreek, verspreidde deze specifieke kennis zich d o o r Europa. Omstreeks 1 5 0 0 was de mergelwinning in het deel van de Sint-Pietersberg, dat onder de jurisdictie van Maastricht viel, grotendeels geprivatiseerd en verschenen de particuliere mergelexploitanten, die teams van blokbrekers en mergelwerkers in dienst hadden, terwijl zij zelf als entrepreneur de steen verhandelden. In de Luikse groeven lijkt het erop dat in deze periode vele individuele teams o p e r e e r d e n , die o p basis van concessieclaims werkten. T o t in de loop van de zestiende eeuw was de bouwsteenwinning in de Sint-Pietersberg zeer omvangrijk en grootschalig.
P L A F O N D M A R K E R I N G E N ALS CONCESSIESCHEIDINGEN Plafondkruisen kunnen vooral w o r d e n aangetroffen in de groeven Caestert en T e r naaien-boven, maar o o k in groeve
Ter-
naaien-beneden is een gedeelte, waar ze incidenteel aangetroffen w o r d e n . Plafondkruisen zijn d o o r middel van een olielamp ingebrande geometrische figuren in talloze vor-
NATUUlîHISTORISCH
DECEMBER
M A A N D B L A D
men en stijlen met als basisvorm een kruis. Alleen al in het Caestert gangenstelsel werden tijdens het veldonderzoek meer dan zeventig varianten aangetroffen. O o k in de groeve Ternaaien-boven zijn vele varianten g e v o n d e n . O p v a l l e n d was dat tijdens het veldonderzoek in de Caestertgroeve en de groeve Ternaaien-boven bleek dat de tekens in alle gangenstelsels op dezelfde wijze geplaatst waren. Vrijwel alle tekens bevinden zich op plaatsen waar verschillende ontginningsrichtingen elkaar tegenkomen, waar gangen na eerdere ontginning zijn voortgezet of in doodlopende werkfronten waar men later blijkbaar niet verder ontgonnen heeft. D e kruisvormen die zijn aangetroffen, lijken volstrekt willekeuriggebruikt Ze representeren concessieclaims. Het kruis v o r m t zoals
337
2 0 0 3 J A A R G A N G 92
->
FIGUUR 4 Plattegrond Groeve Ternaaien-boven (naar SLUITER.
BEZEM
&
N
VAN
H££RDr, /972). Stadio van de ontginning aan de hand van de graafrichting. Groeve Ternaaien-Boven onderscheidt zich van de overige groeven in het feit. dat het bijna in zijn geheel tijdens de periode dat er plafondmarkeringen werden gebruikt werd ontgonnen. Wanneer we uitgaan van de bevindingen in het gangenstelsel van Caestert dan is dit gedurende de vijftiende eeuw geweest Veldonderzoek P. Narinx & ]. Silvertant juli 2003 (illustratie: j. Silvertant).
gezegd een basissymbool. Kleine aanpassingen, toevoegingen, weglatingen en dergelijke leveren het grote aantal varianten op, waarbij de meest eenvoudige waarschijnlijk t o t de oudste gerekend moeten worden. Deze plafondmarkeringen dienden om het einde van ontginningsfasen aan te duiden of zij bakenden de grens af tussen ontginningen van verschillende teams van blokbrekers. D e kruisen moesten de concessies scheiden wanneer de
-
Ingang
teams v o o r langere tijd de groeve moesten verlaten. Hierbij moet gedacht worden aan het einde van de winter, wanneer een groot deel van de arbeiders zijn aandacht weer aan het bebouwen van het land moest besteden. D e manier waarop de plafondtekens staan gerangschikt wijst erop dat concessies per seizoen werden verstrekt en wellicht ook aan meerdere groepen blokbrekers gezamenlijk in é é n concessie (SiLVERTANT, 1999). H e t verschijnsel van de plafondkruisen als concessieafbakening m o e t zijn ontstaan in een djd dat met de winning van steen grote economische belangen waren gemoeid. Het ontbreken van concessiescheidingen tijdens vroegere fasen van de steenwinning impliceert exploitatie in opdracht van de landheer d o o r mensen die onder hem dienden of die economisch afhankelijk van hem waren. C o n cessiescheidingen duiden op het bestaan van verschillende belanghebbenden in de ontginning, namelijk die van de blokbrekers/stenenhandelaren o n d e r g r o n d s
en die van de
grondeigenaar bovengronds. D e z e situatie treedt op in het geval van de Luikse steengroeven na de strafexpeditie van Karei de Stoute in 1468, waarbij de stad Luik w e r d verwoest (JANSEN, 1988). D e w e d e r o p b o u w van de stad vergde grote
hoeveelheden
bouwsteen. In de tijd na 1468 keert de rust
terug en gaat men een tijd tegemoet van eco-
zou kunnen wijzen op de aanwezigheid van
nomische bloei. D e macht van de ambachts-
teams, die sterker geldende rechten hadden
lieden in de steden was groter dan ooit. Par-
op bepaalde gedeelten van de groeve dan de
ticulier grondbezit en het bouwen in steen
andere teams. D e teams met de grootste
d o o r niet enkel de feodale heren waren fe-
concessies hebben aaneengesloten en regel-
nomenen, die uit de algemene welvaart zijn
matige werkfronten achtergelaten. Hun pla-
voortgekomen.
fondtekens laten zien hoe de ontginning per
Al met al waren de omstandigheden v o o r grootschalige ontginningen aan het einde van de vijftiende eeuw optimaal. Het verdwenen gangenstelsel Slavante was hier een goed v o o r b e e l d van. Omstreeks 1475 is de depressie van de Late - Middeleeuwen, die werd ingezet in het begin van de veertiende eeuw, vrijwel overal in Europa overwonnen. Dit wil echter niet zeggen dat er in de periode v o o r 1468 geen ontginning heeft plaatsgevonden. D e schaal waarop tussen het begin van de veertiende eeuw en 1468 werd ontgonnen, kan, gezien de economische en politieke situatie in het Luikse, nooit zo omvangrijk zijn geweest als de periode daarvoor en daarna. D e plafondtekens in de Luikse groeven geven hier zicht op. Opeens, na een periode van stagnatie in de winning, werd er d o o r relatief veel mensen in een hoog tempo weer steen gewonnen. Daarbij valt het op dat een aantal tekens veel vaker v o o r k o m t dan andere. D i t
ontginningsfase v o r d e r d e . D e meeste plafondtekens in de groeven zijn echter in een wirwar van kleine werkfronten aangebracht en er is geen duidelijke structuur te zien in de claims van de teams, die ze hebben achtergelaten. Hieruit kan w o r d e n opgemaakt dat een g r o o t deel van de kleinere ontginningen schijnbaar willekeurig werden voortgezet in een periode nadat ze d o o r een eerder team verlaten waren. Een andere mogelijkheid is, dat de concessies jaarlijks werden verdeeld waarbij de teams met historisch gegroeide rechten de eerste keus hadden. O p verschillende plaatsen staan meerdere varianten plafondtekens bij elkaar. Dit zou kunnen wijzen op een samenwerking van teams in een gedeelde claim. Het gezamenlijk plaatsen van de plafondtekens zou dan een indicatie kunnen zijn v o o r het bestaan van een eventuele o p zichter in dienst van een opdrachtgever, die controle uitvoerde op hoever men in é é n
338
DECEMBER 2 0 0 3 JAARGANG 92
FIGUURS Plattegrond Groeve Ternaaien-beneden, PetrtLanaye (naar DE GROOD, 1983). Stadia van de ontginning aan de hand van de graafrichting. Met uitzondering van de afzonderlijke ontginningsstadio is het op dit moment nog niet mogelijk om een globale datering van de stadia te geven. Veldonderzoek P. Narinx & j. Silvertant, voorjaar 2003 (illustraPe: J. Silvertant).
NATUUUHISTORISCH
M A A N D B L A D
kennen, zijn ontstaan uit meerdere ontginningsfasen. Men groef de eerste gangen tot op het punt waar de laag bruikbare mergel uitgeput raakte. D i t was meestal aan de hellingranden van de heuvel waaronder het gangenstelsel zich uitstrekte. O o k geologische storingen konden een halt t o e r o e p e n aan verdere ontginning. W a n n e e r de grenzen van de laag bruikbare mergel bereikt waren, was er de keuze uit twee mogelijkheden. Ofwel de groeve werd verlaten en er werd elders een nieuwe exploitatie geopend, of de vloer van de bestaande groeve werd uitgediept tot op het niveau van de ondergelegen laag bruikbare mergel. H e t totale mergelpakket bestaat hier immers uit verschillende horizonten, die van elkaar gescheiden worden d o o r harde steenlagen vol fossielen of vuursteenbanken. In de gangenstelsels van de Sint-Pie-
Verloren vallei
tersberg zijn de vloeren vaak meerdere keren uitgediept. Als gevolg hiervan meet de hoogte van sommige gangen zelfs 15 tot 16 meter. In het Belgische gedeelte van de Sint-Pietersberg zijn beide opties b e n u t Vooral op het grondgebied van hetvoormalige Prinsbisdom Luikzijn de mergellagen volledig uitgeput D e verklaring hiervoor moet gezocht w o r d e n in het feit dat de vraag naar bouwsteen g r o o t was en de aanwezigheid van mergel op het
seizoen g e v o r d e r d was. H e t duidt op een
ningen te voeren. Als zo een persoon bestaan
grondgebied van het Prinsbisdom klein. D e
beloningssysteem per ganglengte of gangvo-
heeft, dan moet hij terug te vinden zijn in de
vraag naar bouwsteen was bij de opening van
lume en niet per gebroken blok, zoals dat la-
Luikse archieven. Helaas zijn deze nog steeds
de groeven z e e r g r o o t In de oudste ontgin-
ter gebruikelijk was.
erg ontoegankelijk.
ningen van de Caestertgroeve is dit goed te
Blijkbaar w e r d aan het respecteren van de
T o t slot wil ik hier nog wijzen op het dateren
zien. Tijdens de eerste ontginningsfase wer-
concessiegrenzen op een gegeven moment
van een ontginning aan de hand van plafond-
den hier op geringe afstand van elkaar ver-
erg veel waarde gehecht. O p een aantal plaat-
markeringen. Hoewel ergezegd kan worden
schillende ingangen gemaakt van waaruit men
sen in het gangenstelsel staan als markerings-
dat een betreffende gang ruw geschat uit de
vervolgens begon met het uitdelven van
tekens galg en rad afgebeeld. Galg en rad
vijftiende eeuw stamt wil dit niet zeggen dat
bouwsteen. Deze eerste gangen vervulden
waarschuwden in de groeve waarschijnlijk
een gang niet ouder kan zijn. Vaak werd er in
de functie van hoofdas. W a n n e e r achter een
tegen het schenden van bestaande claims.
reeds bestaande ontginningen in een later
ingang eenmaal d o o r een team een gang was
Terechtgesteld te w o r d e n aan de galg of o p
stadium een nieuw begin gemaakt middels
gebroken, dan week een volgend team van
het rad waren de meest gruwelijke manieren
uitbreiding van een werkfront of uitdieping
blokbrekers uit naar é é n van de zijkanten, o m
o m aan het einde te komen. Het schenden
van de bestaande gang, waarbij dan plafond-
vervolgens van daaruit een aan de hoofdas
van eigendomsgrenzen moet een ernstig ver-
markeringen werden gebruikt Z o kan het
parallellopendegang te drijven. Het lijkt er op
grijp zijn geweest. Mogelijk geeft dit s o o r t
zijn dat vijftiende eeuwse markeringen in een
dat v o o r het maken van de hoofdassen apar-
markeringen belangrijke punten aan waarvan
dertiende eeuwse ontginning verschijnen.
te teams werkzaam waren, die zich alleen
verwacht werd in een volgend seizoen een
Hoewel dit zeer verwarrend kan zijn, geeft
maar bezig hielden met het drijven van de
grote hoeveelheid goede steen te kunnen
het echter ook een beeld van de grenzen van
hoofdas, terwijl de teams, die de parallello-
winnen. Ze zijn in de groeve slechts inciden-
eerdere ontginningen en w o r d t er zicht ge-
pende gangen maakten, zowel v e r d e r zij-
teel geplaatst maar wel op plaatsen waar de
kregen op het systeem van het uitdiepen van
waarts als in de richting van de hoofdassen
ontginning o p zijn best was. D e meest aange-
gangen in het tweede ontginningsniveau.
w e r k t e n . O p deze manier kon men d o o r
wezen persoon, die deze tekens geplaatst
middel van zijwaartse uitbreiding en d o o r
zou kunnen hebben, is degene die de conces-
middel van de inzet van meerdere teams de
sies verleende. Er moet dan gedacht w o r d e n aan een afgevaardigde van de landheer, bijv o o r b e e l d een bergvoogd, wiens taak het was de supervisie over de bouwsteenontgin-
ONTGINNINGSSTADIA D e gangenstelsels in het zuidelijk deel van de Sint-Pietersberg, zoals wij die tegenwoordig
productie aanpassen aan de vraag naar bouwsteen. Het is dan ook niet ondenkbaar dat er tientallen of zelfs honderden arbeiders tegelijkertijd en op meerdere locaties in de ver-
D E C E M B E R 2 0 0 3 J A A K G A N G 92
339
schillendegroevenen in liet transport van de
den plaats omstreeks de Limburgse succes-
zien we veel verzakkingen in de bovengrond,
blol
sieoorlogen, die vanaf 1283 losbarstten. Er
die wijzen op een verstoorde ondergrond.
gangenstelsel T e r n a a i e n - b e n e d e n is een
moeten in die tijd dus ook al grootschalige
Het lijkt erop dat deze groeve ooit in contact
soortgelijl<e werkwijze te zien. D e ontgin-
bouwsteenontginningen hebben bestaan.
heeft gestaan met de G r o e v e achter de Verloren Vallei, die zich uitstrekt achter de gelijk-
NATUUlîHISTORISCH
M A A N D B L A D
ningsstructuur in G r o e v e Ternaaien-boven
D e volgende g r o t e ontginningsfase in de
wijkt echter af van die in de Caestergroeve
Caestertgroeve stamt uit de vijftiende eeuw
namige dagbouwgroeve en die gelegen is tus-
en die in G r o e v e T e r n a a i e n - b e n e d e n . In
(figuur 3, donkerblauw, groen en oranje). D i t
sen de groeve Ternaaien-boven en G r o e v e
voorliggend onderzoek is gekeken naar de
viel af te leiden uit tekeningen uit de gothische
Ternaaien-beneden waarmee hij in verbin-
eerste ontginningsniveaus in de groeven. In
periode, die accuraat gedateerd konden w o r -
ding staat. D o o r dagbouwwinning van mer-
praktijk is dit de laag die het dichtste bij het
den en wel in het jaar 1468 of zeer kort daar-
gel in de negentiende eeuw is het ingangsge-
plafond van de huidige gangen ligt
na. Deze fase in de ontginning staat in verband
bied van de G r o e v e achter de Verloren Val-
Hieronder worden de ontginningsstadia in de
met de verwoesting van de stad Luik d o o r
lei verdwenen. W a n n e e r de lijn van dichtge-
verschillende groeven beschreven aan de
Karei de Stoute in 1468. D e ontginningssnel-
vallen ingangen, die behoren tot de G r o e v e
hand van enkele plattegronden. Hierbij is ge-
heid in het betreffende gedeelte duidt op een
Ternaaien-midden, nader w o r d t bekeken
bruikt gemaakt van verschillende kleuren.
grote vraag naar bouwsteen, hetgeen corres-
dan sluit deze naadloos aan op de gangen die
Elke kleur geeft een ontginningsstadium aan.
pondeert met de w e d e r o p b o u w van de stad
vroeger op de plaats van de Verloren Vallei
Deze aanduiding is globaal en gaat uit van de
Luik. O m aan de grote vraag te kunnen vol-
lagen.
graafrichdngin het eerste ontginningsniveau.
doen werden waarschijnlijk van overal blok-
G r o e v e T e r n a a i e n - m i d d e n verschilt van
H e t kan natuurlijk zijn een ontginning later
brekerteams ingehuurd. In deze tijd verschij-
Groeve Ternaaien-boven in ontginningstech-
w e d e r o m werden ontgonnen of dat gangen
nen o o k de plafondmarkeringen v o o r het
niek, maar ook in het gebruik van de plafond-
in later werden uitgediept.
eerst, die het werk van de talloze teams uit
markeringen. D e ontginningstechniek heeft
elkaar moesten houden.
veel weg van die in de oudere gedeelten van
N o g geen eeuw na de introductie van de pla-
het Caestert gangenstelsel. D e plafondmark-
CAESTERTGROEVE D e Caestertgroeve (figuur 2a) is qua datering van de verschillende ontginningsstadia een unicum. Dankzij achtergelaten inscripties en tekeningen uit allerlei perioden was het m o gelijk o m globaal een indruk te krijgen van de leeftijd van de eerste ontginningsniveaus. D e oudste gangen stammen mogelijk uit het midden van de dertiende eeuw (figuur 3, roze). Het gaat hier o m een aparte groeve waarvan de ingang na de eerste ontginningsfase was ingestort. Deze groeve werd waarschijnlijk bij de uitbreidingen in de vijftiende eeuw voorzien van een nieuwe ingang en weer in gebruik genomen. Middels kleine d o o r b r a ken werd dit stelsel uiteindelijk verbonden
fondmarkeringen is de introductie van een
eringen, die zijn gebruikt, zijn groter in o m -
soortgelijk systeem van concessieclaims te
vang en de variaties erin zijn kleiner. Het ge-
zien (figuur 3, donkerrood). Het grote verschil
heel lijkt iets primitiever dan in G r o e v e T e r -
bestaat daarin dat de blokbrekers hun claims
naaien-boven, hetgeen doet vermoeden dat
nu op de wanden van een nieuw aan te zet-
G r o e v e Ternaaien-midden ouder is, maar uit
ten ontginning schreven. In dit fenomeen zien
welke periode precies is moeilijk te zeggen,
we tevens de effecten van de Renaissance. D e
omdat ook de plafondmarkeringen in Caes-
communicatie in symbolen, die kenmerkend
tert afwijken. D e markeringen in Caestert en
was v o o r een analfabetische samenleving,
in G r o e v e Ternaaien-boven komen qua stijl
veranderde in de geschreven communicatie
en gebruik overeen. Het is verleidelijk o m
van een geletterde samenleving. In het betref-
Groeve Ternaaien-midden als een voorloper
fende gedeelte van de Caestertgroeve staan
van beiden te zien. O p de plaats waar de in-
de namen van blokbrekers die middels een
gang naar de groeve gelegen moet hebben, is
"donne moy" (het Frans v o o r "geef mij") hun
tegenwoordig ook een kunstmatige uitspa-
aandeel in de aanstaande ontginning claimen.
ring in de helling aanwezig. Dit is o o k aan de
Er w o r d t hier niet meer gewerkt met pla-
ingangen van G r o e v e Caestert te zien. H e t
fondmarkeringen.
zijn de emplacementen geweest, waar de bouwsteen vanuit de groeve via glijgoten
met het lager gelegen Caestert stelsel. Uit het
langs de helling omlaag w e r d getranspor-
veldonderzoek kon worden vastgesteld dat, nadat de eerste ingang was verdwenen, iets noordelijker werd begonnen o m op geringe afstand van elkaar verschillende ingangen aan
teerd ( S I L V E R T A N T ,
GROEVE
TERNAAIEN-BOVEN
G r o e v e Ternaaien-boven (figuur 2b, 4) o n -
te zetten o m zo een nieuwe ontginning te
derscheidt zich van de overige groeven in het
openen. N a analyse van de veldwerkgege-
feit, dat hij bijna in zijn geheel tijdens de pe-
vens werd geconcludeerd dat deze nieuwe
riode dat er plafondmarkeringen w e r d e n
ontginning in ieder geval uit de late d e r d e n -
gebruikt, werd ontgonnen. W a n n e e r we uit-
de eeuw of uit de overgang naar de veertien-
gaan van de bevindingen in het Caestert gan-
de eeuw moet stammen (figuur 3, lichtblauw
genstelsel, dan is dit gedurende de vijftiende
en geel). Die conclusie werd getrokken na de
eeuw geweest. Opvallend is echter dat deze
typologische bestudering met tekeningen el-
groeve een oudere ontginning heeft aange-
ders in Europa. In een vervolgfase van het o n -
sneden, waarvan het grootste gedeelte te-
derzoek werden soortgelijke symbolen, o o k
genwoordig is verdwenen. V o o r het gemak
aangetroffen in de dertiende eeuwse ruïnes
d o o p ik hem even o m tot G r o e v e Ternaaien-
van het kasteel van Valkenburg ( S I L V E R T A N T ,
midden. Aan de oppervlakte zijn dichtgeslib-
2002). D e grote bouwactiviteiten daar v o n -
de ingangen te vinden en aan de oppervlakte
1999). Daarna werd het
transport per boot over de Maas voortgezet. D e glijgoten zijn nog steeds aanwezig en in het geval van de oude ontginningen lag bij elke ingang een glijgoot. Z o o o k aan de ingang van G r o e v e Ternaaien-midden. O f deze goot er al lag of dat hij bij de opening van de groeve w e r d aangelegd is niet duidelijk. D e wijze waarop hier gewerkt is komt echter volledig o v e r e e n m e t die aan de ingangen van de Caestertgroeve.
GROEVE
TERNAAIEN-BENEDEN
G r o e v e Ternaaien-beneden (figuur 2c, 2d &
340
DECEMBER
5) v o r m t qua datering een probleem. M e t
veestalling, onderaards slagveld, cultusplaats,
u n d e r g r o u n d systems as w e know them
name de afwezigheid van dateerbare o p -
schuilkerk, etcetera.
today, are the result of hundreds of years
schriften of plafondmarkeringen zijn hier de-
Graafrichtingen tonen z o de organische groei
of quarrying, but also o f hundreds of years
bet aan. Er is slechts hier en daar vast te stel-
van het gangenstelsel, hetgeen meteen de
of secondary use o f t h e u n d e r g r o u n d
len in welke periode een ontginning in ieder
verschillende ontginningsfasen vasdegt. O n t -
space that was created. T h e study of the
geval al bestond. Z o is er een gedeelte waar
ginningsfasen in combinatie met de fysieke
directions the q u a r r y m e n t o o k in their
tekeningen zijn aangetroffen uit de tijd van de
aanwezigheid van artefacten of historische
w o r k show the organic g r o w t h o f a quar-
aanval van de Hertog van AIva op Maastricht
graffiti, maken het mogelijk een bepaald ge-
ry in it's different stages over time. These
in 1579 ( M O R R E A U , 1973). D i t is tevens het
deelte van een groeve globaal te dateren.
stages in combination with the physical
gedeelte (figuur 5, donkerblauw) waar zeer
W a n n e e r é é n gedeelte gedateerd kan w o r -
presence of artefacts o r historical graffiti
sporadisch plafondmarkeringen zijn aange-
den, dan volgt uiteindelijk o o k de rest H e t
make it possible to roughly date a particu-
2003 l A A R G A N G 9 2
NATUURHISTORISCH
M A A N D B L A D
troffen, zoals we die o o k uit de andere g r o e -
o n d e r z o e k uit 1999 in de Caestertgroeve
lar part of a quarry. W h e n one is able t o
ven kennen. Slechts o p é é n andere plaats in
was een aanzet t o t meer. H e t onderzoek in
date o n e part, the rest will follow. T h e
het uitgestrekte gangenstelsel werd een pla-
2002 en 2003 in Groeve Ternaaien-boven en
above investigations are a new challenge t o
fondmarkering gevonden waar twee conces-
G r o e v e Ternaaien-beneden is een nieuwe
develop a methodology in this area for the
sies uit tegengestelde richting bij elkaar kwa-
uitdaging o m de ontwikkelde methodologie
future. For a complete overview of the min-
men (figuur 5, lichtblauw). H e t ingangsgebied
aan te scherpen en verder uit te werken. T e r
ing history of the underground limestone
(figuur 5, geel) daarentegen stamt uit de M i d -
completering van hetSint-Pietersbergonder-
quarries in the Sint Pietersberg area, the
deleeuwen. D i t valt af te leiden uit inscripties
zoek moeten in de toekomst o o k de gangen-
neighbouring quarries on Dutch soil have
met middeleeuwse symboliek vlak bij de o o r -
stelsels aan de Nederlandse kant nog in het
yet to be investigated in the same way.
spronkelijke ingang. N e t als in het Caestert
plaatje w o r d e n ingepast.
gangenstelsel is er é é n gedeelte dat o u d e r lijkt dan de rest van de groeve en dat o o r spronkelijk een afzonderlijke groeve was (figuur 5, roze).
L I T E R A T U U R
DANKWOORD Tot slot wil ik mijn dank uitspreken
Met uitzondering van het naar aanleiding van
die ik tijdens
de graafrichting vaststellen van de afzonder-
king van de gegevens
lijke ontginningsstadia is op dit m o m e n t nog
Rutten,
uitgebreid veldonderzoek nodig o m een be-
men nog steeds het onmisbare
ter beeld te kunnen krijgen van de leeftijd van
ik de kilometers
gangen
de afzonderlijke ontginningen. Een intensie-
nooit zo efficient
had kunnen
het veldwerk
Patrick
voorde
en de verdere
al zes jaar geniet
Valk en Patrique
Narinx.
steun verwer-
van Erik Zij vor-
team zonder
in de
wie
Sint-Pietersberg doorkruisen.
ve speurtocht naar nog onbekende opschrif-
B E A M O N , S., 1992. Tiie Royston Cave. Cortney publications Royston.
BREULS, T , 1983. Plattegrond Caestert. In: D.C. van Schaik (red.). De Sint Pietersberg: met een aanvullend gedeelte
van 1938-1983. EF & EF bv.. Thorn: bijlage I. B U R M A N , E., 1986.
The Templar Knights of God. Aquanan
Press, London, F O E R S T E R , R., 1969. Das Leben in der Gotik, verlag Kurt F O S S I E R , R. ( E D . ) , 1986.
Press, Cambridge. G R O O D , D E E. 1983. Plattegrond Temaaien-Beneden. In:
THE ORIGIN O F THE SUBTERRANEAN IN P E T I T - L A N A Y E
The Cambridge Illustrated History
of the Middle Ages 1250-1520. Cambridge University
SUMMARY
V o o r de bestudering van de geschiedenis van
De katiiedralenbouwers. Agon, Amster-
dam.
Desch. München.
ten of inscripties kan daarbij helpen.
CONCLUSIE
D U B Y , G.. 1984.
QUARRY
D.C. van Schaik (red.). De Sint Pietersberg; met een
SYSTEMS
(BELGIUM)
de gangenstelsels in de Sint-Pietersberg is al-
aanvullend gedeelte van 1938-1983. EF & EF bv.. Thom: bijlage I. JANSEN, H., 1988. Geschiedenis van de Middeleeuwen. Prisma, Utrecht.
lereerst een goed beeld vereist van de mijn-
In the Belgian part of the Sint-Pietersberg,
bouwkundige wording van de verschillende
a hill side t o the south o f Maastricht
groeven. D i t beeld w o r d t verkregen d o o r
(southern Limburg, T h e Netherlands)
pionierend veldwerk, dat zeer tijdrovend is.
three large underground quarry systems;
Daarnaast is het belangrijk dat de resultaten
Caestert-quarry, Q u a r r y L o w e r - T e r n a a i -
van het veldwerkonderzoek v o o r iedereen
en and Q u a r r y U p p e r - T e r n a a i e n , have
beschikbaar zijn, zodat het d o o r meerdere
been investigated f r o m 1997 to 2003. T h e
mensen bekeken en becommentarieerd kan
subject of research was the mining histo-
w o r d e n . V o o r a l theorievorming is erg b e -
ry that lies concealed inside these ancient
langrijk bij het v o r m e n van een beeld van hoe
quarries. Analysis o f the collected r e -
de genese van de gangenstelsels in de Sint-
search material led t o surprising results.
Pietersberg er uit z i e t Een gangenstelsel is
These results demonstrate that f o r the
M O R R E A U , L.. 1982. Die Yseren Stadt Maestricht. Gadet, Maastncht.
S I L V E R T A N T , J . , 1999. Caestert. De genese van het gangenstelsel. Jacquo Silvertant, Maastricht.
S I L V E R T A N T , J . , 2002. De kennisoverdracht met betrekking
tot de winning en toepassing van mergelbouwsteen in het Geuldal tijdens de late Middeleeuwen. In; R. van der Heyden (ed.). Histonsche en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal.JaariDoek2002. Stichting Histonsche en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal, Valkenburg a/d Geul; 23-52. SLUITER, BEZEM & V A N HEERDT, 1972. Plattegrond Ter-
naaien-Boven. In; D.C. van Schaik (red.). De Sint Pietersberg; met een aanvullend gedeelte van 19381983. EF & EF bv., Thom; bijlage I. W E S T R E E N E N , F. V A N , 1988. De geschiedenis van de
een eindproduct van honderden jaren o n t -
study of the subterrenean galleries in the
onderaardse kalksteengroeven. Een historisch overzicht
ginningsgeschiedenis, maar o o k van honder-
Sint Pietersberg a g o o d interpretation of
tot 1500. SOK-Mededelingen 12; 4-32.
den jaren secundair gebruik als schuilplaats.
the mining history is indispensable. T h e
ZÖLLNER, W.,
1989.
Die Geschichte der Kreuzzüge. Pano-
rama Veriag. V^iesbaden.
NATUUlîHISTORISCH
MAANDBLAD
DECEMBER 2 0 0 3
lAAKGANG 92
DEJA VU
341
" H e t is een tak van onze industrie, die men al eeuwenlang met een ongelofelijke uitgebreidheid exploiteert en voor onze provincie een
TOEN EN NU, DE MERGELGROEVE ALS BLOK AAN HET BEEN
bron van inkomsten zou kunnen zijn, maar tegelijkertijd zorgt voor herhaaldelijke en noodlottige ongevallen. Ik wil spreken over de ex-
John Knubben, Bovenstebosch
ploitatie van de dikke mergellaag, ook wel tuf-
34. 6228 Sj Maastncht
steen genoemd (mergel), die zich onder een deel van de grond van onze provincie uitstrekt en bouwwerken op hetplatteland voorzietvan
Tijdens een onderzoel< in het Rijksarchief t e Maastricht stuitte ik op een
goedkoop bouwmateriaal en tegelijkertijd de
archiefstuk d a t in een verkeerde m a p leek te zijn beland. Het bewuste
voor de verbetering van kleiachtige en zandige
stuk droeg de titel "Rapport
grond. Ongelukkigerwijze omringen duizend
landbouw een kostbaar hulpmiddel verschaft
Limbourg
Concernant
par Th. Naus Receveur
les Carrières
à la Houlière
dans Ie duché
de Kerkrade"
( f i g u u r I ) . Er stond m e t potlood bij vermeld "Zonder
datering'.
de
gevaren de uitgestrekte groeves, die men in het
(JH. NAUS, z.j) Het betreft
gesteente gegraven heeft." "Deze werken zijn zeker belangrijkgenoegom geleid te worden volgens algemene inzichten
een in sierlijk handschrift geschreven document in de Franse taal. Nader
(de schrijverbedoelthierreglementen
onderzoek m a a k t e het een en ander duidelijk w a t ik de geïnteresseerden
de overheid
voorgeschreven
worden)
mee die door en om ze
door het bestuur zeer kritisch te laten volgen.
voor het onderaardse niet wil onthouden. Het document zal, vrij vertaald en hier en daar voorzien van commentaar, overgenomen worden in dit
Het komt dan ook juist door het gebrek aan deze zorg en door de afwezigheid van welke plattegrond dan ook, dat onze groeves een zeer
a r t i k e l . Verder w o r d t t o t een globale datering van het archiefstuk gekomen door het te vergelijken m e t de diverse ontwikkelingen die
zorgelijke aanblik geven. Gedurende enkele jaren is hetaantal mannen, datzichtotdit beroep aangetrokken voelt, zeer beperkt geworden.
destijds plaatsgevonden hebben. Daarnaast levert een vergelijking van
Dit omdat in geen enkele van onze groeves een
het bewuste document m e t de situatie anno 2 0 0 3 verrassende overeen-
werkman niet kan antwoorden dat binnen en-
komsten!
van een van die ongelukken, die zich steeds veel-
kele momenten hij niet slachtoffer zal worden vuldigervoordoen.Hetlijkt me daarom onvermijdelijk, zowel in het belang van de exploitan-
HET RAPPORT VAN T H .
NAUS
gebruik van punten en hoofdletters, waard o o r de zinnen achter elkaar geregen w o r -
Uit de vertaling van de titel "Rapport
betref-
den. Ik heb verder het idee dat zijn Frans ook
door
verre van vlekkeloos genoemd mag worden.
Kerl<.rade",
D e tekst is, zoveel mogelijk, onveranderd
blijkt dat onze hoofdpersoon een administra-
weergegeven. Enkele zinsconstructies waren
deve funcde had. W a t hij dan wel met groe-
echter dermate ingewikkeld dat er, ten be-
ves te maken had, stelde mij vooralsnog voor
hoeve van de leesbaarheid, veranderingen in
een raadsel. D e heer Naus maakt in het d o -
aangebracht moesten worden.
fende de groeven in het hertogdom Th. Naus, ontvanger
Limburg
van de mijn van
cument gebruik van lange ingewikkelde zinsconstructies, die het lezen niet vergemakke-
Lees dan nu het vertaalde document over mijn
lijken. Daarnaast maakt hij ook weinig of geen
schouder met mij mee;
ten, als in dat van onze exploitaties, op deze werkzaamheden een strikt toezichtuit te oefenen. Indien men ze onderwerpt aan voorgeschreven reglementen voor de mijnen en de groeves zal men er in slagen, om het zo maar te zeggen, onze provincie een nieuwe industrie te geven en de gevaren uitbannen, die de levens van de werklieden en de publieke zekerheid ernstig in gevaar brengen. Slechts o m te kunnen voorzien in de behoeftes van talloze families is het dat enkele ongelukkigen nog de gevaren trotseren, die hun bedreigen bij het breken van tufsteen. Terwijl ze geen enkele node hebben van exploitatiewijze en niet geleid worden door iemand die op de hoogte is van hun werkzaamheden, kiezen ze vaak zeer gevaarlijke plekken om er hun werkplek in te richten. Allen hun leven in gevaar brengend, brengen ze ernstig de toekomstige middelen van bestaan in gevaar. Deze zijn onmiskenbaar afhankelijkvan een verstandige regeling van deze kwestie." "Als men deze toekomstkwestie veel specifieker onderzoekt, zal men niet aarzelen om een totale vernietiging van onze groeves te voor-
FIGUUR I De t/te/ von /iet arciiiefstulc
spellen als men maar enigszins zal dralen om het
342
DECEMBER
2003 J A A I I G A N G 9 2
NATUURHISTORISCH
M A A N D B L A D
leert dat ze er in grote mate gebruik van maken. D o o r d a t z e hun werken door hun gebrekkige wijze van exploiteren gevaarlijk gemaakt hebben, zien ze zich verplicht ze te verlaten en dus af te zien van hun enige bron van inkomsten. Zij hebben er spijt van dat ze niet een regelmatiger manier van werken en een beter geregelde manier van exploiteren aangenomen hebben. Het is veel te laat D e fout is begaan, zij is niet te herstellen (figuur 2,3 & 4)." "Het is o m de onregelmadgheid en de wanorde te vermijden, die de onbeperkte vrijheid, die aan de werklieden gelaten wordt noodzakelijk tot gevolg heeft, dat het wenselijk zou zijn dat de exploitatie geleid zal worden d o o r het bestuur (lees hier. provinciebestuur)
en dat dit zich
bezig zal houden met het laten bijhouden van exacte plattegronden, zowel van de reeds uitgevoerde als ook van de huidige werken." " D o o r onze exploitaties te onderwerpen aan reglementen voor de groeves zal men erin slagen de ernstige fouten te onderdrukken, die begaan worden in het omgaan met de pilaren FIGUUR 3 Door de nabijgelegen roofbouw bezwijkt de ernaast gelegen centrale pilaar eveneens ve) (foto: Henk
(Heerderberggroe-
Ramakers).
FIGUUR 4 Door de ondeskundige exploitatie ontstaan er gevaarlijke situaties voor de eigenaren van de bovengrond (Heerderberggroeve) (foto: Henk Ramakers). FIGUUR 5 "Ze zijn heden ten dage op die locatie nog altijd bezig met blokken te breken in pilaren die nu al niet meer don één meter in omvang zijn". Roofbouwsltuatie in een pilaar (Gemeentegroeve) (foto: jacques Diederen).
die bestemd zijn om de zeer grote galerijen te ondersteunen en zal men aan de werklieden een werkrichting aangeven. Anders gaat een ieder op avontuur uit door niemand te volgen. D o o r hen te onderwerpen aan een streng toezicht zal men de gevaren, die hun beroep met zich meebrengen, doen afnemen. D e onderaardse instortingen, die hun momenteel ieder moment dreigen te verzwelgen, zullen zich veel minder voordoen. Aan de andere kant zal men de eigenaar van de bovengrond vrijwaren van de verzakkingen, waar hun gronden voortdurend aan worden blootgesteld ten gevolge van diezelfde instortingen. Het valt immers niet te
huidige systeem radicaal te veranderen. Ongeveer 15 gemeentes bezitten min of meer uitgestrekte groeves. D e gebrekkige manier van exploiteren van de kalkblokken, die onze voorvaderen ontwikkeld hebben, hebben het merendeel hiervan in een complete verlaten staat gebracht. Als zich geen enkele verandering zal voordoen in de huidige werkwijze, zal het behoud van die groeves welke nog bestaan, bijna niet mogelijk zijn. ledereen doet wat hij wil en kiest de exploitadewijze die hem het meest aanstaat Daarom zijn onze groeves, overgelaten aan hen die denken dat ze de eigenaren zijn en vertonen in het geheel niet die regelmatigheid die z o noodzakelijk is. Deze alleen kan sterkte en duurzaamheid aan de werken geven. D e wanorde die in al onze groeves heerst is het onvermijdelijke resultaat van de afwezigheid van een toezicht en het niet naleven van reglementen. D e werklieden beschikken over een onbeperkte vrijheid, waarvan de ervaring ons
ontkennen, dat als onze exploitaties op dezelfde wijze worden voortgezet het wantrouwen van de eigenaren van de bovengrond gewekt zal zijn. Dit zal van hun zijde dan terechte
bezwz-
ren uitiokken. D o o r de strikte naleving van de reglementen zal men de vrijheden, die onze exploitanten gebruiken, inperken. O n z e exploitaties zullen in korte tijd veel welvarender en florissanter worden dan ze nu zijn." "Maar het zal niet volstaan o m de groeves te conserveren in de situatie waarin ze zich nu bevinden. Hun huidige staat vereist reparaties welke even dringend als noodzakelijkzijn. Deze reparaties zullen bestaan uit het bouwen van enkele kunstmatige pilaren op de plekken waar de ondersteuning het meest te wensen over laat Het is namelijk de veel te zwakke afmeting van de pilaren, die de waarschijnlijke oorzaak geweest is van aanzienlijke instortingen, welke hebben plaatsgevonden in de loop van het jaar 1846 te Oud-Valkenburg (Van
V/ijngaarden
N A T U U U H I S T O R I S C H
M A A N D B L A D
343
DECEMBER 2 0 0 3 JAARGANG 92
6 8 ) ' . Deze groeven, die de meest aanzienlijl<e
hebben openbaard. Deze groeve wordt g e ë x -
van onze provincie zijn, worden tiierdoor be-
ploiteerd voor rekening van Mijnheer de Baron
dreigd met een totale opgave (lees hier:
D e Villers de Marsbourg (Von
DATERING
Wijngaarden
T o t zover dus het relaas van de heer Naus. D e
144)."
datering van dit document hoeft in mijn ogen
"Met behulp van deze verschillende maatrege-
geen probleem te zijn: het is rond 1846geschre-
mogelijk inzet Bovendien zijn ze onbekend met
len, waarvan men de nakomingverzekertdoor
ven. D e hoofdzaken die in het document be-
de basale regels van de exploitatiewijze. Z e zijn
een actieve en strenge controle, zou men erin
schreven worden, komen namelijkgrotendeels
heden ten dage nog altijd bezig met blokken te
kunnen slagen om de stabiliteit en de veiligheid
overeen met de gebeurtenissen die geleid heb-
breken in pilaren, die nu al niet meer dan é é n
in onze groeves terug te brengen. D e toestand
ben tot het voorlopige groevenreglement van
meter in omvang zijn (figuur 5). Het is dezelfde
van de werklieden zou verbeterd worden. Hun
Franzjoseph Bijttgenbach.datin 1 8 4 6 vervaar-
zorgeloze gulzigheid die de oorzaak ervan ge-
werkzouveel regelmatiger, veel intelligenter en
digd is ( K N U B B E N , 1 9 9 5 ) . B ü t t g e n b a c h is door
weest is dat er van de 2 7 bestaande groeves in
daardoor dus ook veel winstgevender worden.
het hertogdom Limburg als eerste ingenieur
onze provincie 1 9 helemaal verlaten zijn na aan
D e eigenaren van de bovengrond op hun beurt
der mijnen aangesteld ( R A D E M A K E R S et
de oppervlakte aanzienlijke schade te hebben
zouden gevrijwaard blijven van de rampzalige
1 9 8 5 ) . Hij heeft die functie bekleed van 1 8 3 9
aangericht. Deze zal zich ongetwijfeld weer
gevolgen, die er v o o r hun vaak geweest zijn
tot 1 8 5 1 . Zijn ervaringen worden uitvoerig be-
gaan voordoen als men dit niet verhelpt. Het
door de onvoorzichtigheid van de werklieden
schreven in S O K - M e d e d e l i n g e n 2 3 , een thema-
vervaardigen van kunstmatige pilaren is dus on-
en hun fatale slordigheid (figuur 7&8)."
van de exploitatie).
staken
D e werklieden denken alleen
aan zoveel mogelijk verdienen met zo weinig
vermijdelijk om ernstige en veelvuldige ongevallen te voorkomen (figuur 6)."
nummer met de titel "Een instorting gen".
Th.
Naus
deze datering is af te leiden zijn de volgende:
dat men de huidige exploitanten verplicht om
re djd, onder straffe van verbod van de werkzaamheden. Iedere exploitatie zou een aantekenregister moeten hebben om als basis te dienen voor de concessie. Weliswaar zullen de voorv^arden moeten v a r i ë r e n al naargelang de plaatsen en de toestanden van de exploitaties. Maar alles leidt naar het zelfde doel. Het behoud en de juiste exploitatie van de groeves. In het merendeel van onze groeves is men onkundig van de namen van de werklieden die er werken. Men zou niet alleen een nauwgezette controle en een controle op naam van de dagelijkse aanwezigheid van de werklieden moeten houden. Daarnaast zou dat register op een manier bijgehouden moeten worden, dat men op het eerste verzoek het aantal en de namen van de werklieden op de verschillende punten van de werken zou kunnen weten. D e breekfronten zelf zouden voor meer regelmatigheid gemarkeerd moeten worden met de letters van het alfabet. Een ander register moet bijgehouden worden waarin men zorgvuldigde vorderingen van de werken markeert. Hetzou vooral noodzakelijker zijn dat men deze formaliteiten laat observeren, omdat sinds korte tijd nieuwe werkfronten tot stand zijn gebracht Dit geldt in het bijzonder de werkfronten naast de gemeenteweg van Valkenburg naar Sibbe o n der de ruïnes van het kasteel van Valkenburg, dicht bij de plek v ^ r de laatste instortingen zich
FIGUUR 6
Plattegrond van de Gemeentegroeve met daarin ingewerkt de situatie bovengronds. In deze kaart staat de belangrijke instorting aangegeven waarover Naus spreekt (illustratie: Stevenhagen Geo Informatica, Zoetermeer).
gevol-
D e belangrijkste argumenten waaruit
" H e t zal aan de andere zijde noodzakelijk zijn
te voorzien in een vergunning binnen afzienba-
met
ai,
Vloeroppervlak 140.000 Iii2
mowr
DECEMBER
344
•
probeertze een hogere bijdrage te vorderen
men in Sibbe. Daarbij moet ook gekeken
van de blokbrekers.
worden naar de rol van de gemeente.
•
het kasteel van Valkenburg. Deze groeve
•
B E N , 1995). B ü t t g e n b a c h heeft in zijn rapport du Duché
de Limbourg,
Carrière
Etat des Carrières
&
Degemeente probeert al zeven jaar o m hier-
•
voor een regeling te treffen.
is in 1846 in exploitatie genomen ( K N U S -
•
D e gemeenteraad erkent zelf dat ze afgelopen jaren onvoldoende toezicht heeft gehou-
Decontrolevan dewerkzaamhedengebeurt
den op de werkzaamheden in de groeve.
door het Staatstoezicht op de Mijnen. Deze
• Juridisch gezien hebben de antwoorden, die
instantie inspecteert ongeveer é é n keer per
het college tijdens zo'n formeel enquêteon-
jaar alle blokbrekers in de groeve.
derzoek geeft, een zware betekenis. Dat
Naast het Staatstoezicht dient de gemeente
dwingt het college om terughoudend te zijn.
Reg/ement gewezen op de afwezigheid van
zelf in de gaten te houden of de pilaren, het
D i t "om later niet met eigen woorden o m de
plattegronden en de registratie van de
mergelpakketen de bovengrond nog stabiel
oren geslagen te worden".
nieuw verrichte werkzaamheden. N a zijn
en stevig genoeg zijn. D e gemeente is daar-
ambtsperiode heeft zijn opvolger hier een
voor echter onvoldoende toegerust
begin meegemaakt ( K N U B B E N , 1995).
•
B ü t t g e n b a c h heeft in bovenvermeld rapport eveneens gewezen op de noodzaak van opstelling van reglementen ten behoe-
•
ve van de breekwerkzaamheden. Pas in 1855 is o n d e r zijn opvolger Bogaert de provinciale verordening "Reglemer\t ontginning
van onderaardse
steengroeven
•
M A A N D B L A D
D e heer Naus haalt de nieuwe exploitatie
v o o r rel<ening van Mijnheer de Baron D e
•
NATUUlîHISTORISCH
aan van de groeve die w o r d t g e ë x p l o i t e e r d
Villers de Marsbourg onder de ruïnes van
•
2003 l A A R G A N G 9 2
of
in het hertogdom
•
Dat niet alles in de groeve toe gaat zoals het
• D e fracties dringen aan op enige spoed bij het toegezegde debat in de gemeenteraad. •
Het zal nog even duren voordat de kwestie
zou moeten, is de burgemeester wel duide-
de gebruikelijke weg via de commissies o n -
lijk.
dergaan heeft. O p zijn vroegst kan de discus-
Er is een aantal zwakke pilaren gesignaleerd
sie geagendeerd worden voor de vergade-
en er ligt veel puin en troep in de gangen.
ringvan 3 november 2003.
Blokbreker Fer Rouwetschreef een brief aan
op de
de gemeenteraad waarin hij meldde dat er
overdelcte
door collega's roofbouw gepleegd wordt in
Limburg"
de Sibbergroeve. Hierdoor liggen er volgens
DÉJÀ V U D e combinatie van de dagbladartikelen en het
vastgesteld ( K N U B B E N , 1995).
hem verzakkingen en instortingen op de loer.
beschreven document van Th. Naus gaven mij
D e markering van de werkfronten met de
Verderzou het toezicht van degemeente on-
een soort déjà vu. In ruim anderhalve eeuw is
letters van het alfabet komen we alleen in
toereikend zijn.
er blijkbaar niet zo veel veranderd! Al meer dan
D e burgemeester vindt dat er geen reden is
vijf eeuwen zijn, vooral in de wintermaanden,
het rapport van B ü t t g e n b a c h tegen ( K N U B -
•
B E N , 1995). D e heer Naus was een van de naaste medewer-
tot paniek. Hierin wordt hij gesteund door
allerlei arme sloebers in de groeves acdef ge-
een terzake deskundige.
weest met het breken van mergelblokken. Ze
kers van de heer B ü t t g e n b a c h bij diens andere
• Staatstoezicht stelt dat het overleg tussen de
probeerden vaak in zo kort mogelijke tijd z o -
baan als ingenieur-directeur van de Domaniale
blokbrekers en de gemeente voor verbete-
veel mogelijk bruikbare blokken te produceren.
Mijn te Kerkrade. Het is dus zeer aannemelijk
ring vatbaar is. Verder stelt ze dat er niets
Omdat de geringe opbrengst voor hen en hun
dat de heer Naus geholpen heeft bij het tot
zorgwekkends aan de hand is.
vaak kroostrijke gezinnen van levensbelang was,
stand komen van het rapport Carrière du D u c h é
D e slotconclusie is van de burgemeester. Hij
kan hen geen hebzucht verweten worden.De
De
stelt dat niet een acute instorting, maar de
geschiedenis heeft ons inmiddels geleerd dat
medewerkers van het Rijksarchief Limburg te
onduidelijkheid in toezicht en verantwoor-
diverse instanties hun verantwoordelijkheden
Maastricht kunnen nu dus gerust bij dit docu-
delijkheid hetgrootste probleem is met be-
In de voorbije eeuwen onvoldoende zijn nage-
ment een aantekening maken met de vermel-
trekking tot de groeves.
komen. Deels d o o r onwetendheid, deels d o o r
de Limbourg
Etat des Carrières
& Reglement.
ding "Omstreeks 1846".
ANNO
•
Toen ik dacht deze publicatie klaar te hebben,
2003
o o k deels d o o r de belangenverstrengeling,
( A N O N Y M U S , 2003b) met betrekking tot deze
wzarvnn vroeger ook al sprake was. D e eigena-
kwestie in voormelde krant Dit had als titel "
ren van de groeves waren immers de gemeen-
D e hoofdzaken
tes zelf of een of andere rijke grootgrondbezit-
Raad: geen onderzoek
grotten".
In Dagblad de Limburger van 17 mei 2003
hieruit zijn de volgende:
( A N O N Y M U S , 2003a) stond een artikel met de
•
zeer opvallende dtel: De mergelgroeve
Nederlands
enige nog actieve mergelgrot,
bergroeve, zou onvoldoende kenburg
in
de Sib-
zijn. De gemeente
zit in haar maag met haar eigendom
•
ter die, indien de noodzaak zich daarvoor aandiende, maar al tegraaggebruik maakte van zijn invloed.
grotten bij Sibbe.
D e gemeente Valkenburg, hoofdpersoon in dit
Een ruime meerderheid van de fracties in de
artikel, heefteen groot deel van zijn aantrekke-
Val-
gemeenteraad van Valkenburg neemt genoe-
lijkheid voor de toeristen indirect aan de nijve-
te-
gen met een normaal debat over die kwestie.
re arbeid van de ploeterende blokbrekers te
gen wil en dank. D e inhoud van dit artikel kan
Het gemeentebestuur bevestigt dat de situa-
danken (RADEMAKERS et ai, 1989). Hierbij kan
tie in de grotten onder Sibbe riskant is.
dan bijvoorbeeld gedacht worden aan de diver-
Er is noggeen direct gevaar voor instortingen.
se toeristische activiteiten die plaatsvinden in de
• O m de veiligheid ook op langere termijn te
Gemeentegroeve (Van Wijngaarden 68), de
•
puntsgewijs als volgt worden samengevat: • Valkenburg was niet blij toen de rechter in 1996 besliste dat de gemeente eigenaar is van
•
Er komt geen formeel enquêteonderzoek naar mogelijke onregelmatigheden in de
als blok
aan het been, met als ondertitel: Het toezicht
onduidelijkheid in de wetgeving, maar helaas
stond er op 8 juli 2003 een volgend artikel
•
de Sibbergroeve.
kunnen garanderen, moeten de zwakke pij-
Fluwelengroeve (Van Wijngaarden 63), de
D e gemeente zat niet bepaald te wachten op
lers wel op korte termijn verstevigd worden
Catacomben (Van Wijngaarden 78) (DiDDEN,
toezicht, onderhoud en uitbetalen van schadeclaims na grondverzakkingen. • Sinds de gemeente weet dat ze eigenaar is.
met een betonnen mantel.
1992), de Monstergrot (Van Wijngaarden 76),
• Vanuitdegemeenteraad is aangedrongen op
de Wilhelminagroeve (Van Wijngaarden 146),
een diepgaand onderzoek naar de proble-
het Grottenaquarium (Van Wijngaarden 147),
NATUUlîHISTORISCH
DECEMBER 2 0 0 3 l A A R G A N G 9 2
M A A N D B L A D
de Modelsteenkolenmijn (Van Wijngaarden 73), feestzaal "La Caverne de Geulhem" (Van Wijngaarden 84). Daarnaast worden er jaarlijks kerstmarkten ingericht in de Fluwelengroeve en de Gemeentegroeve. In deze opsomming dienen de massale survivalacdviteiten in de in
345
FIGUUR 7 "Jesus Maria josup. Die bewaren ons die in den berg werken maer gij moet oen huen denken met byeden. 1863 Simon Quaden". Blokbreker Simon Quaden was zich bewust van het gevaarlijke werk dat hij moest doen (Koeleboschgroeve - Van Wijngaarden 35) (foto: Rob Knubben).
deze publicatie een belangrijke rol spelende Sibbergroeve (Van Wijngaarden 55) nietvergeten te worden. Degevolgen van bovengenoemde i n d u s t r i ë l e en toeristische activiteiten zijn v o o r de cultuurhistorische en de natuurwetenschappelij-
FIGUURS "Denk op uwe werk en werk niet te breet want het is straf verbooden". Waarschuwing van de opzichter om de gangen niet te breed te maken in verband met de draagkracht (Geulhemmergroeve - Van Wijngaarden 87) (foto: Henk Ramakers).
ke waarde van de betreffende groeves vaak zeer groot geweest! Vanuit dat oogpunt bekeken is het dan ook positief te noemen dat instanties als Staatsbosbeheer en Stichting het Limburgs Landschap zich reeds geruime djd geleden het lot van een aantal groeves hebben aangetrokken. Men heeft ze veelal in gebruik genomen als natuurreservaat en dat heeft tevens het behoud opgeleverd van de cultuurhistorische waarde in deze roerige tijden! M o menteel is de Stichting ir. D . C . van Schaïk, voortgekomen uit de Studiegroep Onderaardse Kalksteengroeven (SOK) van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, bezig deze taak mee ten uitvoer te brengen door een toenemend aantal groeves in beheer te nemen.
nieuw instellen van de overlegsituatie, waarbij
authorities. Nowadays, such regulations
diverse belangenorganisaties op dit terrein mee
are in place, but their enforcement by the
kunnen spreken en adviseren (RADEMAKERS et
authorities still leaves much to be desired.
al., 1995), zou hiervoor een eerste stap kunnen
In addition, the increasing exploitation of
zijn.
the abandoned quarries f o r t o u r i s m is putting additional pressure o n them, e n -
CONCLUSIE
dangering their natural and historical valTerugkerend naar het document van de heer
DANKWOORD
Naus kan helaas geconcludeerd worden dat er
Hierbij donk ik Henk Ramakers,
in de meer dan anderhalve eeuw veel uitgeko-
joep
men is waar hij in 1846 al voor gewaarschuwd
delen van het concept
Peter
Jennekens,
Orbons en Ton Breuls voor het kritisch
beoorN O O T
heeft:
/. In heL ariikel staan bij de nafven van de graeves tussen haakjes
•
de groevenummers aangegeven zoals VAN WIJNGAARDEN (t 976)
D e mergelindustrie is v o o r Limburg praktisch verloren gegaan. D i t heeft natuurlijk
die in zijn groevenlijst heeft
v o o r een groot deel te maken met de o p -
LITERATUURLIJST
komst van andere, goedkoper te produce-
DÉJÀ V U
ren, bouwmaterialen.
T H E N AS N O W : S E C U R I N G
• Aan de lijst met vanwege instortingsgevaar
LIMBURG'S L I M E S T O N E
QUARRIES
niet meer te betreden groeves zijn er nog
•
opgenomen.
SUMMARY
vele toegevoegd.
Recendy, an undated document in French
Er hebben inmiddels meerdere instortin-
was found in the Maastricht office of the
gen plaatsgevonden, al dan niet gepaard
national archives, discussing the quarries in
gaand met verzakkingen in de bovengrond.
the former duchy of Limburg. T h e report's
A N O N Y M U S , 2003a. De mergelgroeve als blok aan het been. Dagblad de Limbuf^er d.d. 17 mei 2003. A N O N Y M U S , 2003b. Raad; geen onderzoek grotten. Dagblad de Limburger d.d. 8 juli 2003. DiDDEN.J., 1996. De katakomben van Valkenburg in Limburg. SOK-Mededelingen 26; 2-9. K N U B B E N , J., 1995. Een instorting met gevolgen. SOK-Mededelingen 23: 2-89, Maastncht. R A D E M A K E R S , I N G . J . H . , (red), 1985. Staatstoezicht op de
D e nog resterende mergelgroeves behoren tot
author, a M r Th. Naus, criticised the dan-
ons cultuurhistorische erfgoed. Ik hoop dat de
gerous circumstances in which the quarry-
inventarisatie van cultuurhistorische waarden,
men of the time had to d o their work. In
die de gemeente Valkenburg onlangs heeft la-
addition, the author voiced serious c o n -
W I J N G A A R D E N A . V A N . 1976. De onderaandse kalkgnoeven
van Zuid-Limburg. Wetenschappelijke Mededelingen
ten verrichten in de nog te betreden mergel-
cerns about the future o f t h e quarry indus-
groeves binnen haar gemeentegrenzen, aanlei-
try, because the ill-considered extraction
ding mag zijn o m een discussie te gaan voeren
methods led to an increasing risk of parts
over het belang van het behoud van cultuurhis-
o f t h e system caving in, making further ex-
torische en natuurwetenschappelijke waarden
ploitation impossible. He advocated strict-
en het stellen van prioriteiten hierin! Het op-
er regulations and close supervision by the
Mijnen 175 jaar Staatstoezicht op de mijnen, Stein. R A D E M A K E R S , P.C.M.. W . M . F E L D E R , F.C. K R A A I J E N H A G E N & J . H . M . N I L L E S E N , 1989. Delfstoffen in Limburig. Grondboor
en Hamer 5-6: 73-74.
K.N.N.V. nr 71: 16-27. Natuurhistonsch Genootschap in Limburg i.s.m. de Nederlandse Geologische Vereniging en het Natuurhistorisch Museum te Maastricht Amsterdam. T H . N A U S , Z.). "Rapport Concernant les Carrières dans Ie
duché de Limbourg par Th. Naus Receveur à la Houlière de Keri
DECEMBER
346
ONDER
2 0 0 3 J A A R G A N G 92
NATUURHISTORISCH
M A A N D B L A D
DE AANDACHT
SOK MEDEDELING 38
O P Z O E K N A A R DE S C H A T METJAN DIELIS
lenplannen, akkeronkruiden en de atias van
Jan Dielis was rond 1950 assistent van ir. D.C.
zoogdieren in Limburg en de atias van amfibie-
SOK-medelingen is een uitgave van de Studie-
van Schaik in de Sint-Pietersberg tijdens de be-
ë n en reptielen in Limburg. Verder is er tijdens
groep O n d e r a a r d s e Kall<steengroeven en
kende inventarisatiewerken aldaar. Tijdens dat
de dag een dialezing gepland over de a m f i b i e ë n
lieeftals doel o m de waardevolle onderzoeks-
onderzoek ontwikkelde zich bij Dielis een fan-
en reptielen van Limburg, een film van de be-
gegevens aan de groeves niet verloren te la-
tastische theorie over de twaalf gouden apos-
kende Limburgse cineast Peter Keijsers over de
ten gaan en o m onderzoek in groeven te sti-
telbeelden die behoorden tot het Kapittel van
Adder in de Meinweg, een film van D r é W a s -
muleren. Hieronder een korte samenvatting
Sint-Servaas en die in 1579 verborgen zouden
sen over de Ijsvogel en een dialezing over het
van de inhioud van het laatst verschenen num-
zijn op een onbekende plek. Hij raakte ervan
onderzoek van de Eikelmuis in Limburg.
mer (SOK-mededelingen nummer 38).
overtuigd dat de zo vaak gezochte beelden er-
In de pauzes zijn weer een groot aantal organi-
gens in de Sint-Pietersberg verstopt zouden
saties met een stand aanwezig op een groene
D E C O O L E N IN VAL-MEER
zijn. Na veel denk- en rekenwerk kwam Dielis
markt
Een geschiedkundig en cultuurhistorisch por-
tot de conclusie dat hetgebied waar het N o o r -
tret schetsen van de groeve de Coolen is niet
delijk gangenstelsel en de Zonneberg elkaar
eenvoudig. D e archieven geven nauwelijks iets
raken de plaats moest zijn waar de beelden ver-
prijs en de groeve is niet bepaald bezaaid met
stopt waren. In het diepstegeheim werd in 1964
oude opschriften. Toch heeft de auteur (Jans-
een ploeg opgravers gevormd, die samen met
sen) een samenraapsel van bij elkaar gesprok-
Dielis, overigens tevergeefs, op zoek gingen
kelde gegevens tot een boeiend overzicht we-
naar de kostbare beelden. Ed de G r o o d doet
ten te bundelen. Deze zogenaamde boeren-
verslag van deze nu "vermakelijke" gebeurte-
groeve kent een oude oorsprong. Romeinen
nis.
hebben in de directe omgeving wijngaarden g e ë x p l o i t e e r d en de resten van villa's en graftombes zijn niet ver van de groeve gevonden. Maar de eerste verwijzing naar de groeve de Coolen is mogelijk een akte uit 1286, met de vermelding "Steynberch in Valle". In de 16e en 17e eeuw wordt ook verwezen naar de steenwinning in Val-Meer, waar gesproken w o r d t over "mergelkuyien" en "fallerkuijlen". Janssen vervolgt zijn verhaal met een schets van de mergelontginning in vergelijking met de grotere groeven in de nabij gelegen dorpen, de champignonteelt, de bescherming en de fauna. Met name de vleermuizen hebben baat gevonden bij de bescherming. Sinds de afsluiting van de Coolen is het aantal overwinterende vleermuizen gestegen van enkele exemplaren
O o k de boekenmarkt ontbreekt niet tijdens deze dag. Leden die hiervoor hun boeken, tijdschriften of rapporten afwillen staan kunnen contact opnemen met het bureau van het Genootschap
(tel. 0475-386470,
e-mail:
b u r e a u @ n h g l . o r g ) . H e t o n d e r w e r p van de boeken moet betrekking hebben op natuur en milieu. D e boeken worden tijdens de Genootschapsdag te koop aangeboden. D e opbrengst komt ten goede aan het Natuurhistorisch G e -
EEN R A A D S E L A C H T I G GEVAL
nootschap in Limburg.
Deel IV van de "Kapellen in de onderaardse
De Genootschapsdag vindt plaats op zaterdag 28
kalksteengroeven van Zuid-Limburg", gaat over
februari 2004 in het Bisschoppelijk College
de kapel ter herinnering aan de geloofsvervol-
Broekhin, Bob Boumanstraat 30/32 te Roer-
ging in de Franse Tijd in het Zonnebergstelsel
mond. Het programma begint om 10.00 uur en
bij Maastricht D e kapel is bij menig bergloper
eindigtom 16.00 uur. Het volledige programma
niet bekend, omdat hij nietdirectin het oog valt
met een overzicht van de deelnemende organi-
Hij is namelijk gelegen om de hoek van een ho-
saties en andere informatie is binnenkort be-
ger gelegen gedeelte in een doodlopende zij-
schikbaar op onze internetsite: vww.nhgl.nl.
gang. D e geschiedenis van de kapel is min of
In het Natuurhistorisch Maandblad van januari
meer een raadsel. Alhoewel een opschrift her-
2004 zal een volledig overzicht verschijnen en
innert aan de geloofsvervolging in 1794, doet de
wordt informatie verstrekt over de opgave van
stijl en de ligging anders vermoeden. D e auteur
de Genootschapsdag 2004.
probeert alle stukjes in elkaar te passen, maar moet tot de conclusie komen dat het "een raadselachtig geval" blijft
tot een zeventigtal in de laatste jaren.
DERTIENDE CONTACTDAG LIKONA Inlichtingen over de SOK-Mededelingen:
KARST EN H I E R A A N G E R E L A T E E R D E G E O -
T o n Breuls
O p zaterdag 17 januari 2004 organiseert de
LOGIE
Bovenstraat 28
Limburgse Koepel voor Natuurstudie ( L I K O -
Enkele merkwaardige zwarte laagjes in de
B-3770 Kanne Riemst (België)
N A ) weer haar jaarlijkse contactdag in het Lim-
mergel van de Lacroixberg in Zussen waren
e-mail: sok(@nhgl.org
burgs Universitair centrum in Diepenbeek. LI-
het doel van een bezoek met Dortangs. Het
K O N A is het samenwerkingsverband van een
bleek niet de zo vurig verlangde Krijt/Tertiair-
aantal werkgroepen, verenigingen en instellin-
grens te zijn, maar een inspoeling van water,
gen die actief zijn op hetgebied van studie en
waarbij het op de kalklagen aanwezige geoxi-
GENOOTSCHAPSDAG 2004
inventarisatie van planten, dieren, gesteenten
deerde ijzer en andere mineralen zijn achter-
A D D E R , EIKELMUIS E N IJSVOGEL
en fossielen. D e dag begint om 8.45 uur in het
gebleven. D e aanwezige karstvorming in de
L U C , Universitaire Campus.gebouw D in Die-
groeve trok echter de bijzondere aandacht
O p zaterdag 28 februari 2004 organiseert het
penbeek. Enkele onderwerpen die tijdens de
van de bezoeker. Ofschoon karst algemeen
Natuurhistorisch Genootschap in Limburg de
L I K O N A dag aan de orde komen zijn: 10 jaar
bekend is, bespreekt de auteur het ontstaan
jaarlijkse Genootschapsdag. Het ochtendpro-
beheer op floraenfeunain "Het W i k " (Bokrijk),
ervan en de hieraan gerelateerde fenomenen
gramma bestaat uit een serie korte voordrach-
de belgische paddestoelenatias en de zoogdie-
die in de Lacroixberg zichtbaar zijn.
ten met onderwerpen over de groeves, poe-
renatias van België. Tijdens de middagpauze zijn
D E C E M B E R 2003 J A A R G A N G 9 2
347
eronder meer boeken- en informadestands en
deze dag is om het brede publiek kennis te la-
achtergrondgegevens verschijnen. Daarnaast is
een posterboek. Voor het volledige programma
ten maken met het werk van de organisaties die
ook het complete vraamemingenoverzicht weer
van de contactdag kan men terecht op de L I K O -
gevestigd zijn in hetGroenHuis: het Consulent-
present De Limburgse Vogels editie 2003 zal een
NA-website: http//vwwv.limburg.be/likona.
schap Natuur- en Milieueducatie Limburg
dubbeldik nummer worden met meer dan 70
NATUURHISTORISCH
M A A N D B L A D
Iedere geïnteresseerde is welkom en de deel-
(IVN), Stichting Milieufederatie Limburg (SML),
pagina's leesplezier. En uiteraard krijgt Limburg-
name is grads. Inschrijven is wel noodzakelijk.
Stichting Instandhouding Kleine Landschapsele-
se Vogels een vervolg in 2004.
D e bezoeker die een v/arme maaldjd wil gebrui-
menten (IKL), O n s Waardevol Cultuurland-
D e prijs bedraagt € 7,50 voor leden van het Na-
ken,
schap (Ons W C L ) en het Natuurhistorisch
tuurhistorisch Genootschap e n € 10 voor niet-
moet hiervoor vooraf € 7,50 overmaken
op rekeningnr. 000-0400447-31 van het Pro-
Genootschap in Limburg ( N H G L ) .
leden. Bedrijven, instellingen en verenigingen
vinciaal Natuurcentrum, Het G r o e n e Huis,
Tijdens de dag zullen een groot aantal activitei-
betalen minimaal € 15. Oud-abonnees hebben
Domein Bokrijk, 3600 Genk, met vermelding
ten plaatsvinden. In een van de komende
een brief met acceptgiro ontvangen en daarmee
" L I K O N A contactdag 2004". V o o r verdere
maandbladen zal hieraan meer aandacht w o r -
de mogelijkheid gekregen zich opnieuw als lid
inlichtingen en inschrijvingen kan men tijdens de
den besteed.
van Limburgse Vogels aan te melden. O o k kan
kantooruren terecht bij:
het nummer nu al besteld worden, door het bo-
LIKONA-secretariaat
venstaande bedrag over te maken op giro
tel. 0032 ( 0 ) 1 1 2 6 5 4 6 2
1134234, ten name van Natuurhistorisch G e -
fax. 0032 (0)1126 54 55
TIJDSCHRIFT LIMBURGSE VOGELS
e-mail: [email protected].
nootschap in Limburg, onder vermelding van "Limburgse Vogels 2003". In België kan het geld
T o t spijt van vele lezers en de redactie moest
GROENHUIS DAG 2004
overgemaakt w o r d e n op gironummer 000-
Limburgse Vogels in 2001 noodgedwongen
1507143-54 onder vermelding van
stoppen. N u , twee jaar later, is met de komst
Vogels 2003". Na betaling wordt de Limburgse
"Limburgse
van een aantal nieuwe enthousiaste redactiele-
Vogels opgestuurd. In een van de volgende edi-
den een herstart gemaakt In januari 2004 zal
ties van het Natuurhistorisch Maandblad zal uit-
een nieuwe editie van Limburgse Vogels ver-
gebreider aandacht worden besteed aan de nieu-
GroenHuis-dag worden georganiseerd door
schijnen.
we Limburgse Vogels.
de organisaties die gevestigd zijn in het G r o e n -
Naast enkele hoogtepunten van de waamemin-
Huis te Roermond. Hetachterliggende doel van
gen uit 2003 zullen als vanouds ookartikelen met
O p zondag 21
maart 2004 zal in
Ween
BINNENWERK
een
Redactie Umbui^se Voge/s
BUITENWERK
O p de website v/ww.nhgl.nl is de meest ac-
W i l l e m s (tel. 0 4 3 - 3 2 5 7 1 2 6 ) vertrekt met
VRIJDAG 12 D E C E M B E R start K r i n g R o e r -
tuele agenda te raadplegen.
belangstellenden o m 10.00 uur vanaf NS-sta-
m o n d met een lezingencyclus "wandelen in
tion Maastricht (oostelijke ingang, aan de
d e Eifel". Olaf op den Kamp zal deze avond
D I N S D A G 2 D E C E M B E R houdt d e M o s s e n -
Meerssenerweg) of o m I 1.00 uur in Relais
natuurhistorische bijzonderheden aanhalen
s t u d i e g r o e p haarwekelijkse practicum mid-
Koningsberg aan de voet van de "Himmelslei-
die in het Perlenbachtal nabij Monschau
dag in h e t I V N - g e b o u w te Ransdaal. Belang-
ter".
(Duitsland) te vinden zijn. Math de Ponti zal daarnaast nog een tocht verslaan die hij d o o r
stellenden dienen van tevoren contact op t e
hetTiefenbachtal heeft gemaakt D e bijeen-
nemen met Paul Spreuwenberg (tel. 0 4 5 -
M A A N D A G 8 D E C E M B E R verzorgt Hans van
5310661).
der Laar v o o r K r i n g H e e r l e n een lezing
komst heeft plaats in het GroenHuis, G o d s -
over de geologische geschiedenis van Lim-
w e e r d e r s t r a a t 2 te R o e r m o n d . Aanvang: 19.30 uur.
W O E N S D A G 3 DECEMBER houdtde V l i n d e r -
burg. O o k algemene begrippen uit de geolo-
s t u d i e g r o e p haar bijeenkomst in het N a -
gie k o m e n aanbod. D e bijeenkomst vindt
tuurhistorisch Museum te Maastricht. A a n -
plaats in de zaal van Stichting Botanische Tuin
vang 20.00 uur.
Kerkrade, S t Hubertuslaan 74 in Terwinse-
s t u d i e g r o e p haarwekelijkse practicummid-
len ( K e r k r a d e - W e s t ) . Aanvang 20.00 uur.
d a g in h e t IVN-gebouw te Ransdaal. Belang-
DONDERDAG 4
D E C E M B E R heeft
D I N S D A G 16 D E C E M B E R houdt de M o s s e n -
stellenden dienen van tevoren contact op t e
Kring
M a a s t r i c h t D r e W a s s e n uitgenodigd o m
D I N S D A G 9 D E C E M B E R houdt de M o s s e n -
nemen met Paul Spreuwenberg (tel. 0 4 5 -
e e n d o o r hemzelf gemaakte film over de Ijs-
s t u d i e g r o e p haar wekelijkse practicum mid-
5310661).
vogel te laten zien. D e bijeenkomst w o r d t
dag in het IVN-gebouw te Ransdaal. Belang-
gehouden in het Natuurhistorisch Museum
stellenden dienen van tevoren contact op te
Maastricht en begint o m 20.00 uur.
n e m e n met Paul Spreuwenberg (tel. 0 4 5 -
ring van het D a g e l i j k s
5310661).
G r o e n H u i s te R o e r m o n d .
s t u d i e g r o e p d o o r het grensgebied van Bel-
D O N D E R D A G I I D E C E M B E R is er een verga-
D O N D E R D A G 18 D E C E M B E R is er een bijeen-
gië
dering van het A l g e m e e n b e s t u u r in het
komstvan de Z o o g d i e r e n w e r k g r o e p . Vil-
G r o e n H u i s te R o e r m o n d .
mar Dijkstra zal een lezing verzorgen over de
D I N S D A G 16 D E C E M B E R is er een vergadebestuur
in h e t
Z O N D A G 7 D E C E M B E R wandelt de P l a n t e n -
en Duitsland. D e z e cultuurhistorische
wandeling begint in Relais Koningsberg. W i l
348
DECEMBER 2 0 0 3 J A A R G A N G 92
NATUUlîHISTORISCH
HERPETOLOGISCHE STUDIEGROEP Contactpersoon: Ykelien Damstra, Bosstraat 15, 6071 XR Swalmen, [email protected]
Bever en Bevermonitoring in Limburg. D e le-
NS-stadon Maastricht (oostelijke ingang, aan
zing vindt plaats in het G r o e n H u i s , G o d s -
de Meerssenerweg) en o m I 1.30 uurvanaf de
weerderstraat 2 in Roermond. Aanvang 20.00
kerk van Lammersdorf.
D I N S D A G 2 3 D E C E M B E R houdt de M o s s e n VRIJDAG 1 9 D E C E M B E R houdt Jan Kersten
s t u d i e g r o e p haarwekelijkse pracdcummid-
v o o r de P l a n t e n s t u d i e g r o e p in het kader
dag in het IVN-gebouw te Ransdaal. Belang-
van het winterprogramma een lezing over
stellenden dienen van tevoren contact o p te
mossen. D e bijeenkomst vindt plaats in het
nemen m e t Paul Spreuwenberg (tel. 0 4 5 -
Natuurhistorisch Museum Maastricht. Begin
5310661).
o m 20.00 uur, einde circa 22.30 uur. DINSDAG 3 0 DECEMBER houdtde M o s s e n Z O N D A G 2 1 DECEMBER organiseert de P l a n -
s t u d i e g r o e p haarwekelijkse practicummid-
t e n s t u d i e g r o e p een wandeling langs de Kali
dag in het IVN-gebouw te Ransdaal. Belang-
vanuit Lammersdorf (Duitsland). Pierre T h o -
stellenden dienen van tevoren contact o p te
mas (tel. 0 4 5 - 5 7 0 8 8 7 0 ) vertrekt
nemen m e t Paul Spreuwenberg (tel. 0 4 5 -
met en-
thoustiaste wandelaars o m 10.00 uur vanaf
M A A N D B L A D
PLANTENSTUDIEGROEP Secretaris: Olaf Op den Kamp, Maria Gorettistraat 72, 6462 XS Kerkrade, [email protected] SPINNENWERKGROEP LIMBURG Inlichtingen: J.H.G. Peeters, tel. 043-3505484(overdag). spinnen(3lnhgl.org STUDIEGROEP ONDERAARDSE KALKSTEENGROEVEN Secretaris: Rik Bastiaens, Krukstraat 2, 3770 Val-Meer, België. sok(a)nhgl.org VLINDERSTUDIEGROEP Secretaris: J. Queis, Spaanse singel 2, 6191 GK Beek, vlindersianhgl.org ZOOGDIERENWERKGROEP Secretaris: Ludy Verheggen. Lijsterbeslaan 22, 6241 A N Bunde, zoogdiereniSnhgl.org
5310661).
NATUUUHISTORISCH
M
A
A
N
D
B
L
A
D
PADDESTOELENSTUDIEGROEP Inlichtingen: P.H. Kelderman, Herkenbroekerweg 23, 6301 EG Valkenburg. paddestoelen(S)nhgl.org
REDACTIE G. Verschoor & H. Heijligers (hoofdredactie), D.Th. de Graaf.J.T. Hermans, M. Lejeune, A.J.W. Lenders & J.H. Willems (redactie), R. Steverink (redactie-assistent). Godsweerderstraat 2. 6041 GH Roermond, ïinhgl.ori
VISSENWERKGROEP Inlichtingen: R. Akkermans. Wilhelminalaan 47, 6042 EL Roermond, visseniSnhgl.org
Met dank aan T o n Breuls voor zijn rol als gastredacteur en zijn inzet bij het totstandkomen van dit jubileumnummer.
SPRINKHANENSTUDIEGROEP Contactpersoon: W . Jansen, Wilhelminalaan 85, 6042 EM Roermond, [email protected];
RICHTLIJNEN VOOR KOPIJ-INZENDING Diegenen die kopij willen Inzenden, dienen zich te houden aan de richtlijnen opgesteld door de redactie. Richdijnen kunnen worden aangevraagd bij bovenstaand redactieadres of zijn te bekijken op de internetpagina van het Genootschap. Bosisontwerp typografie: Graatsma in vorm, Maastricht. Grafische verzorging: Van de Manakker, Grafische communicatie, Maastricht, vdmanakkerfS)bvdm.nl. Druk: SHD Grafimedia, Swalmen. ISSN 0028-1107 COPYRIGHT Auteursrecht voorbehouden. Overname slechts toegestaan na voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.
N A T U U R H I S T O R I S C H GENOOTSCHAP IN LIMBURG DAGELIJKS BESTUUR F. Coolen (voorzitter). H. Schmitz (secretaris), H. van der Weijden (penningmeester), R. Akkermans (ondervoorzitter), J. Teeuwen (bestuurslid). Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond,
BUREAU Henk Heijligers (bureaumanager) & Roel Steverink (bureaumedewerker). Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond, tel. 0475-386470, bureaufijnhgLorg. LEDENADMINISTRATIE N.A. van de Wal. Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond, tel. 0475-386470 ledenadministratieiainhel.org. giro: 1036366, voor België: 000-1507143-54. LIDMAATSCHAP € 25 p/j.. jeugdleden t/m 23 j. & 65+-leden € 12,50: bedrijven, verenigingen, instellingen e.d. € 75. BESTELLINGEN van publicaties, (oude) maandbladen en andere uitgaven: uitsluitend schriftelijk bij het Publicatiebureau Natuurhistorisch Genootschap, Groenstraat 106,6074 EL Melick. LOSSE NUMMERS Dit themanummer kost € 5 voor leden en € 7,50 voor niet-leden (excl. porto). INTERNET http://www.nhgl.org STICHTING NATUURPUBLICATIES LIMBURG Uitgever van publicades, boeken en rapporten van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg. J.T. Hermans. Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond, tel. 0475-386470, snKSnhgl.org. S T I C H T I N G D E LIERELEI Projectbureau voor onderzoek op het gebied van natuur en landschap in de provincie Limburg. B. op den Camp. Godsweerderstraat 2.6041 GH Roermond, tel. 0475-386470, liereleKSnhgl.org. STICHTING N A T U U R B A N K LIMBURG Stichting voor het beheer van de waarnemingsgegevens van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg. F. Coolen. Godsweerderstraat 2,6041 G H Roermond, tel. 0475-386470. S T I C H T I N G IR. D.C. V A N S C H A Ï K Stichting voor het beheer van onderaardse kalksteengroeven In Limburg. Secretariaat, Postbus 2235, 6201 H A Maastricht, tel. 043-3216506, fax 043-3672585, vanschaikstichting(5)nhgl.org. Provincie
Het uitgeven van het Natuurhistorisch Maandblad
v/ordt mede mogelijk
door een financiële bijdrage van de provincie Umburg.
Limburg
gemaakt
VOGELSTUDIEGROEP Contactpersoon; R. van der Laak, Bethlehemstraat 34, 6418 GK Heerlen, [email protected]; WERKGROEP B E H O U D SCHINVELDSE BOSSEN EN BRUNSSUMMERHEIDE Secretaris: P. Spreuwenberg, Aan de Slagboom 2, 6372 K W Schaesberg, [email protected] MOSSENSTUDIEGROEP Contactpersoon; P. Spreuwenberg, Aan de Slagboom 2, 6372 K W Landgraaf, [email protected]; WERKGROEP MEINWEG Inlichtingen: W.Jansen, Wilhelminalaan 85, 6042 EM Roermond, [email protected] S T U D I E G R O E P B L O E M E N E N BIJEN Contactpersoon: L. Hensels, Tramstraat 9, 6088 EA Roggel, [email protected] LIBELLENSTUDIEGROEP Contactpersoon; J.T. Hermans, Hertestraat 21, 6067 ER Linne, libellenOlnhgl.org MOLLUSKEN STUDIEGROEP LIMBURG Contactpersoon; S. Keulen, Mesweg I O, 6336 VT [email protected]
KRING M A A S T R I C H T Voorzitter (a.i.): D.Th. de Graaf, Klokbekerstraat 20, 6216 TR Maastricht, [email protected] KRING HEERLEN Voorzitter: P. Thomas, L.T.M.-weg 26, 6412 BP Heerien, [email protected] KRING VENLO Voorzitter; J. Eenshuistra, L. van Beierenstraat I, 5913 VM Venlo, [email protected] KRING ROERMOND Voorzitter; M. de Ponti, Parklaan I O, 6045 BT Roermond, [email protected] KRING VENRAY Secretaris; H. Heijligers, Lottumseweg 27, 5872 AA Broekhuizen, venra/@nhgl.org
^
j
I
GEN NUMMER I T/ I n \ / o r K ' ^ n / ^ mathtat O ' i - i ' ^ r i f T i i i K i l Q i i n r « \/^r» Aa^ In verband met het 25-jarlg jubileum van de Studiegroep O n d e r a a r d -
se Kalksteengroeven zijn de S O K mededelingen nummer I (oktober 1982) tot en met nummer 37 (juni 2002) op cd- r o m gezet. D e mededelingen zijn als pdf-file opgeslagen op de cd. U kunt deze inzien met het gratis programma Acrobat Reader. D e kosten van deze c d - r o m zijn v o o r leden € 5,00 en v o o r niet-leden €
10,00.
U kunt de c d - r o m bestellen d o o r € 7,00 (leden) of €
12,00 (niet-
leden) over te maken op giro 429851 ten name van het Publicatiebureau Natuurhistorisch Genootschap, Groenstraat 106, 6074 EL Melick onder vermelding van: " c d - r o m S O K mededelingen". D e vermelde prijs is inclusief verzendkosten.
N a telefonische bestelling (tel. 0475-386470) kan de cd-rom w o r d e n opgehaald op het kantoor van het Natuurhistorisch Genootschap in het G r o e n H u i s , G o d s w e e r d e r s t r a a t 2 in R o e r m o n d , of o p het Natuurhistorisch M u s e u m , Bosquetplein 6/7 in Maastricht. U bespaart dan de portokosten.
Ny " JU.HISTORISCH
INHOUDSOPGAVE
317
A
A
N
D
B
L
A
ENCI E N BESCHERMING VAN GROEVES: E E N PARADOX?
M.
318
M
Poesen
DE ZILVEREN SOK MEMORIE VAN GROEI EN B L O E I VAN DE STUDIEGROEP ONDERAARDSE KALKSTEENGROEVEN
Ed de
323
DE BOKKENRIJDERS: E E N O N D E R G R O N D S VERLEDEN?
Peter
326
Jennekens
HET B E L A N G VAN KLEI O P KRIJT IN DE G E U L H E M M E R B E R G
John
33!
Grood
W.M. Jagt
W.
Dortangs
KUIL LANKAMP T o n Breuls,
334
& Rudi
Berno
Huls
& Johan
Janssen
DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN DE GANGENSTELSELS TE K L E I N - T E R N A A I E N (BELGIË)
Jacquo
341
Silvertant
DÉJÀ VU TOEN EN N U , DE M E R G E L G R O E V E A L i BLOK AAN HET B E E N
John
Knubben
346
O N D E R DE AANDACHT
347
BINNENWERK
348
C O L O F O N , ADRESSEN S T U D I E G R O E P E N E N KRINGEN
BUITENWERK
B I J DE VOORPLAAT Indruk van het onderaardse; het studiegebied van de jubilerende Studiegroep Onderaardse kalksteengroeven. D e groeve Fallenberg (Jezuïtenberg) augustus, 1994 (foto: H. Ramakers).
D
