u a l B t De
r e t i u we R
8 m / t e 5 p m e o e r g r o Me o tv s k e t l e t r e v n e s e Le
t h c a r k r e e l e d r o o rijving V
ch s e b s le m u e s Mu
Dit lesprogramma met zowel een beeldende als muzikale componenten is vakoverstijgend van opzet. De eerste les die de leerlingen volgen in het kader van dit programma heet Nieuwe oren, nieuwe ogen. In het museum maken zij kennis met de expressieve schilderijen van de kunstenaars uit de kunstenaarsgroep Der Blaue Reiter en met de lyrisch abstracte kunst van de beroemde kunstenaar Wassily Kandinsky. Door te luisteren naar korte muziekfragmenten uit de tijd van deze kunstenaars, door te kijken naar schilderijen en zelf beeldend te werken met kleur(effecten) gaat er een wereld voor hen open. Klanken, kleuren en gevoelens hebben meer met elkaar te maken dan je op het eerste gezicht denkt. Als je muziek op je laat inwerken, voel je daar van alles bij: je droevige, verliefde, of gelukkige bui wordt erdoor versterkt. En dat is precies zo bij het tot je door laten dringen van kleuren in schilderijen. Zo krijgen de leerlingen in het museum ‘nieuwe oren en nieuwe ogen’! Net als het publiek uit de tijd van toen ultramoderne kunstenaars als Wassily Kandinsky. Na ongeveer een week komt de klas terug voor de vervolgles Nieuwe klanken, nieuwe kleuren. Nu staat alles in het teken van het luisteren naar en het op eigen wijze verbeelden van een deel van een modern klassiek muziekstuk van de componist Arnold Schönberg. Na het beluisteren ervan en het praten erover krijgen de leerlingen het muziekfragment opnieuw te horen. Dit maal staat er een schildersdoek voor hun neus en houden ze een palet met verf en een penseel in de hand. Terwijl ze luisteren en de muziek beleven maken de leerlingen op een intuïtieve manier een schilderij, waarin de hoofdrol is weggelegd voor kleur. Aan het einde van de les zien we dat alle schilderijen verschillend zijn, doordat iedereen iets anders voor zich zag tijdens het luisteren naar de muziek. NB. ‘Mee met De Blauwe Ruiter’ bestaat uit 2 museumlessen die bij elkaar horen! U komt dus twee keer met uw klas naar het museum.
2
Lesdoelen
Kerndoelen
Praktische tips
• De kinderen bekijken
• 1 NEDERLANDS
> Mondeling taalonderwijs
• Deze lees- en verteltekst
is bedoeld om naar eigen
is ook te downloaden vanaf
Kandinsky en kunstenaars
De leerlingen leren informatie
inzicht ter voorbereiding van
onze site:
van kunstenaarsgroep
te verwerven uit gesproken
de museumles te gebruiken.
www.gemeentemuseum.nl.
Der Blaue Reiter en ver
taal. Ze leren tevens die
De inhoud ervan is een
Ook handig in het geval u in
woorden wat zij hierin zien
informatie, mondeling of
aanvulling op de inhoud van
de klas beschikt over een
en wat zij hierbij denken of
schriftelijk, gestructureerd
de museumles en valt
digitaal schoolbord/smart
voelen.
weer te geven.
hiermee bewust slechts
board.
schilderijen van Wassily
• De leerlingen kunnen iets • 12 NEDERLANDS
gedeeltelijk samen. U kunt
vertellen over Wassily
> Taalbeschouwing,
deze tekst bijvoorbeeld
Kandinsky en de kunstenaars
waaronder strategieën
voorlezen, bespreken of als
groep De Blauwe Ruiter.
De leerlingen verwerven een
inspiratie gebruiken voor een
• De leerlingen kennen het
adequate woordenschat en
andersoortige les. Uiteraard
begrip ‘abstracte kunst’.
strategieën voor het begrijpen
zult u dit materiaal voor groep
• De leerlingen leren om
van voor hen onbekende
5 anders kunnen gebruiken
muziek/ klank om te zetten in
woorden. Onder ‘woorden
dan voor groep 8. Ook treft u
kleur en vorm (en omgekeerd).
schat’ vallen ook begrippen
tot besluit suggesties aan
• De leerlingen maken naar
die het leerlingen mogelijk
voor een of meerdere
aanleiding van muziek van
maken over taal te denken en
les(sen) na het museum
Arnold Schönberg een
te spreken.
bezoek.
schilderij.
• 54 KUNSTZINNIGE
• Het is voor de kinderen
De leerlingen leren beelden,
worden aangesproken in het
taal, muziek, spel en beweging
museum. Een naambordje op
te gebruiken, om er gevoelens
hun kleding werkt goed.
en ervaringen mee uit te
• Het is prettig als u de
ORÏENTATIE
drukken en om er mee te
fijn om bij hun naam te
kinderen alvast zou willen
communiceren.
uitleggen dat kunstvoorwerpen
• 55 KUNSTZINNIGE
in een museum niet aange
ORÏENTATIE
raakt mogen worden.
De leerlingen leren op eigen
• Het is mogelijk dat er
werk en dat van anderen te
tijdens de les andere voor
reflecteren.
werpen worden bekeken en
• 56 KUNSTZINNIGE
besproken dan afgebeeld
ORÏENTATIE
staan in deze lees- en
De leerlingen verwerven
verteltekst.
enige kennis over en krijgen
• Het is toegestaan tijdens
waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.
• Deze lees- en verteltekst
de museumles foto’s van uw leerlingen te maken – zónder flits/statief.
3
n e g n i l r e e l e d r o o V In het Gemeentemuseum Den Haag is t/m 24 mei 2010 een heel bijzondere tentoonstelling te zien. Op de expositie zie je schilderijen van de beroemde Russische kunstenaar Wassily Kandinsky (1866-1944) en zijn kunstenaarsvrienden. Samen vormen ze aan het begin van de vorige eeuw een kunstenaarsgroep die De Blauwe Ruiter heet. In deze lees- en verteltekst kun je er meer over lezen.
Hier zie je Wassily Kandinsky als kind. Zie je wat hij aan heeft? Een matrozenpakje – dat is in die tijd in de mode voor jongetjes uit keurige families
Wassily Kandinsky als kind Het is het jaar 1866. Stel je voor, dat is zo’n 144 jaar geleden! 4 December om precies te zijn. Het was vast heel koud die dag in Moskou. In Rusland heb je bar strenge winters, moet je weten. Lydia met-een-moeilijke-Russische-achternaam krijgt op die dag een baby. Ze noemt hem ‘Wassily’, naar zijn vader. Papa Kandinsky is theehandelaar. Als Wassily 5 jaar is, verhuist het gezin naar de stad Odessa waar het minder koud
Om te weten Kies het goede antwoord. De 19e eeuw loopt van: 1800 - 1900 1900 - 2000 2000 - 2100
is ’s winters. Maar daar gaan zijn ouders scheiden. Wassily blijft bij zijn vader wonen. Zijn tante voedt hem verder op. Zij leest hem vaak Russische spookjes voor. Daar houdt Wassily van. Hij krijgt teken- en muziekles en gaat natuurlijk ook naar school. Het is een jongen die meer dan de meeste andere kinderen let op alles wat hij om zich heen ziet én hoort.
De 20e eeuw loopt van: 1800 - 1900 1900 - 2000 2000 - 2100
5
Monet, de hooimijt in de zon, 1891 Dit is een van de schilderijen van Claude Monet waar Kandinsky zo van onder de indruk is. Monet bekijkt en schildert wel een hele herfst en winter lang hooimijten in het veld, totdat ze bij de eerste sneeuw van de velden worden gehaald. In 1891 worden ze tentoongesteld. Iedereen vindt de serie schilderijen heel bijzonder, want het is tot dan toe nooit voorgekomen dat een kunstenaar hetzelfde onderwerp steeds maar weer schildert bij alle soorten licht.
Wassily Kandinsky, Het jonge paar, 1904
Wassily Kandinsky ontdekt wat hij worden wil Als Wassily klaar is met school, gaat hij naar de universiteit. Hij studeert er rechten en economie. Dat lukt hem prima want hij kan goed leren. Maar zijn hart gaat er niet sneller van kloppen. Van zijn nichtje Anya wel. Als hij 26 jaar oud is trouwt hij met haar. Aan de universiteit krijgt hij een serieuze baan. Maar dan … in de zomer van 1896 gebeurt het. Als bij blikseminslag! Hij ziet schilderijen van de Franse kunstenaar Claude Monet. Het zijn schilderijen van hooibergen in het veld. Die vindt hij zo prachtig – de kleuren en sprookjesachtige sfeer dat hij het ineens zeker weet. Hij wil kunstenaar worden. Hij zegt zijn baan op. En van de ene op de andere dag verhuist hij naar een andere stad, zelfs naar een ander land. München Kandinsky op een bank, 1905
wordt het, in Duitsland, waar in die tijd veel moderne kunstenaars wonen en werken. Anya gaat met hem mee.
6
Om te weten Wat is een kunst academie? Wat kun je er leren?
Wassily Kandinsky, Park, 1906
Om over te filosoferen
Jawlensky is ook Russisch en een vriend van Kandinsky.
Wat is het verschil tussen je laten inspireren door iets of iemand en imiteren (nadoen)? Kun je voorbeelden bedenken?
Ook hem gaat het om de sterke uitstraling van het kunstwerk – het gevoel dat je erbij krijgt – en niet om of het ‘net echt’ lijkt.
Wassily Kandinsky is een kunstenaar Eenmaal in München neemt Kandinsky schilderlessen in de kunstenaarswijk van de stad. Hij leert veel andere schilders kennen. Er zijn er meer die Russisch of een half Russisch zijn, bijvoorbeeld Alexej Jawlensky en Marianne Werefkin met wie hij vriendschap sluit. Alles uit Rusland is populair in die tijd – Russische muziek, dans, folklore en sprookjes. Veel kunstenaars laten zich erdoor inspireren. Kandinsky richt een speciale kunstenaarsvereniging op. Die moet ervoor zorgen dat ook de minder bekende kunstenaars hun schilderijen kunnen Zo schildert een vriendin van Kandinsky,
exposeren. De vereniging is meteen een schilderschool en
ze heet Marianne von Werefkin.
heet de Phalanxschool. Kandinsky geeft er zelf ook les.
Het schilderij heet Herfst (School), 1907
7
Kunstenares Gabriele Münter
Hier zie je Gabriele buiten achter
trekt zich niets aan van wat
haar schildersezel in 1902
vrouwen allemaal niet mogen in haar tijd. Ze rijdt op een fiets, rookt sigaretten, maakt kunst en zoent met Kandinsky met wie ze
Een paar jaar later is Gabriele Münter weer in Murnau. In1909 schildert ze daar haar kunstenaarsvrienden, Alexej von Jawlensky en Marianne von Werefkin liggend in het gras.
8
Kandinsky reist veel door Europa. Hij wil overal kunstenaars leren kennen en weten wat zij maken. Ook komt hij in Nederland waar hij in 1904 dit schilderij maakt van het strand. De rieten strandstoelen van toen lijken net huisjes.
Wassily Kandinsky wordt verliefd In de zomer van 1902 organiseert de schilderschool van Kandinsky een excursie naar een dorpje in de heuvels. Zie je het voor je - alle studenten heerlijk buiten, de hele dag tekenend en schilderend. Je zou willen dat je erbij was. Kandinsky komt af en toe bij iedereen langs om aanwijzingen te geven. Daar wordt hij verliefd op Gabriele Münter, een van zijn studenten. Zij ook op hem. Als Kandinsky’s vrouw Anya ervan hoort is zij verdrietig en boos. Ze zegt dat ze die twee nooit en te nimmer ergens samen wil zien. Wassily en Gabriele besluiten om veel te reizen door Europa. Jarenlang gaat dat zo. Het is de enige manier om samen te zijn.
9
Wassily Kandinsky houdt van sprookjes Kandinsky maakt in die tijd ‘gekleurde tekeningen’. Zo noemt hij ze zelf. Hij houdt van dromerige onderwerpen. Op zijn schilderijen zie je vaak verliefde mensen, ridders en spelende kinderen. Het is alsof Kandinsky de Russische sprookjes uit zijn kindertijd tot leven wekt. Hij houdt veel van kleuren en kiest onderwerpen waar hij die goed in kwijt kan. Een heleboel dotjes en streepjes fel gekleurde verf zet hij bij elkaar. Tegen een donkere achtergrond geeft dat een spannende sfeer. Vaak gebruikt hij een paletmesje om de verf op te brengen
Wassily Kandinsky, Rijdend paar, 1907
in plaats van een penseel. Hij gaat een jaar in Parijs wonen waar veel moderne kunstenaars met kleur bezig zijn. Ieder op zijn eigen manier.
Zo zien paletmessen er uit.
Wassily Kandinsky, Het bonte leven, 1907
10
Om over te filosoferen
Wassily Kandinsky, Studie voor landschap met toren, 1908
Is een kunstenaar de baas over zijn/haar eigen kunstwerk? Of moet een kunstenaar maken wat de mensen mooi vinden?
Wassily Kandinsky laat de kleuren zingen Samen met zijn lieveling Gabriele reist hij in 1908 naar Murnau, dat ligt helemaal in het zuiden van Duitsland. Buiten tussen de heuveltoppen is het fijn om te werken. Het licht is er helder. Kandinsky kiest voor steeds fellere kleuren, zijn schilderijen sprankelen. Hij gebruikt geen paletmes meer, alleen penselen. Ook praten Wassily, Gabriele en de andere kunstenaarsvrienden vaak met elkaar over kunst. Over hoe je in schilde
Wassily Kandinsky, Murnau, 1908
rijen kunt laten zien wat mensen voelen. Ze noemen dat ‘de innerlijke klank van de dingen’. De wereld zou er beter van worden als dat belangrijker werd gevonden dan hoeveel geld je hebt en wat je allemaal koopt, tenminste daarvan zijn de
Kandinsky werkt dan niet meer
kunstenaarsvrienden overtuigd. Zelf zegt Kandinsky over die
met paletmesjes, alleen nog
periode: ‘Ik smeerde […] kleurige strepen en vlekken op het
met penselen.
linnen en liet ze zo hard zingen als ik maar kon.’
11
Wassily Kandinsky, Romantisch landschap, 1911
Wassily Kandinsky, Compositie V, 1911
12
Om te bedenken Wassily Kandinsky, Impressie III (Concert), 1911
Wat is originaliteit – origineel zijn? Vind je dat jij dat zelf ook bent?
Wassily Kandinsky doet een belangrijke ontdekking Op een dag stapt Kandinsky zijn atelier in met de schilderskist nog in zijn handen. Daar ziet hij een raadselachtig maar fantastisch schilderij staan. Alleen kleuren en vormen staan erop. Zijn adem stokt in zijn keel. Het is zijn eigen schilderij. Maar doordat het op de zijkant tegen de muur staat, herkent hij niet wat het voorstelt. Hij voelt alleen de kracht van de Wassily Kandinsky, Zwarte vlek, 1912
kleuren en de vormen. Zo moet het voortaan. Hij weet het zeker. Een onderwerp op een schilderij leidt alleen maar af. Vanaf 1910 lijkt het alsof de dingen oplossen in zijn schilderijen. De landschappen en mensfiguurtjes spoelen weg in een draaikolk van gekleurde vormen. Soms herken je ze nog als ruiters, bliksems en zonnen - soms ook niet. Zo ontstaat abstracte kunst. Kunst waarin je weinig of niets kunt her kennen van wat je om je heen kunt zien. Kandinsky voelt heel sterk dat klanken en kleuren ‘bladeren zijn van dezelfde tak’. Beide kunnen diepe gevoelens oproepen. Hij wil proberen ze te verbinden in zijn schilderijen. Daaraan geeft hij nu een ander soort titels dan vroeger. Hij noemt ze bijvoorbeeld ‘Improvisatie’ of ‘Compositie’. Dat zijn woorden die ook in de muziek voor komen. Geen toeval, dat begrijp je.
Wassily Kandinsky, Improvisatie, 1913
13
Hier zie je de vrienden Franz Marc en Wassily Kandinsky samen met een houtsnede voor het boek (almanak) De Blauwe Ruiter.
Wassily Kandinsky, Lyrisch, 1911
14
Zo ziet de almanak (het boek over) De Blauwe Ruiter er uit.
Om over te filosoferen Je kunt elkaar op een goede manier beïnvloeden, zoals de kunstenaars van de groep De Blauw Ruiter deden. Kunnen mensen elkaar ook op een slechte manier beïnvloeden? Zo ja, noem hier voorbeelden bij.
Wassily Kandinsky en De Blauwe Ruiter Goede vrienden worden doe je meestal met mensen die over veel hetzelfde denken als jij. Die de dingen op eenzelfde manier aanvoelen. Daar voel je je goed bij en samen kom je verder doordat je elkaar aanmoedigt. Zo’n band heeft Kandinsky met de kunstenaar Franz Marc. Ze zien elkaar als hartsvrienden en geestverwanten. Samen richten ze in 1911 een nieuwe kunstenaarsvereniging op. Die noemen ze De Blauwe Ruiter, naar een ruiterschilderij van Kandinsky én naar de voorliefde van Franz Marc voor paarden. Omdat ze blauw allebei heel mooi vinden, voegen ze dat er nog aan toe. De Blauwe Ruiter. Bij deze vereniging mogen alle kunstenaars die iets uit het onzichtbare wereld van de gedachten en gevoelen willen laten zien in hun kunst. En dat zijn er in die tijd aardig wat.
Franz Marc, Blauw paard, 1911
15
Om te verzinnen Stel dat Wassily Kandinsky nog leefde en je kon hen interviewen. Wat zou je allemaal vragen?
Hier zie je Wassily Kandinsky bij een van zijn schilderijen.
Wassily Kandinsky en de muziek van Arnold Schönberg Wassily Kandinsky gaat op een dag met zijn vriendin Gabriele Münter, boezemvriend Franz Marc en ‘oude’ vrienden Alexej
Wassily Kandinsky, Studie voor compositie V II, 1913
von Jawlensky en Marianne von Werefkin samen naar een concert. Het is niet zomaar een concert. Ze luisteren naar een opvoering van een strijkkwartet, dat is een muziekstuk voor vier strijkinstrumenten. Het is gecomponeerd – bedacht – door Arnold Schönberg. Maar dit super moderne muziekstuk geeft een rel van jewelste. De mensen vinden het krankzinnig klinken en spreken er schande van. Ze kunnen er geen touw aan vastknopen. De muziek van Schönberg is namelijk atonaal. Wat atonaal betekent is moeilijk uit te leggen. Je zou het moeten horen om het voor eens en voor altijd te begrijpen. Het gaat om muziek die in niets lijkt op de melodieën zoals we die al eeuwen kennen. De tonen lijken helemaal los van elkaar te staan, waardoor de muziek onvoorspelbaar wordt. En
Wassily Kandinsky, Schilderij met witte vorm
anders klinkt dan wat je ooit hebt gehoord. Voor een oor dat niet geoefend is, klinkt atonale muziek als ‘ze doen maar wat’. Precies wat mensen met een ongeoefend oog zeggen van abstracte kunst. Maar de kunstenaars rondom Kandinsky zijn wél diep onder de indruk. In deze muziek herkennen ze wat zij proberen te doen in de schilderkunst. Zoals de tonen los van elkaar komen rond te zweven bij componist Schönberg, zo krijgen kleuren en vormen de vrijheid van de kunstenaars van De Blauwe Ruiter. Atonale muziek en abstracte kunst zijn ‘broer en zus’ van elkaar. Tonen en kleuren kunnen diepe gevoelens oproepen – dat is raadselachtig en wáár! Wassily Kandinsky, Improvisatie 26, 1912
16
t h c a kr r e e l e d r o Vo Kinderboeken over beeldende kunst • V. Antoine-Andersen, Kunst om de wereld te begrijpen, uitg. Biblion, 2004, ISBN 9054835699 • K. Couprie, A. Louchard, In het museum. Ik zie, ik zie wat jij niet ziet, uitg. Lannoo, 2006, ISBN 9789020966114 • K. de Jong, Wat een kunst, uitg. Gottmer, 2005, ISBN 9025732798 • J. van Leeuwen, Een halve hond heel kijken. Een boek over kijken, uitg. Querido, 2008, ISBN9789045106090 • T. van Lieshout, Het papieren museum, uitg. Leopold, 2004, ISBN 9025835619 • W. Pijbes, Het kleine schilderboek, uitg. waanders, 2002, ISBN 789040096082 • D. Remmerts de Vries, Gemeentemuseum Den Haag / uitgeverij Leopold, Amsterdam, ISBN 9789025856243.
Prijs (geb.) €13,95. Verkrijgbaar bij de museumwinkel van het Gemeentemuseum Den Haag
(zie ook onze webshop op www.gemeentemuseum.nl) en bij (kinderboek)boekhandels
Lessuggesties voor ná de museumles Kleuren laten zingen Zelf zegt Kandinsky: ‘Ik smeerde […] kleurige strepen en vlekken op het linnen en liet ze zo hard zingen als ik maar kon.’ Doe als Kandinsky: laat de kleuren zingen: juichend hard of fluisterzacht, precies zoals jij – en jij alleen – je voelt.
Kleurenoefeningen in verf Kleur speelt een belangrijke rol in het werk van Kandinsky en zijn vrienden. Je kunt er gevoelens mee tot uitdrukkin brengen (en ze oproepen bij mensen die ernaar kijken). Kopieer een raster van vijf blokjes bij vijf blokjes op stevig wit papier of
• een kleurenoefening met koele kleuren • een kleurenoefening met warme kleuren • een kleurenoefening met warm-koudcontrast • een kleurenoefening met licht-donkercontrast • een kleurenoefening met complementair contrast • een kleurenoefening met jouw lievelingskleuren • een kleurenoefening met bonte kleuren • een kleurenoefening met pastelkleuren • een kleurenoefening met droevige kleuren • een kleurenoefening met primaire kleuren
aquarelpapier. Of laat hen het raster overnemen met behulp
Tentoonstelling op school
van liniaal en potlood. Geef de kinderen: enkele vellen met het
Laat de kinderen zelf een tentoonstelling in de gang of de
raster, een niet al te brede Lyonse kwast, een palet of stukje
centrale hal van de school maken met de schilderijen die ze
karton met dotjes gouacheverf in de primaire kleuren en
zelf maakten tijdens de dubbelmuseumles ‘Mee met de
zwart en wit, een bakje met een bodempje water, tissuepapier
blauwe ruiter’. Een tentoonstellingsmaker moiet aan een
om de kwast tussendoor mee te drogen. De opdrachten
heleboek dingen denken: welk schilderij is mooi naast welk
kunnen bijvoorbeeld zijn:
ander schilderij; hangen we rijen op of groepjes werken, wat moet er op de bijschriftbordjes staan? Ook zouden de kinderen voor leerlingen uit andere klassen een rondleiding kunnen verzorgen.
17
Tips Prentenboek Meneer Kandinsky was een schilder, Daan Remmerts de Vries Veelbekroond illustrator en schrijver Daan Remmerts de Vries maakte speciaal bij de tentoonstelling Kandinsky & Der Blaue Reiter het prachtige prentenboek Meneer Kandinsky was een schilder. Het is het eerste uit de serie kinderkunst boeken die het Gemeentemuseum Den Haag in samen werking met Uitgeverij Leopold gaat uitgeven bij grote tentoonstellingen of bijzondere onderdelen van de vaste collectie. Op een dag ontsnapte er uit een van meneer Kandinsky’s schilderijen een blauw, huppelend paardje. Zo begint het verhaal over de schilder Kandinsky. Het blauwe paardje zal zijn metgezel worden door dik en dun. Dankzij de influisteringen van het paadje zal meneer Kandinsky nieuwe schilderijen gaan maken - schilderijen zoals de wereld die nog nooit had gezien. En dan, op een dag, is het paardje verdwenen. Meneer Kandinsky treurt om het verlies van zijn vriend. i. s.m. uitgeverij Leopold, Amsterdam, ISBN 9789025856243 – prijs (geb.) €13,95 Verkrijgbaar bij de museumwinkel van het Gemeentemuseum Den Haag (zie ook onze webshop op www.gemeentemuseum.nl) en bij (kinderboek)boekhandels
Kindertentoonstelling Blote beer en nog véél meer Van 6 februari - 24 mei 2010 worden de prenten uit het prentenboek ‘Meneer Kandinsky was een schilder’ geëxposeerd in het Gemeentemuseum, samen met een keuze uit 20 jaar kinderboekillustraties van Daan Remmerts de Vries. Vergeet ook Wonderkamers (www.wonderkamers. nl) niet, de interactieve tentoonstellingsvleugel voor kinderen in het souterrain! Kinderen t/m 18 jaar hebben gratis toegang.
© Gemeentemuseum Den Haag, afdeling Educatie tekst: Jet van Overeem productiebegeleiding: Sophie de Weger vormgeving: Anneke van der Stelt, Rotterdam / afdeling Foto&Vorm maart 2009 Deze lees- en verteltekst is ook te downloaden vanaf onze site: www.gemeentemuseum.nl Ook handig in het geval u in de klas beschikt over een digitaal schoolbord/smartboard.
