Handleiding bij “Schilderijen van een tentoonstelling” groep 5 t/m 8
Domein: Luisteren
Doel: •
De leerlingen kunnen bij het luisteren naar muziek het volgende onderscheiden en benoemen: Betekenis en functie Gebruikte instrumenten
Benodigdheden: • PowerPoint: “Schilderijen van een tentoonstelling” met geïntegreerde muziek • Werkblad: “Schilderijen van een tentoonstelling” • 10 platen met de schilderijen van “Schilderijen van een tentoonstelling” Deze lessen kunnen uitgespreid worden over meerdere lessen dan aangegeven, al naar gelang de behoefte.
Handleiding bij “Schilderijen van een tentoonstelling” groep 5 t/m 8 Domeinen:
Luisteren & noteren
Doel: • De leerlingen kunnen bij het luisteren naar muziek het volgende onderscheiden en benoemen: Betekenis en functie Gebruikte instrumenten • De leerlingen kunnen bij een stuk muziek zelf bedenken wat voor eigen schilderij ze maken. • De lessen zijn steeds 30 minuten. Benodigdheden: • PowerPoint: “Schilderijen van een tentoonstelling” met geïntegreerde muziek. • Werkblad: “Schilderijen van een tentoonstelling” Geluidsfragmenten bij de juiste dieren plaatsen • Werkblad: “Schilderijen van een tentoonstelling” Welke spoor hoort bij welk dier • Geluidsfragment: Dance of the knight van Sergei Prokovief Deze les kan uitgespreid worden over meerdere lessen, al naar gelang de behoefte. Er zijn drie lessen gemaakt maar als dat te krap is kunnen lessen eventueel gesplitst worden.
2.
LES 1: Een speciale tentoonstelling (1) Intro: Vertel aan de kinderen dat je laatst in een museum liep waar een heleboel schilderijen hingen. Elk schilderij was anders dan de andere. Maar ze waren wel van dezelfde schilder. Vertel het verhaal van de componist Modest Petrovitsj Moessorgski die naar aanleiding van een schilderijententoonstelling van zijn vriend Victor Hartmann dit muziekstuk schreef. Laat de 10 schilderijen aan de leerlingen zien. Vertel daarbij wel dat het niet de originele schilderijen zijn omdat die verloren zijn gegaan of niet meer te vinden maar dat dit een serie is die is geschilderd door een hedendaagse schilder: Ed Wennink, die het interessant vond om zelf te schilderen op het pianowerk van Moessorgski.
Kern: Luister vandaag naar de eerste vijf stukken: o De Gnoom o Het oude kasteel o Tuilerieën o De ossenwagen o Het ballet van de kuikens in de dop Lees voor de beschrijving van de schilderijen de achtergrondinformatie vanaf bladzijde 6. Bekijk ook de 5 gelamineerde platen van de schilderijen en bespreek wat je in de muziek herkent dat ook te zien is in het schilderij. Welke instrumenten hoor je bij elk specifiek schilderij.
Afsluiting: Maak groepjes van 4 en laat deze groepjes een van de vijf muziekstukken uitkiezen. Laat de leerlingen overleggen met elkaar hoe ze op de muziek zouden bewegen en laat ze samen daar een voorstellinkje van maken om daarna, terwijl de muziek speelt, het aan de andere leerlingen uit te beelden.
3.
LES 2: Een speciale tentoonstelling (2) Intro: Vandaag gaan we verder met de tentoonstelling. Er zijn nog 5 schilderijen die we nog niet hebben bekeken en waarvan we nog niet de muziek hebben gehoord. Herinner samen wat die van de vorige keer waren. En hang deze alvast op aan het bord.
Kern: Luister vandaag naar de laatste vijf stukken: o Samuel Goldenberg en Schmuÿle o Limoges, het marktplein o Catacombae (Sepulcrum Romanum) o De hut op kippenpoten (Baba-Yaga) o De grote poort van Kiev Lees voor de beschrijving van de schilderijen de achtergrondinformatie vanaf bladzijde 6. Bekijk ook de 5 gelamineerde platen van de schilderijen en bespreek wat je in de muziek herkent dat ook te zien is in het schilderij. Welke instrumenten hoor je bij elk specifiek schilderij.
Afsluiting: Luister met de leerlingen naar het muziekstuk van Prokovief – The dance of the Knights. https://www.youtube.com/watch?v=lw6YwYLJBIs Stel de leerlingen de volgende vraag: “Als jij een schilderij zou moeten maken op dit muziekstuk. Wat zou je dan schilderen?” Laat ze daarna die tekening maken
4.
LES 3: Een muzikale tentoonstelling Intro: De afgelopen twee lessen hebben we steeds naar 5 schilderijen geluisterd en gekeken. Daarbij hebben geprobeerd om te ontdekken wat we allemaal konden horen in de muziek dat ook in het schilderij was te zien. Vandaag gaan we bekijken of we dat nog herkennen.
Kern en afsluiting: Laat de kinderen de het werkblad maken van de “Schilderijen van een tentoonstelling”. Luister met zijn allen nog een keer naar de verschillende muziekstukken en laat de kinderen nummers zetten achter de schilderijen van de volgorde van de muziekstukken. Bespreek het daarna met elkaar.
5.
Achtergrondinformatie Modest Petrovitsj Moessorgski (1839 – 1881) schreef het werk, bestaande uit 16 stukken voor piano, naar aanleiding van een bezoek op 23 juni 1874 aan een tentoonstelling van het werk van Viktor Hartmann, door diens vrienden ingericht ter nagedachtenis aan diens overlijden in 1873. Moessorgski was goed bevriend geweest met Hartmann, met de groep van vrienden hadden ze gestreefd naar een pure Russische kunst, een kunst zonder Westerse invloeden. Vermoedelijk is dit werk het meest bewerkte pianowerk aller tijden, hoewel het (nog) niet als zodanig in het Guinness Book of Records staat. Naast de vele orkestraties voor symfonieorkest zijn er versies voor piano met strijkkwartet, jazzorkest, Modest Petrovitsj Moessorgski Viktor Hartmann rockgroepen (Emerson, Lake & Palmer ), harmonieen fanfareorkesten, synthesizers (de Japanse artiest Tomita), en soloarrangementen voor orgel, klavecimbel en gitaar. Ook is er een versie voor accordeonorkest en één voor Chinese instrumenten. De beiaardier Wim Franken bewerkte een aantal delen voor beiaard en harmonieorkest. Niet alle bewerkingen zijn compleet: bewerkers lieten van het oorspronkelijke werk - in 16 deeltjes - van Moessorgski sommige delen weg. In de orkestratie van Ravel ontbreekt een van de promenades en Leopold Stokowski liet de delen Tuileries en Limoges weg. Van de 16 delen hebben er 10 betrekking op de schilderijen: 1. Gnomus Een kreupele gnoom die grotesk loopt. De titel verwijst naar een tekening van een notenkraker die uitgesneden is in de vorm van een gnoom. De noot wordt gekraakt in een kop met twee enorme kaken, de handvatten vormen zijn lange benen. De gnoom heeft geen torso. De muziek is luguber, macaber met een slingerend ritme, dat de onhandige looppas van de gnoom op de handvat-benen symboliseert.
6.
2. Il vecchio castello Een oud kasteel waar 's nachts een minstreel een Russisch lied zingt. Ravel gebruikte in zijn orkestratie uit 1922 een saxofoon voor de solostem, iets wat opzienbarend is, omdat de saxofoon in 1874 – een nog relatief jong instrument – nog geen deel uitmaakte van het symfonieorkest in die tijd. De begeleiding is sober in monotone kwinten, en symboliseert de draailier van de minstreel. Niet duidelijk wordt of het lied van de minstreel Italiaans of Russisch is. 3. Tuilerieën De geluiden van de spelende kinderen in de tuinen klinken in de muziek door. Eerst hoort men de jongens, dan de meisjes. Het ritme suggereert hun voortdurende gekwebbel en spel. De Tuilerieën is tegenwoordig een park in Parijs, nabij de plek waar een paleis met gelijke naam eerder met de grond gelijk werd gemaakt door revolutionairen.
4. Bydło Het thema is hier de draaiende zware wielen van de Poolse ossenwagen. Een sterk geaccentueerde puls is hoorbaar in de muziek (nabijkomend, en weer verdwijnend in de verte). In de orkestversie wordt het thema door een tuba vertolkt.
5. Ballet van de kuikens in de dop Een van de meest opvallende stukken: het kuikenballet. Hier hoor je de kuikens in de dop een ballet uitvoeren. Dit deel heeft iets absurdistisch en komisch en klinkt niet bijzonder Russisch. Moessorgski noteerde: "Scherzino" (een klein 'grapje') boven het werk. Verder valt op dat in de orkestversie de kuikens door klarinetten, fluiten en piccolo's worden gespeeld. In de pianoversie worden de kuikengeluiden met snelle en hoge voorslagjes voor staccato akkoordjes vertolkt.
7.
6. Samuel Goldenberg en Schmuÿle Een ruzie tussen een rijke en een arme Poolse jood (de namen zijn fictief). Een parodiestuk, waarin Joodse en Poolse thema's hoorbaar zijn.
7. Limoges, het marktplein In dit stuk zijn de ruziënde marktvrouwen te horen op het marktplein van het Zuid-Franse stadje Limoges.
8. Catacombae (Sepulcrum Romanum) De catacomben van Parijs worden verkend met een lamp. De Latijnse titel slaat op het feit dat in de Parijse catacomben ook Romeinse graven liggen en als typisch 'romantisch' ideaal wordt de oudheid zo opgeroepen met duistere thematiek. De orkestversie van Ravel onderstreept dit duistere door de scherpe maar donkere akkoorden uit te laten voeren door het lage koper en de contrabassen in te zetten. De hoge instrumenten en overige strijkers doen niet mee. Cum mortuis in lingua mortua De doden, de skeletten worden aangesproken met de lingua mortua: met de dode taal. Dit is weer een stukje 'promenade', waarin de luisteraar na mijmert over het vorige schilderij. Het is een ode aan de net overleden Hartmann. Een halo van hoge zachte tremolo-tonen omstralen de donkere melodie.
8.
9. De hut op kippenpoten (Baba-Yaga) De hut van Baba-Yaga is een Russisch sprookje over een heks die in een hut op kippenpoten woont en die kinderen lokt om die op te eten. Het is in een "A-B-A"-vorm geschreven en gaat over in het slotdeel.
10. De grote poort van Kiev De poort die Hartmann had getekend voor een wedstrijd. Als deze echter gebouwd zou worden, zou hij meteen verzakken. Dit is het langste werk in de cyclus en bevat de climax. De Grote Poort van Kiev was een architectonisch ontwerp van Hartmann, dat echter nooit is gerealiseerd. Moessorgski verbeeldt een heilige processie met klaterende cimbalen, klokgelui (klokken ziet men veel weergegeven in Russische muziek) en zingende priesters. Naast het 'promenadethema' verschijnen twee Russische melodieën: een krachtige en een zachte hymne-achtige. Het einde klinkt groots en vol en onderstreept de Russische trots.
9.
