LWL Coordination Office for Drug-Related Issues TAKE CARE! Strategieën voor verantwoord alcoholgebruik bij jongeren in Europe

LWL Coordination Office for Drug-Related Issues

TAKE CARE! Strategieën voor verantwoord alcoholgebruik bij jongeren in Europe

2

VOORWOORD

Beste lezers, In alle Europese landen zijn er duidelijke regels met betrekking tot de leeftijd waarop jongeren alcohol kunnen kopen en consumeren. Toch kan een precieze formulering van de wet niet voorkomen dat er inbreuken zijn. De kloof tussen de wetgeving en de praktijk van alle dag lijkt vrij uiteenlopend te zijn als het gaat over jongeren en alcohol. Vaak is het voor minderjarigen zeer makkelijk om alcohol te kopen in cafés, benzinestations, supermarkten en nachtwinkels. Soms omdat medewerkers in de detailhandel dit door de vingers zien, soms omdat de medewerkers de wetgeving ter zake niet kennen. Ook jongeren ervaren vaak een onzorgvuldige omgang met het onderwerp alcohol binnen het gezin, waar een fles wijn of een paar biertjes simpelweg behoren tot leuke avond TV kijken. Zelfs de belangrijkste personen uit de directe omgeving van jongeren, zoals jeugdwerkers of sporttrainers, vinden het moeilijk om het met jongeren te hebben over het onderwerp ‘alcohol’. Het TAKE CARE-project heeft de taak op zich genomen om nieuwe strategieën voor een verantwoord alcoholgebruik bij jongeren in Europa te ontwikkelen en te testen. Het nieuwe concept van TAKE CARE is de multilevel benadering: Naast jongeren, richt het project zich ook naar ouders, sleutelfiguren en medewerkers in de detailhandel. De resultaten van het project, dat door het LWL coördinatiebureau voor druggerelateerde kwesties gestart werd in samenwerking met tien Europese partnerorganisaties, tonen aan dat deze benadering effectief is. De evaluatie van Take Care toont niet alleen aan dat jongeren hun consumptiegedrag herzien na de interventies, maar ook dat ouders, sleutelfiguren en medewerkers in de detailhandel nu meer weten over de risico’s van alcoholgebruik door jongeren en zijn ze na de interventie van plan om meer aandacht te schenken aan de naleving van de wetgeving. In deze brochure komt u meer te weten over de methodiek en de resultaten van Take Care - een project, dat niet alleen nieuwe methodologische paden heeft bewandeld, maar dat als een gezamenlijk project van tien partnerlanden, ook aantoont hoe de Europese gedachte kan worden omgezet in de dagelijkse praktijk. En om het met de naam van het project te verwoorden: TAKE CARE! Zorg goed voor jezelf, maar ook van anderen. Wolfgang Rometsch project directeur

Nadja Wirth project coördinator

Multilevel benadering van TAKE CARE

3

TAKE CARE IN EUROPA: VERTREKPUNT EN BENADERING

vier verschillende doelgroepen om één doel na te streven een compleet nieuwe ervaring. Het project is ontworpen in overeenstemming met de sociale omgeving van jongeren - dit betekent de regionale, lokale en institutionele structuur van plaatsen, waar jonge mensen handelen en met elkaar omgaan.

De belangrijkste doelen van TAKE CARE: Als jongeren risicovolle hoeveelheden alcohol drinken, kan dit een aantal verschillende redenen hebben. Sommigen drinken uit frustratie, anderen omdat ze plezier willen maken. Soms drinkt een hele groep , soms drinkt een jongere op zichzelf. Het gebruik kan plaatsvinden in speeltuinen of op feestjes, in een verborgen hoekje van het schooldomein of in de eigen slaapkamer. Soms is het drinken tot ze erbij neervallen, soms is het meer regelmatig gebruik dat uiteindelijk een gewoonte wordt.

Alcohol: Een Europese uitdaging Zelfs indien elk geval anders is: Alcoholgebruik door jongeren is een Europees thema. De wettelijke normen kunnen verschillen van land tot land, daarnaast verschillen ook de drankculturen van de Europese landen. Maar wat de Europese landen allemaal gemeen hebben is de lange geschiedenis van alcoholconsumptie over het hele continent. Volgens een studie van de World Health Organisation (WHO), is Europa de regio met de hoogste alcoholconsumptie wereldwijd: gemiddeld drinkt elke Europeaan 9,24 liter pure alcohol per jaar, meer dan 20% van alle volwassenen is regelmatig min of meer dronken. Wanneer we ons focussen op jongeren, wordt dit probleem nog ernstiger: Volgens een recente Europese schoolenquête over alcohol en andere drugs (ESPAD 2012), drinken adolescenten in Europa hun eerste alcoholische drank als ze ongeveer de leeftijd van 13 jaar hebben - en 12% van de geïnterviewden meldde hun eerste alcoholintoxicatie ook op deze leeftijd. In veel gevallen is er niet veel tijd tussen het eerste contact en de eerste intoxicatie. Dit betekent dat jongeren, die in contact komen met alcohol, heel snel riskante consumptiepatronen aannemen.

Ondanks een verbod: probleemloos alcohol kopen En meestal kunnen ze dit doen zonder al te veel complicaties - zelfs al is de wetgeving op papier vrij strikt. Ondanks het verbod om alcohol te verkopen aan jongeren vóór de leeftijd van 16 of 18 jaar, kunnen jongeren op veel plaatsen vrij gemakkelijk alcoholische dranken verkrijgen. 73% van de leerlingen in het ESPAD-onderzoek 2012 meldde dat het vrij gemakkelijk is voor hen om bier te kopen. Het respectievelijke cijfer voor sterkedranken is 53%. Er zijn goede redenen om speciale en gezamenlijke aandacht te hebben voor alcoholgebruik bij jongeren in Europa: Samenwerking tussen de verschillende landen. Bewandelen van nieuwe paden. Het Europese project TAKE CARE heeft juist dat gedaan. Het ontwikkelde nieuwe strategieën om een verantwoord gebruik van alcohol bij jongeren aan te moedigen - en daarvoor koos het project voor de veeleisende multilevel benadering, die omvat naast de jongeren ook de ouders, sleutelfiguren en verkopers uit de detailhandel. Voor de meeste projectpartners was het aanspreken van

• N  aleving van de wetgeving inzake de bescherming van de jeugd. • Motiveren van jonge mensen voor een verantwoord drinkgedrag. De doelen voor de specifieke doelgroepen zijn: • Het trainen van de risicocompetenties van de jongeren. • V  ersterking van de pedagogische vaardigheden van de ouders door middel van een gereflecteerde houding ten opzichte van het alcoholgebruik van hun kinderen. • O  ndersteuning van de sleutelfiguren, zodat zij in staat zijn om te praten over alcoholgebruik en het initiëren van constructieve gesprekken met de jongeren. • Informeren en opleiden van verkopers, horecapersoneel en ei genaren van nachtwinkels, zodat ze zich bewust worden van het probleem en consequent kunnen handelen.

SeM: Naar Succes op Meerdere Niveaus De methodiek van de multilevel-benadering was reeds getest en met succes geëvalueerd tussen 2004 en 2007 in het kader van het proefproject SEM (Secundaire preventie in een multilevel benadering), die was ontwikkeld door het LWL coördinatiebureau voor druggerelateerde problemen en liep in samenwerking met de stad Münster. Het idee voor SEM werd geboren nadat werd vastgesteld dat immigranten jongeren uit de voormalige GOS-landen opvielen door hun riskante manier van alcoholconsumptie. De groep kon niet worden bereikt door conventionele preventieve maatregelen. SeM pakte verschillende niveaus aan en richtte zich ook naar verschillende doelgroepen van mensen, die een invloed hadden op de jongeren - met name ouders in de eerste plaats, plus belangrijke sleutelfiguren uit de sociale omgeving van de jongeren. De wetenschappelijke evaluatie bewees dat alle drie de doelgroepen - jongeren, ouders, en de sleutelfiguren - zeer tevreden waren over de preventie interventies en dat deze interventies effectief waren: In veel gevallen veranderden de jongeren hun houding ten opzichte van alcohol en drugs, ouders voelden zich veel beter geïnformeerd en de sleutelfiguren rapporteerden een afname van de alcoholconsumptie onder de adolescenten. Dit bewees dat SeM succesvol was en werd het zo een model voor een Europese aanpak - aangevuld met een module voor retailers.

4 Zweden

ONTWIKKELING EN IMPLEMENTATIE

Finland

Letland Denemarken

Partners

Ierland Duitsland

Tien landen in Europa, één project - een ambitieuze aanpak net omdat preventieprojecten rond verslaving zelden de landsgrenzen oversteken. Daarom heeft TAKE CARE een groot aandeel in het creëren van een gezamenlijke deskundige basis op EU-niveau. Dit is belangrijk omdat op deze manier de resultaten van het project kunnen worden toegepast in alle EU-lidstaten, ook die, die niet hebben deelgenomen aan het project. Alle tien partners zijn ook lid van ‘euronet’, een Europees netwerk voor preventie van verslaving, die tot doel heeft de Europese samenwerking op het gebied van preventie van verslaving verder te ontwikkelen door te werken aan concrete projecten. TAKE CARE is ontwikkeld en getest als onderdeel van dit netwerk. Bovendien vertrouwde TAKE CARE op de know-how en deskundige ondersteuning van de deelnemende partners. Aangezien de resultaten er zijn, spelen deze partners nu een belangrijke rol bij de overdracht van de bevindingen van TAKE CARE naar de andere EU-lidstaten.

Polen

Nederland België Luxemburg

Slovakije Oostenrijk

Frankrijk

Slovenië

Roemenië

Italië

Portugal

Griekenland

Cyprus

Participanten Ondersteunende Partners

Stuurgroep De ontwikkeling en implementatie van een multilevel benadering binnen een project met veel verschillende deelnemende Europese landen, is een echte uitdaging. Het culturele, sociale en juridische kader verschilt van land tot land. De projectpartners richtten een stuurgroep op, waarvan de leden belast waren met verschillende taken. Eén van de uitdagingen is het vinden van een gemeenschappelijke noemer zonder dat daarbij de culturele bijzonderheden werden genegeerd. Om dit te doen integreerde de stuurgroep de verschillende perspectieven, meningen en standpunten, bestudeerde ze trends, leidde ze de discussies met deskundigen en stemde ze beslissingen af.

Sleutelfiguur van Denemarken na de Key training

“Ik heb altijd gedacht dat ik goed was in het communiceren met jongeren. Nu weet ik dat mijn goedbedoeld advies hen eigenlijk van me wegdreef. ”

15 jarig meisje uit Portugal

“In de school praatten leerkrachten veel over seksualiteit. Het zou eigenlijk beter geweest zijn als meer over alcohol hadden gepraat. Omdat dit onderwerp voor ons meer relevant is.”

Project medewerker van Italië na een coaching van verkopers

“De werknemers uit de horeca waren best tevreden dat ze eindelijk konden praten over hun werksituatie en eindelijk au serieux genomen te worden. ”

Stuurgroep en sleutelaspecten Management en Coördinatie LWL-KS, Duitsland: Wolfgang Rometsch (project directeur), Nadja Wirth (project coördinator) Training voor retailers and materialen CAD, België: Carlo Baeten (nationaal project manager) Evaluatie Youth Office, Italy: Klaus Nothdurfter (nationaal project manager) Wetenschappelijke monitoring PH Zurich, Zwitserland: Walter Kern-Scheffeldt (adviseur)

Verloop Kick-Off maart 2010 De nationale projectmanagers van de partnerlanden van dit proefproject, dat een run-time van 33 maanden had en dat werd georganiseerd door het LWL coördinatiebureau voor druggerelateerde kwesties te Münster, kwam in Luxemburg bijeen. Op dat moment presenteerde het projectmanagement de details van Take Care: Wat zijn de doelen en methoden? Hoe is het project gestructureerd en georganiseerd? Al snel werd duidelijk hoe vruchtbaar Europese samenwerking kan zijn: De multilevel-aanpak, die reeds met succes gebruikt was in het Duitse proefproject SEM, werd aangevuld door onder andere de materialen en opleidingen voor winkeliers ontwikkeld door de CAD in België.

5

Samen sterk The project partners agree on the following: It is not that every country has to reinvent the wheel; it makes much more sense and is more efficient to develop a joint project. That is why the project team decided, in a good practice research, to look out for projects, which were already working, in order to put them together on the project web page. Also, initially there has been the question, whether the multilevel approach, as it has been described by the pilot project SeM, could really be transferred into all TAKE CARE project countries. Where is the need for some adjustments? In order to find answers, the project team decided to run an analysis of the situation and needs in all partner countries. The methodological base for this has been the sociological approach of a “Rapid Assessment and Response” (RAR) – a method that combines different sources of ­information and different methods of data collection, so that it is possible to get quite quickly a picture of the situation. The project partners also collected information about the cultural and legal context of the consumption of alcohol by young people and ran interviews with the target groups to find out about their needs. The result of the analysis: Each participating country supported – with some usually smaller adaptions – the transfer of the methods of the SeM pilot project. TAKE CARE made it to the European level! Workshops Een projectteam kan alleen werken, als alle deelnemers weten wat te doen, als er een frequente uitwisseling en afstemming is onder elkaar. Er vonden verschillende workshops plaats tijdens de duur van het project. Daar werden de deskundigen voorbereid op de werkwijze van een RAR, presenteerden ze de resultaten van hun onderzoek en werden ze gecoacht in de specifieke interventies voor de vier doelgroepen van TAKE CARE.

Griekse deelnemer na afronding van de ro.pe training©

“Toen de training afgelopen was, keken we elkaar aan en konden we niet geloven hoeveel plezier we hadden gehad en dit zonder alcohol”

I. Adolescenten DOELGROEP Jongeren tussen de leeftijd van 12 en 21, die risicovol alcohol gebruiken, en soms ook andere drugs. Deze zijn onderverdeeld in 12 - tot 16 - of 18-jarigen, die wettelijk geen alcohol mogen kopen of consumeren , en tot-21-jarigen, die alcohol mogen consumeren, maar die zijn opgemerkt als risicovolle gebruiker.

“Zin in avontuur?” Is de eerste vraag op een flyer voor jongeren. Een ongebruikelijke manier om hen aan te spreken. Is het doel van het preventieaanbod met betrekking tot verslaving niet om voorzichtigheid te prediken en te waarschuwen voor risico’s? En toch, TAKE CARE kiest voor een iets andere aanpak: de ro.pe-Training ©. De term “ro-pe” verwijst naar “risico-optimalisatie en peer education”, maar ook naar het woord “touw”. De training zelf is gebaseerd op twee benaderingen, die ontwikkeld werden in Oostenrijk: Risflecting © en het avontuur-based project Risk’n’Fun. Het idee: De jongeren nemen deel aan een vierdaagse training en die draait om het ervaren van ongewone risicosituaties, zoals bijvoorbeeld zeer uitdagende klimtochten. Het doel van deze training is het ontwikkelen van persoonlijke risicocompetenties – vooral de overdracht van deze competenties van het avontuur en de klimervaring naar de consumptie van alcohol en andere risicovolle situaties. Het is op dit punt cruciaal om de jongeren actief te betrekken in het programma.

II. Ouders DOELGROEP Moeders en vaders van de jongeren die risicovol alcohol gebruiken.

Ouders van Cyprus na een home party

“We kunnen niet altijd de leerkrachten en de verkopers veroordelen voor het wangedrag van onze kinderen. Wij als ouders, moeten onze verantwoordelijkheid opnemen voor hun gedrag. Maar onze andere kinderen moeten ook zelf leren wat het betekent om zelf verantwoordelijkheid op te nemen. ”

Verkooppersoneel in België

“Ik hoop dat je ook een aanbod gaat doen naar de ouders,””

Ouders van een Slovaaks meisje die als eerste in de groep zou praten over haar katers.

“Mijn dochter drinkt niet. Ze is daarvoor te veel bezig met het andere geslacht”

Duitse jongere na het klimmen tijden de ro.pe-training

“Klimmen is even opwindend als alcohol drinken”

Home-parties staan bekend als een marketingidee voor speciale producten, met name de “Tupperware-parties” zijn welbekend. De Home party is een methodiek voor verslavingspreventie die oorspronkelijk werd ontwikkeld in de jaren 90 voor ouders van migrantenjongeren in Nederland. De methodiek probeert een antwoord te bieden op de vraag: Hoe krijg ik toegang tot vaders en moeders van risicovol consumerende adolescenten wanneer het normale aanbod hen niet aanspreekt? De home-party vindt plaats in het huis van een gezin. Er wordt contact gezocht met de ouders , bijvoorbeeld nadat het kind deel nam aan de ro.pe-Training ©. De gastouders nodigen op hun beurt andere ouders uit. Een expert op het gebied van verslavingspreventie biedt enige know-how en modereert het groepsgesprek, waarbij de ouders praten over hun respectieve ervaringen. Het doel van de home-parties: Verbetering van de besluitvormingsvaardigheden en de verantwoordelijkheid van de vaders en moeders aanspreken, zodat ze op een open en constructieve manier de alcoholconsumptie van hun kinderen kunnen aanpakken. “De onderwerpen van deze avonden zijn breed”, zo meldt het Italiaanse projectmedewerker over de homeparties. “Het gaat om kennis en trends van alcoholconsumptie, over de status van alcohol vandaag en vroeger, over de uitwisseling van ervaringen tussen ouders, onderhandelingstechnieken bespreken, over locaties en sociale hotspots waar jongeren te vinden zijn.”

6

III. Sleutelfiguren

EVALUATIE

DOELGROEP sleutelfiguren die een invloed hebben op risicovol alcohol gebruikende jongeren; bijvoorbeeld jeugdwerkers, straathoekwerkers, leerkrachten, trainers in sportclubs.

Sleutelfiguren die gelokaliseerd zijn in de sociale omgeving van de jongeren, krijgen een multipliers-training, zodat ze de jongeren kunnen beïnvloeden op een gepaste en motiverende manier. Na de training kunnen de sleutelfiguren ook fungeren als een belangrijke doorverwijzer voor jongeren naar de ro.pe-Training ©. Ze krijgen in de training expertise aangeleerd rond verschillende producten, juridische aspecten, en de praktijk van een aantal communicatieve vaardigheden, vergelijkbaar met het concept van Motivational Interviewing.

IV. Werknemers in de verkoop DOELGROEP

werknemers in de verkoop en horeca

De Belgische CAD Limburg ontwikkelde verschillende informatiematerialen voor werknemers in de detailhandel en horeca, en ontwikkelde de training “First-Rate Retailer Tools”: De werknemers in de detailhandel krijgen heel actuele informatie over de juridische regels op de verkoop van alcoholische dranken aan jongeren. Bovendien worden ze gecoacht in het omgaan met moeilijke situaties, bijvoorbeeld als adolescenten toch alcoholische dranken willen kopen. Deze tool werkt afhankelijk van de setting als een vijftien minuten korte interventie, maar ook als een opleiding die één tot twee uur duurt. “Het doel van deze tool is de verkopers uit te leggen waarom deze wetgeving er is en waarom we ze beschouwen als partners in de naleving van deze wetgeving. Het is belangrijk voor ons om de houding van deze verkopers met betrekking tot de verkoop van alcohol aan jongeren te beïnvloeden “, zegt CAD Limburg over het idee. Het was ook belangrijk om een tool te ontwikkelen die hanteerbaar is in de dagelijkse praktijk van de detailhandel.

Trainer van de ro.pe training in België

“Op een avond na het klimmen kwamen de jongeren samen van hun kamers. Ze hadden zich allemaal kaalgeschoren. Nu waren ze een hechte groep geworden. “

Sloveense studente die deelnam aan de Key-Training

“Ik vraag mezelf af waarom er geen gelijkaardige regels voor alcoholmisbruik zijn in mijn peda net zoals dat voor druggebruik wel het geval is.” ”

Of we met het TAKE CARE project ons doel bereikt hebben leert ons de evaluatie. Het “Departement for Research and Development” van de Pedagogische Hogeschool was verantwoordelijk voor het onderzoek. Centrale vragen in de wetenschappelijke monitoring van TAKE CARE waren ; Hadden de interventies een positieve invloed op… ... de kennis over effecten en risico’s van alcoholgebruik en over de wettelijke bepalingen terzake. ... de attitude ten overstaan van de wetgeving en het gebruik van alcohol. ... het alcohol gebruik van de jongeren en het al dan niet verantwoord omgaan hiermee. Alle doelgroepen werden geïnterviewd over hun kennis, hun houding en hun gedrag in verband met alcohol en alcoholgebruik op het einde van de interventies door middel van vragenlijsten. De adolescenten werden opnieuw bevraagd 3 maanden na de training met het oog op een eventuele gedragsverandering.

Ierse ouder van een jongere na diens deelname aan de ro.pe training

“Sinds lang drink ik ‘s avonds een fles wijn. Ik ben me nooit bewust geweest van het feit dat mijn kinderen dat opmerkten en tevens van het negatieve effect dat mijn drinkgedrag op ze had.”

De belangrijkste resultaten voor elke doelgroep

7

I. Adolescenten

Samenvatting van de resultaten

»

»

»

Voor alles doelgroepen werden de vooropgestelde aantallen gehaald:

Uit de bevraging drie maanden na de ro.pe-training blijkt dat de jongeren hun gedrag aangepast hebben en minder alcohol drinken. Na de ro.pe-Training ©, weten ze meer over de effecten en risico’s van alcoholgebruik. Hun kennis over de alcoholwetgeving is toegenomen. Ze hebben meer begrip voor de regelgeving en hebben de intentie er rekening mee te houden.

»

The risk competence – Het vermogen om op een constructieve en verantwoorde wijze met risico’s om te gaan is vergroot.

De mate van tevredenheid over de inhoud en de doelen van TAKE CARE is positief.

»

440 adolescenten, 176 sleutelfiguren, 474 ouders, 600 verkopers van alcohol.

»

»

Binnen de evaluatieperiode van 3 maanden werd het voornaamste doel, namelijk een reductie van het alcoholgebruik bij jongeren die risicovol consumeren, gerealiseerd.

»

TAKE CARE initieerde en ondersteunde een meer verantwoord en minder risicovol alcoholgebruik bij jongeren.

II. Ouders

Bij ouders, sleutelfiguren en verkopers verhoogde de competentie om met risicovol drinkende jongeren om te gaan. Met meer vertrouwen en kennis kan men aan de slag. De bereidheid om zich te confirmeren met de wettelijke regelingen nam toe

94% van de deelnemers heeft de training afgerond. Slechts 6% haakte vroegtijdig af. 77% vond de training een aanrader voor hun vrienden en leeftijdsgenoten.

»

Op het einde van de vorming kennen 88% van de ouders de wettelijke regelingen rond alcoholgebruik bij adolescenten. Ze zijn zich dan ook bewust van de implicaties hiervan op het gedrag van hun kinderen.

»

De ouders willen deze regels onder de aandacht van hun kinderen brengen. Op een schaal van 1 (helemaal niet mee eens) tot vier (helemaal mee eens) scoren ze 3.55

»

Op de vraag of men nu beter gewapend is om iets te doen rond het drinken van hun kinderen scoren de ouders (zelfde schaal) 3.24

III. Sleutelfiguren »

Met een score van 3.24 geven sleutelfiguren aan met een constructief gesprek over alcohol jongeren te kunnen aanzetten over hun drinkgedrag na te denken.

»

Zowel in werkcontext als in de vrije tijd voelt men zich beter gewapend om over het alcoholthema te streken (score=3.50)

IV. Werknemers in Verkoop »

600 verkopers werden benaderd in een lange en/of korte interventie. Met 3.26 geven zij aan beter te kunnen omgaan met verkoopsituaties van alcohol aan jongeren na de interventie.

»

95 % van de verkopers kennen de wettelijke regeling voor verkoop van alcohol na de lange interventie. Na de korte interventie is dit 77%

»

90 % verklaart zich bereid gebruik te maken van het speciaal voor Take Care ontwikkelde materiaal (sorry-kaart, woblers, affiches…)

»

»

De algemene tevredenheid met de interventies is zeer hoog bij alle doelgroepen. bovendien identificeerden alle betrokken preventiewerkers bij TAKE CARE zich zeer sterk met het project.

TAKE CARE

Organising Institution GERMANY Landschaftsverband Westfalen-Lippe LWL-Koordinationsstelle Sucht Warendorfer Str. 27, D- 48133 Münster Wolfgang Rometsch +49 251 591 4710 [email protected] Nadja Wirth +49 251 591 5382 [email protected] Kathrin Horre +49 251 591 6891 [email protected]

Scientific Support SWITZERLAND

GERMANY

CYPRUS

NETHERLANDS

Diakonisches Werk Hämelinger Str. 10, D-32052 Herford

Centre of Education about Drugs and Treatment of Drug Addicted Persons Kenthea 41 Eleftherias Avenue CY-7102 Aradippou-Larnaka

Tactus Instelling voor Verslavingszorg Institutenweg 1, NL-7521 PH Enschede

Barbara Geisler-Hadler [email protected] +49 5221 5998 45 GREECE Organisation against drugs OKANA 21, Averof str., GR-10433 Athens Nikki Georgala +30 210 8898244 [email protected]

AUSTRIA

ROMANIA National Anti-Drug Agency Bvd. Unirli 37, RO-030823 Bucharest

Dr. Nazih Eldin +353 469076401 [email protected] ITALY

Klaus Nothdurfter +39 0471 413370 [email protected]

Carlo Baeten +32 11 27 42 98 [email protected]

PORTUGAL Instituto Europeu para o Estudo dos ­Factores des Risco nas nas Criancas e nos Adolescents IREFREA Portugal, Urbanizacao Construr, lote 6-7° B, PT-3030-218 Coimbra Fernando Mendes +351 969771666 [email protected] SLOVAKIA

DENMARK SSP & Forebyggelse Skolegade 39, DK-6700 Esbjerg Steen Bach +45 7616 5280 [email protected]

Collaborating Partner Österreichische ARGE Suchtvorbeugung c/o Institut Suchtprävention pro mente Hirschgasse 44, A-4020 Linz

Autonome Provinz Bozen-Südtirol Amt für Jugendarbeit Andreas-Hofer-Str. 18, IT-30100 Bozen

Centra voor Alcohol en andere ­Drugs­problemen vzw CAD Limburg vzw

POLAND

Research Institute of Child Psychology and Pathopsychology PhDr. Štefan Matula Sút’ažná ul. cˇ. 18, SK-821 08 Bratislava +4212 43414054 [email protected]

SWEDEN GERMANY Gesellschaft für technische Zusammenarbeit Potsdamer Platz 10, D-10785 Berlin MISTEL SPI Forschung gGmbH (member of the ICAA board of director) Wilhelm-Külz-Str. 8, D-39108 Magdeburg Bundesministerium für Gesundheit Friedrichstr. 108, D-10117 Berlin FINLAND Prevnet Network c/o A-Clinic Foundation Paasivuorenkatu 2a, FI-00530 Helsinki The Mannerheim League for Child Welfare Toinen Linja 17, FI-00530 Helsinki FRANCE Observatoire franc. des drogues et des toxicomanies 3 Avenue du Stade de France FR-93218 Saint Denis la Plaine Cedex LUXEMBOURG Centre de prevention des toxicomanies 8–10, rue de la Fonderie L-1531 Luxembourg

SLOVENIA Regional Public Health Institute Maribor Prvomajska No 1, SI – 2000 Maribor Dr. Igor Krampac +386 24602317 [email protected]

LATVIA Educational Centre for Families and Schools Aizkraukles 14, LV-1006 Latvia

Editor: Landschaftsverband Westfalen-Lippe, LWL Coordination Office for Drug Related Issues Editorial staff: Wolfgang Rometsch and Nadja Wirth, LWL Coordination Office for Drug ­Related Issues / Text: André Boße, Köln (www.ag-text.de) / Design: Kristina Selcho, Münster October 2012

LWL Coordination Office for Drug Related Issues

State Agency for Prevention of AlcoholRelated Problems, Familly and Youth ­Department Ul. Szancowa 25, PL-01-458 Warschau

IRELAND

Walter Kern-Scheffeldt +41 43 305 5898 [email protected]

BELGIUM

Netherlands Institute of Mental Health and Addiction (Trimbos-Instituut) Da Costakade 45, NL-3521 VS Utrecht

Health Service Executive Health Promotion Department Railway Street, IR-N/A Navan Co. Meath

Pädagogische Hochschule Zürich Rämistr. 59, CH-8090 Zürich

Main Partner

Gavriella Gavriel +357 26941919 [email protected]

This publication arises from the project TAKE CARE which has received funding from the European Union in the framework of the EU Health Programme 2008– 2013.

Stockholms Län Landsting SE-11281 Stockholm