'L'jwt. 9e jaargang - nr. 1 maart 1981 OUD WAGENINGEN. MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"

'L'jwt.

9e jaargang - nr. 1 maart 1981

OUD WAGENINGEN

MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste eenm aal per kwartaal

R ed a ctie: Jagerskamp 72 - 6706 EN Wageningen

AGENDA

van de jaarvergadering van de V eren igin g "O u d -W a gen in gen "

) rjiaarrdag

2 april 1981 in "Vredehorst", Tarthorst 1, om 20.00 uur. De vergadering wordt vooraf gegaan door d ia-presen tatie "W ageningen O u d -N ie u w " door A d R ie tv e ld . 1. Opening 2. M ededelingen 3. Jaarverslag van de secretaris over 1980 (zie dit nummer) 4. Jaarverslag van de penningmeesteresse over 1980 (zie dit nummer) 5. Verslag van de kascommissie en vaststelling van de rekening over 1980 6. Benoeming van een nieuw lid van de kascommissie 7. Bestuursverkiezing. A an de beurt van statutair aftreden is de heer A . L . N . R ie tv e ld . H ij stelt zich herkiesbaar. Tegenkandidaten kunnen tot en met 25 maart 1981 sch riftelijk worden ingediend. De kandidaatstelling dient door tenminste 10 leden te zijn ondertekend en vergezeld te gaan van een verklaring van de kandidaat dat hij/zij bereid is een eventuele benoem ing te aanvaarden. 8. Rondvraag 9. Sluiting

VAN DE BESTUURSTAFEL De ledenbijeenkom st van 11 decem ber 1980 heeft de contributieverhoging goedgekeurd om de uitgave van een dikker verenigingsorgaan m o g e lijk te m aken. Omdat de naam "W agen w egen " e ig e n lijk niet zo gelukkig is - W agenw egen zou n iet W ageningen zijn - zal ons blad "O u d-W agen in gen " gaan heten. H et is een duidelijke naam en de naam is m eteen een propaganda voor onze veren igin g. A ls U deze woorden leest heeft u het eerste nummer in handen. De bovengenoem de bijeenkom st had als onderwerp Graven in de W ageningse Eng en was g e ­ w ijd aan de opgravingen van het gra fveld nabij de hoek G eertjesw eg - D iedenw eg. Deze o p ­ gravingen worden door leden van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodem onderzoek-ROB te Am ersfoort u itgevoerd. A an ons werden dia's vertoond en to e g e lic h t door de RO B-heren Hulst en G reving. Ons lid Mevrouw S.M aas Geesteranus-Duintjer toonde ons de film die zij van de opgravingswerkzaamheden h eeft gem aakt. Z ow el de dia's, de film en de toelich tin g gaven ons een du idelijk b eeld van het gra fv e ld . De heer G .A lin k lie t enkele vondsten zien. Aan allen onze dank voor deze geslaagde avond. Begin februari is de ROB teruggekeerd om de opgraving te vo ltooien . H et zal nog w e l enige tijd duren voordat het eindrapport op ta fe l lig t. Dankzij werf acties van leden groeit ons ledenaantal gestaag. H ierdoor kan de vereniging fin a n ciëel onafhankelijk b lijven en een steeds grotere vuist maken (m ocht dat nodig zijn ). W elkom nieuwe leden! In de Veluwepost werd en wordt v e e l aandacht besteed aan de geschiedenis van W ageningen. De heer W .S tella a rd fietst en loopt door en om W ageningen en roept v e le vragen op die nog beantwoord m oeten worden. Een d eel van deze vragen zou misschien door archiefonderzoek

2

beantwoord kunnen worden. W ie heeft gelegen h eid in de archieven te graven? De oproep van het bestuur om tot werkgroepen te komen h eeft helaas maar w ein ig gehoor gevonden. Datzelfde geldt voor diegenen die voorstelden om als "O u d -W agn in gen " aan­ dacht te besteden aan het 'ou d e' groen van W ageningen. W e llic h t kijken zij nog 'de kat uit de (oude) b oom '. De Gem eente, die fin an ciële zorgen h eeft en graag boven de n u llijn w il b lijven , h eeft in al zijn wijsheid beslist dat de fin a n ciële situatie van onze veren igin g zodanig is, dat een g e ­ m een telijke subsidie niet nodig is. Misschien is het w e l goed zo. "O u d-W agen in gen " steunde de opgraving van het terrein tegen over c a fé de Keizer die door leden van de A W N werd u itgevoerd. De leidin g had ons lid de heer J.Huisman, die ook het eindrapport schreef. Een exem plaar hiervan bevindt zich in onze bib lioth eek . M en verm oedt dat men hierm ee de zeer oude boerderij Katermans Erve h eeft gevonden. Onze voorzitter is

helaas ernstig ziek. W ij wensen hem v e e l beterschap to e. Jan, sterkte er

m ee. De secretaris

FINANCIEEL OVERZICHT OVER HET JAAR 1980

ƒ -

7218,64

Drukwerk

5106,30

bijeenkom sten

ƒ -

3074,17

contributies 1980 contributies 1981

-

3420,—

abonn. en contributies

-

359,10

secretariaat

-

23,90

497,50

porti

-

405,55 398,—

Beginsaldo

reproducties "Gezicht op W ageningen"

-

492,80

Excursie

-

410,—

Excursie

-

rente

-

168,27

foto's en dia's

-

53,—

d ia -lezin g Hr. de Goede

-

5 0 ,—

aanschaf biblioth eek

-

139,74

diversen

-

41,25

Kam er van Koophandel

-

5 0 ,-

diversen

-

241,55

Eindsaldo

- 11674,15

T o ta a l

ƒ 16911,96

T otaal

ƒ 16911,96

BEGROTING 1981 contributies rente

T otaal

ƒ -

8000, — 200, —

8200,—

drukwerk

5500,—

bijeenkom sten

ƒ -

porti

-

500,—

abonn. en contr.

-

400, —

bibliotheek en foto's

-

250,—

inbinden tijdschriften

-

300,—

Kam er van Koophandel

-

onvoorzien

-

T o ta a l

f

600,—

5 0 ,— 600,— 8200,—

3

JAARVERSLAG 1980 In 1980 werden v ie r bijeenkom sten gehouden. Op 24 maart sprak de heer K . Boeder over de Monumentenwacht. D ie avond werd ook de Jaarvergadering 1979 gehouden. Op 29 m ei v e r ­ telde ons lid de heer A .G .S teen b erg en - bekend historicus van de stad W ageningen - o v e r Joods leven in W ageningen e . o . in het verleden . Op 6 oktober h ield mevrouw D rs.C .S.O ldenburger-E bbers een lezing over Van D oolhof tot Lusthof. Deze lezing diende als in leidin g op ons bezoek aan de tentoonstelling van die naam . Op 11 decem ber werd de archeologische avond gehouden. De heren Hulst en G reving lichten d .m .v . dia's de opgravingen van het gra fveld aan de D iedenw eg toe en mevrouw S.Maas Geesteranus-Duintjer toonde ons haar film die zij van de opgravingen had gem aakt. A lle bijeenkom sten werden druk bezocht. Op 20 september vertrokken w ij naar Doesburg voor onze jaarlijkse excursie. Deze werd g e ­ organiseerd door de Excursiecommissie bestaande uit de heren F .T .V e r w o e r t en D. van A g g e le n . "W agen w egen " kwam v ie r m aal u it. De redaktie en leden zorgden voor voldoende k op ij. De artikelen belichtten de verscheidene aspecten van de geschiedenis van W ageningen. De r e ­ daktie bestond uit de heren C .Postm a, E .van Rees V e llin g a en A .L . N . R ie t v e ld . De voorzitter h ield v e le lezingen over de monumenten van W ageningen en bracht daardoor "O u d-W agen in gen " onder de aandacht van de mensen. D it gebeurde ook door leden en n ie t-le d e n die over de geschiedenis van W ageningen in de Veluw epost publiceerden. M et steun van "O u d -W agen in gen " werd het terrein tegen over Café' de Keizer door de A W N archeologisch onderzocht. M en verm oedt dat daar de oude boerderij Katermans Erve stond. De vereniging was ook a c tie f in de beginfase van de opgravingen van het gra fveld aan de Diedenw eg. H o ew e l iedereen wist dat dat terrein een archeologisch monument is, werd toch achteloos opdracht gegeven tot aanleg van een sportterrein. De ROB zal de opgravingen in 1981 afmaken. Op 31 decem ber 1979 teld e onze veren igin g 513 leden . Op 31 decem ber 1980 was het le d e n ­ aantal ca. 650. Een.prachtige toen am e. Door ziekte van onze voorzitter is het juiste aantal nog onbekend. In 1980 moesten de heer A .C .Z e v e n en mevrouw J. J. van D odew aard-R ijksen statutair a ftre ­ den. Z ij werden b ij acclam atie herkozen. De sam enstelling van het bestuur op 31 decem ber was:

J.J. DE GOEDE

voorzitter

A . C . ZEVEN

secretaris

J.J. V A N DO D EW AARD -RIJKSEN

penningmeesteresse

L .B .A .J . ELD ERS-VO NK

2e secretaresse

A . L . N . RIETVELD

lid

De heer A . G. Steenbergen verzorgde het b ib lio th e ek - en archiefw erk van de veren igin g. A an het eind van het jaarverslag 1979 sprak ik de wens uit dat in 1980 het G em een telijk Historisch Museum ingericht zou worden en dat een G em eentearchivaris zou worden aange­ steld. Helaas is dit niet gebeurd. W e l werd de heer F. J.van Essen aangesteld in d e e ltijd b e ­ trekking in het archief. Tevens werd het G em een tearch ief in een nieuwe, ruimere ruimte ondergebracht. H iervoor zijn we de gem eente dankbaar. A .C .Z e v e n secretaris

EEN INBOEDEL V A N WINKEL EN WOONHUIS A A N HET EIND V A N DE 19e EEUW In verband m et een erfenis werd de volgende inventaris in 1899 opgem aakt. H et betreft de voorraad van een kruidenierswinkeltje en de inboedel van het woonhuisje aan de Eekmolenweg te W ageningen. H et was w aarschijnlijk het eerste huis van het oude r ijtje tegen over Bakkerij van de Tas. Nog niet zo lang geleden werden deze huizen gesloopt.

/? O £o

X , .4 -t**- /»-*-_« O* ‘ 2^ i-

e^ . • --y'-

/

Cje~**

:<• C’ & y--3

< ^ -* ? <• < c ^ /Stat '/ . Q SI ertC-i-c

^ ^ ^

j C *■' c. «~c ifi-

5

. *■* ^ t 5^.»/

—*---- ------------

r6

C y?

-■?

^o Jb

ce

CC c < -

jtd'*

- ---

4/»/£<*>/,

^V/f»

if

^>>-p C

O i tft'wX«}

/t^-crr

«,

S

T'-l* C

/

«2

'

1/T^x fcX l- V/ ^ -<; c < -

^5

#

CTy ?

y .w,^ < ^ -o

--

---<*ra .sr

-

'S

~

«- V_^

---------- S

•3<_ -' -

é

.

---------

C- r

-_v ^~rT^i u*

A ^ .-f * t€ t4 c

^*v.

-

/ j £ i 4x ê .m .- ^ * . * - £ - * * < < *

• <■•^ rY*«.?

c - w C crl . c

j

-

^

< -£ !-<_«— J

/ £+■<&*- / 4 , tL c .^ -/7

7

/ J?

-*"

*°L. /S /< S» S.,/a * //*'..

/

/<-<+-<--■£.*-/£.«*-<, S

'l i »

? l * i t , y i!,X A < .< 4 * 7

/

i ->*>»«• «

<2^>c

5

. . . Alsnu tot de inventarisatie overgaande heeft dezelve plaats gehad in m aniere als v o lg t. In den W inkel toonbank m et k offiem olen gewaardeerd op zes gulden bascule m et tw aalf stuks gew ich t op tw ee gulden v ijft ig cents winkelopstand op drie gulden

ƒ

6 ,^ 2,50 3, -

v i j f winkelbussen op een gulden v ijfen tw in tig cent

1,25

partij lucifers op een gulden tw intig cents

1,20

partijtje aardappelm eel op een gulden

1, -

partijtje garen en band op tw ee gulden

2, -

partijtje sajet op tw ee gulden

2, -

partijtje lampenglazen op zeventig cents

-,70

een ige winkelflesschen en bussen op v ijft ig cents

-,50

eenig borstelwerk, drie kamerbesems, een ige kwasten, zes ragebols en sponzen op tien gulden

10, -

zak m et mais op een gulden v ijft ig cents

1,50

zak m et bruine bonen op drie gulden

3, -

twee zakken g e d e e lte lijk m et rijst op drie gulden

3, -

rekje m et een partijtje tabak op v ie r gulden

4, -

bak m et zout op v ijf gulden

5, -

in de winkelbakjes eenige voorraad suiker, koffieboonen, havermout, eieren, gort, krenten enz. op tw ee gulden

2, -

ton m et zeep op twee gulden v ijft ig cents

2,50

kachel m et gruisbak en pook op een gulden v ijft ig cents

1,50

eikenhouten kastje op zeven gulden v ijft ig cents

7,50

eenig ta fe l, b e d - en lijflin n en in het kastje op tw intig gulden

20, -

hanglamp op een gulden

1, -

schilderijklokje een gulden v ijft ig cents w inkeltrapje op een gulden

1,50 1, -

bak m et soda op dertig cents

-,30

ongeveer zes liter patentraapolie op een gulden tw in tig cents

1,20

eenige maten en twee trechters op een gulden v ijft ig cents

1,50

bak m et briquets op een gulden v ijft ig cents

1,50

keulsche pot op v ijf en tw in tig cents

-,25

Op zolder zak m eel op zes gulden

6, -

zak havermout op zes gulden

6, -

zak gries op drie gulden

3, -

tw ee zakken m et koffieboonen op tw in tig gulden tw ee zakjes m et erwten op tw ee gulden v ijfen tw in tig k ilo gort op tw ee gulden v ijft ig cents kistje klontjes op een gulden

20, 2, 2,50 1, -

kistje v e rm e c e lli twee gulden v ijft ig cents kistje m et stijfsel op drie gulden

2,50 3, -

partijtje turf op een gulden v ijftig cents

1,50

houten ledikant, tw ee matrassen en veerenbed op tien gulden

10, -

tw ee nachttafeltjes en zes stoelen m et matten zitting op tw ee gulden v ijftig cents

6

2,50

In het Woonvertrek karpet eenige kleeden en matjes op tw ee gulden en v ijft ig cents

ƒ

drie schilderijen op een gulden

2,50 1, -

potkachel m et toebehoren en gruisbak op v ijftie n gulden

15, -

regulateur klok op v ijf gulden

5, _

zes staalen rieten stoelen op v ie r gulden

4, -

ta fe l m et zeildoek op een gulden v ijft ig cents

1,50

geverfd kastje m et voetbank op zeven gulden v ijft ig cents

7,50

v i j f vaasjes en lam p op een gulden en v ijft ig cents

1,50

Voor den schoorsteen: v ie r vaasjes, opgezette v o g e l, tw ee bloem potten en mandje op een gulden

1, -

etagère m et w ekkertje, een ige ornementen op tw ee gulden

2, -

petroleum m achine m et k etel op tw ee gulden

2, -

v o g e l m et kooi en standert op een gulden

1, -

kastje op twee gulden

2, -

Waarop: rookstel, tw ee vaasjes, theeblad een ige ornamenten op een gulden en v ijft ig cents

1,50

spiegel op acht gulden

8, -

glas en aardewerk op v i j f gulden

5, -

nikkel trekpot en kom foor en presenteertrom m eltje op een gulden v ijftig cents

1,50

matras, veerenbed, peluw en v ie r kussens tw a a lf gulden

12, -

In den kelder drie inmaaktonnetjes op tw ee gulden v ijft ig cents

2,50

In de gang parapluiestandert op v ijftig cents

-,50

partijtje gerookt spek op tw ee gulden v ijft ig cents

2,50

In een schuurtje een partijtje schelhout op zeven gulden

7, -

potkast, ta fe ltje , wastob, koekepan en een ige kleinigheden op een gulden v ijftig cents

1,50

ladder en vier emmers op drie gulden

3, -

tw ee ijzeren potten, katrol en ketel op tw ee gulden

2, -

kruiwagen op tw ee gulden v ijftig cents

2,50

voorraad petroleum zes gulden

6, -

tien kipjes en een haan op v ijf gulden

5, -

voorts kleeding van den erflater op v i j f gulden

5, -

van de weduwe sub een op tien gulden

10, -

Gewerkt goud en zilver twee paar gouden oorbelletjes, koralen halsketting m et goud slot speldje en broche m et goud en zilveren naaldenkoker op tw ee gulden

2, -

nog gevonden de gordijnen voor de ramen op een gulden

1, -

totaal tw ee honderd vier en zeventig gulden veertig cents

£ 274,40

J.J.van D odew aard-R ijksen

7

AUTOBUSHALTES en -LIJNEN IN W A G ENING EN - 2

i.c.r a u w s

Bij deze laatste halte verlaat bus 50 de bebouwde kom en kom en voom oem de buslijnen w eer bij elkaar. Na het passeren van het rechtsgelegen sportveld van de voetbalveren igin g "W ageningen", naderen w ij de beboste h ellin g van de berg (de "Renkumse H u ch t") m et de halte "O ran jelaan ". Daarna vervo lgen w ij de w eg naar beneden en bereiken de voet van de Wageningse Berg, waar de bossen w ijk en voor links de w eilanden en beken in "het broek" (=drasland) m et het gezicht op de w itte gebouwen van Oranje Nassau's Oord en m et rechts de uiterwaarden. Hieronderaan, b ij het pompstation van het W agenings W aterleid in gb ed rijf (le t op het sterrenbeeld "w aterm an" in de z ijg e v e l), en aan de overzijde de bossen van het landgoed Oranje Nassau's Oord, staan de laatste haltes op Wagenings grondgebied (de grens loopt b ij de beek), genaam d "G rotelaan. Nu zult U de Grotelaan niet direct hier vinden, daar deze nu een halve cirk el om het herten­ kamp en het gebouw encom plex van O .N .O . heen loopt. U m oet dus eerst de laan m et de slagboom en hardstenen zuilen inwandelen. V roeger was deze laan het verlangde van de

/ s.

Grotelaan, doch werd later om gedoopt in Kortenburg. D it om aan te geven dat hier het 18e eeuwse huis "Kortenburg" stond in de nabijheid van het kasteel "Grunsfoort". Later droeg het z e lf die naam. In 1881 werd het door Koning W ille m III gekocht, die het verder lie t uitbouwen en het de naam ga f van "Oranje Nassau's O ord ". Thans een inrichting voor d em en ­ te bejaarden. De bussen vervolgen hier hun w eg naar Renkum. C N -L IJ N 84 Gaan w ij terug naar het busstation op de Stadsbrink, alwaar bus 84 vertrekt om via Ede-zuid naar het station "E de-W agen in gen (N .S ) te rijd en en vandaar naar E de-C entrum en E deVeldhuizen. De bus verlaat hier de Stadsbrink en gaat rechtsaf de R ooseveltw eg op, door de nieuwe w ijken van W ageningen, m et aan beide zijden een flat-b eb ou w in g. De eerste halte komt na het kruispunt m et de van U venw eg en heet "P om on a". De halte h eeft haar naam ontleend aan de nieuwbouwwijk 'P o m o n a ", genoem d naar de gelijk n a m ig e kw ekerij, g e l e ­ gen aan de voorm alige Tarthorsterweg in de nabijheid van boerderij de "Tarthorst" . Zow el "Pom ona" als boerderij de "Tarthorst" moesten w ijken voor de nieuwbouw. Pomona is in de Romeinse m ythologie de goding van de vruchtenoogst. W ij vervolgen de w eg, waar de flats plaats maken voor laagbouw m et v e e l groen. De volgen de halte aan de R ooseveltw eg k r ij­ gen w ij na het passeren van het kruispunt de H o ef-K en n ed y w eg , b ij de voetbrug over het rechts van de weg gelegen water naar de aldaar g e le g e n w ijk "Tarthorst". Deze halte heet "de H o e f". De naam is ontleend aan de laagbouw w ijk "D e H o e f", links van de weg g e le g e n . Deze w ijk is genoem d naar de voorm alige boerderij "de H o e f" . Na deze halte verlaat de bus de R ooseveltw eg en gaat rechtsaf de N ijen oord A lle e op. Aan deze weg staan v ie r van de z e ­ ven toren "Sterflats", die aan de stadsrand g e le g e n zijn. De w eg vervolgen d e zie w ij links de w eilanden en groenstroken in aanplant. Rechts, de achter gelu id s-h ou tw allen verborgen w ijken Tarthorst en Roghorst. Bij laatst genoem de w ijk lig t de halte "B om sesteeg". Deze lig t aan het zojuist gepasseerde kruispunt B om sesteeg-C h u rch illw eg. Kort daarop passeren w ij het rechtsgelegen restaurant "d'Avondw ake " en bereiken de halte H oevestein . D it is tevens de laatste stopplaats. De bus gaat hier linksaf op het kruispunt bij C a fé "de K eyser" de Mansholtlaan op, m et zijn v e le instituten en proefvelden . W ageningen wordt verlaten door het passeren van de gem eentegrens bij de K ielekam psteeg (links) en de Kierkam persteeg (Bennekom), rechts g elegen , waarbij de rit rechtstreeks wordt voortgezet naar Ede-Zuid, en w ij Bennekom rechts laten lig g en .

C N -LIJN 83 ' De bus vertrekt net als 84 vanaf het busstation aan de Stadsbrink naar het N .S .sta tion EdeWageningen, Ede - Centrum, en Ede - Veldhuizen, doch gaat door het dorp Bennekom. W ij slaan linksaf de Churchillweg op, m et links huize "O v e r-E n g h ". Eertijds was hier het "Bijenhuis" gevestigd, thans in gebruik als jongeren so c ië te it. De afwisselende bebouwing aan deze w eg bestaat uit verschillende stijlen en typen, zow el uit deze, als uit de vorige eeuw. Let b ijv . rechts op de hoek m et de Harnjesweg staande oude boerderij (nr. 44) m et pomp en de drie geschoren bomen ervoor. A ch ter de boerderij de op 22 september 1979 in b edrijf gestelde, geh eel gerestaureerde korenm olen "De V l i j t " uit 1879. Daarna passeren w ij eveneens rechts het hoog optorende gebouwen co m p lex van de export m outerij "N ederland" en krijgen als eerste halte "Technische sch ool". D it is het links ge le g e n gebouw m et de blauwe klok. Vervolgens na het passeren van het kruispunt van U ven w eg-D oldeistraat, de halte "D olderstraat". G elegen voor de deur van warme bakker Frans van R o ek el. H ier gaat de bus rechtsaf, v ia H oevestein (naam van een v . m . b oerderij), de Hollandseweg op m et links het moderne Landbouw Hogeschool gebouw "de Leeuw enborch", m et een natuurtuin. Daarna volgt de Rijksscholengemeenschap "H et W agenings L y c e u m ". Na het passeren van de rechts gelegen N obelw eg, de halte "N o b e lw e g ". Daarna gaan w ij linksaf, de Mansholtlaan op en verlaten de bebouwde kom m et de halte

"M ansholtlaan". Op het kruispunt N ijen oord -

A lle e -G rin tw e g , b ij café "de K eyser" gaan w ij rechtsaf de Grintweg op, m et rechts "de K o lk " gelegen aan de Bosweg, vroeger bekend als de klein e kolk. W ij vervolgen de rit over de Grintweg naar Bennekom door la n d elijk geb ied , m et v e le b oer­ derijtjes en passeren links het "Bijenhuis", nr. 273, van de veren igin g ter bevordering der b ijen teelt. Dan, bij de Bennekomseweg, de halte "Oude T o l " . De naam is ontleend aan de to l, die vroeger aan de Grintweg was g e le g e n . De naam "De Oude T o l " werd eveneens g e ­ dragen door de rechts gelegen voorm alige theeschenkerij. Dan passeren w ij de g e m e e n te ­ grens en rijden Bennekom binnen, waarbij de naam overgaat in Bovenw eg. M et rechtuit het gezicht op de toren van de oude Kerk, bereiken w ij de halte "B osw eg". De "Bennekomse" Bosweg zijn w ij dan net rechts gepasseerd. Daarna rijd t de bus het dorp binnen en gaat rechts de Kerkhoflaan op en stopt achter de oude Kerk, lin ksgelegen , b ij de halte "D orp ". H ier verlaten w ij de bus, die zijn tocht verder voortzet naar Ede. C N -LIJN 88 Oplettende lezers onder U zullen opmerken dat de gem eentegrens m et de beschrijving w el rijk e lijk is overschreden door in het dorp Bennekom te stoppen. Maar het is dan ook bewust gedaan om een kleine overstap te maken naar de C N -lijn 88, die van het N .S .sta tio n EdeW ageningen, via Bennekom naar W a gen in gen -H o o g, Renkum, Doorwerth, naar Arnhem N.S. gaat. W ij verlieten bus 83 bij halte "D o rp " aan de Kerkhoflaan en w andelen terug naar de H e e lsumseweg, slaan linksaf, en w achten aan de overzijde van de w eg, b ij de halte "Ericapark" op bus 88. Een naam ontleend aan de grote w itte v illa "E rica ", die links in het park lig t, tesamen m et de woninkjes van de coöp.w oon veren igin g "E rica ", waarvan zij het h oofd ge­ bouw is. Na aankomst van de bus vertrekken w ij en vo lg en de H eelsum sew eg. A an beide zijden v e le huizen en v illa 's , gelegen in een prachtige bosrijke om gevin g. De volgende halte draagt de naam "G roenew oud". H et hotel restaurant " 't Groenewoud lig t even terug aan de Selterskampweg 7-9. De rit gaat verder en rechts zien w ij Huize "Z u id er-E n g", nr. 50, thans in g e ­ bruik als centraal bureau van de veren igin g to t C hristelijke verzorging van geestes- en zenuwzieken. H ier passeren w ij de gem een te grens, waarbij w ij dus w eer op Wagenings grondgebied zijn aangekom en. De naam gaat over in K eyen bergsew eg. De weg begint la n g ­ zaam te stijgen m et aan beide kanten dennenbossen en aan de rechterzijde op v rij re g e lm a ­

9

tige afstand woningen, verscholen in het bos, d eel uitm akende van lrW a g e n in g e n -H o o g ", Dan rechtsaf de Hartenseweg in, m et de halte "W a g en in g en -H o o g . De w eg b lijft stijgen en bij het kruispunt m et de H ollandseweg kom t de halte "H ollandsew eg, waarna de w eg gaat dalen. Kort daarop bereiken w ij de halte "L e e m k u il". De naam leem k u il is ontleend aan een vroegere leem groeve aan de vla k b ij geleg en Keijenbergsew eg, doch beter bekend van het sanatorium "de L eem k u il" aldaar. Thans is dit grote herenhuis in gebruik als herstel­ lingsoord voor ambtenaren in dienst van de gem een te Am sterdam . Na enige bochten de v o l ­ gende halte "Dennenrust". Rechts van de halte lig t het bejaarden centrum voor g erep a trieerden "Dennenrust", die in de stilte van de bossen van hun rust gen ieten . M eteen hierna door de bocht naar rechts de halte "N o l in 't bos", genoem d naar het op de hoek van de H arten­ seweg gelegen H o tel Restaurant "N o l in 't bos" en de m anege van die naam . H ier passeren w ij de gem eentegrens, komen in de gem eente Renkum en v ervo lg en de Hartenseweg. Bij het gem eentebord Renkum gaat de bus langzaam rechtsaf, langs de slagboom , v ia de sm alle weg "Kortenburg" het landgoed "Oranje Nassau's Oord in, m et de halte 'H arten sew eg". D irect daarna passeren w ij alw éér de grens en is de w eg W agenings en het links g e le g e n geb ied Renkums. Dan bereiken w ij de halte "Oranje Nassau O ord ". H ier zien w ij de w itte geb ou ­ wen van het vroegere sanatorium "Oranje Nassau's Oord. De oprijlaan en haar tw ee leeuw en als stenen wachters. W elke ouder h eeft niet een foto in zijn album m et de kinderen b ij o f op de rug van de leeuw ? In tegenstelling tot de algem ene mening is O .N .O . n iet in Renkum, maar in W ageningen ge le g e n . De bus gaat hier links af de Beukenlaan in en verlaat W a g e ningen dan d efin itie f over de b ij de beek lopende grens, naar de "Renkum se" halte "Beukenlaan".

NIEUWS VAN

„D E V L U T ”

HANS

DOBBE

In de periode dat De V lijt enige weken niet draaide (de eerste weken van januari) hebben de molenmakers de nieuwe bonkelaar (zie fo to ) en het spoorwiel geplaatst. H et gangwerk van de m olen is nu beter dan o o it. Bij deze laatste.fase b leek dat 4 van de 5 vangstukken, die als een rem trom m el om het b oven w iel heen liggen , waren verm olm d . Ook deze werden door nieuwe populieren vangstukken vervangen. Eind februari is het molenaarskantoortje onder in de m olen zeer fraai afgebouwd.

10

Nieuws van deWerkgroep „MOLENS inWAGENINGEN”

hans

dobbe

H ier v o lg t een tweede verslag van onze onderzoekingen die zich uitstrekken van het rijksar­ ch ief in Arnhem, het gem een tearch ief van W ageningen to t aan enkele particuliere bronnen. Bij een laatste bezoek aan het rijksarchief te Arnhem zijn 4 dikke delen van het R ech terlijk A rch ief W ageningen van 1 7 3 0 - 1785 doorgezocht. H ierin zijn de transportakten gevonden van de verkoop van de e e k - of runmolen "De O o ie v a a r" in 1761 en 1765. In 1761 werd door de kinderen en erfgenam en van w ijle n Petrus Schaats en M aria Schuijl in leven verkocht voor ƒ 3350, - aan Adolph W oesthoven en Juffr. M aria C o m elia van Imbijse van Batenburgh "een eeck o ff runmoole m et huijs schuer en tw ee hoofjes staande en gelegen even buijten de Bergh Poort deser stadt" (1 ). In 1765 is er w eer een verkoop in twee g e d e e l­ ten aan Evert Hooglandt en Gerarda T am w eert ech telieden , en de andere h elft aan Aart Schut en Hendrikje Sluijters ech telied en . Betreffende de Eekmolen "De O o ie v a a r" zijn verder tw ee kaarten boven water gekom en. Een kadasterkaart uit 1908: het jaar van sloop en een opm etingskaart uit 1883 (zie situatischets). "D e O oievaar" lig t een stuk van de Rijksstraatweg af. De O tto van G elrew eg zou dwars door de molenromp heen gegaan zijn. Links de eekschuur die een eind de Rijksstraatweg opkomt.

Situatieschets van de eekmolen „D e Ooievaar met de eekschuur. Deze stond gedeeltelijk op de S traatw eg. Op deze plaats staat nu het notarishuis. Villa "Over-Betuwe" w erd in 1912 ingericht als zieken h uis. (naar een kadastrale opmetingskaart van 1883,Landm eter Leusink).

11

Betreffende m olen "De Eendracht" aan de Gen. Foulkesweg wordt nagegaan w ie de e ig e ­ naars geweest zijn. Dit laatste is nog n iet kom pleet en daarvoor m oet nog v e e l speurwerk worden verricht, zow el in ons stadsarchief als in het rijksarchief te Arnhem . Bij het onder­ zoek is gebleken dat er een periode is gew eest omstreeks 1900, dat er naast de windm olen, waarop run en koren gem alen werd, ook een m otorm aalderij in gebruik was achter de w in d ­ m olen. Jac. van R ooijen kreeg op 19 n ov. 1894 vergunning voor een petroleum m otor van 12 pk, alleen op voorwaarde dat de m otor moest worden geplaatst 5f ten oosten ö f ten zuiden van de m olen, maar nim m er aan de noord- o f westzijde "zulks in het belang van de v e i l i g ­ heid op den rijksstraatweg, zulks m et het oog op het schrikken van paarden en andere dieren, opdat het geluid, dat eene in werking zijnde petroleum m otor maakt, zoo m in m o g e lijk hoorbaar z ij. Verder m oet de schoorsteenpijp van de m otor minstens een hoogte hebben van 9 m eter en dat ter demping van het gelu id , die eene in werking zijnde m otor maakt in die motor o f in de schoorsteenpijp zullen worden aangebracht een ter beoordeling van Burg. en W eth. van W ageningen voldoend aantal g e lu id - o f knaldempers van de nieuwste u itvin d in g". Er is echter niets nieuws onder de zon. De buren kom en in 1895 m et klachten. "H e t gedruisch dat de beide motoren maken en den rook en damp, w elken zij uitwerpen, die hunne terreinen en huizen verpest, zoodat de ram en m oeten gesloten worden en zij dus van frissche lucht v e r ­ stoken zijn, hetgeen zeer sch adelijk voor hunne gezondheid en die hunne fa m iliffn is ". Over de procedure die daardoor ontstaat v o lg t nog m eer. Danzijn er enige gegevens gevonden over de Grutmolens van W ageningen in het R ech terlijk A rch ief (1 ). In 1774 vond verkoop plaats van de grutm olen in de Hoogstraat en in 1757 van de grutmolen in de Boterstraat (situatie hoek Hoogstraat). H iervan zijn cop ieën gem aakt. Blijkens het archief van de Landdrost teld e W ageningen in 1808 4 grutmolens waarvan tw ee niet gebruikt werden (2 ). H ier hopen w ij nog nader op in te gaan. D it g e ta l 4 is hoog. Arnhem telde in dat jaar 3 grutmolens. In de grutmolens werd boekw eit tot m e e l gem alen en tot grutten gebroken. De aandrijving vond plaats door het paard, dat zijn rondjes lie p : een rosmolen dus. We kennen nu nog: "G o eie grutten", "Iene m iene mutte, 10 pond grutten", dat gruttenm eel goed smaakt in pannekoeken en poffertjes, en dat boek w eitm eel in de w in ­ ter b ij de slacht in leverworst en balkenbrij wordt gebruikt. M aar vroeger waren grutten volksvoedsel; dat werd verdrongen door de aardappel en door het goedkoper wordende brood. Grut- of gortmulders der grutmolens waren totaal andere dan de korenmolenaars. Deze la a tsten maalden tarwe en rogge. Belangrijk is ook te verm elden , dat de zeer gehate "belasting op het g e m a a l", die pas in 1855 werd afgeschaft, van toepassing was op tarwe en rogge en niet op boekweit (dus voor de gru tm olen). De accijns moest voor het rogge - en tarw ebroodm eel worden betaald op het belastingkantoor vóór het m alen. M et een g e le id e b ilje t kon je je verbouwde graan bij de mulder laten m alen. Was het veevoer, dan was het vTij van accijns maar werd er w e l

pond zand per mud d oor­

heen verm engd. Arm e boeren aten w e l het voor vee bestemde voer knarsend op. Geen w on ­ der dat onder de boerenbevolking de belasting op het gem a a l zeer gehaat was (3 ). Uit het archief van de Landdrost b lijk t, dat de o lie m o le n bij de haven (zie k aartje)(2 ) "een pelwerk bevat en tevens een houtzagerij", een 3-dubbele funktie dus. Gewoon was vroeger de oliem olens zover buiten de stad te bouwen dat de burgers geen geluidsoverlast hadden van de stampers (de slag - en loshei) b ij het olieslaan (de oliehoudende zaken werden in een paardeharen zak gedaan en geperst door de w iggen steeds verder aan te slaan). Zo ook in W a ­ geningen buiten de Nudepoort. Interessant is te verm elden dat de zeep zied erij (no. 5 op de kaart) ongeveer g elegen was op de plaats van het overslagb ed rijf. In hetzelfde archief wordt in 1808 genoem d "een rosoliem olen annex z e e p zie d e rij". Er was dus een rosoliem olen aan het zeepindustrietje verbonden. Er werd hier zachte zeep op groene zeep gem aakt. H iervoor was olie nodig. Vaak werd grondnotenolie, hennepolie op lijn o lie gebruikt. In elk g e v a l oliën

12

van plantaardige oorsprong, die "gesla gen " moest worden. H et restant van het zaad in de zak was een veekoek, die op de korenm olen gebroken en gem alen een goed veevo er g a f. De naam "groene zeep " is ontstaan omdat de groene kleur ontstond door de hennepolie die voor de bereiding van zeep tot het midden der 19e eeuw uitsluitend werd gebruikt. Door de lijn ­ olie hierna werd de kleur van de zeep g eela ch tig , maar de naam b le e f "groene ze e p ", (4). Er was in W ageningen naast de rosmolens van 4 grutmolens dus ook nog een rosmolen van de zeepziederij. Nadere gegevens hierover hopen w ij nog te vinden. Bronverm elding: (1) R ech terlijk A rch ief W ageningen. In v .n o . 178. Transportakten. (2 ) Statistische beschrijving der stad en jurisdictie van W ageningen 1808. G etijpt ex em p l. in het G em . A rc h ie f. O rigin eel in A rch ief v . d. Landdrost no. 725. blz. 4. (3) Dr. F .E .N ijd a m "Belasting op het g e m a a l". 1952. (4) Mr. J .C .A .E v e rw ijn "Beschrijving van handel en n ijverh eid in N ederland" 2e d. Den Haag 1912. blz. 492 e . v .

GEZEGDEN I N W A G E N IN G E N

A .G .S T E E N B E R G E N

H et onderstaande is een kleine bloem lezin g van gezegden en uitdrukkingen, gehoord, g e le ­ zen en opgetekend in W ageningen. Zijn het typisch W ageningse uitdrukkingen? Zeker is, dat we haast m oeten maken m et het vastleggen ervan, vooral wanneer echte W ageningers ze gebruiken. O f m oeten we toch spre­ ken van W ageningse, zoals de inwoners van onze stad in de streek genoem d worden. Hieronder volgen een aantal uitdrukkingen of, zoals u w ilt, zegswijzen. 1. Een lots is een speen m et suiker die baby's en kleuters in hun mondjes geduwd krijgen om z o e td . i. stil te b lijven . Den ouder kind, die voortdurend op z'n duim of vinger zuigt, lotst. Erger is wanneer een volwassene lotst. Lotsen betekent hier dan: uit de duim zuigen,

13

fantaseren. (Volksm ond 6 -9 -8 0 ). 2.

Onze jeugd voetb alt graag op straat of op een schoolplein. V roeger was dat precies zo. In de W a g .C rt van 4 nov. 1908 las iks "N ogm aals wordt de jeugd b ij school gewaarschuwd om daar ter plaatse n iet te sjorten " . Sjorte(n), sjotte(n) of sjo ttere(n )= vo etb a llen . De Engelse tennisterm shot (stoot, worp, slag) was toen al in de W ageningse omgangstaal opgenom en. En sjorten doet men m et een bledder . H et Engelse bladder betekent blaas.

3.

En luistert de jeugd niet, dan zal een paar partoeten om de oren w e l helpen. Partoeten zijn klappen. W ie kent deze uitdrukking? (W ag. Crt 30 m ei 1894).

4.

Een W ageninger, die n iet go ed kan zien, zal tegen z'n dokter zeggen: " I k kan n iet goed

5.

En wanneer men iets w il kopen dat erg duur is, zal men m oeten wachten to t het g e ld -

k ijk e n ". (Volksm ond 1-1 0 -7 9 ). schip over de Rhenense berg kom t. 6.

In het w ereld je van de sigarenmakers is een eigen taalgebruik ontstaan, zowel een v a k als een om gangstaal. De laatste is nogal zuigerig van aard. Zo m oet de uitdrukking: "V a l in m ijn kasje" onder de sigarenmakers een verzachtende uitdrukking zijn voor: doodvallen. K a s (t)je = kistje = doodskist. Van Dale noem t het n iet. (Rubriek: S treekjournaal Veluwepost 16 okt. 1968).

7.

In de W ag. Crt van 31 jan. 1894 vond ik een uitdrukking, die ik nooit hoorde. "M en b e ­ schouwt dus dat e lf uurs k lokgelu i n iet als noodeloos. De boeren zeggen : 't Was veu rgespens ". In de vorige eeuw werd 's morgens om 11 uur de klok geluid, kennelijk een oud gebruik waarvan de oorspronkelijke betekenis verloren gegaan was. Dat "veurgespens" kan te maken hebben m et het duitse woord: Das Gespenst: spook, verschijning, versch ijn ­ sel.

8.

H et volgende gezegde vond ik ook elders. "Niks waard een hond voor de fiets. T rek a l­ tijd scheef. "(V olksm on d 2 2 -7 -7 6 ). De betekenis is: Begin er maar n iet aan, er komen ongelukken van. Speciale waarschuwing voor trouw lustigen. In Denekam p e . o . komt het volgende voor: "Niks w eerd 'nen hoond (= h o n d ) veur de fiets, voort 'n stet (= s ta a rt) in 't rad ", 't Is niets waard dat je een hond voor de fiets spant, dad elijk heeft hij zijn staart in 't w ie l. (Spreekwoorden en zegswijzen uit Denekamp en naaste om gevin g; door W .H .D in g e ld e in in: D riem aandelijkse bladen 1949/50).

9.

O f het volgende spreekwoord uit deze streek afkomstig is, b lijft een vraag. Volgens o v e r ­ leverin g was het een geliefkoosde uitdrukking van de legendarische pastoor T a ab e, die van 1837 tot 1875 herderde over katholiek W ageningen. H et lu id t: De goddelozen wassen de rozen voor de voeten . M o g e lijk is de uitdrukking verm inkt overgeleverd en zou het kunnen zijn: De rozen groeien (wassen) b ij de goddelozen voor de vo eten . De betekenis ervan is du idelijk. Z ij die slecht leven , gaat het (ogen sch ijlijk ) bijzonder goed. A ls t o e ­ lichting dit: pastoor Taabe werd in M egen (N .B r .) geboren, zijn vader kwam van W estfalen (Duitsland).

10. Van iem and, zoals ondergetekende, die b . v . in het bijzonder le t op gezegden, uitdruk­ kingen enz. , zegt m en: "Daar is hij op g e fie d lo k t" (V elu w ep ost 1 6-10-68). H et zal U opgevallen zijn dat ik geen der uitdrukkingen in het W agenings w eergegeven heb. Ik ben geen dialektdeskundige. O n getw ijfeld zullen er lezers zijn, die eveneens een verzam eling uitdukkingen e .d . uit het Wageningse verzam eld hebben o f nog verzam elen . W e llic h t kan deze rubriek een vervo lg krijgen.

EEN EIGENAARDIG VOORWERP IN 1897 " Maandagavond bewoog zich een zoogenaam de autom obiel, een zelfwerkend rijtu ig, door de gem eente, waarop twee heeren uit Utrecht hadden plaats genom en. H et eigenaardig vo o r­ werp had v e e l bekijks; het werd m et gem ak bestuurd". (U it : W ageningsche Courant, woensdag 8 september 1897) St.

G. GEELHUYSEN 5.12.1828 TIEL

WAGENINGEN 19.12.1928

Ja, U hebt het goed gelezen : er lig t iets m eer dan een eeuw tussen boven verm elde data. H et zijn de geboorte - en sterfdata van m ijn grootvader wiens op één na jongste kleinzoon ik ben, zoon van zijn jongste dochter. O f m ijn grootvader de en ige o f misschien zelfs de eerste "eeu w lin g" in W ageningen was, w eet ik n iet. Maar het lijk t m ij voldoende aanleiding om iets over hem te vertellen in "O U D -W A G E N IN G E N ". Omdat m ijn grootvader al 78 jaar was b ij m ijn geboorte, het ik hem bewust slechts rond 15 jaar m eegem aakt. De verdere gegevens van m ijn stukje heb ik te danken aan de archieven van W ageningen en zijn geboorteplaats T ie l; en voorts aan vertelsels van oudere k lein k in d e­ ren, waarvan ik er v e le naar het rijk der fabelen heb m oeten verw ijzen. In het jaar 1928 werd in fa m iliek rin g er aan gedacht dat Opa W ille m het volgende jaar bij leven en w elzijn zijn 100ste verjaardag zou kunnen vieren op 6 decem ber, in w elk jaar 1929 een andere oude baas dit eveneens hoopte te kunnen doen. Deze kende ik onder de naam "de D ibbets", zijn fa m ilien a a m ? Ik w eet het niet. In het bevolkingsregister van W ageningen stond als geboortedatum van Opa W ille m : 6 d e c e m ­ ber 1829. W at de reden voor t w ijfe l aan de juistheid van deze datum is gew eest is m ij on b e­ kend. Hoe dan ook: uit T ie l kwam het onom stotelijk bew ijs dat de juiste geboortedag v ijf decem ber 1828 was en dus al in 1928 de 100ste geboortedag g e v ie rd had kunnen worden. De "Dibbets" schijnt toen de race te hebben op gegeven en is nog in 1928 gestorvan. Opa W ille m was ondanks a lle tegenwerpingen dat het a llem a a l v e e l te verm oeien d zou w o r­ den, er niet van af te brengen dat zijn 100ste verjaardag luisterrijk gevierd diende te worden. En zo geschiedde ook: een verjaarsvisite van Burgemeester I. M

Wiinaendts van Resandt;

een serenade van de W ageningse H arm onie; de aanbieding van een zinnebeeldige tekening van de tekenleraar van de N uts-Am bachtschool dh r.Piet de Jong en talrijk e bezoekers m et sigaren en iets "onder de kurk". De feestelin g h eeft gen oten ! M aar het h eeft hem w e l aan­ gepakt, want 14 dagen later was zijn zandloper g e h e e l doorgelopen. Blijkens een fotocopie uit het geboorteregister in T ie l werd W ille m Adrianus "des morgens ten vier ure ter w ereld g e b ra g t". Ouders: W ille m van Zetten, voerm an, oud 24 jaar en Josina van Oort, werkster, oud 20 ja a r. Volgens een aantekening in de marge van het g e ­ boorteregister is op 29.5.1831 het hu w elijk tussen de ouders W ille m en Josina gesloten en het kind W ille m Adrianus^ M ijn verm oeden (maar ook niet m eer) is de geboorte van een tw eede kind, verm oed elijk een m eisje, van w ie nog een nazaat in Dordrecht schijnt te leven . Van de eerste 25 levensjaren van m ijn grootvader is w ein ig bekend. W aarom hij niet in het ouderlijk huis is opgegroeid en w e l b ij een tante is een raadsel. H ij schijnt in zijn kinderja­ ren lie v e r m et Rijnschippers m eegevaren te hebben dan naar school te zijn gegaan. Althans hij heeft nooit kunnen lezen en schrijven. O ffic ie e l heeft hij zich op 4 .1 .1 8 5 3 in W ageningen

15

gevestigd (als kleerm aker w aarschijnlijk), maar verm o ed elijk was hij reeds eerder naar W a geningen gekom en. H ij h eeft op v e le adressen in W ageningen gewoond: Markt, Boterstraat, Broekstraat (nu Junusstraat), Riemsdijkstraat, Hoogstraat (bij de Boterstraat m et achteruit­ gang naar de kerk toe), Hoogstraat (naast Dierkes, waar dus n iet volgens "W ageningen in oude ansichten", foto 26 M ietje H ollem an woonde), Bergstraat 1 (het linker huis op foto 51) en tenslotte Bowlespark 31, van waaruit hij is begraven. - Op 2.11.1854 huwde hij de R e n kumse Magdalena Peters (geb . 15.8.1830, overl. te W ageningen 18.10.1906), dochter van Lodew ijk Peters en Elisabeth van Rheden. H et echtpaar Van Zetten - Peters kreeg 8 kinderen, t.w . 2 zoons en 6 dochters. Deze bereik­ ten leeftijd en van resp. 89, 75, 49 (een zelfgekozen einde), 80, 87, 81, 87 en 88 jaar. Van de 22 kleinkinderen zijn nog 11 in leven , oud: 65, 74, 74, 74, 79, 83 , 84, 86 , 87, 88 en 90 jaar. - Er mag dus gesproken worden van een ijzersterk geslacht, h oew el het er naar uit ziet dat geen van hen ooit nog eens de honderd zal halen. (w ordt vervo lgd ) MIJMERINGEN ROND DE SLOOP V A N EEN BOERDERIJ De boerderij m et de tw ee linden, a fgeb eeld op de omslag van dit nummer, stond tot in de laatste w eek van januari 1981 aan de Harnjesweg. Bijna een eeuw lang heeft hij dit v o l kun­ nen houden, totdat ook deze hofstede in die laatste w eek onder het gew eld van de slopers­ hamer het moest begeven.

/k ^ "W e e r een stukje oud W ageningen w e g ", dacht ik, toen er, tijdens het slopfen, langs fietste.

Een groots monument was het zeker niet, maar het u iterlijk van deze woning was sfeer b ep a­ lend aan deze oude weg en het behouden de m oeite waard gew eest. En waarom zou het niet gepast hebben bij de geplande nieuwbouw daar? T och heeft men ook W'eer de g em a k k elijk ­ ste weg gekozei : slopen. V e le Wageningers zullen er eveneens zo over denken en gedacht hebben: "W a t mot je m et die oue ro m m e l? " Die mensen m oeten nooit lid worden van onze vereniging en ze zullen dat zeker niet doen. Als vereniging sta je toch dikwijls machteloos tegenover dit gew eld. Wat door een monumentencommissie b ij de heren, die met boze plan ­ nen rondlopen, in het ene oor ingefluisterd wordt, gaat kennelijk door het andere oor weer snel uit. De snode plannen worden in een ander kam ertje dikwijls in het negatieve beslist en ten uitvoer gebracht. Jammer, dat ook hier de lie fd e van een kant m oet kom en. De aanloop naar zo'n toekom stige sloop is in v e e l g e v a lle n a ltijd hetzelfde: zodra de oor­ spronkelijke bewoners

zo'n woning hebben verlaten, wordt dit pand bestemd voor huisvesting

van studenten. Dit betekent verdere aftakeling, waaraan de studenten uiteraard geen schuld hebben; hun tijd zal het w el duren. Een normaal onderhoud is er niet m eer, dat is b e g rijp e ­ lijk . Na enkele jaren heet het m o tief: ernstig verva l èn de kosten voor een restauratie zijn v e e l te hoog. Voor de in de om geving geplande nieuwbouw m oet het gesloopt worden. Op zichzelf kan nieuwbouw erg m ooi zijn en er m oet gebouwd worden. Maar dikwijls mist het de bekoring die van een fraai oud huis uitstraalt. V orig jaar zomer heb ik van de boerderij en om geving zo maar een tekening gem aakt. M is­ schien was het een v o o rg evo el. Zo b lijft dit stukje oud W ageningen op foto's en een tekening vastgelegd in onze gedachten. Toch g e lo o p ik, als men op deze weg b lijft voortgaan, er rond de eeuwwisseling in W agen in g­ en naar m ijn mening niet v e e l

m eer te vinden zal zijn dat ons herinneren zal aan het v e r le ­

den. Dat zou bijzonder jam m er zijn. Of zouden er vdór die tijd toch nog mensen komen, die w ê l begrip voor en inzicht hebben in één der doelstellingen van onze veren igin g. En die zu i­ niger zullen zijn op die voortbrengsels van oude architectuur?! Ik hoop, dat u er eveneens zo over denktl P ie t H ollem an 16

GEM0^I VI^

9e j aarg ang - nr. 2 m ei 1981

OUD WAGENINGEN

MEDEDELINGEN van de VERENIGING “OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste eenm aal per kwartaal

R e d a c tie : Jagerskamp 72 - 6706 EN W ageningen

c B iJe e n é < m ik t MAANDAG 18 ME I 1981 "V re de h o r s t " , Tarthorst 1 Aanvang 20.00 uur De heer P.RATSMA van het Gemeentearchief van Rotterdam zal dan spreken over het samenstellen en beheer van een

TOPOGRAFISCH-HISTORISCHE ATLAS Een topografisch-historische atlas is een verzameling van afbeeldingen (tekeningen, foto's etc. van stadsgezichten, gebouwen, van de omgeving, en kaarten). U kunt van zijn lezing leren hoe u uw eigen 'Atlas' moet inrichten en ook hoe die van onze vereniging moet zijn. De heer Ratsma zal zijn lezing toe 1 ichten met dia's. Het zal een leerzame en interessante avond worden.

17

V an de bestuurstafel H oew el het nog maar kort g eled en is dat ik een "V a n de bestuurstafel" schreef, is er v o l ­ doende te m elden, om dat inm iddels op 2 april de jaarvergadering plaats vond. Daar onze voorzitter Jan J. de Goede nog ziek was, w erd de vergadering door A .C .Z e v e n voorgezeten. H ij deelde m ee dat de voorzitter langzaam herstellende is. De vergadering hoopt dat hij gauw w eer in ons midden is. Om dit te stim uleren - m ocht dit al nodig zijn - stuurde de vergadering hem een bloemstuk to e. H et bestuur vroeg de Volksuniversiteit te W ageningen de m o g e lijk h e id va n het organiseren van een cursus O u d-S ch rift voor beginners te onderzoeken. Er bestaan m ogelijk h ed en (zie elders in dit nummer). T w e e leden gaven zich spontaan op. H et eerste num m er van ons tijdschrift m et nieuwe naam en nieuwe vorm vertoonde nog en ige onvolkom enheden. De redaktie zal deze w egwerken. De volgende bijeenkom st zal op 18 m ei a.s. gehouden worden (zie elders in dit num m er). De opgraving aan de Diedenw eg zal w aarschijnlijk b eëin digd zijn als u dit leest. H et zal nog w e l enkele jaren duren, voordat het eindverslag op ta fe l lig t. A d R ie tv e ld vertoonde ons m et behulp van tw ee projectors W ageningen zoals het was en nu is. H ij vertelde v e e l over w at er getoond werd en w ie er woonden en de zaal deed dapper m ee. Zo werden w eer nieuwe gegevens verzam eld. Na de jaarvergadering werden de reste­ rende dia's vertoond en daardoor werd het g e z e llig la a t. A d, bedankt voor de op spontane w ijze gebrachte presentatie. De jaarvergadering v e rlie p v lo t. De jaarverslagen van de secretaris en van de penningm eesteresse werden goedgekeurd. H et oudste lid van de Kascom m issie de heer A .G .T .B a r te n , moest aftreden en werd op gevolgd door het jongste lid , de heer S.Rauw s. De laatste werd o pgevolgd door de heer J .R . Koop'mans. Ook werd het bestuurslid A . L . N .R ie t v e ld herkozen. M et vreugde! In de Rondvraag kwam de bezorgdheid van een aantal led en over de m onu­ menten in W ageningen tot u itin g. H et bestuur werd gevraagd zo v e e l m o g e lijk te doen om te voorkom en dat nog m eer monumenten of worden afgebroken o f v e rv a lle n . Gedacht werd aan het instellen van een fonds to t aankoop van monumenten, het onderhoud en ex p lo ita tie ervan. Ook werd gedacht aan het schrijven over bedreigde monumenten in de lok ale pers. Ook moesten de Raadsleden m eer doordrongen worden van het belang van de monumenten. Een voorlopige conclusie is: het bestuur zal het een en ander in een vergadering bespreken. Aangezien b ij een aantal leden een grote belangstelling voor monumenten bestaat, m oet het m o g elijk zijn om deze leden samen in een werkgroep Monumenten te brengen. Deze werkgroep kan dan de taak van het bestuur verlich ten , want, om dat zij a lle v i j f een werkkring buiten o f binnen hebben, m oet het verenigingsw erk in de v rije tijd gedaan w o r­ den en dan b lijft er w el eens wat lig g e n . U ite in d e lijk 'gaat het werk voor het m e is je '. O f denkt men daar tegenw oordig anders o ver? Ik ben benieuwd o f iem and het in itia tie f neem t tot oprichting van de werkgroep Monum enten. R ie tv e ld is onze coördinator. De Reiscom m issie vroeg de vergaderin g: "W aarh een in septem ber a.s. ? " H et antwoord - na dem ocratisch stem m en - lu idde: "N a a r Putten ; en in 1982 naar Buren". De Reiscom m issie zal het een en ander organiseren. Er worden pogingen ondernomen om de oude Joodse begraafplaats te restaureren.

DENKT U A A N DE A C T IE "E L K L ID W ERFT EEN NIEUW L ID " ?

De secretaris

18

Cursus oud-schrift voor beginners H et bestuur van O ud-W ageningen h eeft de Volksu niversiteit van W ageningen gevraagd te overwegen een cursus O u d-S ch rift voor beginners te organiseren. Ieder die een o u d -a rch ief heeft bezocht, w e e t dat het schrift van de 1 6 e-1 8 e eeuw anders is dan het schrift van nu en dat het daardoor m o e ilijk te lezen is. Hoe ouder de documenten zijn, hoe m o e ilijk e r het wordt om ze te on tcijferen . Vandaar dat het vo lg en van een cursus om dit oude schrift te leren lezen, zeer nuttig is voor een archiefbezoeker. H et bestuur van de Volksuniversiteit is in een vo orlop ige opzet van de cursus geslaagd en het heeft het bestuur van O u d-W agen in gen gevraagd hoe groot de belan gstellin g is. H ierbij wordt ook gedacht aan belangstellenden buiten W ageningen. De voorlopige opzet is als v o lg t: Cursusleider is de heer J.den Draak van het R ijksarch ief te Arnhem . H ij h eeft grote ervaring in het g even van deze cursus. De cursus zal op 6 zaterdag­ ochtenden (van

uur) plaatsvinden. Gedacht wordt aan één ochtend per winterm aand (o k ­

to b er-m a a rt). De kosten bedragen ca ƒ 75, - (in c l. fo to c o p ie ë n ) per cursist. A an de cursus kunnen ongeveer 15 tot 25 personen deelnem en. U kunt zich vo o rlo p ig sch riftelijk opgeven bij A . C . Zeven, Dassenboslaan 6, 6705 BT W ageningen.

Archeologisch onderzoek op de Leeuwenbrink bij W agen in gen 1. INLEIDING

J. H U ISM AN

Op verzoek van de historische veren igin g "O u d -W a g e n in g e n " werd een oriënterend arch eo­ logisch onderzoek ingesteld op een ged e e lte van het terrein "de Leeuw enbrink" aan de Bosweg/Grintweg, gelegen n oord elijk van W ageningen. De reden hiertoe was, dat de boerderij die hier sinds mensenheugenis staat, afgebroken zou worden om plaats te maken voor een bungalow. Een d eel van de ach tergevel van deze b o er­ derij was opgetrokken uit kloostermoppen van het form aat ca . 2 8 x c a . 1 4 x c a . 7 cm . H e t is bekend dat dit form aat stenen in de 16e eeuw in deze om gevin g w erd gebruikt. U it lite r a ­ tuur- en archiefgegevens, verzam eld door de amateur-stadshistoricus A . G. Steenbergen uit W ageningen, is bekend dat in 1517 thijns en jaarrente w erd geh even van een erf en go ed in de buurtschap Leuw engenaam d Katermans erv e . De aanw ezigheid van kloosterm oppen in de achtergevel deden verm oeden dat deze boerderij een voortzetting zou kunnen zijn van de b e ­ woning uit 1517. Overigens m oet men w e l voorzichtig zijn m et d ergelijk e verm oedens o m ­ dat men vroeger vaak bouwde m et oud m ateriaal dat m en ergens anders w egh aalde. De archeologische verkenning werd in drie fasen u itgevoerd : -Fase 1. (m aart 1980). Er werden proefputten op verschillende plaatsen van het terrein gegraven. -Fase 2. (juni 1980). De funderingen van de oude boerderij werden geruim d. Er werd gekeken o f onder de fundering resten van nog oudere bewoning aanwezig waren. -Fase 3. (oktober 1980). De bouwput voor de bungalow w erd gegraven . H ierin werden paalsporen en enkele aardewerkfragm enten gevonden. 2. A R C H IE F - EN LITERATUURGEGEVENS In de om geving van W ageningen bevonden zich vroeger verschillende brinken. Op een copie van een oude kaart, w eergegeven in de dissertatie van Oosting 1), worden de volgende brin­ ken aangegeven: de Stadsbrink, de Brakelse brink (in 838 gen oem d 2), Vierhuizerbrink, D olre-b rin k (eveneens al in 838 gen oem d), Leeuwenbrink en Peppelderbrink. 19

A chterzijde van het oude b oerd erijtje m et op de voorgrond de kolk.

Kloostermoppen in de ach tergevel van het b o erd erijtje.

20

Deze brinken liggen allen aan de noordzijde van het oude W ageningen (zie tek en in g). Aan de zuidzijde was geen bewoning om dat de R ijn hier stroom de. T e n westen van W ageningen waren de gronden te laag en drassig en ten oosten la g de stuwwal die vo o r de m iddeleeuwse boer niet voor bewoning geschikt was. De brinken/buurtschappen ontstonden glob aal in het geb ied tussen de 10 en 15 m h o o gtelijn . V o o r de m iddeleeuw se boer (en w aarschijnlijk ook de p re-h istorisch e) was dit een id ea le plaats om te wonen. Op de o o stelijk g e le g e n hogere gronden kon hij zijn gewassen verbouwen en op de w estelijk g e le g e n la gere gronden kon hij zijn vee w eiden . W ater voor dagelijks gebruik kon hij verk rijgen door waterputten en/of een kolk te graven. Geen van deze buurtschappen/brinken is archeologisch onderzocht. Zoals op de tekening aangegeven, lig t de Leeuwenbrink ten oosten van de Grintweg, bij het kruispunt M ansholtlaan/Grintweg. De buurtschap Leuwen/Leuwenbuert bezat een brink m et kolk, de kolk is nu nog aanwezig. De boerderij die nu is afgebroken, lag dichtbij de kolk. Door de buurtschap loopt de Bosweg: deze weg wordt al eerder genoem d o .a . in een resolutie van 16 oktober 1739. De buurtschap bezit oostelijk een eng/enk waar de akkers waren ge le g e n , deze enk is nu nog steeds bekend als de " L e v e Enk", een verbasterde vorm van Leeuw enenk. A a n de w estzijde lig t het binnen­ v e ld m et de la a ggelegen w eilanden. Oltmans 3) en Heringa 4 ) citeren een akte uit 1517 aangaande de heffin g van thijns en ja a r rente van het erf en goed " Katermans erve in de buurschap L e u w e n ". De oorspronkelijke tekst van het ge d e e lte van de akte 5) waarin de buurtschap Leuw en wordt genoem d, luidt als v o lg t: W y Henrick van Renesse ende Zweder van Brakell, burgerm eisteren in dertyt der stat W ageningen, R o e lo ff die Ruter, W o lter van W e ll, Ernst van der Lauw ick, Iohan van Brienen, Henrick van der Brugge, Geresius van W eze, Iohan H averm an, Evert van Stralen ende Herman van Bylar, scepenen ende rait der stat W ageningen, doen sem en tlick kondt ende bekennen vo ir ons, onsen erven ende n acoem elin gen , dat w y als overste kerckm eisteren van w egen den stat ende der m óiderkercken to t W ageningen vursz. om m e kenlicke noet ende kom m er der tym m erynge des cruyswercks op ged ra igen, overgegeven ende m echtich g e m a ic t hebben H enrick ther Demhorst, onse m e d e raitzgesel en d e-k erck m eister te deser tyt, alre alsulcke herenguld, thyns ende ja ir rente onse h e ilig e kerck vursz. ia irlix ende a lle ia ir h e e fft ut eenen erve ende goide ge le g e n on die buerschap van Leuwen, geh eiten Katerm anserve, d a tn u terty tto eb eh o irt Reyner van Ham W illem sz. m yt allen synen toebeh oir as dat g e le g e n is, dair n o irtwert naist ghearfft is die proist van Sunte Iohan tU trecht, zuydwerts een gem eyn strait, westwert aen den brenck, m yt eggen ende m yt eynden as dat g e le g e n is. De dagtekening van de akte luidt: G egeven int iair ons heren dusent vyfhondert ende soventien op Sunte Katherinen avent io ffe r. (Sunte Katherinen avent io ffe r = 6 novem ber). U it de acte b lijk t dat van het Katerm ansgoed heerengelden, thijns en jaarrente werden g e ­ heven. Deze gelden "werden aan de kerk afgedragen 6) m ede ter bekostiging van het v e r ­ nieuwen van het kruiswerk van de kerk van W ageningen 7). Heringa veronderstelt dat het hier een horig goed van hertog K arei van G elre (1492-1538) betreft, dat g e v rijd was tot thijnsgoed van de hertog en door de hertog geschonken was aan de kerk van W ageningen. De kerk ontving dus de thijns die van het erfgoed werd geh even . Als de veronderstelling van Heringa juist is, zouden we aan een flin ke boerderij kunnen den­ ken. A ls we afgaan op de naam m oeten w e echter aan een k lein e boerderij denken. V o l ­ gens Moerman 8) betekent kater, keuter = m inder gerech tigd e. Heden ten dage spreken we nog over een keuterboer als we een klein e boer b edoelen . De betekenis van de naam Leeuwenbrink is n iet m et zekerheid te g even . V olgens M oerman 9) wordt leeuw in het oud-hoogduits geschreven als h leo h etw elk heuvel betekent, in het

21

gotisch wordt het als hlaiwa geschreven w at grafh eu vel betekent. Op het terrein is nu geen heuvel of grafheuvel te onderscheiden. Een even tu ele h eu vel/grafh eu vel kan in de loop van de tijd w e l verdwenen/geslecht zijn, zoals dat w e l vaker is voorgekom en . Ook is het denk­ baar dat bedoeld werd: de brink b ij de heuvels om dat de brink n iet v e r van de stuwwal lig t. Volgens de acte zou het goed aan de zuidkant grenzen aan de openbare w eg (de Bosweg?) en aan de westkant aan de brink. 3. ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK 3 .1 . Onderzoek in fase 1 Er werden zeven proefputten gegraven, in tw ee hiervan werden paalsporen aangetroffen. Er kon geen onderling verband aangetoond worden tussen de paalsporen; de proefputten waren te klein om eventueel een d eel van een huisplattegrond te onderscheiden. Eén paalspoor kon v rij du id elijk als la a t-m id d eleeu w s gedateerd worden om dat een scherf uit de 14/15e eeuw werd aangetroffen. In alle proefputten werden aardewerkfragmenten gevonden. Enkele scherven waren uit de "ijzertijd "(p erio d e 700v.Chr. -b e g in ja a rte llin g ). De fragm enten waren te k lein en het aantal te w einig om een nauwkeuriger datering aan te g even . Er werden diverse fragm enten gevonden vanaf de 12/13e eeuw tot in de huidige tijd . A an de oppervlakte werd één scherfje "bekeraardew erk" gevonden: datering grofw eg 2200-1500 jaar v.Chr. ). Behalve aardewerkfragm enten werden enkele stukjes huttenleem , stukjes oud (dun) ven ster­ glas en enkele onbekende ijzeren voorwerpen aangetroffen. 3 .2 . Onderzoek in fase 2 Bij het uitgraven van de funderingen van de oude boerderij werden geen resten van oudere bewoning aangetroffen. 3 .3 . Onderzoek in fase 3 In de bouwput van de bungalow werden verschillende paalsporen aangetroffen, die helaas niet a lle konden worden ingetekend om dat in de bouwput reeds een gat voor een kelder was gegraven en in het zu idelijk d eel reeds enkele funderingen waren gestort. Er lijk en tw ee rijen paalgaten aanwezig te zijn (noord/zuid rich tin g); deze tw ee rijen w ijzen op een huisplattegrond in de noord/zuid rich tin g. A an de noordzijde lijk e n sporen van dwarswandjes aanwezig te zijn; deze zouden afkom stig kunnen zijn van een veesta llin g. 4. CONCLUSIES Op grond van de gevonden aardewerkfragm enten kunnen w e concluderen dat het onderzoch­ te deel van de Leeuwenbrink reeds vanaf pre - historische tijd en bewoond is gew eest. De v o l ­ gende bewoningsperioden konden worden onderscheiden: 4 .1 . N eolithicum Zoals reeds verm eld, w erd aan de oppervlakte een scherfje "bekeraardew erk" gevonden (datering grofw eg 2200-1500 jaar v .C h r. ). H et is uiteraard op grond van dit ene scherfje niet verantwoord te concluderen dat de Leeuwenbrink in deze periode bewoond was. W e l kunnen we zeggen dat bekercultuurmensen in de om gevin g van de Leeuwenbrink vertoefd zullen hebben. 4 .2 . Ijzertijd (periode van 700 jaar v .C h r. - b egin ja a rte llin g ) Er werd een aantal aardewerkfragm enten uit de ijzertijd gevonden. Op grond van deze von d ­ sten mogen we concluderen, dat in deze periode het onderzochte ged e e lte van de Leeu w en ­ brink bewoond was. H et aantal scherven is te w ein ig om een preciese datering vast te stellen, 22

er zijn echter aanwijzingen dat w e aan de periode 400-500 ja a r v .C h r . m ogen denken. 4 .3 . Laat-M iddeleeu w s (periode van 1000-1500 na C h r .). Op het onderzochte g ed eelte werden op verschillende plaatsen aardewerkfragm enten g e v o n ­ den vanaf de 12e/13e eeuw to t in de huidige tijd . In de bouwput van de bungalow werd een ged eelte van een huisplattegrond gevonden m et aardewerkfragm enten u it de 12/13e eeuw. Zoals in 2 aangegeven, wordt in een oorkonde van 1517 gesproken o ver de " Katerm anserve " in de buurschap Leuwen. V olgens deze acte lag de " Katermans e r v e " aan de zuidkant van de openbare w eg (m o g e lijk de Bosweg) en aan de westkant aan de brink. Deze om schrijving lijk t overeen te kom en m et de p lek waar het onderzoek plaats von d. A lh o e w e l we het n iet geh eel zeker kunnen zeggen, lig t het voor de hand te veronderstellen dat deze "erve " een voortzetting kan zijn van de nu gevonden bewoning u it de 12e/13e eeuw . In deze ged ach ten gang zou, op de plaats waar nu de bungalow wordt gebouwd, dan de "K aterm an s e r v e " on t­ staan kunnen zijn en later zo'n 15 a 20 m . naar het westen verplaatst; de plaats waar nu de oude boerderij werd afgebroken. 4 .4 . C ontinuïteit van de bewoning H et geh eel overziende kunnen we stellen dat er op het onderzochte d e e l van de L eeu w en brink in de periode 400/500 jaar voor Chr. gedurende en ige tijd bewoning was. V ervolgen s zien we geen bewoning op het onderzochte g e d e e lte to t 1100/1200 na Chr. H et lijk t erop dat de bewoning uit de ijzertijd verdwenen is o f m isschien verplaatst is naar een ander d e e l van de brink. Daarna was dit ge d e e lte van de Leeuwenbrink ruim 1000 jaar onbewoond. Rond 1100/1200 verschijnt w eer bewoning op deze p lek , die zich continu voortzet to t in de huidige tijd . 5. NABESCHOUWING Kort na dit onderzoek werd door de ROB het g ra fveld , g e le g e n b ij de kruising G eertjesw eg/ Diedenw eg, opgegraven. De begravingen op dit gra fveld om vatten grofw eg de periode 350/400 to t 850 na Chr. Dat w il zeggen dat na c a . 850 geen begravingen m eer op d it g ra fv e ld plaatsvonden. H e t is w aar­ sch ijn lijk dat aansluitend de begravingen daarna plaatsvonden op de W estberg rondom het middeleeuwse parochiekerkje (datering ca . 1100) aldaar. Bij graafwerkzaam heden voor de W estbergweg zijn indertijd begravingen gevonden die hier op lijk e n te w ijzen . De bewoning die bij het kerkje hoort, ontstond langs en onderaan de v o e t van de berg. De bewoning die b ij het in onderzoek zijnde g ra fv e ld behoort, is nog n iet gevon den . H et lijk t aannem elijk deze te zoeken b ij de brinken. U it het overzicht van de brinken/buurt­ schappen b lijk t dat deze overw egend voorkwam en op de strook tussen de 10 en 15 m . h oog­ te lijn . K en n elijk was dit ge b ie d voor deze streek het m eest geschikt om te bewonen. Op grond van dit gegeven is het w aarschijnlijk dat w e de bew oning, behorend b ij het grafveld, ook op deze hoogte m oeten zoeken. A ls w e hiervan uitgaan, kom en w e b ij de besproken buurtschappen terecht; zoals reeds aangegeven, worden deze buurtschappen (D olre en Brakel) reeds in 838 na Chr. genoem d. H et lig t voor de hand te veronderstellen dat deze tw ee buurtschappen en m o g e lijk ook de an ­ dere te maken hebben m et het gra fv e ld . Nader archeologisch onderzoek zal hierover echter uitslag m oeten g even . NOTEN 1. Oosting, bldz. 107 e .v . en de kaart op bldz. 113. 2. Oorkondenboek door L . A . J. W ., Baron Sloet, bldz. 36, oorkonde 33. 3. Oltmans, bldz. 61. H ij g e e ft hier een sam envatting van de oorspronkelijke a cte, zie in v. archief kerkvoogdij N e d .H e rv . G em eente van W ageningen, inventaris nr. 221 en regesten -

23

WILLEM ADRIANUS VAN ZETTEN G. GEELHUYSEN 5.12.1828 TIEL

WAGENINGEN 19.12.1928 SLOT

H et wordt nu ein d elijk tijd dat nu het leven van m ijn grootvader - voor zover m o g e lijk onder de loupe wordt genom en. Wanneer hij naast zijn e ig e n lijk e vak (k leerm ak er) "w on in gstoffeerder" (zo noem t m en dat tegenw oordig) is geworden, is m ij onbekend. Zijn geboorteplaats T i e l trok hem nog steeds en als hij daarheen w ild e moest h ij, bij gebrek aan openbaar vervoer, natuurlijk lop en . G e m akkelijk was het dan wanneer je een voerm an ontm oette en een ein d kon m eerijden . Bij een van die gelegenheden is hij van de kar g e v a lle n en m et een v o e t onder een w ie l te re c h t­ gekom en, waarvan hij tot het einde van zijn leven een ongelukkige voet h eeft overgeh ou ­ den.

Ondanks het fe it dat hij n iet heeft kunnen lezen en schrijven, schijnt hij toch een g e -

kwiekst zakenman gew eest te zijn. Zijn winkelzaak naast Dierkes lie t hij na aan zijn op 16.4.1855 geboren oudste zoon W ille m Adrianus, die op tragische w ijze op 19.10.1944 na de evacu atie van Bennekom waar hij woonde - om het le v e n kw am . Diens oudste zoon Jan (2 0 .1 . 1881 - 2 7 .9 .1 9 4 4 ) was de laatste Van Zetten - w oningstoffeerder. Diens en ige kind (een dochter) woont nog in Bennekom. Hoe goed Opa W ille m h eeft 'geb oerd ' b lijk t o .m . uit het fe it, nadat zijn oudste de zaak had overgenom en, hij het huis Bergstraat 1 heeft gekocht (b ij m ijn w eten vóór de v e ilin g uit de hand). H ij bezat meerdere huizen/huisjes in W ageningen, waarvan hij en 3 ongehuwde doch­ ters tot het einde hunner dagen zorgeloos hebben kunnen le v e n . De laatste o verleed in het oudeliedengesticht aan de Grintweg (1 6 .12.1868 - 2 1 .1 2 .1 9 5 5 ). Eerst woonde hij m et 4 dochters aan Bergstraat 1. De oudste zorgde voor de inwendige mens; de tw eede zorgde voor de pensiongasten (studenten van de Landbouwschool) de derde was costuumnaaister (m et een v ijfta l helpende m eisjes) en de vierd e stond de derde bij totdat ze m et m ijn vader trouwde. O ngeveer in 1918 verhuisde Opa W ille m m et zijn 3 dochters naar het Bowlespark. Hoe hij steeds de lange dagen is doorgekom en (en ze waren lang, want hij stond zoals vanouds g e ­ wend a ltijd vroeg op) is m ij nu nog een raadsel voor de analfabeet die h ij was. Trouwens zijn eigen handtekening h eeft hij leren zetten (om zo nodig rekeningen te kw iteren), w elke 'handvaardigheid' hem door m ijn m oeder 's zondags na kerktijd is b ijgebrach t. H et gem is van niet te kunnen lezen werd enigszins verlich t doordat m ijn broer (zijn jongste kleinkind), toen een joch ie tussen 10 en 13 jaar, hem af en toe een stukje uit H et Nieuws van den Dag voorlas, waarbij zijn belangstelling voorn am elijk uitging naar stukjes over schepen. Opa W ille m m oet kerngezond gew eest zijn, want van en ige ziekte heb ik nooit iets vernom en. Zijn fysieke kracht b lijk t uit tw ee gebeurtenissen die ik me uit m ijn kinderjaren w e e t te her­ inneren toen hij nog m et zijn 3 dochters in de Bergstraat w oonde. Tijden s de eerste w e re ld ­ oorlog waren brandstoffen al even schaars als tussen '40 en '45 het g e v a l was. In die p e rio ­ de - m ijn grootvader was toen al minstens 86 - had m ijn vader de hand w eten te leg g en op een fikse partij mijnstutten (sparrenpaaltjes van ca . 1^ m eter) die de oude baas in zijn e e n ­ tje in onze achtertuin in de Lawickse A lle e h eeft kort gezaagd en g ek lo o fd . Daarna h eeft h ij bij w ijze van tijdspassering een zware kastanjeboom achter in de tuin van het huis Bergstraat g e v e ld en tot kachelhout gem aakt. Zijn laatste levensjaren sleet hij dus in het huis Bowlespark 31 dat slechts een m in iem tu in ­ tje had, waarin hij b ij m ooi w eer buiten kon zitten. Verder kwam hij de deur n ooit u it; zijn verm inkte v o et belette hem dat. Nog zie ik hem zitten in zijn vaste hoekje b ij de kachel

24

lijst nr. 8. 4. Heringa, bldz. 103 en 174. 5. In v. A rc h ie f K erkvoogdij N e d .H e rv . G em eente W ageningen, inventaris nr. 221. R e g e s ten lijst nr. 8. 6. B ijlage 97 b ij Heringa (bldz. 102) en In v. A rc h ie f K erk voogd ij N e d .H e rv .G e m e e n te W a ­ geningen, regestenlijst nr. 8. 7. De Romaanse kerk w erd in 1517 vergroot m et een (priester) koor m et tw ee dwarsarmen. H et gebouw kreeg hierdoor de vorm van een kruis, vandaar de benam ing kruiswerk. 8. M oerm an, bldz. 147. 9. M oerm an, bldz. 143. LIT E R A T U U R Heringa, E., 1931. Tijnsen op de V e lu w e . D issertatie. Inventaris A rc h ie f K erkvoogdij N e d .H e rv . G em eente W ageningen, inventaris nr.221 en R e ­ gestenlijst 8. Moerman, H .J., 1956. Nederlandse plaatsnam en; een oveizich t. Oltmans, A . , 1928. H et A rc h ie f van de K erk voogd ij der N e d .H e rv .G e m e e n te te W a g en in gen. Oosting, W .J .,

1936. Bodemkunde en bodem kartering in hoofdzaak van W ageningen en O m ­

gevin g. Dissertatie. Sloet, L .A .J .W . Barons 1872. Oorkondenboek G elre-Z u tph en .

25

m et schipperspet op het hoofd. De p et ging a lle e n even vóór het eten af om te bidden. En bij het naar bed gaan verwisselde hij de pet voor een slaapmuts. Erg spraakzaam was hij niet; zijn stem kan ik me n iet herinneren. H et bezwaarde de fa m ilie toch w e l dat h ij nooit m eer de deur uit kw am . Suggesties om een invalidenwagenwagentje te kopen w im p eld e hij steeds resoluut af. T o t op een goede keer in het advertentieblad van Ponsen & Looyen een gebruikt (duw )w agentje te koop werd aangebo­ den. Dit werd gekocht en op een m iddag gingen m ijn m oeder en ik m èt het w agentje naar het Bowlespark. H et kostte een lange tijd van aandringen om hem zo ver te krijgen dat we hem er in mochten proefrijden onder het m o tief dat het g e ld voor het w agen tje toch niet voor niets u itgegeven m ocht z ijn . En z ie : h ij had m eteen de smaak te pakken. H et kostte vaak de grootste m oeite om één van de v e le fa m ilie le d e n b ereid te vinden dagelijks m et hem aan de wandel te gaan. Z ijn wensen om trent het d oel van de w andeling g a f hij n ooit te kennen. Dat ging zo: linksom , rechtsom en rechtdoor. V aak belandde je dan b ij de haven en dan kletste hij honderduit m et de mensen die hij in geen jaren m eer had gezien . H ij keek niet op de klok en degeen die m et hem uit was, moest ook maar de tijd hebben. De verste tocht ging naar Bennekom waar zijn oudste zoon s tille e fd e . W ille m Adrianus h eeft nog enkele fijn e laatste jaren gehad en ik g e lo o f dat hij als een g e ­ lukkig mens na zijn fee s te lijk e 100ste verjaardag is gestorven, In het eerste d eel van het artikel van de H eer Geelhuysen, dat verscheen in ons nummer 1 van maart 1981 is helaas een d eel van de t it e l w e g g e v a lle n . Onze excuses aan de auteurl R ed.

26

Een fantasie-gezicht op Wageningen A .C .Z E V E N C a. 1965 verw ierf het Rijksmuseum te Am sterdam een schilderij van A lb ert Cuyp (16201691) dat "Groot rivierlandschap m et ruiters" wordt genoem d (zie a f b . ).

Aan dit schilderij w ijd t C .J .d e Bruyn Kops een artik el: "K an tteken in gen b ij het nieuw v e r ­ worven landschap van A e lb e rt C u yp " (Buil. Rijksmuseum 13 (1965): 162 - 176). D it artikel wordt verlucht m et een afbeeldin g van het geh ele sch ilderij en van enkele details. Een f o tocopie is opgenom en in onze veren igin gsbiblioth eek. In zijn artikel zegt Kops dat het schilderij 'op het a te lie r in elkaar gezet ta fe re e l is, w e lis ­ waar gelbspireerd op een bepaalde landstreek, m aar toch g een topografisch docum ent en hoogstens samengesteld m et gebruikm aking van bestaande m otieven , zoals die in het re is schetsboek waren va stg eleg d '. In het Rijksmuseum is ook zo'n tekening aanwezig, die heel goed als voorbeeld h eeft kunnen dienen. H ij zou gem aakt kunnen zijn 'tijdens een reis naar het land van K le e f en N ijm e g e n ' ca . 1650 - 1655. Kops kan de plaats niet nauwkeurig aan ­ wijzen en hij denkt aan het h eu velgeb ied ten zuidoosten van N ijm e g e n . In een voetnoot wijst hij op v e le r mening dat hier W ageningen is a fg eb eeld m et rechts de zuidhelling van de Wageningse Berg en op de achtergrond het silhouet van de G rebbeberg. Kops is deze mening niet toegedaan, om dat de situatie ter plekke anders is dan op het sch ild erij, om dat de kerk­ toren anders is en omdat zo'n vestingwerk nooit in W ageningen h eeft gestaan. H ij kan zich verenigen m et een onbekende plaats, misschien in de fantasie van Cuyp ontstaan m et het G reb b e-m o tief op de achtergrond. A .W .v a n de Bunt had echter geen m oeite m et het s ch ild erij. Z ij noem t het Rivierlandschap bij W ageningen en een d eta il wordt a fgeb eeld b ij haar artikel Lubbert A d o lf baron T orck en W ageningen (Gelders O u dheidk.C ontactbericht nr44 (1970): 1 - 6 . In de tekst wordt niet naar de afbeelding van het schilderij verw ezen). Ik ben z e lf eens gaan zoeken naar de plaats waar Cuyp m o g e lijk gestaan kan hebben, toe hij de tekening m aakte. Dit m oet dan in de buurt zijn van de H o lle w e g -V e e rw e g -W e s tb e rg w e g ,

27

maar waar je ook gaat staan, het klopt n iet. De Grebbeberg wordt op het schilderij te hoog afgebeeld, en het rechtse huisje kan daar n iet gestaan hebben. M ijn voorzichtige conclusie is dan Cuyp m o g e lijk een ruwe schets ergens aan het beneden­ eind van de H o llew eg heeft gem aakt en dat h ij het m et en ige fantasie elders h eeft uitgew erkt. H ij was intussen vergeten hoe de kerktoren en het vestingw erk - het kasteel? - er w erk elijk uitzagen en fantaseerde toen maar w at. V oor een goede com positie van het sch ilderij, s c h il­ derde hij de Grebbeberg 'te h o o g '. M en oordele echter ze lf.

HENRI BAKKER EERSTE NEDERLANDSE M IL IT A IR E VLIEGER GARAGEHOUDER TE WAGENINGEN I . C . RAUW S Kornelis Hendrikus ("H e n r i") Bakker werd te 's-H ertogenbosch geboren op 15 februari 1878, als zoon van Leendert W ille m Bakker en Gertrud H agedorn. Zijn vader was amanuensis van de H .B .S . aldaar. Henri was een sportman in hart en nieren. V oetb a llen , en later ook w ielrennen kon h ij als de beste. Zijn dagelijks brood verdiende hij in de auto - en m otorenhandel. Doch hij lie t dit voor wat het was en ging als enthousiast sportvlieger over naar de v lie g e r ij. Zijn vriend jonkheer G.Bosch van Drakestein schreef over h em : "Bakker was een erg bescheiden, zelfs verlegen mens. Zijn kleine bulldog die a ltijd m et een stofbril op naast hem in zijn open auto zat, wanneer hij het v lie g v e ld M olen h eide op kwam rijden, begreep hem het b este". Op dit v lie g v e ld van de Eerste Nederlandse V lie g v e re n ig in g haalden de eerste Nederlanders A .F .R .M u ld e r , K .H .B akker en J.J.van Brussel in een B lériot m et driecylin der het in ter­ nationale v lie g b re v e t. Bakker gin g v lie g e n voor de maatschappij "D e C on dor" te Ede en m et groot respect sprak men in die tijd over zijn 'hoogvlu chten' van soms 1500 m eter! In 1911 stelde hij zich m et zijn m achine beschikbaar voor m ilita ire m anoevres, schietpartijen m et m itrailleurs van uit de lucht. Dat jaar was ook het hoogtepunt van zijn loopbaan als vlieger, want het was voor het eerst dat v lie g tu ig e n b ij legeroefen in gen optraden. De to e n ­ m a lige M inister van O orlog, d r.C o lijn , benoem de Henri Bakker tot R idder in de Orde van Oranje Nassau. In 1912, tijdens een reclam e vlucht voor Kwatta brak zijn p ro p eller. De nieuw gem onteerde propeller had echter v e e l minder trekkracht, zodat Bakker een langere aanloop nodig had om los van de grond te kom en. Tijden s een start b ij Breda kwam hij niet snel genoeg op hoogte, raakte de boomtoppen en dook m et zijn m achine in de Singelgracht b ij de watertoren. H ij werd niet ernstig gewond maar zijn B lériot was zeer zwaar beschadigd. Dit was het ein d e. "De Condor werd fa illie t verklaard en Bakker zat zonder m achine. Tijden s de m obilisatie in 1914 en in de latere jaren diende hij zijn land als v lie g e r en vlo o g later nog her en der, maar h eeft nooit m eer een opvallende rol op v lie g g e b ie d kunnen spelen. Op 30 ju li 1918 v e rlie t hij Ede en vestigde zich te W ageningen, alwaar hij op 19 decem ber 1918 trouwde m et Johanna W ilhelm ina Huiberta ("J o p ie ") van Zetten,

geboren te W ageningen op 25 juni 1899,

dochter van Florus van Zetten en M argrieta Jacomina van Laar. Z ij kregen één dochtertje: M argrieta Johanna

("J e tje "), geboren te W ageningen op 11 februari 1920.

Bakker nam zijn oude beroep w eer op en opende een Ford garage annex ta x ib ed rijf aan de Hoogstraat (thans n r.2 6 ). Deze garage lie p v ia een binnenplaatsje naar een pand aan de Kapelstraat. A an de overkant (rechts in de Kapelstraat vanuit de Hoogstraat gezien ) had hij nog een pand als garage in gebruik. De ta x i's waren klein e engelse wagens van het F ord-

28

m odel IJ (de z.g. 'dubbeltjes t a x i'). Door huisschilder Meurs lie t h ij op een schuur aan de Nude nr.1 (thans in gebruik b ij de Fa. van Leusden) een Ford 'g e v e lr e c la m e ' onder zijn 'bekende' naam Henri Bakker, ten behoeve van zijn garage, aanbrengen 1 ). Een go ed g e k o ­ zen punt, vlak voor de stad. A l het verk eer kom ende van Utrecht naar Arnhem kwam er langs! Thans in 1980 is zij nog een vaag leesbare herinnering aan Henri Bakker en zijn g a ­ rage. H ij o verleed op 13 maart 1933, op 5 5 -ja rig e le e ft ijd in het Arnhemse Diaconessenhuis aan een nierziekte. H ij werd begraven op de algem en e begraafplaats te W ageningen. Zijn verwaarloosd graf, en de m et mos bedekte liggen d e steen, is v e le jaren g eled en g e ­ ruimd. H ij was gepensioneerd v lie g e r - o ffic ie r b ij het nederlandse le g e r. H et garageb ed rijf werd eind 1935 opgeheven, w aarbij het Ford-dealerschap overgin g naar van der K olk. Op woensdag 1 ju li 1936 vond in zijn geboorteplaats 's-H ertogenbosch de "H enri Bakker h er­ denking" plaats op het v .m . v lie g v e ld "P e tte la e r". Tijd en s de toespraken ter nagedachtenis en hulde aan de overleden luchtvaartpionier Henri Bakker cirk eld e o .a . een m ilita ir esca ­ drille (5 toestellen ) onder com m ando van kapitein Van W eerden P o elm a n boven het v l i e g ­ v e ld . U it een v lie g tu ig van de K oninklijke Luchtvaartschool uit R otterdam , dat tot geringe hoogte daalde, w ierp de 1 6 -ja rig e dochter van Henri Bakker een krans naar beneden. Deze krans werd door burgemeester Van Lanschot, na een korte rede, aan de weduwe van v l i e g e ­ nier Bakker, mevTouw A lers overhandigd 2 ). De Duitse v lieg ers brachten een s tille hulde door op dinsdagmorgen 30 juni 1936, de dag voorafgaande aan de huldiging, m et de zeppelin "Hindenburg" een kort bezoek aan het v lie g v e ld en de stad te brengen. Op de stads­ w al, hoek H ek ella a n -P ettela a rsew eg w erd een monument voor H enri Bakker onthuld, v e r ­ vaardigd door A .T e r m o te . N .B .

De buitenmuren van het gebouw aan de Nude zijn op 29septem ber 1980 door een

gritstraal- en spuitbedrijf grondig schoongespoten en g erein igd , zodat de g e v e lre c la m e van Henri Bakker d e fin itie f is verdw enen.

NOTEN 1). G evelrecla m e - Blauwe ondergrond m et w itte letters. H e t w oord "G a ra g e " is later aan­ gebracht door J.H.J.Oudsen (1935), nadat de re c la m e van Henri Bakker was 'w e g 'g e ­ schilderd. De heer Oudsen had zijn garage naast het "H o f van G eld erlan d ". 2). Z ij hertrouwde te W ageningen op 9oktober 1934 m e t Johannes Adrianus A lers, geboren te Rotterdam op 14 februari 1902, van beroep autom obielhandelaar, zoon van Johannes Adrianus A lers en Hendrika P ie te m e lla Spronk. H ij zette het garage b e d rijf voort. H et gezin v e r lie t W ageningen op 9 septem ber 1936 en vertrok naar D riebergen. BRONNEN - G em een telijke A rch iefdien st te 's-H ertogenbosch - Bevolkingsregister W ageningen - Courant Nieuws van de D a g -m a a rt 1933 - ju n i/ju li 1936 en 5 april 1980 (kranten knipsels) - M ededelingen J. Rauws te Z oeterm eer

29

Wij lazen voor u . 1. A . M . Klaassen. 300 jaar Claassen's en Klaassen's; 1680-1980. Oosterhout (N .B r .), 1980. 359 blz. M et afb. en index op nam en. Een boeiende en interessante fam iliegesch ied en is, die zich deels in W ageningen afspeelde en afspeelt. Oorspronkelijke, schrijfw ijze is Claassen. Door een verschrijving van een ambtenaar in H eteren in 1838 voerde Henricus I£laassen, die op 19jan . 1839 in W ageningen trouwde m et Johanna Keukens (geb . in Lienden) en zijn nakom elingen de naam van Klaassen. Op de om slag van een foto van eerste steenlegging van de R .K .k e r k , Bergstraat, op 24 juni 1924. M etselaar Hendrikus Martinus Klaassen staat er m et de speciebak a fg eb eeld . H ij w erd geboren in W ageningen 14febr. 1876 en o v e r l.a ld . 15 m e i 1967. H ij is de langst leven d e man b ij de Klaassens geworden; ruim 91 ja a rj 2. W .Schennink. Lubbert A d o lf T o rck . Een 18e eeuwse Gelderse staatsman in zijn verhou­ ding tot W ille m Bentinck, 1741-1756. In: Bijdragen en m ed ed elin gen G elre, 1980, d l. 71, blz. 127-153. A anw ezig in de b ib lioth eek van de veren igin g. Behalve burgem ees­ ter van W ageningen bekleedde T o rck in de 18e eeuw ta l van functies, zow el in G eld er­ land als in H olland. W aar hij de tijd vandaan haalde, is een raadsel. H ij m oet een groot d eel van zijn leven w e l in een reiskoets hebben doorgebracht! In dit artikel wordt op in ­ dringende w ijze ingegaan op de co n flicten in de A d m ira lite it (A m sterdam ) en op Torcks optreden in de Raad van State. V e le voetnoten ondersteunen deze studie van onderwijzer Schennink uit Rozendaal. 3. V e e l zorg is besteed aan: "75 jaar kath oliek onderwijs in W ageningen, 1905-1980", door A .G .S te e n b e rg e n . U itgave van de Stichting R .K .S ch oolbestu u r, W ageningen. W agen in ­ gen, 1980. 28 blz. m et afb.

(S . v . d . O . in : Gelders Oudheidkundig C ontactbericht 1980/

IV , no. 8 7 .). A anw . in de b ib l.v a n de veren igin g. Boekje is te verk rijgen b ij de auteur. St.

J.P. STRICKER EEN BESCHEIDEN W AGENINGSE FIGUUR A .G R O O T H U IS - V A N LOENEN V e e l oudere W ageningers zullen zich hem nog herinneren, de heer J .P . Stricker. V ooral zij die door hun werk aan de Landbouwhogeschool waren verbonden, zullen zich zijn bescheiden gestalte voor de geest kunnen halen. Men zag hem dikw ijls lopen in de stad, op w eg van zijn huis aan de Hoogstraat naar zijn werk in het hoofdgebouw in de Herenstraat. Jean Paul Stricker werd geboren in Dordrecht op 1 0 m aart 1854. Na v e r b lijf in Am sterdam ging hij in 1880 naar Buitenzorg in het voorm a lig Nederlandsch O o st-In d ië als tuinbouwkun­ dige. Reeds na een ja a r kwam hij naar W ageningen, waar h ij gin g werken als assistent b ij de administratie van de Rijkslandbouwschool. In 1905 werd hij benoem d tot hoofdambtenaar van de administratie der Rijks H oogere L an d - T u in - en Boschbouwschool, waarna in 1916 zijn bevordering volgd e tot administrateur. In verband m et de status van de opleidin g werd in 1918 zijn tite l die. van administrateur der Landbouwhoogeschool. Na een zeer hoog gewaardeerde arbeidsperiode van bijna 40 jaren, verzocht h ij wegens g e ­ zondheidsredenen ontslag uit deze fu n ctie, hetgeen hem op e e rv o lle w ijze w erd verleen d .

30

D it is een koude opsomming van de loopbaan van de heer Stricker. Z ijn v e r b lijf in W a g e ningen als mens was van grote betekenis voor hen, die het voorrecht hadden hem te kennen. V oor de kinderen vari zijn goede vrienden was hij "O om P a u l'1; de kinderen van de bakker, wiens kamers hij huurde, m och ­ ten hem "O p a " n oem en. H ij was een vriend en vertrouwensman van ta lloze studenten, die n ooit te rv e rgeefs b ij hem om raad aanklopten. Zo zelfs, dat eens iem and een vriend, die m oeilijk h ed en had, raadde: "Ga eens praten m et O om P a u l". Zo w erd hij ook door v e le jaargangen studenten genoem d. V e le n werden gastvrij ontvangen in zijn g e z e llig e kamers en b ij bijzondere g e l e ­ genheden getracteerd op een glaasje "O om Pauls g e e l" . Stricker was een vrie n d e lijk e man m et g e v o e l voor humor en v e e l belan gstellin g voor zijn m edem ensen. V o o r a lle m e d e ­ werkenden aan de Landbouwhogeschool, van hoog tot la a g , in clu sief de studenten, was hij een goed e vriend. H ij bewoonde als ongetrouwde man een g e h e le eta ge, waarin één grote, v ierk a n ­ te , zeer g e z e llig e kam er, waar v e e l p la n ­ ten voor de ram en stonden. Lange donker­ g e le gordijnen en diepe vensterbanken verhoogden de sfeer. Er stond een prachtige kussenkast en verder v e e l antieke m eubelen. 's Winters brandde er de grote, ronde kolenhaard, die toch n iet bij m achte was de kamer helem aal te verwarm en. Z ijn warme m aaltijden werden hem gebracht door het pension van de zusters van der Laag dat g elegen was aan de Hoogstraat. A f en toe gin g h ij eten in H o te l de W ereld . Zijn belangstelling ging ook u it naar de b eoefen in g van m uziek. In zijn kam er stond een m ooie zwarte pianó m et aan de voorkant tw ee kandelaars. Als professor Söhngen op bezoek was bespeelde h ij de piano en zong w e l daarbij. Paul Stricker was ook bevriend m et de bekende beeldhouwer August Falise en de v o g e lk e n ­ ner D r.G .W o ld a , de man, die w ij vaak bij het Bowlespark langs de d ijk zagen wandelen m et zijn vos aan een lange lijn . Inderdaad een op m erk elijk soort huisdier. Stricker is, ondanks het fe it, dat de adm inistratie bij een school een ondergeschikte rol speelt, ondanks zijn zeer bescheiden aard, voor v e le n een belan grijk e figuur gew eest. D it bleek ook b ij zijn afscheid van de school en b ij zijn overlijd en , w aarbij w erd gesproken over zijn eenvoud en waarachtige lie fd e voor den mens.

31

D IED ENW EG D R .H . LAM ERS DE PROBLEMATISCHE BETEKENIS V A N DIEDENWEG "D ied en w eg" menen som m ige W ageningers en Bennekommers betekent "d od en w eg". Er is een zeer oud urnenveld b ij deze w eg gevonden, w aarm ee dan zou zijn bewezen, dat het w e l goed zit m et "d o d e n -". De woordverklaring van dieden = doden is begonnen te Gazen­ beek (1937: 383) die over de D iedenw egen "(= d ood en w egen )" verhaalde, i . c . b ij W a gen in gen, waar de Diedenweg langs een oude begraafplaats in Bennekom naar Ede loopt tot het g e ­ heim zinnige Oortveld, waar ontelbare urnen werden aangetroffen. Daarin zag Gazenbeek v e r ­ band m et de "vroegere bezorging der dooden in moerassige, w aterrijke p la a ts e n "(p . 384). W e m oeten scherp onderscheid m aken tussen de le tte rlijk e betekenis van de naam Diedenw eg en het (ritu ele) gebruik ervan. TAALKU N D IG E RECO NSTRU CTIE EN BETEKENIS Taalkundig is het m o eilijk , zo n iet on m ogelijk , de woorden dood en died etym ologisch identiek te verklaren (W eijn en , 1966: 217 en 2 1 9 -2 2 0 ). De en ige m o g elijk h eid schijnt te zijn died en dood bij de tw eede A blautreihe onder te brengen, resp. als eerste en tweede stamtijd (bieden - bood). De m o eilijk h eid is dan echter, dat er g een ablautend werkwoord dieden of duiden bekend is; w e l het zwakke werkwoord duiden, nhd. deuten. D it betekent dat dood en died twee etym ologisch verschillende woorden zijn. De oudst bekende vorm van diedenweg komen we tegen b ij Bach (1953 en 1954 : passim) in D iotweg (in 779), waarbij w e noem en: Teutoburgium ( l e eeuw n .C h r .), D ietprucce (7e eeuw), T h e o tm a lli (8e eeuw ), Deotfurdi (in 974), T h ietk irich a (in 1021), D ietbirgiriut (1031), Dietbure. In deze namen herkennen w e het germ . *theudo, zuidgermaans *thiud of *theod, ohd. diot (Bach, 1953 : 352). In het Nederlands komt naast D iedenw eg, D iedw eg ook D iew eg voor (Bach, 1953 : 418). H et waren a lle hoofdwegen in oude tijden , waarvan Gazenbeek (1937) een aardrijkskundige b e ­ schrijving h eeft g egeven . Die - i.p .v .

D ie d - en D ieden kom en w e ook tegen in de plaatsnaam D iekirch (Gysseling,

1960: 268). In de plaatsnamen D ieden, D idam en D ieren treffen w e h etzelfde woord died *theudo 'v o lk ' aan (Gysseling, 1960: 267 en Anspach, 1893 : 74 en 75. BESLUIT Diedenweg betekent 'volk sw eg', w elk e w eg zeer w e l gebruikt kan zijn door begrafenisstoeten, er kunnen zeer w e l begraafplaatsen en urnenvelden aan g e le g e n hebben, maar dit gebruik doet niets toe of af aan de betekenis van D iedenw eg, 'de w eg van het v o lk '. L ITE R A TU U R Anspach, Jacobus, 'Geldersche Plaatsnam en'. Nom ina Geographica N eerlan dica III (1893) 5 -3 0 0 . Bach, A d o lf, Deutsche Namenkunde. Die deutschen Ortsnamen H eid elb erg . 1, 1953 en 2, 1954. Gazenbeek, Jac., 'Oude w egen in het h eid ela n d '. T ijd sch rift van het K on in klijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap. T w eed e reeks 54 (1937) 378-390. Gysseling, M ., Toponym isch woordenboek van B elgië, Nederland, Luxemburg, N oord Frankrijk en W est-D uitsland (vóór 1226). Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, 1960. D l. I —I I . W eijnen, A ., Nederlandse dialectkunde. 2e dr. Assen 1966. 32

9e jaargang - nr. 3 september 1981

OUD WAGENINGEN

MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"

Verschijnt tenminste eenm aal per kwartaal

R ed a ctie: Jagerskamp 72 - 6706 EN Wageningen

ALGEM EENE BOEKHANDEL W A G E N IN G E ÏT . LEESBIBLIOTHEEK

LEESINRICHTING.

AGENT VAN HET NIEUW S VAN DEN DAG. A D V E R T E N T I E —B U R E A U . • R IJ K S -D E P O T V A N

P L A K - & P O S T Z E G E IL S .

Ruime keuze van praentwerken op allerlei gebied. WETENSCHAPPELIJKE WERKEN, LEESBOEKEN, W ERKEN VOOR KUNST EN SMAAK. Steeds

voorhanden

a lle

Leerboeken en verdere benoodigdbeden

in gebruik op de Rijks-Landbouu/school, H oogere-Burgerschool en verdere in ric htin ge n van Onderwijs.

GROOTE S O R T E E R I H G Y A N S C H R IJ F -


Inbinden in de eenvoudigste tot de meest kostbare banden.

SHT"

Zie verdere Annonces op de achterzijde van de plaatjes.

c n u e e v iA e DONDERDAG 17 SEPTEMBER 1981 AANVANG 20.00 uur B ezoek

aan

het

MUSEUM HISTORISCHE LANDBOUWTECHNIEK Droevendaalsesteeg 50, Wageningen Prof.Dr.J.M.G.van der Poel, directeur van dit museum is zo vr ien­ delijk om een inleiding en een toelichting te geven op het ten­ toongestelde. Gepoogd wordt om in één van de instituten een zaal­ tje te huren om al zittend naar de inleiding te luisteren, maar hierover is momenteel nog niets bekend. Daarom wordt u gevraagd om voor de deur van het museum te ve rza­ melen.. Het museum ligt aan de Bennekomse kant van het IMAG, te­ genover het aardgasverdeelstation.

Van de bestuurstafel Een van de laatste activiteiten voor het zomerreces was de bijeenkom st op 18 m ei. Toen vertelde de heer Ratsma hoe men een verzam eling afbeeldingen m oet ordenen. Mocht u zo'n verzam eling hebben, dan hoopt het bestuur dat u van deze lezing hebt g eleerd . Uiteraard h eeft iedereen van deze voordracht kunnen leren . Alvorens m et vakantie te gaan h eeft het bestuur het programma van het komende veren igin gsseizoen vastgesteld. De eerste bijeenkom st vindt op 17 september a .s . plaats. De tw eede zal plaatsvinden op 10 decem ber 1981. Dan zal ons lid de heer J.Huisman spreken over A rc h e o ­ logische vondsten in en om W ageningen. De derde bijeenkom st is tevens de jaarvergadering. Zij zal plaatsvinden op 22 februari 1982. Dan zal ondergetekende iets v e rte lle n over h era l­ diek en fam iliew apens (m et d ia's). In april/m ei 1982 wordt de vierde bijeenkom st gehouden. Gedacht wordt aan een discussie m et vertegenwoordigers van de gem een te over het monum en­ tenbeleid in W ageningen. In september a .s . zullen w ij een excursie naar Putten maken (zie hiervoor berichten van de Excursiecom m issie). Er zijn berichten dat de gem eente toestem m ing w il geven voor de bouw van een studenten­ fla t in de buurt van de m olen de V lijt . De m olenaar is hierover geschokt, want daardoor zal

34

de wind uit die hoek afnem en. Daarnaast werkt een hoog gebouw in de buurt van de molen 'h orizon -vervu ilen d '. H et bestuur hoopt dat alles een storm in een glas w ater is en dat de m olen bij kalm e wind rustig verder kan draaien. Helaas is onze voorzitter nog niet v o lle d ig hersteld. Zijn gedwongen afw ezigheid bracht het gebrek aan een v ic e -v o o rz itte r aan het lic h t. H et bestuur overw eegt door uitbreiding van het aantal bestuursleden m et één en verschuiving van functies, in deze leem te te voorzien. Natuurlijk hopen w ij dat onze Jan gauw w eer m et het verenigingswerk kan m eedoen. De secretaris.

Cursus oud-schrift Zoals u w e e t heeft het bestuur, het bestuur van de "V olksuniversiteit W agen in gen " gevraagd een cursus O ud-schrift voor beginners te organiseren. Gelukkig ontving het bestuur een groot aantal voorlop ige aanm eldingen en de cursus zal dan ook van start gaan. De cursusochtenden zijn : 24 oktober, 21 novem ber en 19 decem ber 1981 en 30 januari, 27 februari en 27 maart 1982. M ocht u belangstelling hebben dan kunt u m et de V U contact opnemen. De secretaris.

KOPIJ VOOR HET VOLGENDE NUMMER W O R D T VÓ Ó R 10 N O V A . S . INGEW ACHT de red a ctie.

HET GEMEENTEARCHIEF VAN WAGENINGEN INLEIDING Evenals andere gem eenten bezit W ageningen ook een gem een tearch ief. Het is -zoals men w eet - gehuisvest in de moderne en verbouwde ruim te, ge le g e n onder het voorm alige g em een telijk e gas- en w a terleid in gb ed rijf aan het Salverdaplein n r.3. V e e l leden van de vereniging "Oud W agen in gen " en anderen bezoeken regelm a tig de g e ­ m eentelijke archiefbewaarplaats om inform atie te verzam elen . De onderzoeken hebben in v e e l gevallen betrekking op fa m ilies, personen die een belangrijke positie hebben bekleed in de gem een te, of zaken als gebouwen, e .d . DE T A A K V A N DE BEHEERDER De taak van de beheerder om vat het verw erven, beheren, en toegan k elijk maken van a rch ie­ ven en verzam elingen. De verwerving van de overheidsarchieven verloopt vanzelf, daar de Overheid door de A r c h ie f­ w et 1962 wordt verplicht haar bescheiden u iterlijk 50 jaar na het ontstaan - binnen een p e rio ­ de van 10 jaar - over te dragen. Tenaanzien van niet-overh eidsarch ieven voert de beheerder een a c tie f en s e le c tie f verw er­ vingsbeleid. Onder beheer wordt verstaan het in goede en geordende staat bewaren van archieven in de daartoe geschikte ruim ten. H et toegan k elijk maken bestaat uit het vervaardigen van een in ­ ventaris. Zo'n inventaris is te vergelijk en m et een b oek je. Waar niet a lle archieven geïnventariseerd zijn, volstaat m et m et het opmaken van een m a ­ gazijnlijst. 35

Deze lijst biedt in dit g e v a l een oplossing om de stukken terug te vinden. Daarnaast worden op de inventaris indices of klappers aangelegd, indien deze n iet of niet in voldoende mate zijn opgem aakt. Tijdens het inventariseren worden de onbelangrijke stukken vern ietigd . V oor de overheids­ archieven gebeurt de vern ietigin g van de stukken aan de hand van opgestelde lijsten, waarin omschreven staat w elke categorieën stukken voor vern ietigin g in aanmerking kom en. Ontbreken dergelijke lijsten, dan schrijft de w et een vastgestelde procedure voor. De b eh eer­ der verantwoordt de vern ietigin g in een sch riftelijke verklaring die b ij het archief wordt b e ­ waard. De verwerving van n iet-overh eid sarch ieven geschiedt in de re g e l doordat de archivaris in contact kom t m et particu lieren . De archieven m oeten van voldoende inhoud zijn. U it de stukken m oet het ontstaan, de groei, de opheffing van het archiefvorm ende lichaam blijk en . V e le archieven liggen nog op zolders, zonder dat m en zich er van bewust is, dat deze stukken historische gegevens bevatten. In dergelijke geva llen kan men zich tot de beheerder wenden om na overleg m et hem deze archieven aan de gem eente in eigendom af te staan, o f een andere goed e bestem m ing te geven . T o t de archieven behoren ook kranten, fo to 's, ansichtkaarten, boeken en gravures. H et voordeel van de overdracht aan de gem een te is, dat het publiek kennis kan nem en van deze stukken. Men m oet w eten dat het gem een tea rch ief gelhteresseerd is in d ergelijk e arch ie­ ven en de zorg w il overnem en. U it deze historische bescheiden kan men zich o .a . v o o rstel­ len hoe de mensen vroeger hebben gewoond en g e le e fd . W A T K AN MEN VIND EN IN HET GEMEENTEARCHIEF ? In het gem een tearch ief lig g e n opgeslagen o .a . de archieven van het sted elijk bestuur van + 1600 tot 1815. De eerste groep archiefbescheiden is te onderscheiden in de periodes vóór en tijdens de Franse revolu tie. T o t deze l e afdeling behoren de resoluties en de ingekom en en uitgaande stukken, privileges en rechten van de stad. Vervolgens verschillende onderwerpen van Overheidszorg t. a .v . brandweer, p o litie en kerkelijke zaken. De tw eede groep, 2e afdelin g, dateert u it de periode van de Franse revolu tie en de invoering van de Franse w etgevin g in 1811 in H ollan d . H et opm erkelijke in dit arch ief is dat de bur­ gerlijke stand en het kadaster nieuwe onderwerpen van overheidszorg werden, die tijdens de Franse overheersing goed waren doorgevoerd. De kerkelijke doop - trouw - en begrafenisregis­ ters van vóór 1811 werden in de Franse tijd door de O verheid opgeeist en zijn sinds die tijd bij de Rijksarchiefdiensten ondergebracht. In 1811 werd de Burgerlijke Stand ingevoerd. De gem eenten begonnen geb o o rte- h u w elijks- en overlijdensregisters b ij te houden en la ter de bevolkingsregisters. V óór die tijd waren het in het algem een a lleen de rech terlijke m achten de kerken die dergelijke levensdata van de mensen optekenden. Mensen, die hun v o o rg e ­ slacht uitzoeken, zullen vóór 1811, dus v e e la l verschillen in de namen en de data bem erken. H et terugzoeken zal daardoor m o e ilijk e worden. H et kadaster is een openbaar register, waarin van ambtswege a lle onroerende goederen zijn opgetekend. H et is in 1811 opgezet en in 1813 gereed gek o m en . H et doel van het kadaster was de staat gegevens te verschaffen voor de heffin g van de grondbelasting. Bij het gefiiventariseerde archief van vóór en tijdens de Franse revolu tie behoren ook nog een aantal interessante gedeponeerde archieven uit de 16e eeuw . Om enkele te noem en: het archief van het C om ité R evolu tionair, de Schutterij, het Contract van overleverin g (te v e r ­ g elijk en m et een soort pensioenfonds) dat als zinspreuk had: "opdat ik in den Ouden Dag " o f vrouw o f kind wat hebben m a g "

36

Stukken van particuliere herkomst, hier o .m . afkomstig van leden van de Wageningsche Magistraat 1650-1809, stukken van de fa m ilie Elsenerus 1708-1781, verm o e d e lijk afkom ­ stig van het in 1795 afgezette lid van de magistraat Elsenerus. Als laatste zijn nog te noemen de "H andschriften" en de "R e g e s te n lijs t". In de Handschriften komen enkele belangrijke verzam elingen oorkonden en boeken voor, die aan particulieren hebben toegehoord. H ieruit kunnen worden genoem d o .a . de namen van burgemeesteren, schepenen en secretarissen van W ageningen sedert 1500. Een register van publikaties en verordeningen van de stad W ageningen. In de regestenlijst wordt beschrevan een aantal oorkonden van pausen, graven, hertogen en schepenen. De voornaamste zijn de stadsrechten van W ageningen uit het jaar 1263 verleend door Graaf Otto van Nassau en die van Paus Innocentius IV , waarin h ij b e v e e lt de verschillende geestelijk e autoriteiten om de broeders van de Duitsche Orde n iet te hinderen b ij hun jaarlijkse inzam elingen van g i f ­ ten in de kerken. H et archief van het stedelijk bestuur van 1816 tot 1941 is v rij om vangrijk maar niet minder interessant dan het voorgaade. T o t dit archief behoren ook een aantal gedeponeerde arch ie­ ven. Enige hiervan zijn: de com m issie inzake grachtenverbetering, de com m issie tot de feestelijk e herdenking van de innem ing van Den Briel op 1 april 1572. Na alles wat hiervoor is genoem d, dat in het gem een tearch ief is te vinden, zal de lezer een globale indruk gekregen hebben. Om een duidelijker beeld te krijgen, wat zich in de archieven bevindt kunt u de inventaris raadplegen. De inventaris is een systematisch in ged eeld e beschrijving Van de bestanddelen van het archief. Op de voorgrond staat dat de inventaris slechts een w egw ijzer is. Deze g e e ft een overzicht van de inhoud van het archief in het algem een ; n ie t van de stukken in het bijzonder. Een archief onderscheidt zich van een verzam eling, o f dit nu een bibliotheek, een museum­ c o lle c tie of een m untenverzameling is. De archiefstukken vorm en het bewijsstuk van de han­ delingen, de rechten en plichten van de instantie o f persoon, door w ie het arch ief al dan niet doelbewust is gevorm d. De verzam eling mist de oorzakelijke rela tie m et de verzam elaar. Bijvoorbeeld in een bibliotheek verzam elde boeken zijn door de u itgever niet uitsluitend voor de bibliotheek bestemd. Archiefstukken echter zijn door de afzender w e l aan een bepaalde instelling of persoon gericht. H et inform atiem ateriaal in de archiefbewaarplaats bestaat uit een c o lle c tie ansichtkaarten, couranten en foto's van de belangrijkste gebeurtenissen. Een docum entenverzam eling van geschreven artikelen uit dagbladen, aantekeningen van verschillende personen die zich h eb­ ben bezig gehouden m et de geschiedenis van W ageningen. Een c o lle c tie invertarissen van diverse archiefdiensten. Verder nog een kleine biblioth eek, die zich voorn am elijk toespitst op de geschiedenis van W ageningen. OPENBAARHEID V A N ARCHIEVEN Archieven w elke in de archiefbewaarplaatsen berusten zijn openbaar, behoudens de beper­ kingen die b ij hun overbrenging zijn gesteld. Zoals a ltijd bevestigen de uitzonderingen de r e g e l. De registers van de Burgelijke stand zijn openbaar verklaard b ij de w et, ook al zijn ze niet overgebracht. Een ieder is b evoegd zich uittrekstels o f afschriften van akten van de Burgerlijke Stand te doen verstrekken. Deze b e ­ paling staat in verband m et de openbaarheid van de registers van De Burgerlijke Stand. Die openbaarheid houdt niet in dat ieder inzage h eeft in de registers, maar w e l dat ieder inzage h eeft in de registers van de daarin voorkom ende akten kan krijgen , tegen betaling van de geldende legeskosten. Wanneer de afgesloten registers die onder berusting zijn van de ambtenaar van de Burgerlijke

37

Stand, ouder zijn dan 50 jaar dienen ze volgens art. 5 van de A rc h ie fw e t overgebracht te worden naar de g em een telijk e archiefbewaarplaats. De m ogelijk k h eid is echter geopend om deze overbrenging op te schorten. H et uitstel van de overbrenging is b e g rijp e lijk , als het gaat om registers die nog voortdurend door de administratie worden gebruikt. Ook verdient het geen aanbeveling gegevens over nog in le v e n zijnde personen zonder m eer aan de openbaarheid prijs te g even . OPENSTELLING V A N HET GEMEENTEARCHIEF H et gem eentearchief is elke werkdag geopend van 9 uur tot 12 uur. W anneer u een a rch ief­ dienst buiten W ageningen w ilt bezoeken, dan doet u er verstandig aan,

eerst telefonisch

inlichtingen in te winnen, wanneer u daar terecht kunt. M en kan zich ook sch riftelijk w en ­ den tot de archiefdienst. Inlichtingen over de verschillende archiefbewaarplaatsen kan m en desgewenst b ij het g e m e e n ­ tearch ief verkrijgen. FACILITEITEN In het gem een tearch ief is een fotokopieerm achine aanwezig ter vervaardiging van kopieën tegen de daarvoor vastgestelde tarieven in gevo lge de leges verordening. HET GEBOUW In het gebouw van het gem een tearch ief kan m en op een rustige m anier zijn stukken nazien. Bij zaken die u niet du id elijk zijn, is de beheerder ter nadere inform atie aanwezig. SLOT De doelstelling van de V eren igin g Oud W ageningen, n eergelegd in de statuten van de v e r ­ eniging, is het bevorderen van de kennis der geschiedenis van de gem een te W ageningen en haar bevolking. H et d oel w il men bereiken door o .a . het samenwerken m et diegenen die een soortgelijk doel nastreven. H et gem een tearch ief dient o .a . dezelfde doelstelling als die van de V ereniging Oud W ageningen. H et samenwerken lijk t een goed uitgangspunt voor de toekomst van ons nageslacht en de geschiedenis van onze stad. De leden die in het verleden de aankondiging hebben gelezen over de openstelling van het gem eentearchief, maar er nog niet toe gekom en zijn eens een bezoekje te brengen, zou ik w illen aansporen dit eens te doen, o f eens een oude wens in vervu llin g te laten gaan een onderzoek te verrichten naar b .v . zijn fa m ilie die hier in W ageningen o f elders heeft g e ­ woond. G em een tearch ief W ageningen.

VERDWENEN S T R A A T N A M E N 2 1)

II.O m gevin g Beatrixlaan - Oude Bennekomseweg (zie kaartje). H ier zijn de straatnamen: Irenestraat (8), Plantsoenweg (5), en Rouwenhofweg (3 ) v erd w e­ nen. De Irenestraat heet nu Kastanjeweg en het korte stukje Plantsoenweg heet nu Plantaanw eg. Aan het einde daarvan loopt ook de Lindelaan dood. H et stuk van de Eekm olenweg (4) bestaat niet m eer, evenals het stukje tussen H am jesw eg en Beatrixlaan. De loop van de Oude Bennekomseweg (2) is gew ijzig d . Deze begon aan de Grindweg en lie p achter de sm ederij van Jonker langs tot aan de Postjesweg en boog dan naar het noordoosten. Op het laatstgenoem de punt begon de Geertjesweg (9). H et ged eelte van de Oude Bennekomseweg langs Jonker is o p ­ geheven en dat tot de Postjesweg is, m et de Rouwenhofweg, b ij de G eertjesw eg getrokken. Thans bereikt de Oude Bennekomseweg n iet m eer het kruispunt m et de D iedenw eg, terw ijl het g e -

38

deelte voorbij dit punt Bennekomseweg h eet.

1. Grindweg 2. Oude Bennekomseweg 3. Rouwenhofweg 4. Eekm olenweg 5. Plantsoenweg 6. Lindenlaan 7. Beatrixlaan 8. Irenestraat 9. G eertjesw eg

1) In de vorige afleverin g (n r.4 , d ec. '79) is abu sievelijk verm eld , dat de Westerhofseweg is verdwenen, in plaats van het W esterhofsepad. In de naam Kerstkamppad is ten onrechte de t w eggelaten . Enige lezers wezen m ij hierop, waarvoor m ijn dank. P .

SO UVENIR A A N W AGENINGEN

p. h o lle m a n

Deze tekst staat op de omslag van het boekje dat ik het afgelop en voorjaar in m ijn bezit kreeg. Een boekje m et 12 lichtdrukfoto's waarop afbeeldin gen te zien zijn van W ageningen en opgeving tegen het einde van de vo rige eeuw . Verder staan er op de achterzijde van de foto's a lle rle i aardige advertenties van W ageningse middenstanders, die er toen woonden. Ik ben er m ee naar de fotograaf van onze veren igin g Johan van de P ep p el gegaan om het g e ­ heel op de g e v o e lig e plaat vast te laten le g g e n . D it is inm iddels gebeurd. H et boekje dateert uit 1896, zoals b lijk t uit de W ageningsche Courant van woensdag 29 ju li 1896. In een advertentie, door de toenm alige boekhandelaar A . O phorst geplaatst, wordt het aange kondigd en te koop aangeboden voor de prijs van een gulden en vijfen zeven tig cent, een bedrag dat hoogstwaarschijnlijk voor v e e l Wageningers te hoog zal zijn g e ­ weest om een exem plaar te kun­ nen bem achtigen. Hiernaast een kopie uit de W a g e ­ ningsche Courant van die aankon­ diging. De omslag van dit nummer is eveneens verrijkt m et een adver­ tentie uit het boekje van deze b oek ­

Zoo even verschenen bij A. OPHORST Album van Wageningen en Omstreken, bevattende t w a a l f der fraaiste gezichten om en bij 'Wageningen.

Prachtig, in lichtdruk, uitgevoerd d o o r d e H a a r l e m s c h e K u n s t in r ic h t in g der Firma K le in u a n n

& C **

Prijs: in net gëillustreerd omslag / 1,75 .

w in kel. Boekhandel Ophorst was des­ tijds gevestigd in Bergstraat 16, waar

39

nu de zaak Brunt is. Gezien de uitgave van dit boekje en g e le t op de verschillende advertenties m ogen w e w e l aannemen, dat op het eind van de vorige eeuw ook W ageningen zeker in de belangstelling stond voor het toerism e. H et boekje was daarom n iet a lleen een souvenir, maar zal w aar­ schijnlijk ook als gidsje hebben dienstgedaan voor diegenen die w at langer in W ageningen verbleven . Hoe groot de oplage zal zijn gew eest is n iet bekend, maar er zullen stellig m eerdere e x e m ­ plaren zijn die de tand des tijds hebben o v e rle e fd . Maar waar ? W ie w e e t kom en we daar nog eens achter! In ieder g e v a l is ook een exem plaar aanwezig in het gem een tearch ief van W a ­ geningen.

Het schilderij „Groot rivierlandschap met ruiters”

i.c . ra u w s

M A A K T E ALBERT CUYP ZIJN FA N T A S IE -G E Z IC H T OP WAGENINGEN A A N HET LEXKESVEER ? Naar aanleiding van het artikel "Een fa n ta sie-gezich t op W agen in gen " door A .C .Z e v e n in Oud W ageningen nr. 2 - m ei 1981, ben ik evenals voom oem de schrijver op zoek gegaan naar de m ogelijk e standplaats van de schilder A lb ert Cuyp (1620-1695), b ij het maken van zijn schilderstuk. Wanneer w ij het schilderij go ed bekijken, dan zien w ij v e le afw ijkin gen en enkele on m oge­ lijkheden. A .C .Z e v e n wees er in zijn artikel reeds op, evenals C .J . de Bruyn Kops. Er v a n ­ uit gaande, dat dit inderdaad een fa n ta sie-g ezich t op W ageningen zou zijn, dan zijn er drie punten in het schilderij die m eteen opvallen, doordat zij

zéér sterk afw ijken van de w erk e­

lijk h eid , zoals w ij die thans in het huidige landschap kunnen herkennen: 1. De Grebbeberg is zéér hoog a fgeb eeld tot boven de kerktoren. 2. Ook de Wageningse Berg is te m assief en te hoog. 3. De weg verw ijdert zich schuin vanaf de v o e t van de W ageningse Berg naar de riv ie r toe, terw ijl deze in w erkelijkh eid langs de v o e t van de berg loopt en pas v ia de V eerdam , die er in die tijd ook reeds lag, de rivier bereikt. Brengen w ij deze gegevens in tekening, dan krijgen w ij het schilderij zoals het geschilderd is in figuur n r.1 . Worden deze gegevens terug gebracht naar de w erk elijk e verhoudingen, dan krijgen w ij het landschap, zoals het er uit zou m oeten zien in figuur nr. 2. D it landschap doet dan m eteen denken aan een "G ezicht op W ageningen, gezien vanaf de noordelijke r iv ie r ­ oever aan of b ij het Lexk esveer". De Bruyn Kops schrijft in zijn noot nr. 3 -p a g . 175: o. a. "Wanneer m en aan de v o et van de Wageningse Berg staat, op de oude w eg langs de uiterwaarden van de R ijn nabij het Lexk es­ veer, ziet men inderdaad naar het westen, voorbij de steile thans dichtbeboste h ellingen rechts, W ageningen liggen en daarachter in de verte de Grebbeberg, waarvan het la n ggerek ­ te p rofiel, h oew el minder hoog, een zekere gelijk en is vertoont m et de verre heuvelrug op ons schilderij. Dit is dus het landschap gezien vanaf de V eerw eg . Zeven denkt aan een stand­ plaats H o llew eg - V eerw eg en W estbergw eg. Gaat men echter hier staan, dan kijkt men niet tegen of op de Wageningse Berg, maar langs de berg naar de stad. Tevens bereikt de w eg hier niet de riviero ever en ontbreekt het ruime terrein tussen de w eg en de berg, zoals dit op het schilderij te zien is. De Grebbeberg is thans door het hoge geboom te vanaf dit punt helaas n iet te zien, daarvoor zal men de 'eerste' berg m oeten beklim m en. Op het schilderij komt het w ater links, tegen de rechts ge le g e n w eg, alwaar de schilder Cuyp gezeten of gestaan m oet hebben m et het zicht o£ de W ageningse Berg en de stad. Wachtende op de veerm an? Thans zou hier dus de veerstoep kunnen lig g e n .

40

Op een m ooie heldere dag in m e i ben ik m et het schetsje ( f i g . 2 ) naar het Lexkesveer gefietst om het in te passen, en het zou inderdaad m o g e lijk kunnen zijn . Doch b ij de veerstoep valt op dit punt niets waar te nemen, doordat daar het rivierlandschap en de stad aan het oog on t­ trokken worden door een betonnen waterkeermuur en de daarboven op de terp gelegen boer­ derij m et de oude kastanjebomen. Maar als w ij nu gaan staan op het fietspad b ij het doorgangshek even links naast het w itte provin ciale electriciteitsh u isje, rechts op de Veerdam gelegen en m et de boerderij links, dan zien w ij het landschap als in fig . 2. Men m oet zich voorstellen aan het water te staan en daarbij de boerderij even wegdenken. Links, ziet u dan de rivier, de uiterwaarden m et de G rebbedijk, de torenspits van de N e d .H e rv . Kerk nog net boven de hoge populieren. De Grebbeberg is van h ieraf v r ijw e l n iet te zien, daar deze schuil gaat achter het geboom te in de uiterwaarden (in de w inter w e l waar te nem en) en de h oog­ bouw aan de Rijnhaven en van de stad. Rechts de W ageningse Berg, m et aan haar voet de V eerw eg en schuin voor ons de w eg over de V eerd a m . H e t past a lle m a a l in grote trekken als in het schilderij, maar dan in zijn norm ale proporties teruggebracht. De landweg op de schets en het schilderij b lijft echter een m o e ilijk punt en is in w e rk e lijk ­ heid in deze vorm niet aanwezig. M o g elijk is de Veerdam èn de V eerw eg geschetst en la ter in het a te lie r geschilderd tot één kronkelende landweg, rechtstreeks van het Lexkesveer naar de stad. De fantasie van de sch il­ der en de w erkelijkheid lig g en ergens in het m idden. M ijn gedachten gaan dan ook uit naar een standplaats aan of b ij het Lexkesveer aan het w ater, alwaar het schilderij de meeste o v e r­ eenkomst h eeft m et het w erk elijk e landschap. Laten w ij het voorlop ig houden op een fraai fantasie-landschap gebaseerd op het W ageningse.

41

Op zoek naar een doopvont

W . STELLAARD

Na velschillende m alen in diverse artikelen te hebben gelezen over een doopvont die g e ­ vonden zou zijn in een tuin, ge le g e n tussen Hoogstraat en Herenstraat, ter hoogte van de Kloostersteeg, kwam de vraag naar voren, waar is dit W ageningse stuk historie toch g e b le ­ ven ? U it de beschrijving ervan was w e l op te maken, dat het door zijn afm eting eerder een sta in de weg zou zijn geweest, dan iets dat m en gem a k k elijk over het hoofd zou zien. Na eenig speurwerk is het volgen d e boven w ater gekom en: In een huis gelegen aan de Hoogstraat, on geveer tegen over de Beuningstraat, waarin in de tw intiger jaren het kantoor van van Gend en Loos gevestigd was en vroeger bewoond door de fa m ilie Haspers, werd de bedoelde doopvont omstreeks de eeuwwisseling nog bewaard. Ettelijke jaren daarvoor was deze doopvont tijdens graafwerkzaamheden in de tuin van v o o rnoemd pand gevonden. Men dacht dat het afkom stig was van het klooster dat daar voorheen had gestaan. U it de versieringsknoppen die het altaarstuk verluchten, kwam m en tot de veronderstelling, dat het destijds zou behoord hebben aan de grote kerk, voorheen de algem en e of katholieke kerk. D it altaarstuk is nu door den heer van Herwerden, die er eigenaar van was geworden, in 1900 verkocht en naar Am sterdam verzonden. Er verder naar zoeken in W ageningen h eeft dus ken n elijk geen zin.

GEZEGDEN I N W A G E N IN G E N

II

verzam eld door A . G.STEENBERGEN

Op de eerste afleverin g van "Gezegden in W agen in gen " (zie "O u d -W a gen in gen " maart 1981) ontving ik een groot aantal aanvullingen. Ik heb hieruit w eer een b loem lezin g van gezegden en woorden sam engesteld. 1. H ij had re v e e r . H ij kon de veerpont oprijden, h ij behoefde niet te w achten. De pont lag aan w al = rede. 2. Dat een W ageninger onder een veren igin g is, zal iedere n ie t-W a g e n in g e r van geboorte w el op gevallen zijn . A ls men zegt: "M ijn zoon zwem t onder de R ijn " , b ed oelt m en: hij is lid van de zw em - en p oloveren igin g "D e R ijn " . 3. Als iem and geen of h eel w ein ig g e ld op zak heeft, zal men in echt Wageningse kringen zeggen: "De oven h eeft nog geen g e ld gebeurd.11 M en zal m oeten wachten tot het einde van de w eek .

D it gezegde herinnert aan de tijd toen v e e l Wageningers nog op een steen­

oven werkten en de eindjes aan elkaar m oesten knopen. 4. H et was vandaag m outerig

d. i. benauwd, broeierig w eer.

5. Spie(r)tsen = spugen, spuwen. Een pruimespiertser is iem and, die pruimtabak pruimt en dus spuugt. V roeger stonden voor dit doel in een c a fé kwispedoors (spuwbakjes) onder de ta fe l. 6. Een gapert is een sloom iem and. 7. De richtse weg kiezen, is de kortste w eg nem en. D it is richter d .w .z . korter. 8. Knillefikken is knuffelen. 9. Iem and een kinnebeschuitje geven betekent iem and liefk ozen . Men pakte de kin van de geliefkoosde tussen duim en w ijsvin ger. 10. H ij is van de kop af, is een uitdrukking die men gebruikt voor iem and die g e estelijk g e ­ stoord is. 11. En 's Winters, als er ijs is, g lije re n we op een ijsbaan. 42

12. Een zuf is een zeef van de wanm olen. Een wan is een instrument w aarm ee men het kaf van het koren scheidde. 13. "Heur da keind is b lè re n ". In gew oon Nederlands betekent dit: hoor dat kind eens schreeuwen. 14. H et woord "hippen" zou een Veerstraatse uitdrukking zijn voor "k lo m p en ". Ik ken w e l de w ageningse'lage klom p, dat een trip genoem d wordt, dus trippen. Is de inzender niet abuis ? Ik w il deze bloem lezing sluiten m et een woord van dank aan de inzenders, te w eten: G.Geelhuysen uit A m stelveen , S.J.Rauws, F r.V erw oert en de onbekende, die op een avond van "O u d-W agen in gen " (2 april 1,1. ) enkele uitdrukkingen aan m ij ga f.

W. D. T.

G . GEELHUI JSEN

In een artikel, dat ik naast m ij heb lig g e n en dat v e rm o e d e lijk in een Arnhemse krant is v e r ­ schenen n .a . v . het 7 0 -ja rig bestaan van de "W ageningsche D ilettanten T o o n e e lv e re e n ig in g ", las ik dat er over de geschiedenis van deze in m ijn tijd zo bloeiende veren igin g niet v e e l v a lt te berichten, doordat v e e l door oorlogsgew eld is verloren gegaan . Helaas zal ik u niet de v o lle d ig e historie kunnen verhalen, maar er is toch v e e l in m ijn h er­ innering b lijven hangen door m ijn contact als werkend lid tussen de jaren 1925 en 1935. Een tijd waaraan ik m et plezier terug denk, alh oew el er niets tastbaars is b lijv e n bestaan. Bij boven verm eld stukje werd een fo to geplaatst, waarop v e le personen voorkom en die ik heb gekend en waarm ee ik (som m igen) op de planken heb gestaan. Op de voorgrond zit links een v o lle nicht van m ij: W ille m ie n Adriana van Zetten, geboren te W ageningen 3.1.1891. Z ij is nog in leven en v e rb lijft door een gebroken heup helaas in een verpleeginrichting in Dieren. Haar zuster (op de achterste rij, v ijfd e van links) is H elen a Hendrika Catharina van Zetten, geb . te Wageningen 23.8.1886, overleden (aan kanker) te W ageningen 28.12.1948. Deze was - in tegenstelling tot haar zuster - w e l gehuwd

n l. m et Cornelis J. K ole (Numans-

dorp 29,6.1883 - W ageningen 1 3 .3 .1 9 3 7 ). Beiden waren dochters van Lodew ijk van Zetten (Wageningen 29.9.1862 - 1 1 .3 .1 9 4 3 ) en G erritje van Laar (Oosterbeek 13.11.1855 - W a ­ geningen 30,10.1931). Terloops zij verm eld dat vader L od ew ijk een zoon was van de 100jarige W ille m Adrianus over w ien ik in "O u d -W a gen in gen " in de nummers 1 en 2 van ja a r­ gang 1981 een stukje schreef. Een aanvulling op dit stukje treft u aan in een voetnoot van dit artikel. Maar nu terug naar de foto, waarop ik nog tw ee fa m ilie le d e n aantref, nl. m ijn ouders. Z it­ tend tweede van links m ijn vader ( A ’dam 1 1.9.1882 - Den Haag 2 3 .1 1.1965) en m ijn m o e ­ der, zittend g eh eel rechts ge b . Arnolda C ornelia van Zetten (W ageningen 20.4.1873 - Den Haag 9 .1 2 .1 9 6 1 ). M ijn vader was een van de oprichters van de W . D . T . en een m e d e - o p richter m een ik te herkennen in de man m et de w itte baard: banketbakker V erm eer. Op de achterste rij staande de eerste tw ee links het echtpaar Haar (stucadoor). V óór hen z it ­ ten de h otelier Jan van der W eerdt (ten tijd e van de opname zullen zijn ouders nog w el H of van Gelderland hebben g e le id . In de figuur 2de van rechts op de achterste rij herken ik A . C . (Bram) Lijsen. H et zou kunnen zijn dat h ij, evenals m ijn vader m ed e-op rich ter van de W . D . T . is geweest, want beiden waren werkzaam b ij Koch's Tabakshandel in de Veerstraat. Onder de fo to staat ook nog W . (P im ) H eidem a verm eld , maar ik kan hem niet terugvinden. J.Rippe is een naam van iem and over w ien ik nooit iets heb gehoord. Onder de niet g e n o e m ­ de personen bevindt zich w aarschijnlijk ook C orn elia ('K n it je ' ) van der W eerdt. H et zij m ij vergund buiten het kader van dit stukje op te merken dat m ijn vader verder nog a ctief is gew eest in het (m ede)oprichten van veren igin gen in W ageningen. Een er van was de

43

mannenzangvereniging "C rescendo", waarvan ik me nog een fo to van het koor w eet te h er­ inneren m et m ijn vader m et de hand aan het verenigingsvaandel. Deze club schijnt echter een kort leven beschoren te zijn gew eest, want ik heb er in m ijn kinderjaren nooit iets over horen verte lle n . M ijn vader h eeft w e l de hand gehad in de oprichting van een veren igin g die verm o ed elijk nog w ê l zal bestaan: De A lg e m e e n e B egrafen is-V ereen igin g. V an de andere oprichters w eet ik m ij alleen M r.J .P o u lie te herinneren. T o t slot m ijn eigen herinneringen aan de W . D . T . , een veren igin g die in het uitgaansleven van W ageningen een hoofdrol speelde. T w e e uitvoeringen per seizoen (m et b al na) en steeds een 'v o lle bak ', w aarschijnlijk hoofdzakelijk donateurs, want de W . D . T . had er v e le n . Ik veronderstel dat deze w e l voor hun kaartje hebben betaald, want in die jaren was er geen subsidie en bij m ijn w eten heeft de veren igin g nooit schulden gehad. W ê l droegen v e le w in k e ­ liers hun fin an ciële steentje b ij, waarvoor ze dan ook een advertentie in het program m ablad mochten plaatsen. H et gefferd publiek droeg uiteraard in die tijd geen jeans en coltruien; de dames zo chique m o g e lijk in lange japonnen en v e le heren in jacqu et (de ouderen) o f in

44

'sm oking', want er was immers 'bal n a '. Dan was er - naar ik m een m ij te herinneren eens per jaar een door de W . D . T . georganiseerd gecostum eerd b a l. (Bij de W . D . T . heb ik een smoking versleten). Gespeeld werd in het oude Junushoff, zoals u dit ziet a fgeb eeld op fo to no.32 in het bundel­ tje "W ageningen in oude ansichten". In 'm ijn *'jaren was er g een centrale verw arm ing. V oor in de zaal b ij het podium stond in iedere hoek een grote potkachel; w aarschijnlijk (maar ik w eet het niet zeker) stonden er ook een o f tw ee achter in de zaal. Maar daar zich de goed k o­ pe rangen achterin bevonden is het zeer w e l m o g e lijk dat er op gerekend werd dat mensen m et een b illijk kaartje niet snel zouden m opperen. Op het ton eel was, voor zover ik m ij kan herinneren, in het geh eel geen verw arm ing; het publiek op de eerste rijen zal verm o ed elijk enkele minuten hebben m oeten bibberen wanneer het doek openging en een lading koude lucht de zaal binnen v ie l. V an een voorstelling in het voorjaar van de zeer lange en strenge winter van '29 - '30 (o f was het '28 - '29 ?) herinner ik m ij dat ik m eespeelde in een 'society'-stu k , waarin ik in een b ed rijf in pyam a moest spelen: ik heb geklappertand. H et was ook het en ige stuk w aarbij de zaal n iet v o l was; v e le n bleven lie v e r thuis b ij de kachel zitten. M et de kleedkamers achter het to n eel (m et een branduitgang v ia een ijzeren trap naar het plantsoen) was het wat de verwarm ing betreft a l n iet beter gesteld . In 'm ijn ' tijd heb ik één keer een uitvoering buiten W ageningen b e leefd , n l. in "Boschlust" aan de Stationsweg inE de. De toneelaankleding was zo in de puntjes verzorgd dat er steeds b ij het opengaan van het doek een 'ahhh' opsteeg uit het publiek. De dekors werden steeds verzorgd door slechts één man: "P im " H eidem a, die k la a rb lijk e lijk als overheidsdienaar b ij de Landbouw -H ogeschool v o l ­ doende tijd en m ogelijk h eid had om dit a lle m a a l te doen. V oor elk nieuw stuk m oet hem dat dagen en nog eens dagen werk hebben gekost. Posthuum zwaai ik hem gaarne a lle lo f toe ! ! V oor de inrichting van het to n eel (meubels, gordijnen en 'o p zet-sp u lletjes') zorgden de leden gezam en lijk en diverse m eu b el-w in k eliers. A ls laatste d eel van m ijn overdenkingen: de mensen, die m et elkaar die uitvoeringen tot stand brachten. U m oet er aan denken dat m ijn herinneringen beperkt m oeten b lijven tot de periode waarin ik werkend lid was. De stukken, waarvan ik m ij helaas n iet een w e e t te herinneren, b leven beperkt tot het lichte genre van franse o f engelse oorsprong. V a a k kom isch (gela ch b ij de toeschouwers werkt immers inspirerend op de spelers! ) of spelend in de 'engelse s o c ie ty '. De tekstboekjes werden betrokken van u itg everij Heynis uit Zaandam, die zich speciaal toelegd e op u itga ­ ven voor amateurtoneel. Het instuderen begón uiteraard eerst m et rol lezen onder de onvolprezen leidin g van journa­ list Van Slooten, een v rijg e ze l die in het Bowlespark op kamers w oonde. Steeds was ook p re ­ sent b ij deze voorbereidende bezigheid en later b ij de repetities en u itvoering de toeverlaat souffleur Sanders, die een zaak in gebruikte m eubelen had op de hoek van K a p e l- en Nieuw straat. Voor de drankjes tussendoor om de stembanden te smeren zorgde de gérant van Junus­ hoff Minderhout of kelner (vad er) van Hattum ; deze fa m ilien a a m zullen we nog m eer te g e n ­ kom en. En u itein d elijk de spelers (toendertijd sprak men gelu kkig nog n iet van 'c a s t') die het stuk gestalte moesten g even . V ie r ervan staan al op de fo to van de oprichting; het ec h t­ paar K o en M ien Haar, h ôtelier Jan van der W eerdt (speelde w e l eens te v e e l op het publiek voor persoonlijk succes) en als vierde P im H eid em a, n iet a lle e n als dekorbouwer maar ook als speler een steunpilaar. Dat was ook zijn vrouw, geboren H enriette Brunet de Rochebrune. Zij (overigens een goede speelster) v e rg e le e k zich zelf graag m et T h e o M ann-Bouwm eester, een in die jaren bekende tragediCnne. 'Jet' speelde daarom haar rollen w e l eens m et te v e e l 'dram a' dat soms in de gespeelde stukken n iet paste. Naast de reeds genoem de echtparen speelde nog een echtpaar m ee, waarvan ik de voornamen vergeten heb: de Budding's; hij had een steenhouwerij aan de Parkstraat, begin Havenstraat 45

tegenover O .L .S . 1. Deze drie echtparen waren allen kinderloos. Een paar dat zich later gevonde heeft (n5 m ijn W . D . T . - t i j d ) was R ie R em m erde (dochter van h ôtelier van "B elved ère" op de Wageningse B erg). Haar 'vondst'w as B artS ilfh ou t, zoon van een Bennekomse m eu belw inkelier, die later het herenmode mag azijn Massier overnam . Een andere Bennekommer (Bennekomse) en ook al w eer uit het hotelwezen, was Corrie W ent, dochter van de pachter van h otel "N ed er-V elu w e". Een betroubare kracht, m eestal in kleine rollen als 'O pa' (vanwege zijn spaarzame haardos ?) een zoon van een van de oprichters: Gerrit V erm eer, banketbakker van de Hoogstraat b ij de Beuningstraat. A an dezelfde kant van de Hoogstraat richting Bergpoort woonde een andere speelster; M agda de Haan, dochter van een banketbakker. (T w ee contacten m et banketbakkers hebben er natuurlijk w e l zorg voor gedragen dat er steeds w at te sm ikkelen v ie l! ) M agda, een bijzonder aardig klein vrouw tje, zou later trouwen m et haar buurjongen W im V iets (die in fietsen deed), de latere m e d e - e igenaar van schuin tegenover ge le g e n (hoek M olenstraat) ijzerhandel G .W . M ortier (naam van de m edeovernem er van de firm a M . is m ij helaas ontschoten. Teven s was werkend de lid ju w elier Driessen, die de zaak van de heer Prins (tegen over de Stationsstraat) had overgen o­ m en. De voornaam van deze kan ik m ij niet herinneren,, evenals die van een anderlid en zo te zeggen uit dezelfde branche, de dochter van ju w e lie r N ic . van Zilfhout aan de H o o g ­ straat. Die was toen een k lein nuffig ding (sprak een b e etje g e a ffe c te e rd ) dat in de re g e l r o l­ letjes van dienst- of kinderm eisje kreeg toeb ed eeld . U ite in d e lijk doet het er n iet zo v e e l toe of je een kleine dan w e l een grote rol m oet spelen; als je het maar go ed d oet. Een b eetje j a louzie kwam echter toch w e l eens om het hoekje kijken, want het aantal regels dat je te z e g ­ gen had, werd soms braaf g e te ld . De 'tableau de la troupe' is hierm ee naar ik hoop c o m p leet; m ijz e lf dien ik er dan nog b ij te tellen . Rest m ij nog de 'werkers achter de scherm en' te verm eld en . V óór het scherm in 1't hok' de al genoem de souffleur Sanders. De dekor-opzetters, waarvan ik m ij er slechts één w eet te herinneren; W ille m van Hattum, m eubelm aker m et een zaak op de hoek van Boter- en M arkt­ straat en een werkplaats er tegen over in een oud tabakspakhuis op de hoek van de A c h te r(H e ren)straat. En 'la st', maar zeker n iet 'le a s t'; kapper /grimeur K arei A .O u t (zaak aan de H o o g ­ straat), die m et zijn werk voor generale rep etitie en uitvoering vaak voor de nodige h ila riteit m et zijn om gewerkte facies zorgde. T w ee van Hattum's noem de ik reeds. De derde was een zoon van eerstgenoem de en eveneens kelner, die bij de uitvoeringen op de proppen kwam, want het publiek was steeds zeer dors­ tig tijdens het 'bal na'. U zult bemerkt hebben dat ik v e e l p lezier aan m ijn W . D . T . - t i j d heb b e le e fd en daardoor nog zoveel herinneringen na 50 jaar er aan over heb gehouden. M oge er derhalve m ijn verhaal b e ­ sluiten m et de wens dat de spelers van ntf hun liefh eb b erij m et e v e n v e e l genoegen zullen u it­ oefenen als ik een halve eeuw g eled en . Voetnoot:

In m ijn stukje over m ijn 1 0 0 -ja rig e grootvader W ille m Adiianus van Zetten schreef ik dat deze 8 kinderen had, waarvan m ijn m oeder de jongste. A chteraf (en helaas te la a t) heb ik ontdekt dat m ijn m oeder n iet de jongste was, maar dat er aan haar nog een jongen vooraf gin g (werd slechts 1^ jaar oud) en een jonger zusje volgd e er dat slechts ruim 8 maanden in le v e n b le e f.

46

V O LK SV E R H A LE N U IT W A G E N IN G E N

verzam eld door a . g . s t e e n b e r g e n

H et aantal bejaarde Wageningers, dat nog oude volksverhalen kent, wordt steeds kleiner. Vooral de vertellin gen , soms n iet m eer dan flarden van een uitgebreider verhaal, m et het onderwerp vo lk s- of b ijg e lo o f, dienen opgetekend te worden. Straks heeft niem and er nog w eet van. In onderstaand overzicht hebben w ij enkele nieuwe 'vondsten' b ij elkaar gezet. M o g e lijk inspireren zij anderen hun verhaaltjes, hoe k lein ook, door te geven . 1. In de Haarweg woonde ene G rietje de heks. Wanneer zij op een w asteil sloeg, liep en p lo t­ seling in het w eilan d a llem a a l hazen. Zij kon ook paarden stil laten staan om te p la gen . Er was eens een boer in de w e i hooi aan het laden. T oen hij w eg w ild e rijden, lukte het n iet. Dat had G rietje de heks gedaan. (O pgetekend 26 aug.1980) 2. Omstreeks 1900 woonde aan de Tarthorsterweg in W ageningen een oude man, die m et een bezwerend gebaar een knotw ilg in brand kon laten v lie g e n . (O pgetekend 22 m aart 1980) 3. Ene R iek B. kreeg geregeld voorgezichten. Op een dag kwam ze van de stad en b le e f voor het rijtje huizen in de Veerstraat, waar later het Badhuis kwam, stil staan. H ier woonde ene fa m ilie Fr. Toen haar vader vToeg, waarom ze stil stond, zei ze dat ze vrouw Fr. uit zag dragen. Dus een begrafenis. Haar vader lachte haar uit, maar enkele dagen later was vrouw Fr, dood en vond de begrafenis plaats. (Opgetekend 20 maart 1977) 4. Ouwe P . moest naar Dr. N ie m e ije r. M et z ’n zoon lie p hij over de dijk, 's avonds laat. Een kleine hond kwam naast hen lopen. T o e n ze het beest w eg w ild en jagen, veranderde het in een vuurbal, die de dijk afrolde de uiterwaarde in. N o o it m eer gezien. (Opgetekend 26 aug. 1980) 5. H et volgende verhaal is gebrekkig overg eleverd . M o g e lijk kunnen ouderen aanvullingen geven of het verhaal w eergeven zoals zij het kennen. "Op de Dijkgraafseweg in de buurt waar nu Dobbe (de b loem ist) is, kwam voor, dat buiten v cS i het raam van één der tw ee woningen (staan er n iet m eer) een figuur, als Rembrandt verkleed, van tijd tot tijd verscheen. H ij sprak n ie t. " (O pgetekend 9 aug.1980)

Publikaties In het Nederlands Archievenblad, jaargang 1981, a fl.1 , is een artikel verschenen: De Naam van Suchtelen op straat, door N . J. v . Suchtelen. In dit artikel wordt o .a . aandacht besteed aan de Hesselink van Suchtelenweg in W ageningen, genoem d naar M r.H .F .H esselin k van Suchtelen, burgem eester van W ageningen van 1893 tot 1923. G em een tearch ief W ageningen.

47

T o t 1940 was de Hervorm de kerk rondom ingebouwd. Deze opname g e e ft een beeld van de bebouwing aan de Boterstraat, deze was te bereiken via het steegje m et de twee paaltjes. H et huisje m et de la n ­ taarn werd in 1931 gesloopt in het kader van de saneringsplannen. Links staat de schuur van bakker de Heus. De linkerdeur van het huisje g a f toegang tot de dames H e ij. H et gebouw rechts was de meubelwerkplaats van Nijenes.

9e jaargang - nr. 4 decem ber 1981

OUD WAGENINGEN

MEDEDELINGEN van de VERENIGING "O UD -W AG ENINGEN"

Verschijnt tenminste eenmaal per kwartaal

R ed a ctie: Jagerskamp 72 - 6706 EN Wageningen

IN MEMORIAM

JAN J. DE GOEDE

Op 16 novem ber j.1. le e d onze vereniging een zeer groot verlies door het overlijden van de voorzitter Jan J. de G oede. Zijn langdurige, ernstige ziekte, m et zo nu en dan een lichte vooruitgang, deed het ergste vrezen. Jan was oprichter van de vereniging en de eerste en enige voorzitter. Zijn grote kennis van de vooral recente g esch ie­ denis van W ageningen - kennis, die h ij a ltijd b ereid was uit te dragen in voordrachten of in discussies - maakte hem tot een kenner van de W ageningers. H ij was het vooral die naar buiten het gezicht van de veren igin g bepaalde en door zijn grote persoonlijkheid en op zijn karakteristieke w ijze 'O u d -W agen in gen ' naar voren bracht. H et bestuur en de leden zullen hem erg missen. W ij wensen de fa m ilie de Goede v e e l sterkte toe om het verlies van hun Jan te dragen. Voor hen en voor ons is Jan onvervangbaar. H e t Bestuur Jan zal aan het begin van de bijeenkom st op 10 decem ber worden herdacht.

t t i i e e t i é o

m

b

t

DONDERDAG 10 DECEMBER 1981 Aanvang 20.00 uur Vredehorst, Tarthorst 1, Wageningen Ing.J .HU ISMAN vertelt over: ARCHEOLOGISCHE VONDSTEN EN VINDPLAATSEN IN WAGENINGEN EN OMGEVING Ing.Huisman is in zijn vrije tijd correspondent van de ROB Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek - te Amersfoort. Door zijn omzwervingen door Wageningen e.o., ten einde vondsten te bekijken en vindplaatsen te bezoeken, kent hij de archeologie van onze omgeving op zijn duimpje. Komt U allen!

Van de bestuurstafel Ons bezoek aan het Museum Historische Landbouwtechniek vond op 1 7 september plaats. W ij werden w elkom gebeten door de directeur, P r o f. Dr. J. M . G. van der P o e l. H ij was voor ons bezoek uit zijn ziekbed gestapt en dit heeft onze grote waardering. Door m iddel van een zeer duidelijke inleiding m et dia's werd ons enig inzicht gegeven in de geschiedenis van het mu­ seum, dat een verzam eling bevat van werktuigen door de boer en tuinder gebruikt. Daarna bezochten w ij het museum en zagen m et onze eigen ogen hoe verschillende w erktui­ gen eruit zagen. Er m oet nog v e e l werk verricht worden om alles weer voor gebruik gereed te maken. Iets voor knutselaars? Helaas kon door gebrek aan belangstelling onze excursie naar Putten niet doorgaan. Voor on­ ze excursiecommissie de heren D .van A g g e le n en Fr. Verw oerd was dit uiteraard een v e r v e ­ lende ervaring, vooral ook omdat zij een andere plaats als excursieobject hadden gekozen, terw ijl de vergadering Putten op het prioriteiten lijstje had gezet. Was achteraf gezien Putten niet aantrekkelijk genoeg of speelden fin a n ciële bezwaren een ro l? Dit zouden w ij e ig e n lijk moeten weten. De cursus O ud-Schrift, op verzoek van O u d-W ageningen georganiseerd door de V olksuniver­ siteit, loopt goed. Uit W ageningen e . o . kwamen 25 deelnem ers, die v o l enthousiasme het oude schrift lezen of proberen dit te doen. V oor de meesten zal dit aanleiding zijn to t archierbezoek. H et bestuur h eeft krachtig bij B .e n W . geprotesteerd tegen het m erkwaardige plan om in de buurt van de m olen "de V l i j t " een hoog gebouw te bouwen. T e n eerste werkt dit ontsierend voor de molen, en ten tw eede wordt de m olen de wind uit de zeilen genom en. Uit eerdere vondsten w eten w ij dat langs de V eerw eg rond 1000-1200 bewoning aanwezig was. Daarom is dit een interessant geb ied en w ij zijn de Landbouwhogeschool dankbaar dat - w an ­ neer V eerw eg 75 wordt afgebroken - onze archeologen een b lik in de grond mogen werpen. M om enteel worden restauratiewerkzaamheden verricht aan Nudenoord en Herenstraat 1. T e ­ vens is men begonnen de Latijnse School te restaureren. D it zijn hoopgevende a ctiviteiten en degenen die deze m o g e lijk maken, verdienen onze dank. H et oude Politiebureau is nog steeds het door ons gewenste gebouw voor het G em een telijk (Historisch) Museum. H et is er uitstekend geschikt voor en er is voldoende m ateriaal aanw e­ zig om het museum zinnig te vu llen . Laten wij hopen dat de gem een te W ageningen het nut van een museum inziet. Laten zij daarbij niet vergeten dat het een toeristische attractie kan zijn. Verschillende bijeenkom sten werden v e rb lijd m et onze monumentendia's en m et onze dia's "W ageningen zoals het was en nu is " De heren J.van de Pep p el en A .R ie t v e ld verzorgden de zeer gewaardeerde toelich tin g. T o t slot, het is wel wat vroeg, wens ik u allen prettige feestdagen en een goed 1982 to e. de secretaris. De eerste bijeenkom st in 1982 zal zijn op 22 FEBRUARI KOPIJ VOOR HET EERSTE NUMMER V A N 1982 W O RD T VÓ Ó R 20 JANUARI A .S .

ING EW ACH T________________________ de red a ctie.

50

Op zoek naar een doopvont(2)

a .g .s te e n b e r g e n

In "O u d-W agen in gen " van september j.1 . schreef W .S tella a rd een artikeltje over: "Op zoek naar een doopvont". Ik w il graag enkele correcties aanbrengen op dit verhaal. Het antwoord op de door hem gestelde vraag: "W aar is dit W ageningse stuk historie geb le v e n ? " luidt: in het liturgisch centrum van de Hervorm de Stevenskerk in N ijm egen . In 1964 kreeg de kerkvoogdij de doopvont in bruikleen van het Rijksmuseum in Am sterdam . H et werd van een koperen deksel en een voetstuk voorzien. Alvorens in te gaan op de juiste plaats van het kantoor van Van Gend en Loos, het volgen de. Deze doopvont was en is geen altaarstuk. H et heeft niets te maken met een altaar. Een a l­ taarstuk is b . v . een retabel d .i. een achteropstand m et beeldhouwwerk o f een schilderstuk, staande op het altaar. Zie bijvoorb eeld in de St. Martinuskerk, Steenstraat te Arnhem . De doopvont werd in 1852 gevonden tijdens een verbouwing van het woonhuis van E.J.H as­ pels, directeur van de posterijen van 1849-1872. Dit huis stond op de hoek van de Nieuw straat en de Kapelstraat, thans Salverdaplein tegenover Sporthuis Van der W eerd. Vóór 1940 woonde hier Henri Sanders, de afslager. H et postkantoor stond in de Vijzelstraat hoek Burgtstraat. In 1898, het jaar waarin het nieuwe postkantoor naast het stadhuis gereed kwam, v e r ­ kocht M ej.E .H aspels (dochter van bovengenoem de ?) dit pand aan Claudius Hendrikus van Herwerden (i'2 0 jan, 1906te Renkum), stationschef van W ageningen. H ij was tevens agent van Van Gend en Loos. H et kantoor van de "M aatschappij tot ex p lo ita tie van Staatsspoorwegen, Factorij Van Gend en Loos" was in het woonhuis van Van Herwerden. Op een foto uit 1913 (Onafhankelijkheidsfeesten), voorstellende een optocht het kruispunt K a p e l- en Nieuwstraat passerend, staat op het pand rechts nog g e d e e lte lijk 'V a n G e. . . " . In 1913 werd dit kantoor overgeplaatst naar de Hoogstraat, naast A lb ert H eijn t . o . de Beuningstraat (bericht in de Wageningsche Courant van 28 augustus 1913). De doopvont stond, in gebruik als bloem enbak, in de tuin van Van Herwerden. H ij verkocht deze in 1903 aan het Rijksmuseum. Een u itvoerige beschrijving ontving ik 2 sept.1969 van drs W .H alsem a-K u bes, wetenschappelijk ambtenaar beeldhouwkunst. Zie voor bronvermelding m ijn artikel in de Veluwepost van vrijdag 10 oktober 1969 "Oude Wageningse doopvont in Stevenskerk te N ijm e g e n " .

Permante capitulatiezaal? Op 5 m ei 1945 speelde onze stad onverwacht een historische rol, om dat in 'de W ereld ’ de capitulatie van de Duitse troepen in onbevrijd N ederland werd getekend. Ik hoef u dat niet te vertellen want dat w eet iedereen in W ageningen. Gedurende een tiental jaren werd in 'de W ereld ’ deze gebeurtenis d .m .v . een permanent ingerichte C apitulatiezaal in herinnering gebracht. Maar om dat de ruimte voor andere d o e l­ einden moest worden gebruikt, werden de ta fe l, de stoelen, de vulpen e tc. opgeslagen om zo af en toe w eer te voorschijn gehaald te worden om aan de bezoekers te laten zien. Dit is eigen lijk onverkw ikkelijk, want voor velen betekent deze capitulatie een bevrijding en voor enkelen een redding. Een redding van de dood. Daarom zou töch te Wageningen een permanente ingerichte Capitulatiezaal te zien moeten zijn en dit zou kunnen als het Oude Politiebureau bestem d wordt - geh eel of g e d e e lte lijk als G em een telijk (Historisch) Museum. Eén van de ruimten kan dan ingericht worden als de Capitulatiezaal. Tevens kunnen in die ruim ten andere zaken, die betrekking hebben op de capitulatie, worden tentoongesteld. B. en W . is gevraagd dit voorstel over te nem en. A . C . Zeven

51

GRAFZERKEN VAN DE NED. HERV. KERK

A . C . ZEVEN

Zoals bekend zijn de grafzerken van de N ed. H erv. kerk te W ageningen in 1940 door oorlogs­ handelingen beschadigd o f vern ield . M et het puin van de kerk ze lf .zijn ze in een tankgracht gegooid. De H eer G .C .H elb ers te Renkum denkt, dat hij o o it foto's van deze grafzerken h eeft gezien. Ze zouden dus voor 1940 gefotografeerd zijn. Indien dit het g e v a l is, dan kun­ nen deze foto's nog ergens bewaard zijn. Maar w aar? N ie t b ij Monumentenzorg te Zeist, maar waar dan w e l? W ie w eet hierover iets?

52

HERINNERING A A N DE POEPENSTEEG W ie over de huidige Hollandseweg gaat, langs flats en gebouwen van onderwijs en w eten ­ schap, kan zich nauwelijks voorstellen, dat hier enkele tien tallen jaren geleden de boerde­ rijen dicht aaneen stonden. Kort voor het begin van de aanleg van de nieuwe bebouwing werden bijgaande foto's gem aakt. De situatie m oet ongeveer gew eest zijn, zoals op de topografische kaart A ° 1914 wordt aan­ gegeven .

W ie van onze lezers kan de getoonde boerderijen lokaliseren? En waarom heette deze w eg de Poepensteeg ? Trokken hierlangs de Duitse hannekemaaiers (seizoensarbeiders) naar hun werk ? O f werd de steeg genaam d naar de behoeften van de m ilitairen , die na de oefening en vóór de mars terug naar Ede, hier als gewoonte rust h ielden ? De redactie houdt zich aanbevolen voor de m ededelingen die dan w eer zullen worden gepu bliceerd. R .V . Foto's: A .A .J .K a p in g a

53

54

Nieuws van deWerkgroep „MOLENS inWAGENINGEN” 1*

HANS DOBBE

U it een "Opgave aan de M inister van Financiën van de in Gelderland werkzame papier­

makers en hun produkten" uit 1808, blijk en enige gegevens over de papierm olen van W a g e ningen, die was gelegen op Harten, dat nu op Renkums grondgebied lig t. In 1808 was er de papiermaker Johannes M ulder; hij maakte 4 soorten papier (w elke staat niet verm eld ) en het watermerk, dat elke papierm olen had, wordt beschreven als: "Op de eene zijde een ronde cirk el m et tw ee palmtakken, waarin G .R . m et een keizerskroon en aan de andere zijde de Hollandsche M a a g t". 2*

In Provin ciale Statische Opgaven van de Nederlandse N ijverh eid uit de l e h e lft van de

19e eeuw zijn over de Wageningse molens interessante gegeven s gevonden.

Benaming der

G e ta l der

fabrieken en

e tab lis se ­

trafieken

menten

Grutmolens

G e ta l der w erk lied en

M id d elp rijs

V o o r m a lig e staat

T e g en w o o rd ig e

W erwaarts de v e r ­

V erh in d erin g aan den

M id d ele n van

der

der fab riek en

staat der fab riek en

v a a rd ig d e g o ed eren

o n b e lem m erd e n gang

herstel o f

arbeidsloonen

en tra fiek en

en tr a fiek en

afgezon den w orden

der fab riek en en tra fiek en

a a n m o ed igin g

3

3

-

n ie t ongunstig

H outzaagm olens

1

3 ä 4

ƒ 4, - p /w eek

n ie t ongunstig

O liem o len s

1

2

k w ijn en d en

b innen de g e m e en te

dunte en schaarsheid

in v e rv a l

en om streken

d er w e it

v erm in d e rt

D eze m o le n is te voren ƒ3 - 12

e en e p a p ierfab rie k g e ­

m in d er gunstig

w e e st en in 1811 als z o ­

binnen de g e m e e n te e n om streken

binnen de g e m e e n te en o m lig g e n d e p laatsen

d an ig a a n g e le g t en m et

-

g e en e

-

m islukte oogst de r o lieza d en

-

duurte d er garst

-

succes ge d rev en h e e ft Pelm olen s

1

1

ja a rlijk s

v r ij gunstig

als voorh een

v r i j gunstig

als voorh een

lo o n

Schors- o f taanm olens

1

2

ƒ - : 11 p/dag

binnen de g e m e e n te en om streken

.

binnen de g e m e e n te e n om streken

g e e„e

-

De grutmolens waren allen binnen de gracht g e le g e n aan de Hoogstraat en de Boterstraat en waren evenals de houtzaagmolen rosm olens. De o liem olen was de m olen b ij Harten g e le g e n . H e t was een w aterradm olen aan de Renkum se beek en hoorde to t 181S b ij de stad W ageningen. Oorspronkelijk was het een papierm olen. In 1811 werd in het molenhuis een o liem o len gehuisvest. De pelm olen was de w in d o lie - en pelm olen, g e le g e n b ij de haven. De schors- o f taanm olen was de windm olen, "D e O o ieva a r", die op de plaats stond, waar het huis van notaris Gazenbeek nu staat. H ie r w erd to t 1908 eikeschors gem alen voor o . a. de looierij van Roes (zie fo to ) en hieraan herinnert ook de naam Oude Eekm olenweg. Er staat schors- of taanm olen. Schors duidt op de fabricage van run, die werd gebruikt voor het looien van le e r. In de m olen werd ook taan gem aakt, vandaar taanm olen. Taan is een bederfwerende bruine verfstof, uit eikeschors gekookt, w aarm ee netten en zeilen werden b e ­ handeld. De houtzaagmolen was ge le g e n aan de Stationsstraat en wordt onder 5* beschreven.

55

I

3*

Uit de akte, opgem aakt op 29 novem ber 1500,

toen Hertog Karei ten behoeve van de

bouw van H et Kasteel van Johan van Arnhem een huis en erf kocht enz.,

kunnen enige vragen

worden gesteld. In de akte komt de volgende passage voor: "Ind dairtoe noch die w yntm oelen ende den wynt, vur onss statW aegenyngen gelegen , m e t­ ten rossmoelen,

in den selven onser stat g elegen ,

m itten huyss ende hoffstede by derselver

m oeien gelegen , die aen gelde nae m oelenguet taxiert is op soevenhondert gulen. Vur w e lcke huyss ende hoffstede m etten wynt m oeien, rossmoelen ende w yn d e". De 'w yntm oelen' is de standerdmolen die reeds in 1383 wordt genoem d en die op de kaart van Thomas W itte roos uit 1570 is getekend. De 'wynde' is het windrecht, dat Karei kocht. De 'rossmoelen in onser stat g e le g e n ' is df een van de 4 grutmolens, die in de 19e eeuw worden genoem d of het is een rosmolen,

die in de direkte om gevin g van de Molenstraat

stond, waardoor de naam Molenstraat verklaard zou kunnen zijn. Zie hierbij de foto van de orginele akte m et lak zegel, die in een fraai Middelnederlands schrift is opgem aakt.

4*

In 1800 werd door Johannes Goldberg opgetekend in zijn "Journaal der R eize van den

agent van Nationale O econ om ie der Bataafsche R ep u b liek ": W ageningen bezat 1 o lie s la g e rij (de p e l- en o liem o len aan de haven), 1 papierm olen buiten

56

de stad (b ij Harten), 1 runmolen (de eekm olen "De O o ie v a a r"). Eigenaardig is dat de grutmolens, de korenm olen "D e Eendracht" en de roshoutzaagmolen aan de Stationsstraat in dit overzicht niet worden genoem d. 5*

Een laatste m olen, waarover de werkgroep gegevens vond, is de houtzaagmolen, die was

gelegen op de hoek van de Stationsstraat, waar nu de firm a Van der K olk is gevestigd. In w elk jaar deze roshoutzaagmolen is gebouwd, is n iet bekend, maar we nemen aan in de 18e eeuw, misschien eerder. M o gelijk is de gracht aan de achterzijde gebruikt om bom en te wateren, waardoor vers hout beter uitgewerkt raakt. Uit de statistische gegevens ( 2 * ) b lijk t, dat er 3 ï

4 man personeel werkzaam was. De b e ­

drijfsvoering is w aarschijnlijk gestopt door verva l en verm indering van werk en in 1848 v e r ­ huurde de eigenaar P .B eek de m olen voor ƒ 1 75, - p/jaar. In het voorgebouw werd de P ro ­ testantse Bewaarschool gesticht. T o t 1926 is het m olengebouw als Bewaarschool in gebruik geweest. Oudere Wageningers zullen het gebouw nog w e l gekend hebben. Vanouds werd het "De Zaagm olen" genoem d.

Op de foto is links naast de school het L eger des H eils en daarnaast de le e rlo o ie rij van de Erven Roes te zien. C a. 1930 ging Roes fa illie t en werden de gebouwen door Geurts en C .va n Schuppen gekocht. De bekende sigarenfabriek van Schim m elpenninck is er tot aan de sloop in gehuisvest geweest. Vanaf rond 1900 zijn de berichten, dat op de bewaarschool m eer en m eer last werd onder­ vonden van stank, die de naastliggende le e rlo o ie rij veroorzaakte. De sloot, de Dijkgraaf, die al eeuwenlang een afwateringsfunctie heeft vanaf het Binnen­ veld / D e Kraats, liep vóór de 2e W .O . langs de Dijkgraafsew eg en boog langs "de Zaagm o­ le n ", om in de gracht uit te monden. Op de fo to is dit goed te zien. In 1938 is de loop van dit water verleg d tot achter Slotboom , de schoenmaker, langs de Lijnbaanstraat naar de gracht. M ogelijk is ook dat de D ijkgraaf gebruikt is om hout te wateren. Technische gegevens over de m olen zijn nog niet gevonden. (wordt ve rv o lg d )

57

Bronvermelding: 1 * J .A .C o ld e w e y "De papierm akerij op de V elu w e: H oofd - of bijzaak?" uit Gelre dl. 61, 1962 '64 blz. 258. 2 * Statistieken van de Nederlandse N ijverh eid uit de eerste h elft der 19e eeuw . Supplement uitgegeven door D.Dam sm a, J .M .M . de M eere, L . N oordegraaf. R .G .P .G ro te Serie 168.

's-G ravenhage, 1979.

3 * I.A .N ijh o ff. Minuut in deel V I der zgn. X IV libri van Hertog Karei (O rigin eel in H ertogel. A rc h ief) Rijksarchief Arnhem. Zie a fd elin g. Jol. 14 verso N .B . V erm eld . G<- denkw. V I no. 308. 4 * Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek, 18e deel 1859. 5 * Jubileumuitgave "K leuterw agentje ". t . g . v . 125-jarig bestaan Prot. Kleuterschool. Wageningen, 1973.

GEZEGDEN IN W AGENINGEN III

verzam eld door A . G. STEENBERGEN

Uit de grote hoeveelheid gezegden, die m ij voorn am elijk toegezonden zijn door ons lid Sj. Rauws, v o lg t hier een kleine s e lectie. 1. In de kijkert lopen = opvallen. 2. De klepklom p aanhebben = de vroedvrouw waarschuwen. Een gezegde uit de jaren w aar­ in het dragen van klom pen door mannen algem een was. 3. Je kunt w e l zien, de oven h eeft w eer g e ld gebeurd. Een smalende uitdrukking gebezigd wanneer iemand dronken op straat liep o f onnodig v e e l g e ld u itgaf. (zie ook "Gezegden in W ageningen I I " onder 3. O ud-W ageningen, sept.1981) 4. Denk er om, m et jouw streken kom je nog eens onder het stadhuis. V e rm o e d e lijk een g e ­ zegde uit de tijd toen de p o litie arrestanten onder het stadhuis insloot. 5. Pinnen zijn sigaren. Een grote pin = een grote sigaar. H ij loopt a ltijd m et een pin in zijn hoofd d .w .z . hij loopt a ltijd m et een sigaar in zijn mond. O ngetw ijfeld een uitdrukking uit de sigarenm akerswereld. 6. Tabakkert is een tabakker d .i. een tabaksverbouwer. 7. Kersenkeerder is iem and die in een bongert (boom gaard) m et v e e l law aai de vogels v e r ­ jaagt.

VOLKSVERHALEN UIT W AG ENINGEN2verzamelddoorA.G.STEENBERGEN 1. In een manuscript van w ijlen W . A . J. Oosting staat opgetekend: "Bij Droevendaal werden dwaallichten gezien en er is ook een verhaal over een dame bij een hek. " H et laatste bevestigde een Bennekomse fa m ilie , b ij w ie ik eens op bezoek was. Waar het over ging wist men n iet. W ie van onze lezers kan er m eer van v e rtellen ? 2. "H et gebeurde vóór 1940. Bij het passeren van een lijkkoets voor een begrafenis, w ild e een groenteman m et z'n kar doorrijden. H ij b le e f n iet stilstaan uit eerbied, zoals men vroeger deed. H et paard b le e f echter s to k -s tijf staan en hoe de groentem an probeerde, het paard w ilde niet verder, totdat de stoet voorbij was. De voerm an vertelde het m ij z e lf" . (opgetekend 18 sept.1975)

58

3. In een map aantekeningen over pastoor J. G .H o efslo o t (1875-1904) vond ik het volgen de: "Een dode moest begraven worden in de Betuwe. M et een schuit (het v o etveer b ij De W olfswaard?) werd de kist over de R ijn vervoerd naar de overzijde. De schuit dreigde te zinken. H oefsloot vroeg de roeier over zijn (van de pastoor) schouder te kijken tijdens het roeien. M en kwam goed o v e r". (opgetekend in 1957) 4. Dezelfde pastoor h eeft eens b ij een brand de wind van richting laten veranderen, zodat de brand niet oversloeg. (opgetekend 16 sept. 1975)

Iets over gilden in Wageningen Hoe konden de uit de m iddeleeuw en stammende gild en in W ageningen tot heden b lijven b e ­ staan? Er zijn sinds het einde van de 18e eeuw enkele overheidsm aatregelen geweest, die tot opheffing hadden kunnen leiden . Zo werden bij decraat van het Uitvoerend Bewind van 24 dec. 1798 in overeenstem m ing m et de artikelen van de (Franse) grondwet a lle "G ilden, C oöperatieën o f Broederschappen van neeringen, Am bachten of Fabrieken, afgeschaft (art. 53 van de Burgerlijke en Staatkundige grondregels). H ierm ee waren deze echter niet ineens verdwenen. De afw ikkeling duurde lang en er b le e f een samenhang tussen de gild e broeders, die ook nog de gebruikelijke regels volgden. In 1808 vaardigde Lodew ijk Napoleon een w et uit (w et van 20 januari 1808), waarbij g e ­ meenten de bevoegdheid kregen g ild en te herstellen, echter zonder de eisen van "Poorterschap" (d .w .z . burger van de stad m oeten zijn ) en het eisen van proefstukken e .d . H et spreekt v a n ­ zelf, dat hierdoor de econom ische en sociale betekenis van de am bachtsgilden v rijw e l ten iet werd gedaan. Dit kon echter n iet worden gezegd van de z .g . arm engilden. Bij het einde van de Franse overheersing, was een ander nog n iet nader gere g e ld .

Er kwam

wederom een opheffingsbesluit op 23 oktober 1818, dat bijna tw ee jaar later werd gevolgd door een besluit tot "liqu idatie en vereffen in g der overgeb leven fondsen en bezittingen van de voorm alige gilden (KB 26 ju lie 1820). H ierin werd gelast de fondsen en bezittingen te h er­ leiden tot inschrijvingen in het grootboek der nationale w erk elijk e schuld

De fondsen w e r­

den onder beheer gesteld van commissarissen en er werd tevens bepaald, dat de opbrengsten moesten worden gebruikt voor uitkeringen aan de vroegere gildebroeders en hun nabestaan­ den. T en g evo lg e van deze werkzaamheden werden e ig e n lijk ook de, oorspronkelijk kerke­ lijk e , armengilden in stand gehouden. H et beheer van de fondsen en vooral van de bezit­ tingen, bestaande uit landerijen, wordt in W ageningen uitgevoerd door z.g- gildem eesters. Deze regelen ook de uitkeringen aan de afstam m elingen van de voorm a lige gildebroeders uit 1798. H et c o lle g e van gildem eesters vult zich zelf aan uit deelgerech tigde z .g . gild e b ro e ­ ders.

P

59

ERRATUM Naar aanleiding van het artikel in het vorige nummer van O u d-W agen in gen over de u itg a ­ ve in 1896 van een album (b oek je) van W ageningen en omstreken door de toen m alige b oek ­ handelaar A.Ophorst, werd ik door een lezer opmerkzaam gem aakt op het fe it, dat de heer Ophorst niet woonde aan de Bergstraat, waar thans de zaak van Brunt is, doch in het pand daarnaast gelegen , de tegenw oordige zaak van radio Derks. Tevens vertelde m ijn zegsman m ij dat de heer Ophorst in zijn zaak ook nog een b ib lioth eek ­ je dreef, waardoor hij in zijn jeugd regelm a tig een bezoek aan de boekw inkel bracht. P .H o llem a n

VERENIGING OUD BENNEKOM Onze zustervereniging "O ud-B ennekom " houdt op 28 januari 1982 haar ledenvergadering, g evolgd door een lezing door drs. Gardeniers over: "Het behoud en beheer van de Veluwse sprengen" Deze bijeenkom st, die wordt gehouden in zaal "de Brink", Brinkstraat 29 te Bennekom vangt aan om 19.30 uur; de lezing om 20.00 uur. Als gebruikelijk zijn ook onze leden daar w elkom .

60