m 8

Water in de Wijde Biesbosch - zuid Lerarenhandleiding voor een spetterende projectweek voor groep 1 t/m 8

Inhoud 1 Inleiding

4

Visie Watereducatie Kerndoelen

5 5 5

2 Organisatie

6



Menukaart 6 Materialen lenen 6 Excursie met gids 7 Watermenukaart 8

3 Voorgerechten

9

Groepsgesprek Mens en Water 9 Introductie Groene Kaart 10

4 Hoofdgerechten

13



13 16

Selectie lessen uit de Water Toolkit Wateronderzoek met Watch

5 Bijgerechten

17

Waterkoffer 17 Speurtocht voor ouders 20 Spelen met water 21 Waterkleurplaat 22 Water op internet 23

2

6 Desserts

24



24 25 29 30

Excursie onderbouw Excursies midden- / bovenbouw Suggesties voor andere uitstapjes Reserveringsformulier

7 Uitbuiken

31



31

Maken en presenteren Groene Kaart

3

Visie

1 Inleiding In Brabant hecht de provincie grote waarde aan een vitaal en aantrekkelijk buitengebied. Zo ook in het gebied dat tot 1 juli 2012 werd aangeduid als Wijde Biesbosch. Tussen 2005 en 2012 is onder leiding van de provincie een aantal revitaliseringsprojecten uitgevoerd om het landelijk gebied een impuls te geven. Hierbij gaat het om zaken als landschap, cultuurhistorie, natuur, landbouw, recreatie, water, bodem, werken en verkeer. Vanaf 1 juli 2012 worden deze projecten voortgezet waarbij de streek zelf het voortouw neemt. Alle partijen in de regio vinden het belangrijk om jeugd te betrekken bij deze veranderingen in hun omgeving. Daarom heeft IVN Brabant op verzoek van de toenmalige Gebiedscommissie een educatieprogramma opgezet over de revitaliseringsthema’s. Voorafgaand aan de ontwikkeling van dit programma vond er een verkenning en een pilot in de gemeente Aalburg plaats. Het educatieprogramma Wijde Biesbosch1 bestaat uit drie modules voor groep 1 t/m 8: • Water in de Wijde Biesbosch • Landbouw en biodiversiteit in de Wijde Biesbosch • Landschap en cultuurhistorie in de Wijde Biesbosch De drie modules zijn qua opzet hetzelfde. De modules zijn onafhankelijk van elkaar te gebruiken. Wijde Biesbosch

Vitaal, mooi en schoon platteland in de Wijde Biesbosch Op tal van plaatsen in Noord-Brabant verandert het platteland. Zo ook in de Wijde Biesbosch. ­Nieuwe natuurgebieden komen tot stand, rivieren krijgen de ruimte, dorpen blijven leefbaar en landbouw kan zich ontwikkelen op duurzame locaties. Deze voorbeelden van de ‘herinrichting van het Brabantse platteland’ dragen bij aan een vitaal, mooi en schoon p ­ latteland voor alle ­inwoners en recreanten. Nu èn in de toekomst. Aan de uitvoering werkten overheden, maatschappelijke organisaties en particulieren, onder regie van de provincie Noord-Brabant. Dat was de situatie tot 1 juli 2012.In de Wijde Biesbosch waren al deze partijen vertegenwoordigd in de Voormalige Gebiedscommissie Wijde Biesbosch. Nu zet de streek zichzelf in voor een vitaal, mooi en schoon buitengebied. In de Wijde Biesbosch-regio gebeurt dat in de regionale netwerken ‘Biesbosch’en ‘Hart van Brabant.

Het lesmateriaal is opgezet vanuit het idee dat het voor jonge kinderen belangrijk is om een aantal ‘onvergetelijke ervaringen’ in hun eigen omgeving mee te maken. Dit beïnvloedt hun kijk op de wereld. Door kinderen op een prikkelende manier kennis te laten maken met hun (leef)omgeving, stimuleer je de interesse voor en verhoog je de kennis over de natuur bij kinderen. Onderzoek toonde aan dat deze manier van natuur- en milieueducatie invloed heeft op houding en gedrag op latere leeftijd. Om deze ‘onvergetelijke ervaringen’ te realiseren, betrekken we de leerlingen bij èchte projecten in hun directe omgeving. In het lesmateriaal komen cognitieve, sensomotorische en belevingsaspecten voor. Hierbij komen ‘hoofd’, ‘hart’ en ‘handen’ aan bod. Bij het ene kind is de ingang het hoofd; het andere kind is het best ontvankelijk voor informatie via belevingen. Uit onderzoek van Wageningen Universiteit en Veldwerk Nederland blijkt overigens dat veldwerkactiviteiten het langst bijblijven. Met deze lesmethode willen wij de kinderen de natuur daadwerkelijk laten beleven. Kinderen voelen zich hierdoor verbonden met hun omgeving. Het is de kunst om de nieuwsgierigheid van de leerlingen te prikkelen, hen vragen te laten stellen en goed te leren kijken naar hun omgeving. De projecten die in het kader van de revitalisering van het platteland worden uitgevoerd, bieden hiervoor een uitgelezen kans. De projecten laten kinderen zien hoe de Gebiedscommissie Wijde Biesbosch er samen met anderen voor zorgt dat het ook over een aantal jaren nog steeds fijn vertoeven is op het platteland.

Watereducatie Leren over water kan heel breed worden opgepakt of heel smal. Dit maakt water tot een bijzonder geschikt thema voor educatie, binnen en buiten school. Zonder water is er geen leven. Denk maar aan de zoektocht naar ijs op de planeet Mars. Water komt in verschillende functies voor in het dagelijkse leven. En wij bestaan zelf voor 70% uit water. Als er te weinig water is verdroogt de natuur; te veel water kan leiden tot overstromingen. De Gebiedscommissie Wijde Biesbosch voert projecten uit om dit soort processen tegen te gaan. Nederland kent een lange geschiedenis met water, een groot gedeelte van Nederland is drooggepompt door molens. Water in landschap geeft structuur en leven. Water heeft ook te maken met duurzaamheid. Als gevolg van het broeikaseffect komen er meer droge en zeer natte periodes voor. Overheden en waterschappen treffen maatregelen om zich aan te passen aan deze klimaatveranderingen.

Kerndoelen water Water sluit bijvoorbeeld prima aan op de onderstaande kerndoelen: 04 De leerlingen leren informatie te behalen in informatieve teksten en instructieve teksten, waaronder schema’s en digitale bronnen. 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. 48 K  inderen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken.

1 Gemakshalve  blijven wij deze naam als geografische aanduiding gebruiken voor het gebied dat de volgende gemeenten

beslaat: Heusden (ged.), Waalwijk, Dongen (ged.) Geertruidenberg, Oosterhout, Breda (ged.), Drimmelen, Aalburg, ­Woudrichem, Werkendam.

4

5

2 Organisatie Menukaart Het hart van iedere module is een menukaart. De menukaart bevat ingrediënten voor een gevulde projectweek. U, als leerkracht, kunt hieruit zelf een afgewogen menu samenstellen, dat past bij uw groep. Vanzelfsprekend kunt u ervoor kiezen om het thema korter of langer te behandelen. De menukaart is voor iedere module opgebouwd volgens een vast stramien: • Dag 1: Voorgerecht: groepsgesprek over het thema en introductie van de Groene Kaart • Dag 2: Hoofdgerecht: werken met een lesprogramma over het thema (in de klas) • Dag 3: Hoofdgerecht: werken met een lesprogramma over het thema (veldwerk) • Dag 4: Dessert: excursie • Dag 5: Uitbuiken: werken aan de Groene Kaart en presentatie • Dag 1 t/m 5: Bijgerechten: ondersteunende activiteiten, zoals boekenpakket, internet, kleurplaat etc. In de menukaart verwijzen wij naar pagina’s verderop in de handleiding. Daar vindt u een uitgebreidere beschrijving van de activiteit. Wordt er gebruik gemaakt van een bestaand product (bijvoorbeeld een lespakket of leskist)? Dan vermeldt de beschrijving welke onderdelen het beste aansluiten bij de module en/of bij actuele thema’s in de Wijde Biesbosch. Natuurlijk bent u er vrij in ook andere onderdelen van zo’n product te gebruiken.

Tijdsduur In de menukaart geven wij een inschatting van de tijdsduur per activiteit. Dit is een gemiddelde en uitsluitend bedoeld als indicatie. De invulling van de activiteiten varieert per ‘bouw’ en per leerkracht.

Materialen lenen (gratis) De materialen (lespakketten, leskisten e.d.) die in de menukaart zijn opgenomen en voorzien van een * kunt u lenen bij De Madese Natuurvrienden, Bezoekerscentrum Wolfslaar Breda, MEK Oosterhout, De Bonte Hoeve (Sprang-Capelle) en Bibliotheek Vlijmen. Wij raden u aan om zeer tijdig (minimaal vier weken van tevoren) te reserveren, omdat per thema ‘slechts’ twee uitleensets op voorraad zijn. Dit kan telefonisch of per e-mail. De uitleentermijn is maximaal drie weken. Wij verzoeken u de sets zelf af te halen en terug te brengen. Madese Natuurvrienden Contactpersoon: Ankie Stoop Adres: Parkgebouw De Liniehof, Kievitsstraat 3, MADE Telefoon: 0162-517965 E-mail: [email protected] Website: www.madesenatuurvrienden.nl

6

Bezoekerscentrum en Kinderboerderij Wolfslaar Contactpersoon NME : Marika Rath Adres: Wolfslaardreef 95, 4834 SN BREDA Telefoon: 076-5294459 (balie di. t/m vrij.) E-mail: [email protected] Website: www.breda.nl/bezoekerscentrumwolfslaar MEK Oosterhout Contactpersoon: Angela Knook Adres: Veerseweg 100, OOSTERHOUT Telefoon: 0162-457446 E-mail: [email protected] Website: www.mek-oosterhout.nl Paardenmelkerij De Bonte Hoeve Contactpersoon: Adri en Conny Verhoeven Adres: Hogevaart 85, SPRANG-CAPELLE Telefoon: 0416-343633 / 06-27223013 E-mail: [email protected] Website: www.debontehoeve.nl Bibliotheek Vlijmen Contactpersoon: Joyce Kooreman Adres: Burg. Zwaansweg 2, VLIJMEN Telefoon: 073-5113063 E-mail: [email protected] Website: www.bibliotheekheusden.nl

Excursie met gids In de menukaart staat per bouw een excursie vermeld. Deze excursie legt voor de leerlingen de link tussen de behandelde lessen in het hoofdgerecht en het belang van het thema in de Wijde Biesbosch. De gidsen hebben ervaring met het begeleiden van activiteiten met kinderen. Verder hebben ze voor de lesmodule ‘Water in de Wijde Biesbosch’ een gerichte bijscholing gevolgd. De kosten van de excursies variëren en worden bij de excursiebeschrijvingen (paragraaf 6) in de handleiding vermeld. De kosten zijn gebaseerd op vrijwilligersvergoedingen voor de ­gidsen, soms aangevuld met prijs die door de excursieaanbieder wordt gehanteerd. Een gids begeleidt maximaal 15 leerlingen, wat in praktijk zal betekenen dat per klas meestal 2 gidsen mee zullen gaan. De in de menukaart genoemde excursies zijn te reserveren door middel van het reserveringsformulier op pagina 30 . Wij raden u aan om minimaal drie weken vantevoren te reserveren. Nadat u het formulier heeft opgestuurd, krijgt u bericht over de plaats en de tijd waar u met uw groep wordt verwacht en de namen van de gidsen. Wij vragen u om met eigen vervoer (auto’s, bus, fiets) te komen. De leerlingen blijven onder verantwoordelijkheid van de leerkracht. De leerkracht wordt verzocht bij de activiteit aanwezig te blijven.

7

zie pagina 31

zie pagina 17 2 dagdelen

Dagdeel

zie pagina 10 2 dagdelen

zie pagina 24

zie pagina 16 2 dagdelen

1½ à 2 uur

zie pagina 13 2 uur

zie pagina 9 1 uur

Informatie Tijdsduur

3 Voorgerechten Groepsgesprek Mens en Water Water is van levensbelang. Zonder water kunnen mens, dier en plant niet leven. Water in een zwembad is best lekker, een flinke regenbui is niet fijn. Water kan ook een bedreiging zijn. Denk aan overstromingen. Je kunt water benoemen in termen van fijn en vervelend.

8

West:  Binnenpolder Terheijden

West: Lage Vuchtpolder

Midden: Overdiepse Polder

Oost: Hooibroeken

Maken en presenteren Groene Kaart*

West:  Binnenpolder Terheijden

West: Lage Vuchtpolder

Midden: Overdiepse Polder

Oost: Hooibroeken

Maken en presenteren Groene Kaart*

Waterwandeling in de buurt

Start het groepsgesprek met het maken van een woordspin. Zet het woord ’water’ midden op het bord en laat de kinderen vrij associëren rondom dit begrip. Noteer alle woorden die de leerlingen noemen en probeer door middel van verbindingslijnen al relaties te leggen. Hulpvragen kunnen zijn: • heb je vandaag al water gebruikt? • wanneer gebruik je water? • kijk uit het raam, zie je water? • wanneer is water fijn? • wanneer vind je water niet fijn? • waar komt water vandaan, en waar gaat het naartoe? • wat voor dieren leven in/bij het water? • waar vind je water buiten het dorp? De leerlingen hebben hun voorkennis over water nu al flink geactiveerd.

Onderbouw Leerlingen in de onderbouw kunt u vragen om de volgende dag een voorwerp mee te nemen dat met water te maken heeft. Laat de kinderen aan de hand van de meegebrachte voorwerpen zelf vertellen waarom dit voorwerp met water te maken heeft. Ook kunt u samen alvast een prentenboek uit de boekenkist bekijken, waarbij u de relatie legt tussen het verhaal en de woordspin/het voorwerp.

Uitbuiken Afsluiting

Midden- en bovenbouw

Dag 5

Dag 4

Dessert Excursie

• Waterkoffer* • Speurtocht voor ouders • Spelen met water • Waterkleurplaat • Water op internet • Waterkoffer* • Speurtocht voor ouders • Spelen met water • Waterkleurplaat • Water op internet • Waterkoffer* • Speurtocht voor ouders • Spelen met water • Waterkleurplaat • Water op internet Bijgerechten

Ondersteunende activiteiten

•W  ateronderzoek met Watch* •W  erken aan Groene Kaart* •W  ateronderzoek met Watch* •W  erken aan Groene Kaart* Spelen met water (zie bijgerechten) Hoofdgerecht Veldwerk

Dag 3

Selectie lessen uit Water Toolkit* Selectie lessen uit Water Toolkit* Selectie lessen uit Water Toolkit* Hoofdgerecht In de klas

Dag 2

•G  roepsgesprek mens en water • Introductie Groene Kaart* •G  roepsgesprek mens en water • Introductie Groene Kaart* Groepsgesprek mens en water Voorgerecht Introductie

Dag 1

Bovenbouw Middenbouw Onderbouw

Watermenukaart

Woordspin

Leerlingen in de midden- en bovenbouw kunt u na het maken van de woordspin vragen om na te denken over het volgende: het regenwater wordt via sloten, kanalen en rivieren afgevoerd naar de zee. Door de klimaatverandering worden de buien in de toekomst steeds heftiger. Wat is het gevolg als er plotseling te veel regenwater naar beneden komt? En wat zou je daaraan kunnen doen? Op deze vragen zijn geen goede en foute antwoorden te geven; het is op dit moment voldoende de leerlingen aan het denken te zetten en nieuwsgierig te maken naar het vervolg van de themaweek. Tip Schrijf of teken alle reacties op het bord, zodat u hier later in de week nog op kunt terugkomen.

9

Stap 3 Op pad Introductie Groene Kaart De icoontjes van het Groene kaart systeem zijn wereldwijd bekend. Van Tokyo tot New York maken kinderen Groene kaarten ofwel ‘Greenmaps’ (zie www.greenmaps.org). Kinderen ontdekken met deze communicatiemethode op hun eigen manier de natuurlijke en de - volgens hen - waardevolle plekken in hun eigen omgeving. Met de Groene Kaart vertellen ze aan elkaar, ouders of buurt hoe zij over hun eigen omgeving denken. Een aantal gemeenten heeft hun Groene Kaart gedigitaliseerd, waarmee de kaart interactief gebruikt kan worden. Zie bijvoorbeeld www.amsterdam.nl.

Stap 1 Voorbereiding Benodigde materialen: • Twee op A3 formaat gekopieerde kaarten (plattegronden) van de schoolomgeving. Werkt u met groepjes, geef ieder groepje dan twee kaarten. Eén kaart is te gebruiken als (klad) invulkaart voor onderweg; de andere om in de klas de gevonden plekken op aan te geven. Een kopieerversie van de kaart vindt u in de uitleenset. • Iconen Groene Kaart (kopieerbladen in uitleenset). In de uitleenset vindt u kopieerbladen met een selectie van voor kinderen geschikte iconen. Dit is slechts een selectie; het originele systeem bevat meer dan 100 iconen. In de uitleenset bij deze module zijn plattegronden opgenomen van de gemeenten in de Wijde Biesbosch. Stippel op de kaart een wandelroute uit langs bijzondere plekken in de buurt. De kinderen kunnen deze in groepjes of samen met u wandelen. Geef eventueel op de kaart de grens aan tot waar de groepjes mogen lopen. Als u met de hele klas loopt is dit uiteraard niet nodig.

Stap 2 Introductie voor de klas Vertel de kinderen over het Green Map system ofwel de Groene Kaart. Laat de kinderen, eventueel via een digitaal bord, verschillende voorbeelden zien: • www.communitywalk.com/cuijkgreenmap, • www.greenmap.org/greenhouse/files/noord_brabant.pdf of • www.fronet.nl/greenmap/index.html Geef aan dat het maken van een Groene Kaart een methode is om de bijzondere plekken in je eigen omgeving vast te leggen. Welke bijzondere plekken in de schoolomgeving hebben te maken met het thema water? Kunnen de kinderen er een aantal opnoemen? Schrijf deze bijzondere plekken op het bord. Groepeer ze en teken de bijbehorende iconen erbij.

Benodigde materialen: • De (klad)kaart en papier en pen om onderweg aantekeningen te maken. • Eventueel een digitale camera om de bijzondere plekken vast te leggen. Ga nu in de eigen schoolomgeving de vooraf uitgekozen plekken bezoeken. Geef steeds op de (klad)kaart aan waar de plek ligt. Noteer wat de kinderen van die plek vinden, ­waarom deze waardevol is of juist niet. Eventueel kunnen van de bijzondere plekken foto’s worden gemaakt. Al lopende komen er vanzelf extra locaties bij, die je van tevoren niet had bedacht. Laat de kinderen breed waarnemen en breng naar eigen inzicht het thema van de module naar voren. Deze opdracht kan ook zelfstandig door de kinderen in groepjes gedaan worden.

Stap 4 Werken aan de kaart Benodigde materialen: • voldoende icoontjes om op de kaart(en) te kunnen plakken. De kinderen kunnen deze zelf met een schaar uit de kopieerbladen knippen. • 1 vel A2 papier per groepje • lijm • linialen Verdeel de klas in groepjes en laat elk groepje de blanco plattegrond op het A2 vel plakken. In groepjes worden de plekken op de kladkaart nabesproken: • Waar staat de plek op de kaart? • Welk icoontje past erbij? • Wat vinden we ervan? • Wat moet er veranderd worden? • Zijn er speciale dieren of planten aangetroffen? Bij elke plek wordt: • het icoontje geplakt. • een foto, tekening of iets dat gevonden is geplakt. • aangegeven waarom deze plek gekozen is. De tekst hiervoor kan rondom de plattegrond op de blanco ruimte worden geschreven. Met een lijn wordt de tekst met het punt op de kaart verbonden. Bovenaan het vel papier schrijven de kinderen de datum. Aan het einde van de projectweek kan nog een kaart gemaakt worden. De horizon van de kinderen is dan verbreed door behandeling van het thema in de klas en de gemaakte excursie. De kinderen kunnen hun mening over bepaalde punten dan bijstellen (zie uitbuiken).

10

11

4 Hoofdgerechten Selectie lessen uit de Water Toolkit De Water Toolkit is een kant-en-klaar lespakket voor leerlingen en leerkrachten. Met het pakket kunnen basisscholen een project over water organiseren. De Water Toolkit bestaat uit een algemeen gedeelte en vier leskisten, die specifiek aansluiten bij de diverse leeftijdscategorieën. De Water Toolkit is een initiatief van Junior Chamber International (JCI) Nederland. Deze organisatie wil met de toolkit een concrete bijdrage leveren aan het waterbewustzijn in de maatschappij en het oplossen van de internationale waterproblematiek. Concreet wil men kinderen uit het basisonderwijs bewust maken van het belang van water, in de breedste zin van het woord. In de Wijde Biesbosch wordt de Water Toolkit gedistribueerd door de JCI Bergsche Maas. JCI Bergsche Maas heeft in het kader van het educatieprogramma Wijde Biesbosch enkele sets gereserveerd voor uitleen via de uitleenpunten. Informatie over het reserveren van de watertoolkit vindt u pagina 6 van deze handleiding (bij ‘materialen lenen). Kijk voor meer informatie over de watertoolkit op www.watertoolkit.nl. Op de volgende pagina’s ziet u welke onderdelen van de watertoolkit geschikt zijn voor het gebruik in de module.

12

13

Selectie lessen uit de Water Toolkit De onderstaande activiteiten uit de Water Toolkit sluiten goed aan bij de doelstellingen van het educatieprogramma Wijde Biesbosch.

Groep 5-6

Groep 1-2 Onderwerp

Subthema

Activiteit

Water wereldwijd Water en de natuur

Water en milieu

Waterbouw

Blz.

Bijlage

Materiaal

Onderwerp

Subthema

6-7

1

zie introductie

Water wereldwijd

Schoon drinkwater

4-5

Weer

Weerkalender

10

Water in de omgeving

Introductie

11

Schoon en vies water

Introductie

14

zie introductie 9-10

bekers helder water

Willem de waterbouwer

Toneelstukje

18

zie blz 18

Waterwerken

Bouwen met water, zand en steen

20 e.v.

zandbak of berg zand, stenen, water + schepjes

Groep 3-4 Subthema

Blz.

Bijlage

Water wereldwijd

De schaarste van water

Verhaal

7

3

Gevaar van water

Boek ‘Kikker is een held’

8-9

3

Water in de omgeving

Proefje

10

6

Leven in het water

Slootwater onderzoek

10

Water en het milieu

Wees wijs met water en schoon water

Verschillen water zuiveren

13

Waterbouw

Bouwen met water, zand en stenen

Zandwaterlaboratorium

16

Fotoverhalen

Vogeleiland

18

14

Materiaal

Bijlage

Watergebruik en waterverbruik

8

3-6

Waterzuivering

Proefje

10

7a-b

Waterkringloop

Lessuggestie 1

12

11-13

Oppervlaktewater

Lessuggestie 2

13

Waterwegen en waterwerken

Lessuggestie 3

15-17

Watervervuiling

Lessuggestie 1

19

Materiaal

zie blz 10 lessuggestie 3

en grondwater

Water en het milieu

Onderwerp

Water en de natuur

Water in de natuur

Blz.

zandberg of zandbak experimenteren met dammen/waterpomp/ sluizen enz. 15-16

Waterbouw

bekers water

zie waterwegen enz. experimenteren met zand, water en stenen in zandbak of zandberg Nederland onder de zeespiegel

zie blz 10

zie introductie blz 19

Lessuggestie 1-2

27

20-21

computer

Blz.

Bijlage

Materiaal

Groep 7-8 9-10

zie blz 13

Onderwerp

Subthema

Water wereldwijd

Irrigatie

Lessuggestie 1

6

Waterrampen

Lessuggestie 3

8

2

boek toekomst van onze aarde

Water en de natuur

Waterkringloop

Lessuggestie 2

12

4

CD ‘Eigenwijs op reis door waterland’

Water en het milieu

Zuiveren van water

Lessuggestie 2

15

Lessencircuit

Lessuggestie 3

16 e.v.

14.3

boek water voor iedereen

alles tot blz 23

15

Wateronderzoek met Watch Watch is een lespakket over water voor jongeren van 8 tot 14 jaar. Het is een landelijk project van het IVN, waarbij de jonge onderzoekers water verkennen in hun eigen buurt. Ze onderzoeken de aanwezigheid van waterdiertjes en waterplanten, maar meten ook de helderheid, watertemperatuur etc. Met de resultaten maken de leerlingen een waterrapport. Kijk voor meer informatie op www.watchweb.nl. Via het uitleenpunt (zie pag. X) leent u een Watch-leskist, met daarin alle benodigde ­materialen inclusief docentenhandleiding. Voor het educatieprogramma Wijde Biesbosch adviseren wij u minimaal onderstaande activiteiten uit te voeren. Natuurlijk kunt u Watch ook in zijn geheel uitvoeren.

5 Bijgerechten Waterkoffer Ter ondersteuning van uw lessen over water heeft Waterschap Rivierenland een waterkoffer samengesteld. De waterkoffer bevat verschillende lespakketten, boeken, waterproefjes en wetenswaardigheden over water. De waterkoffer wordt in het kader van het educatieprogramma ‘Water in de Wijde Biesbosch’ uitgeleend via het uitleenpunt. Hieronder ­beschrijven we kort de materialen in de waterkoffer.

Droppie Water groep(5-)6-7-8

handleiding

logboek kopiëren

materiaal

snuffelinspectie

groene onderzoekskaart S1 - S2 - S3 - S6

blz. 12, 13, 14 en 15

emmertjes touw steen

wateringrediënten

groene onderzoekskaart W1 - W4 - W5 - W6

blz. 16, 17, 18 en 19

thermometer peilstok (zelf maken) PH strookjes

leven in het water

extra activiteiten

groene onderzoekskaart L1 - L2 - L3 - L4

lessen uit het Watch Doeboek

blz. 21, 22 en 23

schepnet theelepeltjes loeppotjes papier kleurpotloden touw plantenhaak 2 stokken piketpaaltjes

zoekblad

Droppie Water is een waterdruppel, uitgevoerd als handpop. Droppie Droppie komt ook terug in de voorleesverhalen, kopieerbare werkbladen, spelletjes en liedjes. De volgende thema’s komen aan bod: betekenis van water; water, waar komt dat vandaan?; vuil en schoon water; wat gebeurt er met vies water?; omgaan met water. • • •

Wie, wat, water! (waterkwaliteit) zoekblad waterdiertjes zoekblad waterplanten

Het lespakket bevat een DVD en 6 leskaarten. Vijf kinderen moeten op zaterdag terugkomen op school omdat ze een watergevecht hebben gehouden. De meester is niet op school, maar ze krijgen wel een opdracht die luidt: vertel aan de klas wat er gebeurt met het water dat jullie op school gebruiken en vervuilen. De kinderen voeren de opdracht met veel plezier uit. • • •

Onderwerp: waterkwaliteit Niveau: groep 6, 7 en 8; voortgezet onderwijs leerjaar 1 Sluit aan bij: Kerndoelen 39 en 47

Wie, wat, water! (waterbeheer) Het lespakket bevat een DVD en 6 leskaarten. Er komt zomaar een duiker uit de badkuip: Aqua Dick, medewerker van een waterschap. Hij neemt Kim mee op ontdekkingsreis en zo komen ze op allerlei plekken die te maken hebben met het beheer van het waterpeil en een goede waterkwaliteit: de dijk, de sloot, het riool, de zuiveringsinstallatie, het gemaal, de polder…. • • •

16

Onderwerp: Kennismaken met water, waterkwaliteit Niveau: groep 1, 2 en 3 Sluit aan bij: Kerndoel 39 en 42

Onderwerp: waterbeheer/kwantiteit Niveau: groep 6, 7 en 8; voorgezet onderwijs leerjaar 1 Sluit aan bij: Kerndoelen 39, 47 en 48

17

Werkboek Waterwerk

Ganzenbordspel Droppie Water

Proeven en opdrachten over het thema water en watervervuiling. Een handleiding voor docenten is bijgevoegd. Het lespakket bestaat uit 4 thema’s: Water, wat is dat? Watervervuiling, Kijken in de sloot en Zuiveren van Water. Elk thema bevat een algemene inleiding en verschillende lessen. De proeven en opdrachten (binnen en buiten) zijn zo opgezet dat de leerlingen ze zelfstandig kunnen uitvoeren.

Speel ganzenbord met Droppie Water en ontdek van alles over de reis van het afvalwater. • •

Onderwerp: Algemeen Niveau: groep 1 t/m 8

Waterboeken • • •

Onderwerp: waterkwaliteit Niveau: groep 6, 7 en 8 Sluit aan bij: Kerndoelen 39, 40 en 42

Kikker is een held Het regent buiten en Kikker danst van plezier. Hij houdt van regen. Dit plezier vergaat hem snel wanneer de rivier overstroomt.

Water in ontwikkelingslanden Water, het blauwe goud (Plan Nederland) Water, het blauwe goud is een multimediaal lespakket over drinkwater en waterproblematiek in de wereld en in Kenia. Hierbij wordt een docentenhandleiding, een DVD en een website gecombineerd. Het lespakket is, dankzij een aantal toegesneden varianten, geschikt voor de groepen 1 t/m 8 van het basisonderwijs en kan zowel in een projectweek als in de reguliere lessen worden gebruikt. De bedoeling van het lespakket is de betrokkenheid van kinderen bij de problematiek rondom water te vergroten. Dit gebeurt via informatie, spelletjes, lesopdrachten en oefeningen. Meer informatie over het lespakket vindt u op de speciale website www.plannederland.nl/voorwater. • • •

Onderwerp: waterkwaliteit (in relatie tot ontwikkelingslanden) Niveau: groep 1 t/m 8 Sluit aan bij: Kerndoelen 39 en 47

Schoon water voor elk kind (Unicef) Dit lespakket bestaat uit een verhaal, een rollenspel en verschillende werkbladen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de internetsite van unicef (voor filmpjes, foto’s etc.) Een docentenhandleiding is bijgevoegd. De bedoeling van het pakket is kinderen te leren wat het belang is van schoon drinkwater. Meer informatie is te vinden op de website van Unicef onder digitaal lesmateriaal. • •

Onderwerp: waterkwaliteit (in relatie tot ontwikkelingslanden) Niveau: groep 7/8

Liedjesboek

• •

Onderwerp: waterkwantiteit Niveau: groep 1, 2 en 3

Watch doe-boek Ontdek alles over water met dit boekje voor kinderen van 8 t/m 12 jaar. Je kunt altijd wel ergens water in de buurt vinden. Welke beestjes leven er? Hoe maak je een onderwaterkijker? Maak je eigen schepnet, snelste bootje, ‘kikkerdrilpudding’ of ‘vrolijke vijvertjes’. • •

Onderwerp: Algemeen, waterkwantiteit en waterkwaliteit Niveau: groep 4 t/m 8

Prof in de dop / Water Kom alles te weten over water. Wie en wat hebben allemaal water nodig en waarvoor? Waar gaat het water heen dat je gebruikt om de wc door te spoelen? Hoe maak je een ijslolly?? De Prof in de dop-boeken hebben een speciale verrassing op elke bladzijde. • •

Onderwerp: Algemeen en waterkwaliteit Niveau: groep 5 t/m 8

Water, zoek ‘t uit! Je leeft in een wereld vol water. Van oceaan tot wolk, overal bevindt zich in een of andere vorm wel water. Ontdek hoe water onze wereld vormgeeft. Maak kennis met de waterkringloop en ontdek dat de wetenschap overal om ons heen is. • •

Onderwerp: Algemeen, waterkwantiteit en waterkwaliteit Niveau: groep 6 t/m 8

Een boek met diverse liedjes over water.

Natuur aan de basis, themanummers Water en De vier Elementen Uitgewerkte lessen en werkbladen voor milieu-, natuur- en techniekonderwijs voor groep 1 t/m 8 over het thema Water.

Water… een boek om uit te putten In dit boek speelt water de hoofdrol. Een boek vol met gedichten, liedjes, bewegingsspelletjes, knutselwerkjes en ‘water-doe-dingen’. • •

18

Onderwerp: Algemeen Voor de leerkracht (groep 1 t/m 8)

19

DVD’s / CD’s DVD Huisje, boompje, beestje Thema Water • Onderwerp: Algemeen • Niveau: groep 1 t/m 3 DVD Nederland en het water • Onderwerp: Waterkwantiteit/ Veiligheid • Niveau: groep 5 t/m 8 DVD Het Klokhuis, aflevering: De Polder • Onderwerp: Algemeen • Niveau: groep 5 t/m 8

Spelen met water Wanneer een school de mogelijkheid heeft, is het erg leuk en inspirerend voor kinderen om met een grote berg zand (zandbak of een losse berg zand op de speelplaats) waterwerken te maken. Zorg dat er eerst waterwegen worden aangelegd. Vervolgens kunnen kinderen dammen, dijken, uiterwaarden, waterbergingen en sluizen bouwen. Alle andere creatieve ingevingen van kinderen en begeleiders zijn hierbij natuurlijk welkom! Als klap op de vuurpijl is het moment van de waarheid aangebroken: het vullen van het bouwwerk met water. Deze activiteit vraagt wel wat van de leerkracht. Toch halen we u graag over deze activiteit uit te voeren. De kinderen zullen laaiend enthousiast zijn en leren veel van deze activiteit.

CD-rom Spelen met Druppel Computerspel, maak kennis met Druppel in de 4 seizoenen. • •

Onderwerp: Algemeen Niveau: groep 1 t/m 4

CD Waterliedjes uit de hele wereld en zoet- en zoutwaterliedjes • Niveau: groep 1 t/m 8

Speurtocht voor ouders De kinderen kunnen tijdens de (buiten)activiteiten plekken fotograferen die zij mooi, lelijk of bijzonder vinden. Met deze foto’s kan de groep vervolgens een speurtocht maken voor de ouders. Dit kan bijvoorbeeld op de volgende manieren: •

•

Rondom de school De ouders zoeken aan de hand van stukjes foto’s de plekken die de kinderen gefotografeerd hebben. Route uitzetten De ouders lopen een vaste route, waarbij ze bij elk punt een puzzel van de foto moeten maken of een vraag moeten beantwoorden.

Deze activiteit kan worden gekoppeld aan de Groene Kaart, bijvoorbeeld door de ouders de route te laten lopen op basis van de Groene Kaart van de kinderen. We zijn er bij deze activiteit van uitgegaan dat er op iedere school een digitale camera aanwezig is.

20

Alternatief watergebeuren in de school Wanneer de school over een aula beschikt, is het wellicht mogelijk hier op de grond een waterproject te maken. 1. Leg een heel groot stuk zwart plastic op de grond. 2.  Kinderen maken hierop dijken (eerst buitenkant) met plastic zakjes zand uit de zandbak. 3. De nu ontstane bak met een hoogte van ongeveer 10 cm wordt tot ongeveer 5 cm gevuld met water. 4.  Nu kunnen de kinderen hun kennis en creativiteit weer kwijt door het bouwen van dijkjes, sluizen, bruggen etc. 5. Later mogen hier natuurlijk ook nog bootjes aan toegevoegd worden. Ervaring heeft geleerd dat kinderen heel creatief en enthousiast worden, zijn en blijven en steeds meer meenemen naar school (waterplanten, visjes, huizen, plastic sluizen, watermolens) Let op: Ruim dit watergebeuren na twee weken weer op, omdat het stilstaande water anders gaat ruiken.

21

Waterkleurplaat

Water op internet Organisaties en informatie over water (een kleine selectie): • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

22

www.wijdebiesbosch.nl www.waterschaprivierenland.nl/leren_over_water www.biesboschmuseum.nl www.ruimtevoorderivier.nl www.watereducatie.nl www.waterland.net www.droppiewater.nl www.watertoolkit.nl www.greenmap.org www.waterschapswijzer.nl www.fortaltena.nl www.biesbosch.org www.uvw.nl www.watercanon.nl www.nederlandleeftmetwater.nl www.watchweb.nl www.watermuseum.nl www.digitaleslootjeskist.nl www.brabantsedelta.nl www.aaenmaas.nl

23

6 Desserts

Excursies middenbouw- / bovenbouw Binnenpolder Terheijden De binnenpolder Terheijden ligt tussen Terheijden en Made. In deze mooie laaggelegen ­veenpolder krijgt de natuur weer de ruimte. Je ziet er grasland met slootjes en middenin is een eendenkooi te vinden. Je ziet veel broedende weidevogels en overwinterende ganzen en andere watervogels in het gebied. Om het natuurherstel te laten slagen is de bovenste laag van de graslanden rondom de eendenkooi afgegraven. Hier moeten de natuurlijke veenmoerassen en moerashooilanden weer terug kunnen komen. Ook zijn er petgaten (grote vijvers) gegraven en wordt het sloten­ patroon zoveel mogelijk hersteld. De Wijde Biesboschgidsen laten de kinderen de polder ontdekken, waarbij het water centraal staat. Wat voor waterdiertjes zijn er met een schepnet te vinden? Maar ook: wat voor planten en dieren leven graag in een polder, en waarom? Waar komt het water vandaan en waar gaat het naartoe? Kortom, een leerzame en actieve poldertocht! Duur Gids Kosten Reserveren Meer informatie

1½ à 2 uur (exclusief reistijd) Wijde Biesboschgids 2 30 per gids (1 gids per 15 leerlingen) reserveringsformulier (zie pagina 30) Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)

Excursie onderbouw Waterwandeling in de buurt In de Wijde Biesbosch is water van grote invloed op de omgeving. Denk aan alle sloten, rivieren, dijken, watermolens en gemalen. Onder begeleiding van een Wijde Biesbosch gids maken de leerlingen een wandeling door de buurt. De gids laat hen goed kijken en lokt vragen uit. Waar zie je water? Waar komt het vandaan? Waar gaat het naartoe? Wie/wat heeft het water nodig? Zie je ook diertjes in of rond het water? Vul eens een emmer, wat is er te zien? Wat is leuk aan water? Wat is minder leuk? Vraag de leerlingen om emmertjes, doorzichtige potjes en schepnetjes mee te nemen. U kunt ook materialen uit de leskisten (hoofd- en bijgerecht) gebruiken. De gidsen laten de kinderen van alles in het water ontdekken. Ook leren ze de kinderen om met andere ogen naar hun eigen buurt te kijken. Duur Gids Kosten Reserveren Meer informatie

24

1 à 1½ uur Wijde Biesbosch gids 2 30 per gids (1 gids per 15 leerlingen) reserveringsformulier (zie pagina 30) Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)

25

Overdiepse Polder

Aan de rand van Breda ligt deze schitterende polder, ooit een agrarisch gebied, en daarvoor een uitgestrekt veengebied, maar nu eigendom van Staatsbosbeheer. De polder is het leef- en broedgebied van diverse vogelsoorten, die de excursie steevast muzikaal ­begeleiden. De polder wordt terugegeven aan de natuur en maakt deel uit van de ecologische hoofdstructuur (EHS) van Noord-Brabant.

In tijden van extreem hoogwater is de Bergsche Maas een bedreiging voor dorpen en ­steden langs de rivier ter hoogte van Geertruidenberg tot ’s-Hertogenbosch. Waterschap Brabantse Delta werkt samen met inwoners en overheden aan ruimte voor de rivier in de Overdiepse Polder om overstromingen te voorkomen.

De Lage Vuchtpolder was in de Tachtigjarige Oorlog onderdeel van de Bredase verdedigingslinies en de Spaanse omsingelingslinies. Breda was toen een stad met minder dan 6.500 inwoners, die werd belegerd door de Spaanse generaal Spinola. De huidige ­Spinolaschans aan de Hartelweg/Terheijdenseweg herinnert nog aan deze oorlogstijd. In 1701 werd ook de Linie van de Munnikenhof nabij dit gebied aangelegd. Vanuit de polder heb je een goed zicht hierop. De kinderen gaan ontdekken hoe het met de waterkwaliteit is gesteld, welke beestjes zie je in de sloot? Hoe is de zuurgraad en de temperatuur van het water? Maar ook kan er iemand kwelwater in de sloten ontdekken. En hoe weet je nou zeker dat het kwelwater is en niet iets anders. De gidsen leren de kinderen hoe ze hier makkelijk achter kunnen ­komen. In de weilanden groeien en bloeien tientallen soorten planten. Door het maken van een natuurschilderij ervaren de kinderen de diversiteit van planten en bloemen in het gebied. Tot slot vertellen de gidsen over de bijzondere wijk Waterakkers, waar het water biologisch wordt gezuiverd voordat het in de Lage Vuchtpolder terecht komt en verdroging tegen kan gaan. Op excursie naar de Lage Vuchtpolder is een lust voor alle zintuigen! Duur Gids Kosten Reserveren Meer informatie

1½ à 2 uur (exclusief reistijd) Wijde Biesboschgids 2 30 per gids (1 gids per 15 leerlingen) reserveringsformulier (zie pagina 30) Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)

Luchtfoto: Aeroview

Lage Vuchtpolder

De 550 hectare polder in Waspik wordt omgetoverd tot een waterbergingsgebied. Om de polder geschikt te houden voor landbouw, hebben de inwoners en ondernemers zelf het terpenplan bedacht. Bestaande boerderijen en agrarische bedrijfsgebouwen worden gesloopt en op acht terpen bouwen boeren een nieuw bedrijf. De andere boeren zetten hun bedrijf elders voort. Waterschap Brabantse Delta zorgt voor droge voeten en schoon water in West-Brabant en de uitvoering van het project van medio 2010 tot eind 2015. De Overdiepse Polder is één van de ruim dertig locaties van het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier dat vier m ­ iljoen Nederlanders beschermt tegen overstromingen. Het project krijgt subsidie van de Europese Unie. De excursie start in de ontvangstruimte van Waterschap Brabantse Delta. Na een korte film en uitleg gaan de leerlingen de polder in, waar ze de nieuwe ontwikkelingen met ­eigen ogen zien en een terp beklimmen. De gidsen vertellen over de noodzaak van waterberging in de polder, de aanleg van de dijken en terpen met nieuwe boerderijen en alles wat daarbij komt kijken. Er mag zelf gebouwd worden met zand en water; wie kan nu de beste dijk aanleggen en kun je dan ook nog terpen erbij maken. En is je bouwwerk bestand tegen het water? Volop natuurbeleving en inzicht over het belang van ruimte voor water. Wilt u uw leerlingen een voorproefje geven over de Overdiepse Polder? Kijk dan op www.youtube.com/watch?v=0q9zrW9BYyE Meer informatie op www.overdiepsepolder.nl en www.ruimtevoorderivier.nl Duur Gids Kosten Reserveren Meer informatie

ca. 2 uur (exclusief reistijd) Wijde Biesboschgids 20 reserveringsformulier (zie pagina 30) Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)

Foto: Henri Cormont, InZIcht

26

27

Hooibroeken

Suggesties voor andere uitstapjes

Het ruige en natte natuurgebied Hooibroeken ligt tussen Heusden en Waalwijk. Het ­gebied is laaggelegen, waardoor de Maas hier vroeger vaak overstroomde. Daardoor ­komen er bijzondere planten voor. Doordat het gebied later is verdroogd, vooral in de ­zomer, is het gebied kwetsbaar geworden.

In de omgeving zijn talloze mogelijkheden om de themaweek verder uit te bouwen, bijvoorbeeld met zelf georganiseerde uitstapjes. Hieronder vindt u excursiemogelijkheden, die aansluiten bij de module ‘water’. Deze excursies worden niet vanuit het educatieprogramma Wijde Biesbosch georganiseerd.

Het bosgebied bestaat onder andere uit essen en populieren, waaronder je ruigtekruiden zoals de grote brandnetel tegenkomt. Hoe pak je een brandnetel vast zonder je pijn te doen? En als het mis gaat, welke plantjes kunnen je dan helpen om weer van de jeuk af te komen? De kinderen gaan ook kijken naar bomen. Hoe zie je wat voor verschillende ­bomen er staan? Hoe kun je aan bomen zien waar het noorden is? De Kooilaan loopt dwars door het gebied. Was dit vroeger ook een weg? En waarom heet het Kooilaan?

•

De gidsen laten de kinderen zien op welke manier Natuurmonumenten probeert om de bijzondere natuur in Hooibroeken te behouden. Tijdens deze ontdekkingstocht onder­ zoeken en beleven de kinderen de nauwe relatie tussen het water en de natuur in Hooibroeken.

Duur Gids Kosten Reserveren Meer informatie

1½ à 2 uur (exclusief reistijd) Wijde Biesboschgids 2 30 per gids (1 gids per 15 leerlingen) reserveringsformulier (zie pagina 30) Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)

Biesbosch Museum Werkendam adres Hilweg 2, Werkendam tel. 0183-504009 website www.biesboschmuseum.nl

Het Biesboschmuseum ligt diep in de Biesbosch. Het museum laat de ontwikkeling van de Biesbosch vanaf de St. Elisabethsvloed van 1421 tot heden zien. •

Biesbosch Bezoekerscentrum Staatsbosbeheer adres Biesboschweg 4, Drimmelen tel. 0162-682233 website www.biesbosch.org

De Biesbosch is een uniek natuurgebied dat je, als je er eens geweest bent, nooit meer loslaat. Het Biesbosch Bezoekerscentrum van Staatsbosbeheer helpt de leerlingen deze wereld te verkennen en ervan te genieten. In de tentoonstelling krijg je een beeld van de Biesbosch van vroeger, nu en in de toekomst. Verder geeft het Bezoekerscentrum informatie over excursies, schoolprogramma’s, vaarkaarten, kanoroutes en brochures. Excursies, zoals bijvoorbeeld een vaarwandelexcursie of kanotocht, kunnen gereserveerd worden bij het Bezoekerscentrum. •

Nederlands Watermuseum adres Zijpendaalseweg 26-28, Arnhem tel. 026-4452548 website www.watermuseum.nl

Het Nederlands Watermuseum is een eigentijds en interactief museum over alle aspecten van zoet water. Een écht doe-museum waar de leerlingen bijvoorbeeld een tochtje kunnen maken door het riool, een prachtige film over water bekijken en waterproefjes uitvoeren. Ook komen ze van alles te weten over dijkbeheer, drinkwater, grondwater en watergebruik in Nederland en de rest van de wereld. • Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Brabants Landschap, waterschappen en IVN organiseren ook regelmatig andere activiteiten in hun gebieden waarbij water een rol speelt. Kijk voor actuele informatie op hun websites: www.staatsbosbeheer.nl www.natuurmonumenten.nl www.brabantslandschap.nl www.aaenmaas.nl www.brabantsedelta.nl www.waterschaprivierenland.nl www.ivn.nl

28

29

Reserveringsformulier excursie Met onderstaand reserveringsformulier kunt u de Wijde Biesbosch excursies reserveren. Alle excursies worden begeleid door ervaren gidsen. U kunt het formulier het beste kopiëren en het origineel bewaren, zodat u dit volgend schooljaar eventueel opnieuw kunt gebruiken.

7 Uitbuiken Maken en presenteren Groene Kaart

Wilt u meer groepen inschrijven voor één excursie? Kopieer dit inschrijvingsformulier dan en vul voor elke groep één formulier in! Het is belangrijk dat uw inschrijvingsformulier ten minste vier weken voor de gewenste excursiedatum bij ons binnen is. Wij sturen u dan zo spoedig mogelijk de bevestigingsbrief met alle gegevens en een factuur. Pas wanneer u de bevestigingsbrief ontvangen heeft, bent u zeker van uw inschrijving.

Inschrijving excursie water in de Wijde Biesbosch School …………………………………………………....................................................................... Straat en huisnummer …………………………………………………............................................. Postcode en plaats …………………………………………….......................................................... Telefoon …………………………………………………....................................................................

Tijdens de projectweek is het thema water op verschillende manieren aan de orde gekomen. De kinderen hebben de bijzondere plekken in ‘hun eigen stukje Wijde Biesbosch’ aangegeven op een kaart. Ze hebben zich verdiept in het thema, hebben onderzoekjes gedaan en zijn op excursie geweest. Zo hebben zij hun blik over water in hun ‘eigen Wijde Biesbosch’ verruimd. De bedoeling van deze afsluiting is dat wat de kinderen hebben opgestoken en wat hen is opgevallen, wordt verwerkt in een Groene Kaart van de wijdere omgeving. Ook kunnen zij de Groene Kaart van hun naaste omgeving eventueel van aanvullend commentaar voorzien, naar aanleiding van wat ze over het thema hebben geleerd. De twee kaarten kunnen als afsluiting van het project worden getoond/opgehangen in de centrale ruimte van de school.

Stap 1 Aanvullen van de eigen Groene Kaart Benodigde materialen: • De Groene Kaart die bij de introductie is gemaakt • Schrijfmateriaal • Lineaal

E-mail …………………………………………………........................................................................ Leerkracht …………………………………………………................................................................ Groep ………………....................................................................................................................... Aantal leerlingen ……………….................................................................................................... Voor welke excursie wilt u zich inschrijven? (maximaal 1 excursie aankruisen) ❑ Waterwandeling in de buurt (onderbouw) ❑ Binnenpolder Terheijden (midden- / bovenbouw) ❑ Lage Vuchtpolder (midden- / bovenbouw) ❑ Overdiepse Polder (midden-/bovenbouw) ❑ Hooibroeken (midden- / bovenbouw) Voorkeursdag en -tijd Datum 1e keus: ………………………………………………….. Datum 2e keus: ………………………………………………….. Datum 3e keus: ………………………………………………….. OPSTUREN NAAR (postzegel niet nodig) IVN Brabant o.v.v. excursie Wijde Biesbosch Antwoordnummer 16015 5280 VJ Boxtel

30

9.00 uur / 13.00 uur 9.00 uur / 13.00 uur 9.00 uur / 13.00 uur

Vraag de kinderen om elk punt op de Groene Kaart nog eens te bekijken en laat de kinderen eventueel aanvullende teksten erbij schrijven: • Zijn er nog nieuwe punten bij gekomen aan de hand van ontdekkingen in het project? • Z  ijn ze het eens met de tekst die zij aan het begin van het project hebben gemaakt? Denk je er nu anders over? • Heb je foto’s gemaakt die je erbij wilt plakken? Vervolgens kunnen de groepjes hun aangepaste kaarten aan elkaar presenteren.

Stap 2 Aanvullen Wijde Biesbosch kaart Benodigde materialen: • ‘Wijde Biesbosch kaart’ (in uitleenset) • Iconen Groene Kaart (kopieerbladen in uitleenset) Hang de Wijde Biesbosch kaart centraal op in de klas. Op dezelfde manier als bij de introductie Groene Kaart (zie pagina 10) kunnen de kinderen bijzondere waterplekken aangeven. Echter nu is het gebied veel groter. Vraag de kinderen bijzondere plekken aan te geven die zij tijdens de afgelopen projectweek hebben gezien of hebben ontdekt. Laat hen hiervan een korte beschrijving geven en indien mogelijk een afbeelding zoeken (via internet of zelf gemaakte foto’s). De kinderen vullen dit aan met hun eigen icoontjes van de Groene Kaart.

Stap 3 Kaarten presenteren Tot slot kunnen beide kaarten aan medeleerlingen en/of ouders worden getoond.

31

Colofon Het Educatieprogramma Wijde Biesbosch - zuid is ontwikkeld in opdracht van de Gebiedscommissie Wijde Biesbosch. De ontwikkeling is mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van Leader West-Brabant, Provincie Noord-Brabant, ZLTO, gemeenten Waalwijk en Drimmelen en IVN Nederland. Coördinatie Ido de Haan, IVN Brabant 0411-614111 [email protected] www.ivn.nl Ontwikkeling Annette Zirkzee, IVN Brabant Jeffrey Raymakers, IVN Brabant Marieke Wingens, IVN Brabant Vormgeving Van Riet Ontwerpers, ‘s-Hertogenbosch Druk Reach strategische communicatie & vormgeving Partners/met dank aan Bezoekerscentrum Wolfslaar Breda Bibliotheek Vlijmen Brabants Landschap Cultuurspot Drimmelen Gemeente Breda Gemeente Dongen Gemeente Drimmelen Gemeente Geertruidenberg Gemeente Heusden Gemeente Oosterhout Gemeente Waalwijk Heemkundekring De Vlasselt IVN-afdeling Mark en Donge IVN-afdeling De Waerdman JCI Bergsche Maas

Madese Natuurvrienden MEK Oosterhout Natuur en Milieuvereniging Heusden Natuurbos Raamsdonk Natuurmonumenten Paardenmelkerij De Bonte Hoeve Staatsbosbeheer Theek 5 Oosterhout/Dongen/Geertruidenberg Waterschap Aa en Maas Waterschap Brabantse Delta Waterschap Rivierenland Wijde Biesboschgidsen ZLTO / Klasseboeren