CÜi MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENINGEN" DONDERDAG 3 FEBRUARI 1983 Aanvanq uur

urm

i.

U> ï .

CÜi

H e jaarg an g - nr. 1

OUD WAGENINGEN

jan u ari 1 9 8 3

MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"

V erschijnt tenm inste een m aal per kw artaal

R e d a c tie : A bersonlaan 1 3 ^ - 6 7 0 3 GD W agen in gen

/M i/

'/

DONDERDAG 3 FEBRUARI Aanvanq 2 0 . 0 0 V redehorst,

W. J . P . STEENBERGEN u i t "MET BELLO OP REIS.

1983

uur

T a rth o rst

W ag en in g en z a l

1, W ag en i n g en

spreken o v e r:

DE LOTGEVALLEN VAN DE STOOMTRAM EDE-

WAGENINGEN". Deze l e z i n g

zal

met

lic h tb e e ld e n

ond e rste u n d worden.

L o c . 6 8 1 2 m e t de trein van W ageningen in Ede aan g ek o m en , om streeks 1 9 3 2

V a n de b e stu u rsta fe l T w ee m aal vergad erd e h et bestuur en w el op 2 9 oktober en 8 d ecem b er 1 9 8 2 . Op beide v e r ­ gaderingen stond de viering van h et tie n ja rig b estaan van onze veren ig in g c e n tr a a l. Een juiste datum is nog n iet v astg esteld ; deze zal om streeks h alf ap ril 1 9 8 3 lig g e n . G ed ach t wordt een tentoonstelling te houden in De W ereld . Een C om m issie voor de viering van dit ju bileu m is inm iddels sam en g esteld . Zij b e sta a t u it de dames V an B een en, Hensbroek en W ijngaarden en de h eren V an der H av e, H o llem an , R ietv eld , S chroeder, W . Steenbergen en V erw oert. De plannen, die deze C om m issie h eeft zijn: 1 - Een Jubileum boek als u itg av e van de H istorische reeks n o .2 . De re d a c tie h iervan is in handen van de re d a c tie van "O u d -W a g e n in g e n ". De inhoud zal b estaan uit 1 0 artik els, verp ak t in 6 0 b ladzijd en. De onderwerpen zijn : T ie n ja a r veren ig in g "Oud W ag en in g en "; g eo log ie en bodem van W agen in gen ; W agen in gen a rch eo lo g isch b ek ek en ; top on ym en in een d eel van W agen in gen ; W agen in gen op sch ild erij en p ren t; k erk gesch ied en is; so cia le (w an )to estan d en o . a . de tab ak strip p erij; tra m m e n in en om W agen in gen ; de 1 9 e eeuw se nog bestaande m onum enten in onze stad ; de oorlogsjaren 1 9 4 0 - '4 5 . 2 - H et in rich ten v an een ten to o n stellin g . Er wordt g e d a ch t aan een p a ra lle l tussen de o n d er­ werpen van de exp ositie en v an het b o ek je. 3 - H et organiseren van een f o to -, t e k e n - en hand en arb eid w ed strijd . H andenarbeid te zien in de ruim ste zin v an h et woord, dus b ijvoo rb eeld ook borduren, b oetseren , e m a ille re n , b e e ld ­ houwen enz. De onderwerpen m o eten u iteraard m e t W agen in gen te m ak en hebben. Een jury zal de inzendingen - w ij hopen op v e e l en o rig in eel werk - b eoord elen en de p r ij­ zen toek en n en . G aat u m e te e n aan de s la g ? 4 - S am en stellen van m apjes p ren tb riefk aarten van W agen in gen . 5 - U itgave van een v erjaard agsk alen d er m e t W ageningse tek en in gen van onze leden H o lle ­ m an , R ie tv e ld en Rauw s. 6 - Een fotopuzzelw edstrijd, h e t ontw erpen van een affich e voor de ten to o n stellin g , v erk o o p stands op de zaterd agm ark t enz. behoren w el to t de plann en, m a a r zijn nog n iet u it de verf gek om en . Om een en ander m o g elijk te m ak en zal h et bestuur, na de indiening van een b egroting door de Ju b ileu m co m m issie, e e n bedrag b esch ik b aar s tellen in de hoop d at door de verkoop van b oek jes, k aarten enz. h et bedrag w eer groten deels in de kas te ru g v lo e it. W ij horen graag suggesties of vragen van u . T o t zover h et tie n ja rig b e sta a n . Zoals u inm iddels w el gem erk t zult hebben, is h et fotoboek van W agen in gen u itg e k o m e n . 1 6 N ovem ber j . 1 . werd h et eerste e x e m p la a r aan de b u rg em eester aan geb od en . Inm iddels zijn v ia onze voorzitter, de h eer V an der H a v e , 2 5 0 e x e m p la re n v e rk o ch t. De verkoop b lijft daar gew oon doorgaan en voor ƒ 2 6 , - kunt u zich even een s e ig e n a a r n o em en . O ver een gesprek van "O u d -W a g e n in g e n " m e t vertegen w oord igers van h e t gem een teb estu u r over h et g e m e e n te lijk historisch m useum v ersch een in ons ok tob ern u m m er een u itvoerig v e r ­ slag van de hand v an de h eer Z even . Een verslag van de g e m e e n te zullen we in jan u ari 1 9 8 3 ontvangen.

2

Bij de rondvraag kw am en nog een p aar punten aan de ord e: a . H et lig t in de b edoeling van h et bestuur om een p a a r led en aan te trek k en te n einde b e ­ zoeken af te legg en bij led en die w at kunnen v e rte lle n ov er h e t W agen in gen van v ro e g e r. De bedoeling is de verh alen op een bandje vast te leg g en en natuu rlijk u it te w erk en . De voorzitter h eeft zich h iervoor b esch ik b aar g e ste ld . W ie v o lg t? b . De led en lijst zal als b ijla g e van "O u d -W a g e n in g e n " versch ijn en . T o t slot van deze bestuurstafel wens ik u a lle n , m ed e n am ens de o v erig e bestuursleden, e e n g o e d 1983 to e . C .E .v a n D ru n en -T reffers s e cr. Om te n o teren : M aandag 12 m e i 1 9 8 3 : lezing door onze vo orzitter, F . v an der H a v e . O nderw erp: geschied enis van de tw eed e w ereld oorlog in W agen in gen .

VOLKSVERHALEN UIT WAGENINGEN V e r z a m e ld doorA .G.STEENBERGEN 1 . Een verh aal m e t een historische ach tergro n d n oteerd e ik in sep tem b er 1 9 7 9 : "De laatste die in W agen in gen gebrandm erkt w erd, was ene W . H ij had op de Hooge Akker in de V eerw eg een jonge vrouw de borst afg esn ed en . W . was zelf getrouwd en had kind eren . De p laats w aar h et brandm erken geb eu rd e, was in de Burgtstraat a c h te r de likeurstokerij van Plétatenga 1 * ) w aar e e n k leine ru im te w as. D aar gebeurde h e t " . 1 * ) Anno 1 9 8 2 drukkerij Ponsen en L o o ijen . 2 . "Jansen de Goudsberg kon de k oeien genezen m e t k ipp ebloed. De staldeuren m o esten dan wel d ic h t". O p getek end sep tem b er 1 9 8 0 . 3 . EEN ONZICHTBARE KLANT "A an het Opheusdense v eer gebeurden soms vreem d e dingen. H e t gebeurde w el d at de b el aan de p aal m e t de lan taarn lu id d e, zonder dat er iem an d was te zien . Ook ging de e r b o ­ ven hangende lan taarn ineens u it, m a a r ook vanzelf w eer aan . Ook gebeurde h et eens toen de veerpont n iet kon v a re n , dat de v e e rm a n m e t d ich te m ist n a a r de overk ant m oest om dat er iem an d geb eld h ad . H et gebeurde to en dat hij m e t de ro eib o ot vertrok en na tien m inuten w eer aan de veerstoep aankw am van w aar hij vertrokken w as!

En dit to t

tw e e m a a l toe en dat terw ijl hij to c h op de stroom en op h et gelu id van de b e l had g e le t. " O pgetek end 1 9 8 1 . 4 . EEN STERKE A RM "J. liep 's avonds bij de g ra ch t bij (h et huis v an ) Dr. N ie m e ije r. Er was n iets te h oren en te zien . P lotselin g w erd hij opgenom en en in de g ra ch t g e s m e te n ". O p getek end 1 9 8 1 . CORRECTIE In V olksverhalen u it W ag en in g en ^ (O u d -W ag en in g en m e i 1 9 8 2 ) ein d ig t h et eerste v erh aal over "H et k on ijn en vel" n iet ju ist. De genezer vroeg n ie t de v e lle tje s , m a a r de tw ee g e ­ slach te konijnen!

3

ARCHEOLOGISCH NIEUWS OUDHEIDKUNDIGE VONDSTEN BIJ DE BOUW VAN H ET STADHUIS VAN WAGENINGEN J. HUISMAN 1 . INLEIDING Sinds de zom er van 1 9 8 2 b estaat er m e t de d ire c tie G em een tew erk en een overeen k om st dat bij a lle w erkzaam heden w aarb ij g eg rav en wordt voor h e t aan leg g en van rio lerin g , k ab els, w aterleid in g enz. alsm ed e bij verbouw ingen bovengronds v an huizen in de oude stadskern een b erich tje naar ondergetekende wordt gestuurd om g eleg en h eid te g e v e n oudheidkundige w aarn em in gen te d o en . Zo kwam ook h et b e rich t dat b ij de M arkt graafw erk zaam h ed en zou­ den worden v errich t voor h et bouwen van de uitbreid in g van h et stadhuis. V an g e m e e n te w e r­ ken, a rc h ite c t en aan n em er w erd ru im e m edew erking v erk regen om w aarn em in gen te doen en n iet zonder re s u lta a t. Er w erden drie b oom stam w aterp u tten en e en w aterp u t g e m a a k t van een ton en een b eerp ut g ev on d en . In en rondom de w aterp u tten w erden resten v an aardew erk en sch oeisel en vrij v e e l sla ch ta fv a l gevon d en . Er w erden h elaas g een sporen van oude h u i­ zen of andere gebouw en aan g etro ffen . In het nu volgende verslag worden de oudheidkundige vondsten b esch reven . 2 . Beschrijving van de vondsten. 2 . 1 . A lg e m e e n . Boom stam w aterputten w erden g e m a a k t door grote (eik en ) b oom stam m en te k loven , u it te h ollen en vervolgens w eer te g e n elk aar te k le m m e n . De stukken u itgeh old e b o o m stam (m e e s ­ ta l tw ee of d rie) w erden te g e n elk aar g ek lem d door in elk van de d elen een houten pin te slaan en h ier een eik en tak (een zgn. te e n ) strak o m h een te v le c h te n of door een stuk hout (een k lam p ) van tw ee gaten te voorzien, w aar de pinnen p re c ie s in p asten , en deze op de pinnen te k lem m en . Eén van de W ageningse putten bestond u it drie d elen die m e t een te e n aan elk a a r w aren g e ­ k lem d , bij de andere tw ee putten was h et hout zover v e rg a a n d at de b evestigin g n iet m e e r te zien w as. Er w erd ook een to n /v a t of een duigenput g ev on d en , een d ergelijk e put is g e m a a k t van een ton m e t duigen. In tekening 1 wordt aan g eg ev en w aar de putten w erden gevon d en , in de tek en in gen 2 t / m 4 worden de duigenput en tw ee b oom stam w aterp utten w e e rg e g e v e n . De tek en in gen zijn g e ­ m aak t door de h eer P .H o lle m a n u it R en k um . 2 . 2 . W aterp u t 1 (duigenput). De put was g e m a a k t van een to n . De put w erd n iet c o m p le e t aan g etro ffen , de bodem en e n ­ kele stukken van de duigen w aren nog aan w ezig. De bodem was nog in goede s ta a t en zal g e ­ conserveerd w orden . In de b od em w aren g aten g e m a a k t voor h et in laten van h et gron dw ater. A an de hand van de m aten w erd e e n reco n stru ctie g e m a a k t (zie tek enin g 2 ). De h oogte van de put is g e sch a t o m d at g een van de duigen de v o lled ig e len gte h ad . In de r e c o n s tru c tie te kening is slech ts één band voor h et b ijeen houden v an de duigen, g etek en d . D it is ged aan om dat op die p laats nog zichtb aar was d at daar een band a an g eb rach t is g ew eest, h et is e c h ­ te r h eel goed m o g elijk d at aan de bovenzijde of in h et m idden nog é é n of m eerd ere banden aan geb rach t w aren . In de put w erd geen enkel frag m en t van aardew erk of andere voorw erpen gevonden, h et is d aarom n iet m o g elijk een d aterin g te g e v e n . H et is bekend dat dit typ e p u t­ ten reeds door de R o m ein en w erd geb ru ik t. Ook in de K arolin gische periode ( 8 0 0 - 9 0 0 ja a r na Christus) en in de la te m id d eleeuw en en zelfs in de tijd d aarna k om en d uigenputten v o o r. A lleen een nadere analyse van h et hout (bv. d endrochronologisch onderzoek) zal e e n b e n a d e -

4

ring van de ouderdom kunnen g ev en . 2 . 3 . W aterp u t 2 (b oom stam w aterp u t). Beschrijving van de p u t. De put was nog in zeer goede s ta a t, de schors was zelfs nog v o lled ig aanw ezig rondom de stam . De put is in z'n g e h e e l o p g eg rav en . M et de g e m e e n te is o v ereen g ek o m en de put te conserveren en op te stellen in de h al v an h et nieuw e g em een teh u is v a n W agen in gen . D a a r­ bij zal een vitrin e aan g eb rach t worden w aarin de vondsten u it de put op gesteld w orden. De h oogte van de put was c a . 1 3 0 c m , de d ia m e te r aan de onderzijde was 1 0 0 3 1 1 0 c m en aan de bovenzijde 85 3. 9 0 c m . De bovenrand was a fg e v la k t, ze la g 2 .2 0 m onc t h et s tr a a t­ n iv eau . H e t fe it dat de bovenrand was a fg ev lak t en de d iepte v a n de put doen \erm oed en dat er nog een u itgeh old e b oom stam op g e p la a tst is g ew eest. A an de v o e t van de put was aan de ach terzijd e nog een restan t v an e e n la a g tak k en te zien ; m o gelijk w erden deze tak ken aan g eb rach t om de w a te rd o o rla a t te b evord eren . In tek enin g 3 wordt de put a fg eb eeld . Beschrijving van de vondsten. De put was gev u ld m e t aard e en a fv a l. H et a fv a l bestond u it aard ew erk fragm en ten , s l a c h t­ afv al, fragm en ten van sch o e ise l, onduidelijke stukjes bew erkt hout en v erd er 'h u tte n le e m '. De aard ew erk fragm en ten w aren afkom stig van diverse gebruiksvoorw erpen zo als: kannen, sch alen en andere huishoudvoorwerpen (w aaronder een v etv an g er en e en aard ew erk en k o e k e p an ). Er w erden drie vrijw el co m p le te kannen gevonden n a m e lijk tw ee steengoedkannen (zgn. J a cob akan n en) en e e n Langerw ehe k an. Een zeer b elan g rijk cen tru m voor h e t b akk en van s te e n ­ goed was g e le g e n bij Siegburg in D uitsland, de ty p o lo g ie van de kannen w ijst erop dat ze v r ij ­ w el zeker daar g e m a a k t zijn . Een ander b elan g rijk p o tten b ak k erscen tru m lag in Lagerw eh e bij A ken, eveneens in D uitsland. De aard ew erk fragm en ten kunnen van tw ee 'oorsprongen' zijn . Een d eel is in de put g e v a lle n door ongelukjes tijdens h e t w ater scheppen, h et andere d eel is a fv a l w aarm ee de put w erd gevuld n adat deze b uiten gebruik ra a k te . De frag m en ten op de b od em van de put zijn o v e r­ w egend afkom stig van h et aardew erk dat v an af de in geb ru ik nam e er in g e v a lle n is. Door dit aardew erk te d eterm in eren kan de ouderdom van de put re d e lijk b enad erd w orden. De aard ew erk fragm en ten v an onderhavige put w erden in drie groep en v e rz a m e ld : afkom stig boven de put, afkom stig boven u it de put en afk om stig u it h e t m idden en onderste d eel van de put. V anw ege de grondw aterstand kon h et la a tste d eel n iet in m eerd ere groep en v e rz a ­ m eld w orden. A an de hand van typ olo gie en structuur van h et aard ew erk k om en we to t de volgen de g lo b a ­ le in delin g: - g ed eelte boven de put en boven u it de put tussen 1 5 0 0 en 1 6 0 0 ja a r na Christus. - g ed eelte u it h et m idden en onder u it de put g lo b a a l ein d 1 3 0 0 /b e g in 1 4 0 0 to t c a . 1 5 0 0 ja a r na Christus. Op grond van deze d aterin gen lijk t de con clu sie g e re ch tv a a rd ig d d at de put ein d 1 3 0 0 / b e ­ gin 1 4 0 0 g e p laatst w erd. De fragm en ten sch oeisel bestonden u it een bovenzijde van e e n sch oen , en k ele leren veters, een zooltje v a n een k inderschoentje en en kele onduidelijke stukjes l e e r . De ROB zal het sch oeisel nader d eterm in eren en co n serv eren . H e t sta a t e c h te r nu al vast d at h e t m id d e l­ eeuws sch oeisel b etreft gezien de vondst om stan d igh eden . H et slach tafv al om v atte beend eren v an onder andere runderen, varkens en g e v o g e lte . Er w a ­ ren enkele co m p le te kaken van runderen b ij. S la ch ta fv a l le e n t zich voor onderzoek n aar de diersoorten die g e g e te n w erden, de sla ch tte ch n ie k en afm etin g en van de d ieren .

T e k e n in g 1. S i t u a t i e

tekening w aterputten.

T e k e n in g

T e k e n in g 2. W A T E R P U T VAN D U IG E N

3-

B O O M S T A M W A T E R PU T (W a te rp u t 2 gevonden in de bou w p u t v a n nie u w gedeelte g e m e e n te h u is W a ge n in g e n )

Bodem van de p u t ge m ? a kt van e ike n p la n ke n . (gevonden in de bouw pu t van nieuw gedeelte

W a te rsp ie g e l

gem eentehuis W agem ngen)

R e c o n s tru c tie aan de hand van fra g m e n te n van d u ig e n .

J 'tg e h o ld e eiken boom s ta m in d e le n tegen elka a r g e k te m d m e t p in n e n en 'te n e n "

6

H et "h u tte n le e m " is afkom stig van le m e n w anden van m o g elijk huizen. L e m e n wanden w e r­ den vervaardigd door in elk a a r g ev lo ch ten tak ken d ich t te sm eren m e t le e m . In en kele stuk ­ jes le e m w aren de afdrukken v an tak ken nog te h erk enn en . 2 . 4 . W aterput 3 (b oom stam w aterp u t). Een b elangrijk deel van de put was v e rg a a n , zodat v an de oorspronkelijke put nog slech ts e n ­ k ele stukken van de onderzijde van de put w aren o v e rg eb lev en . De d ia m e te r van de put was kleiner dan van de voorgaande put, n l. c a . 8 0 c m . De w aterp u t b leek op eik enh ou ten b a lk ­ jes g ep laatst te zijn (zie ook tek enin g 4 ) . Bij de put werd een b esch o eiin g aan getro ffen die duidelijk in re la tie m e t de put stond. De b esch oeiin g bestond uit tak k en m e t een dikte v a ­ riërend van 1 - 3 c m . H e t was n ie t go ed zich tb aar m a a r w el w aarsch ijn lijk d at we m o eten denken aan vlech tw an d en . Op tekening 4 is w eerg egev en hoe de put m e t b esch o eiin g w erd gevonden, de b eschoeiing is w eerg eg ev en m e t rond jes. De fu n ctie van de b esch o eiin g is n iet geh eel d u id elijk. W e zouden kunnen denken aan vlech tw an d en die bij h e t p laatsen van de put in de grond w erden a an g eb rach t om h et w ellen v an h e t zand onder de gron dw atersp iegel teg en te g a a n . H et is ook denkbaar dat deze co n stru ctie w erd aan g eb rach t om de w a terto ev o er n aar de put te v e rb e te re n . Op de bodem van de put werden en kele aard ew erk fragm en ten a an g etro ffen ; h e t w aren allen resten van kannen, zoals bodems en ran d en . W e m ogen aan n em en d at dit restan ten zullen zijn van aardew erk dat tijden s h et scheppen van w ater in de put is g e v a lle n . H e t aardew erk werd g ed ateerd tussen 1 3 0 0 en 1 4 0 0 ja a r na Christus. Op grond van deze datering m ogen we aannem en dat de put b egin 1 3 0 0 g e p laatst w erd.

T e k e n in g

2 .5 .

h.

B O O M ST A M W ATERPUT

W aterp u t 4 (b o o m stam w aterp u t).

V an de w aterp u t w erden slech ts en kele k leine stuk­

(P la tte g ro n d w a te rp u t gevonden in de bouw put

jes teru ggevond en , n et voldoende om v ast te s te l­

va n nieuw gedeelte gem eentehuis Wagenmgen.)

len d at de d ia m e te r van de put c a . 8 0 c m g ew eest m o e t zijn. In de m odd erige bodem w erden en kele aard ew erk fragm en ten gevon d en , die g e d a te e rd w e r­ den op de eerste h elft v an 1 3 0 0 ja a r na C h r. De put zal d aarom b egin 1 3 0 0 in de grond geg rav en zijn . 2 .6 . Rand van

_

Beerput.

,

.

,

.

,

"^de bouwput De b eerp u t was g e m a a k t v an een ton zonder b od em , en k ele duigen w aren nog aan w ezig. De put was g e ­ vuld m e t een la a g van c a . 3 0 c m 'o rg a n isch ' m a t e r i­ a a l . A ndere voorw erpen w erden n iet aan getro ffen , zodat g een d aterin g aan g eg ev en kan w orden. 3 . D ankzegging. De geg even s en vondsten konden worden verkregen dankzij de ro y ale m edew erking v an de g e m e e n te en de hulp bij de graafw erk zaam h ed en en h e t v e rz a m e ­ len van de vondsten door de h eren Som broek e n S t e l la a rd u it W agen in gen en H ans en Inge H uism an u it R en k u m .

T . VIERBERGEN

ENKELE PERCEELSNAMEN TUSSEN NUDE EN HAARWEG 1. bouwland Landbouw hogeschool "Jozef" 2 . bouwland Landbouw hogeschool "M a ria " 3 . kersenbongerd eig e n a a r R oest 4 . huis L a m e rs "M aria H o e v e " 5 . p rie e ltje - la te r gebruikt voor w achth uisje WEBO op de Grintweg 6 . k ersen - en appelbongerd v an Jan van Z etten 7 . bouwland van Jan van Z etten 8 . huis Brienissen "W esthoff" 1* 9 . hoogspanningsmast 1 0 . kersenbongerd "De M ast" van Jan van Z etten 1 1 . appelbongerd van Jan van Zetten 1 2 . k ersen - en appelbongerd van A rie Daniëls 1 3 . a p p e l- en perenbongerd van N ico D aniels 1 4 . huis van N ico D aniëls "In de Bongerd" 1 5 . bouwland van de p anovenfabriek 1 6 . huis van Beukhof m e t tim m erw erk p laats 1 7 . huis van E .v .d .B o m 1 8 . panoven "P h o en ix" 2*

3 0 . kersenbongerd van F o lm e r "De H e i ­

1 9 . p ottenbakkerij van de panoven 2 0 . bouwland van de panovenfabriek

m a te n " 3 1 . kersenbongerd van W estlan d "De H e i­ m a te n "

2 1 . huis van Schuurm an, groen teboer 2 2 . a p p e l- en pruim enbongerd van Schuurm an

3 2 . w eiland e ig . van Beek Schouten

2 3 . dubbelhuis (link er g e d e e lte was in 1 9 3 9 -

3 3 . kersenbongerd H eekeskam p of H e k e -

1 9 4 0 in gerich t voor ad m in istratie van de m ilitairen van h et 19e R e g .M .C . )

riskam p 3* 3 4 . k e rs e n - en appelbongerd D aniëls

2 4 . huis en kleine kersenbongerd van Job D aniëls

3 5 . volkstuinen

2 5 . appelbongerd van Job D aniels

3 6 . g e m e e n te re in ig in g 4 *

2 6 . kersenbongerd van Job Daniëls

3 7 . w eiland en e ig . van Beek Schouten

2 7 . sigarenfabriek V icto r Hugo van e ig .B a a rs

3 8 . k leiafgravin g

2 8 . vaarsloot

3 9 . kersenbongerd "De Ijsb aan "

2 9 . w eiland A rie van Swaay

4 0 . de U itw eg

T o t de jaren 1 9 3 0 w erd k lei geh aald v ia de v aa

"De S ch aap sk oo i" 5*

>ot, eerst m e t k leine aken en la te r vlak

langs de vaarsloot m e t p aard en lorry . Na 1 9 3 0 van af de Schaapskooi m e t stortkarren v an L a m e rs. A ls de karren op de w eg kw am en, m oesten ze m e t een klein schopje de k lei van de w ielen afh alen , anders w erd de Nude v ie s. Noten van de re d a ctie 1* Adresboek voor W agen in gen , 1 9 3 7 . Nude 34g W ed . N .B rien issen g e b . M . W esthoff. 2* Zie artik el "H et stenen a rch ie f van de dakpannenfabriek "P h o e n ix " in h e t o k t .n r .1 9 8 2 . 3* H eeckerenkam p 4* g eleg en op en nabij de p e rc e le n 't Rutgerskruis. 5* Zaterdag 1 6 m aart 1 9 1 8 brak er brand u it in de van ouds gen oem d e "S ch aap sk o o i", b e ­ woond door v ie r gezinnen. H e t p e rc e e l was eigen d om van Z .v a n D ieven . Bericht in de W ageningsche C ourant van 2 0 m a a rt 1 9 1 8 .

Gr* 1

Twee fotoboeken over W ageningen

a .g .s t e e n b e r g e n

1 . Fotoboek m e t c a . 3 0 0 rep rodu cties van oude fo to 's, p ren ten , p ren tb riefk aarten en t e k e ­ ningen van W agen in gen , sam en g esteld door K .H e ije rs . H et b ev at 1 3 6 bladzijden. H et is een u itgave van Drukkerij en U itg ev erij V an E ck /O o sterin k , O ch ten . Prijs ƒ 2 9 ,5 0 . H et is een fraaie verzam elin g van fo to 's , p ren ten en tek en in gen gew ord en, die e e n zeer goed b eeld gev en van een groo t d eel van W agen in gen in h e t v e rle d e n . In teressan t is het de geschiedenis van een n eg en tal b ed rijven te lezen, voorzien van soms zeldzam e fo to 's . Bijzonder ja m m e r is h e t, dat de in form atie onder de fo to 's n iet a ltijd g e h e e l ju ist is. Ik g eef u enkele vo orb eeld en . Huize H inkeloord (b lz .2 2 ) is n iet h et eigen d om g ew eest van baron V an D eedum (=D edem ), m aar van baron V an Doorn van W e s tc a p e lle . De m o len De E en d rach t (b lz .2 5 ) verloo r de w ieken in n ovem ber 1 9 4 0 bij een storm en w erd n ie t m e e r h ersteld . De oorlog h eeft er niets m ee te m ak en . De opnam e van de Joodse b egraafp laats d a te e rt n iet van c a . 1 9 2 5 , m aar zeker van c a . 1 9 7 0 w ant rech ts boven ziet m en h et (v o o rm a lig e ) ziekenhuis na de grootscheepse verbouw ing. De opnam e v an de B erg straat (blz. 3 2 ) m e t a c h te r de b om en de boerderij van de fa m ilie H erm sen d a te e rt van 1 8 8 3 .

De knik in de H oo gstraat (blz. 3 3 )

herinnert aan de dubbele B ergpoort. H et huis van V an R ijn bestond to en n iet en fu n g e e r­ de ech t dus n iet als een opvang van de kogels van de v ijan d . De v illa De Hul (blz. 3 8 ), eigendom van de r . k . p aroch ie en in gebruik als v eren ig in g slo k aal, w erd in 1 9 4 2 a fg e b ro ­ k en. De d am e in h e t ven ster is een d och ter van de h eer K laassen, destijds c o n cie rg e van De H u l. H et rechts n aast h et pad g e le g e n hoekhuis m e t d a a ra c h te r h et koetshuis w erd be gin 1 9 3 0 afgebrok en. Stukken h ierov er zijn te vinden in h e t p a ro c h ie a rc h ie f. H et terrein voor de m olen De V lijt w erd n iet h et bouw terrein voor P atrim o n iu m , m a a r voor V e lu v ia . De pijp links is van de m elk fab riek . Ik blader w at v erd er. Op bladzijde 88 b oven aan g e e ft de fo to links de uitgeb ran de r . k . p astorie w eer in m ei 1 9 4 0 . V an een ruttie van de r .k .k e r k was toen e c h t g e e n sp rak e. Op bladzijde 90 b oven aan sta a t in de tek st o . a . de na m e i 1 9 4 0 herbouwde r .k .k e r k en p a s ­ to r ie . In 1 9 4 2 w erd een nieuw e pastorie m e e r oostw aarts gebouw d. De kerk w erd in april 1 9 4 5 bij de v a l van de toren voor een d eel verw oest. In 1 9 5 0 volgde h et h e rs te l. De tr e k ­ os vóór de w agen zigeuners (blz. 9 6 ) was afkom stig u it B en nek om . De e ig e n a a r, R o el Meurs, rech ts van h et trek d ier, liep in de sto et m e e . O ver "R ust en Burgh", dat aan het Spijk stond, is v e e l d ocu m en tatie te vinden in de b ib lio th eek van "O u d -W a g e n in g e n ". Dit 17de eeuwse pand bezat aan de drukkerijzijde e e n g a v e G elderse k lau w g ev el. Ik heb hier en daar een greep g e d a a n . M isschien is bij een ev en tu ele herdruk m o g elijk de tekst kritisch te b ek ijk en . De w aarde v a n deze u itg av e kan er m ee w innen.

2 . W ageningen; verand erd g ezich t 1 9 0 0 - 1 9 8 2 ; sam en g esteld door D ick W estrup (6 4 blz. ). H et is een u itgave van T achn ipress, G roningen. Prijs ƒ 2 4 ,9 0 . Dit boek m et 1 5 0 rep rodu cties van fo to's en ad v erten ties is, de tite l g e e ft h et al aan , g e ­ h eel anders van opzet. A an de hand v a n versch illen d e op n am en van e en b ep aald s tra a t­ b eeld ziet m en dit b eeld verand eren to t zoals h et in 1 9 8 2 er u itz ie t. De tek st is su m m ier m et hier en daar een n iet g e h e e l juiste in fo rm a tie . H e t is g e v a a rlijk bij elk e fo to een e x a c t ja a rta l te p laatsen . V ooral bij p ren tb riefk aarten is dit m o e ilijk . Zo d a te e rt de foto van h et station n iet u it 1 9 0 0 , m a a r v an na 1 9 0 7 , h et ja a r w aarin dit station gebouwd w erd. H et bestaande gebouw in 1 9 0 0 v o ld eed n a m e lijk n ie t. De u itvoerin g en w eerg ave v an de foto's is m inder fra a i dan in h et eerste b o ek . Ik kan m e v o o rstellen d at im p o rt-W a g e n in g e rs dit boek graag doorkijken. De opnam en uit 1 9 8 2 zijn voor hen herkenningspunten.

10

DE PLAATSNAAM TARTHORST

D R .H .L A M E R S

In de oude kronieken * ) k om t de n aam T arth orst voor als de n aam van een Gelderse v e rs te r­ king bij W ageningen om de bisschop van U trech t die op de Horst bij R henen z eteld e, te t a r ­ te n . H et woord b estaat u it tw ee d elen : ta rt en h orst. Ik begin m e t h et la a tste d e e l: h orst. Horst h eeft betekenissen die sterk u iteen lo p en . In h e t a lg e m e e n is h et een G erm aans woord voor "stuk, streek van hoge grond, gew oon lijk zandgrond, al dan n iet m e t (la a g ) hout b e ­ groeid of door (la a g ) hout o m g ev en . " V an u it deze oorspronkelijke b etek en is zijn v arian ten geg ro eid als "stuk hoog la n d ", "h e u v e l", "verh effin g v an de b o d e m " en "h o u tg ro e i". D aarnaast h eeft horst een g e h e e l andere beteken is "h oog, ruig nest v an een ro o fv o g e l", h o e ­ w el ook ooievaarshorst vo ork o m t. Ook een o o iev aar h eeft een hoog, ruig n est. In de n aam T arth orst zal de eerste betekenis "streek van hoge grond al dan n iet m e t (la a g ) hout b e g ro eid " w el v an toepassing zijn. H et eerste d eel ta rt kan taalkundig ook v ersch illen d e b etekenissen hebb en . A llereerst ta rte n , "u itd a g e n ". In h e t m iddeleeuw se N ederlands (h et m id d elned erlan ds, m n l . ) kwam naast ta rte n ook te rte n v o o r. D it is een gew one v a ria n t van a + r + la b ia a l ( = t / d / s / m / n ) . Zo kom en de varian ten voor B e r t-B a r t, a r m - e r m , g a r s -g e rs en g r a s -g r e s . In h et m id d e l­ eeuwse Duits (h et m iddelnederduits, m nd) kw am en ook voor ta r te n , te r te n , to rten , de k lin k ervarian ten . T aalk u n d igen spreken h ier van A b lau t. Ook kw am en voor tratzen , tretzen . trotzen . En h ier zien we de verw antschap van ta rte n en tro ts . Deze om kering van ar to t ra, re to t er en ro to t or is de m etath esis. W e vinden deze in de m n l. in v r e d e - v e r d e , g e r s -g re s , ta rte n -tro ts . tr e d e n -te r d e n . H ierm ee zijn we b eland bij de tw eed e b eteken is van ta r t in T arth o rst. T a rt kan een om kering zijn v an tr a t, t r e t , tre d , van tred en , "lo p en , stappen, g a a n . " In de eerste beteken is v an ta rt b etek en t T arth orst h et stuk hoge grond dat u itd a a g t. In de tw eede betekenis is h et h et stuk hoge grond dat b etred en w ordt. G e le t op de oude k ro ­ nieken lig t de eerste betekenis h et m eest voor de h and . M a a r: w aaro m zeggen ech te W a g e ningers dan Takhorst en T ek h o rst? In h et W agenings is de uitspraak van de r voor st onzeker. H orst w ordt g em ak k elijk to t h óst: de_r_verdwijnt, terw ijl de o_een lich te re klank k rijg t. T aalk u n d ig n o em en we dit een open o^ Dankzij de_s_in horst is de

behouden g e b le v e n .

H etzelfde geb eu rt m e t ta rt of t e r t , dat to t t a t of té t w erd m e t een open a en open e, w a a r­ bij de t_ verdw een . Nu spreekt de W agen in ger n iet van T éth orst of T ath o rst, m a a r van T ék horst en T £k h o rst. N aar deze verandering van t in k m o e t ik gissen. H et m eest voor de hand zou lig g en , dat de h door de k rach t van de t zou zijn verdw enen en dat aldus T é tto rst en T itto r s t te voorsch ijn zouden zijn g ek om en , of de nog m e e r afg esleten vorm en T éttors en T^ttors of nog erg er T é tte rs en T E tte rs. In h et W agenings verdw ijn t de _t_ na de_s_op h et woordeinde erg g e m a k k e lijk . M aar dit alles nu is n iet geb eu rd . T aalk un d ig denk ik dan aan h y p e rc o rre ctie . Men wilde de n aam erg ju ist uitspreken en go ed la te n h o ­ ren hoe de n aam klonk en m en schoot zijn doel voorbij door T ék horst en T £k horst te zeggen. De keuze ték en t£ k m e t k _ i.p .v . dejt_is w el te v e rk la re n . In de taalk u n d e, en w el in de fonologie, zijn de_t_en de k^verwante ta a lk la n k e n : dejt^ligt voor in de m ond, de k _ach ter. D at is hun enige v e rsc h il. D at de klank_t_van voor n aar a c h te r versch oof tot_k_kan w e llich t worden v erk laard u it de volgen de _h van h orst. De h is een zach tere _g_- klank die ook a c h te r in de mond wordt gev o rm d . Anders g ezeg d : bij deze h y p erco rrectie trok de h_de_t_naar a c h ­ te r tot_k, T aalk un d ig gezegd: er is een regressieve assim ilatie van p la a ts . D it b e te k e n t: er is een gelijk m ak in g van de t aan de h doordat de h_de_t_naar a c h te r tro k . De oorzaak is hypei c o rr e c tie , w ant n orm aal w int de_t_het a ltijd van de h . 1 ) o . a . in : A .v a n S lich ten h orst. XIV boeken v an de Geldersse g esch ied en issen ; A rnhem 1654

CORRECTIE H et onderschrift onder de fo to van de tabaksstripperij v an de N . V . Ju l. Siem ssen en C o , a f g eb eeld bij h et artik el "W agenin gen en de ta b a k " in O u d -W ag en in g en , m ei 1 9 8 2 , b lz .2 7 , is n iet ju ist. H et was geen m ach in ale strip p erij. Onze veron tsch uld igin gen aan de au teur van de a rtik e l.

Ooststeeg. volksetymologie en ambtenaren

d r .h .la m e r s

A ch ter het Koninklijke P aleis in A m sterd am lig t de A pendans. V oor een gew one A m s te rd a m ­ m er een woord dat aa n g e e ft, d at daar v ro eg er e e n m an zijn aap kunstjes lie t v erto n en . Niets is e ch te r m inder w a a r. In de Franse tijd , c a . 1 8 0 0 , was h et Koninklijke P a le is in gebruik door de Fransen die de gebouw en in de buurt erbij hadden g e n o m e n . De Fransen noem d en dit m e t e en nu verouderd Frans woord ap p en d an ce. W ij zouden tegen w oord ig depen d ance k iezen. Dit woord appendance b egreep de bevolking n iet en m aak te er apendans v an . Dit is v o lk sety m o lo g ie. Zo iets is er ook gebeurd m e t de Brabantse p laatsn aam R ijto e v e r, in h et Brabants u itg esp ro ­ ken als rie to e v e r. Nu zijn er in h et Brabants tw ee w oorden r i e t : rie t m e t een lan g e ie , " r ie t" en rie t m e t een korte ie , "b eek , s tro o m ". D atzelfde k o m t voor in zien (lan g ), "zien " en zien (kort), "zijn ". In w ederom de Franse tijd kw am en H ollan d se, protestan tse am b ten aren de p laatsn am en van de katholieke G en eraliteitslan d en op n em en , ongehinderd door kennis van h et Brabants. Als zij iets m et i £ hoorden, sch reven zij dit op m e t ij_. Zo ook R ie to e v e r m e t e e n lan ge i £ , "o ever m e t rie t b e g ro e id ". Zij noteerd en R ijto e v e r, w at onzin is . D it kun je dan b e te r a m b ten aren ety m o lo g ie n oem en . A m b tenaren van de g em een te W agen in gen zijn geen h aar b eter dan hun vroeg ere H ollandse c o lle g a e . Ongehinderd door kennis en inzicht doen ze m a a r w at m e t oude p laatsn am en . Nabij de T arth orst lag een w eg de Q rtste e g . Q rt, "p laats, oord, hoek, punt, stuk la n d ", is een n orm aal N ederlands w oordt. H e t woord steeg hangt sam en m e t s tijg e n -s te e g -g e s te g e n en m e t stik, een stikke stra a t,

"een ste ile s tr a a t" . Zo lig t er in N ijm egen de Stikke Heze -

stra a t. Steeg b etek en t een re ch te weg die om hoog lo o p t. In de T arth o rst zal h e t een weg zijn gew eest die over de horst, de v erh ev en h eid v an de b od em , lie p . L a te r w erd Q rtsteeg v o l kom en a c c e p ta b e l veranderd in O ordsteeg. De W ageningse am b ten aren sch enen n och h e t woord ort, noch h e t woord oord te kenn en . Eerst m aak ten ze er Q ogststeeg en ten slo tte m a a r O oststeeg v a n . En d at voor een straat die o o st-w e s t is g esitu eerd . We kunnen hier b e te r ook van am ten aren en ety m o lo g ie spreken, van onzin dus.

Kijkje in het gemeentearchief van Wageningen C .D .G A S T ln h et vorig n um m er van dit tijd sch rift vond u de aankondiging van m ijn b enoem in g to t a m b ­ ten aar b elast m e t de zorg voor h et oud arch ief der g e m e e n te W ageningen als op vo lger van de heer F .J .v a n Essen. Nu er inm iddels drie m aan d en zijn verstreken leek h et m ij n uttig, m ede op uitnodiging v an uw red ak tie, u een indruk te g ev en v an de m o gelijk h ed en van h et a rc h ie f. In die korte periode is m ij w el geb lek en dat h et g e m e e n te a rch ie f zich m ag v erh eu gen in een

12

levendige b elangstellin g van u it de b evolk in g. T e re c h t overigens, w ant h et o u d -a r c h ie f van de g em een te W agen in gen , h oew el n iet zeer oud, is ta m e lijk o m van grijk . T e r v e rg e lijk in g : h et o u d -a rc h ie f van de g e m e e n te A peldoorn over de jaren 1 6 0 0 - 1 8 1 8 o m v a t zes strekkende m eter p lan k len g te, terw ijl d at van W agen in gen ov er de p eriod e 1 5 0 0 - 1 8 1 5 n ie t m in d er dan 42 m eter t e l t . H et g e m e e n te a rch ie f o m v at e c h te r nog v e e l m e e r (b ijvoorb eeld h e t a rch ie f van het gem een teb estu u r ov er de p eriod e 1 8 1 6 - 1 9 4 1 d at 1 0 3 m e te r p lank lengte b e s la a t). Had ik vóór m ijn kom st n aar W agen in gen al door raad p legin g v an een overzicht van de i n houd van de Gelderse rijk s - en g e m e e n te a rch ie v e n - h et bij v e le n v an u bekende boek "De arch iev en in G eld erlan d ", versch en en in 1 9 7 9 - reeds een id ee van w at ik h ier zou a a n tre f­ fen , in w erk elijkh eid b leek de inhoud van h e t arch iefd ep ö t van W agen in gen nog rijk er te zijn. Dat kom t om dat een aan tal k leinere arch iev en in dat overzicht n iet ap art v e rm e ld staan, terw ijl soortgelijk e arch iev en bij andere g e m e e n te n w el afzonderlijk g en o em d w orden. Bovendien is er inm iddels h et één en ander b ijg ek o m en . Zo zijn de laatste tw ee jaren de arch iev en van tw ee veren ig in g en en é é n kerkgenootschap in bewaring g eg ev en , en in één g e v a l zelfs geschonk en . Ook w erden arch iefb esch eid en v an de dienst gem een tew erk en en de Veluw se nutsbedrijven (VNB) n aar h e t g e m e e n te a rc h ie f o v e r­ geb rach t. Zeer onlangs w erd nog een c o lle c tie fo to 's van le ra re n en leerlin g en van "H et W a genings L y c e u m " door tussenkom st van e e n der o u d -le ra re n van deze sch oo l verw orven . D e ­ ze fo to 's, en voor een d eel ook h e t andere a rc h ie fm a te ria a l d at onlangs w erd ov erg ed ragen , zouden zeker verloren zijn g e g a a n als zij geen v e ilig e b ergp laats in h et g e m e e n te lijk a r c h ie f ­ depöt hadden gevon d en. Op een stoffige zolder of in een v o ch tig e k eld er w aar n iem an d er naar om kijkt dienen ze nergens to e , in h et g e m e e n te a rch ie f zijn ze een w aard evo lle a a n v u l­ ling op de daar bew aarde d o cu m en ten . M och t u dus op de h oogte zijn van dreigen d v erlies van a rc h ie fm a te ria a l dan verzoek ik u c o n ta c t m e t m ij op te n e m e n . H oew el de ru im te m o ­ m en teel beperkt is - over anderhalf ja a r zal er in de nieuwe v leu g el van h e t raadhuis p laats genoeg zijn - kan voor n ood gevallen altijd een oplossing gevonden w orden. N atu urlijk b e t e ­ kent overd racht van p articu liere arch iefstu k ken aan h et g e m e e n te a rc h ie f n ie t d at ie d e re e n z o m aar alles vrij kan inzien. M et de eig e n a a r of b eh eerd er v an die stukken zal een o v e re e n ­ kom st worden g eslo ten , w aaraan in onderling ov erleg voorw aard en b etreffend e goede b e w a ­ ring, in v en tarisatie, restau ratie en op en baarheid verbonden zullen w orden. V elen van u hebben de weg n aar h et g e m e e n te a rch ie f a l g ev on d en , hetzij om een onderzoek naar een onderwerp u it de gesch ied en is van W agen in gen te b estu deren, hetzij om geg even s te verzam elen voor de geschied enis v a n een fa m ilie of b ed rijf. M en kan soms frapp an te zaken vin d en: zo b leek u it een onderzoek in h et g e m e e n te a rc h ie f d at de drukkerij VADA v e r m o e d e ­ lijk ouder is dan eerst g e d a ch t w erd, n a m elijk ten m in ste 8 0 ja a r en m o g e lijk zelfs 1 2 0 ja a r ! Ook voor liefhebbers van stam boom onderzoek is e r w el h et een en an d er te vin d en. Behalve akten van de burgerlijke stand van 1 8 1 1 - 1 8 7 2 bezit h et g e m e e n te a rc h ie f ook b evolk in gsregis­ ters over de periode 1 8 1 1 - 1 9 0 0 en kopieën v an de k erk elijk e d o o p -, tro u w - en b e g ra a fb o e ken van 1 6 6 7 - 1 8 1 1 . Over enige tijd hopen we ook kopieën van de door h et rijk sa rch ie f in Arnhem vervaardigde alfab etisch e registers op deze boeken (de zgn. in d ice s) te verw erven, h etgeen h et onderzoek aan zienlijk zal v e rg e m a k k e lijk e n . Ook in eig en arch iev en v a lt nog h eel w at te ordenen, in ven tariseren en in d ic e re n . N iet alles is ev e n eenvoudig to eg an k elijk en daardoor lijk t h et opsporen v an gegeven s soms op h e t zoeken n aar een speld in e e n h o o i­ b erg. T o ch loont historisch onderzoek v aak de m o e ite en w ij van onze kant zullen u graag m et de ons ten dienste staande m id d elen daarbij h elp en . Een gelukkige om stan d igh eid is dat de nu nog b escheiden studiezaal over on gev eer an derhalf ja a r verru ild zal worden vo or een in de nieuwe vleu g el van het raadhuis gesitu eerd e ru im te , die aan ten m in ste 1 0 bezoekers plaats zal b ied en . V oorlopig hopen de h eer V e e n e m a en ik u nog v aak van dienst te kunnen zijn op h et bekende adres, S alverd ap lein 3 .

13

WAGENINGSE A R C H IEFSTU K K EN 3

A .C .Z E V E N

In m ijn voorgaande W ageningse A rchiefstukken h e b ik u la te n w eten d at ons G e m e e n te a rch ie f rijk is aan interessante in fo rm a tie . Deze k eer pakken w ij eens een lias (een soort m ap ) van de plank om eens na te gaan w at h et stadsbestuur aan w erkzaam heden aan te b ested en h ad. Onze lias is te vinden in h et O u d -A rc h ie f onder n r .1 0 9 7 en h e e t; V erb alen van aanbesteding van werkzaam heden en lev eran ties te n b ehoeve v an de stad over de p eriod e 1 7 3 0 - 1 7 9 5 . Bij h et openen van de lias vinden w ij een dik pak d ocum enten w aarv an de m eeste co n tra c te n zijn m et aan n em ers. W e zullen en kele van deze d ocu m en ten b ek ijk en . Bovenop de stap el liggen de jongste stukken, dat zijn dus de c o n tra c te n u it 1 7 9 5 . Grappig is een stuk u it 1 9 n o ­ vem ber 1 7 9 3 om d at h et de klok op de Bergpoort b e tre ft. Nu nog steeds is op de p laats w aar de Bergpoort stond een stadsklok te v in d en . H e t h erstel van de klok wordt aan J .H .K r o k a a n ­ b esteed . H ij m o et h et geh ele "U hrw erk" h erstellen , een nieuw e arm in h et slagw erk a a n ­ brengen, de " T a n te " (tan den ) van de rad eren , die v ersleten zijn h erstellen en een nieuw e slin gerarm en onrust aan b ren g en . V erd er m o e t Krok "a lle s N a zien dan h et Nodig is " en "d at h et goed M oed (m o e t) wisse (w ezen )". Op 1 m aart 1 7 9 4 k rijgt Hendrik Lysen de opdracht om een "Nuewe H oute Loots te g e n de Stadts Muren op de binnen b le ijk " te m ak en en te s te lle n . Borg voor h em s ta a t H endrik W illem van R en n es. Op 26 m aart 1 7 9 5 k rijgt Jaco b E lsen aar h e t w erk "h e t rooyen en k ortm aak en v an 11 iep eren boom en (ie p e n )", die "in 2 parsele staande op de N u ew ew egh ". H ij m o e t e r "B ranthoudt" van m aken, en h et hout n aar de Binnenbleek b re n g e n .Ja co b k rijgt h iervoor ƒ 2 2 , 1 8 . Op d e ­ zelfde dag wordt h et "rieo o len (s le c h te n ? ) van 21 p arseelen langens de binnen H ave of V aert aan de Oost S ijden " aan b esteed . H et eerste p e rc e e l lig t b ij de bank bij h et H ooft van de Ouden D am . Jacob E lsen aar, die we a l eerd er o n tm o e tte n , k rijgt dit p e rc e e l m e t nog 5 a n ­ d ere. A ndere aannem ers zijn Jan H ovestad (3 p erselen ), P e te r van H arn (1 p e r c e e l), R ut van (den) Berg (2 p e rc e le n ), L a m m ert van A kkeren (3 p e rc e le n ), Gijs V e rm e e r (1 p e r c e e l), C o r nelis Geurtsz V erm eer (2 p e rc e le n ), Jan V e rm e e r (2 p e rc e le n ) en Jan H eik am p (1 p e r c e e l). Die dag was het m a a r druk, w ant ook werd de "R ep arasie en V ersterk inge v an de D raaibrug over de buitenhaven bij de R ijn " a an b esteed . Deze draaibrug lag dus bij de ingang van h et H aven k anaal en werd door sch eepsjagers en hun paard en geb ru ik t. In novem ber j.1 . m o ch ten wij het v e rh a a l ov er de L atijn se S ch ool door M w . G eels b elu isteren . In deze lias vinden w ij d at op 2 4 sep tem b er 1 7 9 5 W ille m en Jacobus v a n Baak de op d racht krijgen van "de verbouwing van h et Huijs en Solder d aar de H eer R e c te r L eyd ek k er w o o n t". Beneden m oeten o . m . 52 3 54 en op zolder 1 0 0 slaap p laatsen g e m a a k t w orden. D at w il z e g ­ gen dat h et Stadsbestuur op een grote toeloop naar de sch oo l v e rw a ch tte . D it h e e ft hij to en vo lledig verkeerd in g esch at. H e t lijk t m ij dat dit gebouw zich ook n iet leen d e voor h et huis van de re c to r, voor k laslokalen voor m e e r dan 1 5 0 leerlin g en en dan nog 1 5 4 b edd en . W il­ le m en Jacobus van Baak hadden het m a a r druk w ant eerd er in h et ja a r - op 31 m a a rt - kre gen zij h et w erk "de d efek te schueren en woningen langens de Nuewe V a a rt of de M eniste H yijsen " te h erstellen . A l b laderend door de v e le d ocu m en ten - te v e e l om h ier aan te h a ­ le n - zien we nog dat op 4 m a a rt 1 7 3 3 de nieuw e stadsvroedvrouw C la ra L ab ots, weduwe van Hendrik Schut wordt aan g esteld . H aar ja a rlo o n is 5 0 gulden en tw ee w agens tu rf. Zij is opvolgster van w ijlen M arg riet van Blijenburgh in lev en ech tg e n o te van G errit van V e e n . V erder kom en we co n tra cte n te g e n vo or h et onderhoud van de straten in de stad, de bouw van een brug over de strang b ij de W olfsw aard, h et s le ch te n van de w a lle n , h et verven van de Latijnse School en ga zo m a a r door. Of b e te r g a a t U zelf m a a r eens k ijk en .

14

De Nudebrug m e t d aarach ter de w al w aar nu de W alstraat lo o p t. Er staan nog v e le p o p u lie ­ ren op de w a l. D etail van een tekening u it 1 8 2 0 .

De bibliotheek van de verenigin g

a .g .s t e e n b e r g e n

1 . C .H ilb erd in k . W ageningse m ulder n e e m t am b telijk e m o len wind u it de zeilen , in : G e l­ derland nu, n o. 6, juni 1 9 8 2 , b lz .4 2 - 4 5 . M et 3 fo to 's . W eergave van een gesprek m e t m o len aar H .D o b b e over de re su lta te n van een fe l verzet teg en g em e e n te lijk e plannen om op de hoek Oude E ekm olenw eg - H am jesw eg 54 w oo n ­ eenheden (h oog b o u w l) te bouwen. 2 . J.H u ism an . Onderzoek naar de stadsm uren van W agen in gen 1 9 7 7 - 1 9 8 0 . Renkum , eigen u itg a v e , 1 9 8 2 , 9 blz. m e t afb . en te k . B etreft funderingsresten N u depoort, de stadsmuur aan de S ch o o lstraat, de muur bij de K rom m e H oek en ten slo tte m uurfragm enten a ch te r Bowlespark l a (voorheen p o litie b u re a u ). W ij hopen dat de p la a ts e lijke overh eid van dit g ed egen verslag go ed kennis n e e m t. 3 . R ené R o osjen . August Falise en D r.C u yp ers m onu m en t, in h e t R oerm ondse w eek blad De T ro m p etter, vrijdag 9 o k t. 1 9 8 1 . Was h et to e v a llig dat F alise opdracht kreeg om e e n b eeld van de in R oerm on d geboren D r .P . J .H .C u y p e rs , o . a . a rc h ite c t van R ijksgebouw en, te v e rv a a rd ig e n ? S ch rijv er o n t­ ving v ele gegeven s van de F a lis e -k e n n e r bij u itstek , de kunsthistoricus P e te r T h ob en , d i­ re cte u r van het H istorisch Museum K em penland te Eindhoven.

15

KOMT HIER HET GEMEENTELIJK HISTORISCH MUSEUM?

V olgens de V eluw epost van m aandag 2 7 d ecem b er 1 9 8 2 zal h e t v o o rm alig e p olitieb u reau m eer in h et la a tje van de g em een te aan huur m o eten opbrengen dan de veren ig in g "O u d W agen in gen " op kan b ren gen . M aar de bedoeling is e c h te r dat h et gem een teb estu u r dit pand èn h et reeds aanw ezige e x p o s itie m a te ria a l b esch ik b aar s te lt. De v eren ig in g zal voor m an k rach t en kennis zorgen.

IN MEMORLAM Op 2 9 d ecem b er 1 9 8 2 o v erleed plotseling ons o u d -re d a k tie lid , de heer C .P o s tm a . R u im zes ja a r w erkte hij m ee aan ons b la d . Zijn nauw gezetheid en g ro o t ta a lg e v o e l droegen er to e bij dat "O u d -W ag en in g en " een graag gelezen blad w erd. Mevrouw P ostm a en de n aaste fa m ilie wensen wij bij dit v erlies v e e l sterkte to e . De red ak tie

Kopij voor h et tw eed e n um m er v an 1 9 8 3 wordt v<56r 1 5 m a a rt a . s . in g ew ach t. De red ak tie

l l e jaarg an g - n r .2

OUD WAGENINGEN

april 1983

MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENINGEN" R e d a c tie : A bersonlaan 1 3 H - 6 7 0 3 GD W ageningen

Verschijnt tenm inste een m aal per kw artaal

MAANDAG 2 MEI

1983

Aanvang 2 0 . 0 0 u u r V redehorst, F . v a n d e r Have,

v o o rz itte r

T arthorst

1, Wa ge ni ng en

van " O u d - W a g e n i n g e n " z a l

"FLI TSEN UIT HET VERZET IN WAGENINGEN V o o r a f g a a n d e aan z i j n geho u de n.

Zie e ld e rs

21 juni 1 9 4 5 . Koningin W ilh elm in a bezoekt W ageningen,

w aar zij onder

andere sprak m et verzetsstrij­ der R itm a n .

le zin g in d i t

zal

spreken over

IN 1 9 ^ 0 - 1 9 ^ 5 "

de JAARVERGADERING 1983 wor de n

b l a d v o o r de a g e nd a .

AGENDA van de jaarv erg ad erin g v an de V eren igin g "O u d -W a g e n in g e n " op m aan d ag 2 m e i 1 983 in Vrede horst, T arth orst 1, W agen in gen , aanvang 2 0 .0 0 uur. 1 . Opening 2 . m ededelingen 3 . jaarv erslag van de secretaresse over 1 9 8 2 (zie dit n um m er) 4 . jaarv erslag van de penn ingm eesteresse over 1 9 8 2 (zie dit n u m m er) 5 . verslag van de kascom m issie en vaststellin g van de rekening over 1 9 8 2 6 . benoem ing van een nieuw lid van de k ascom m issie 7. bestuursm utaties De heer A .C .Z e v e n is eveneens aftredend, m aar stelt zich h erk iesb aar. 8. rondvraag 9 . sluiting van de v ergad erin g. De heer F . van der H ave zal na afloop van de Jaarvergad erin g een lezing houden g e tite ld : "Flitsen uit h et verzet in W agen in gen in 1 9 4 0 - 1 9 4 5 " .

Zaterdag 2 6 oktober 1 9 7 4 , O u d -W ag en in g en was present m et een stand in Junushoff tijdens een kennism akingsdag, georganiseerd door de G em een te W agen in gen . Eefje van A m ersfoort in Z u id-V eluw se d rach t was dé trek p leister bij onze stand. (F o to : Cor H oen eveld , W agen in gen ).

Ja a rv e rsla g 1982 In 1982 werden naast de alg em en e led envergad erin g op 22 feb ru ari, w aar de h eer A . C . Z e ­ ven , na afloop van h et huishoudelijk g e d e e lte , verteld e ov er "H et ontstaan van f a m il ie ­ w apens", nog drie verenigingsavonden gehouden. De h eer H . M ooibroek, lid van de G e m e e n ­ te lijk e M on u m en tencom m issie, h ield op 1 7 m ei een lezing over "Onze historische bebouw ­ ing, w at doen wij e r m e e ? " ; de h e e r P . B .M .B o lw e rk , co n serv ato r van h et tegelm u seu m te O tterlo , v erteld e over "Oude te g e ls " op 2 7 septem ber en op 4 n ovem ber sprak mevrouw M .J . C . G eels-Jan sen uit Ede over "De Latijn se sch olen in G elderland en m e t n am e van W a g in in g en ". W . J . P . Steenbergen n am ons op 3 februari 1 9 8 3 m ee "M et B ello ; de lo tg ev allen van de stoom tram E d e -W a g e n in g e n ". Evenals in 1981 werd ook dit ja a r g e e n excursie b uiten W ageningen geh ou d en. M isschien in 1 9 8 3 ? ? Suggesties daartoe worden graag te g e m o e t gezien . H et bestuur kwam v ijf k eer in vergadering b ije e n . H et tijd sch rift "O u d -W ag en in g en "

v er­

scheen v ie rm a a l vol interessante artik elen . De re d a c tie b estaat u it A . G .S teen b erg en , A .C . Zeven en A .L .N . R ietv eld . O m dat de aard van de vereniging m e t zich m eeb ren g t, dat e ig en lijk vo orn am elijk m ensen lid zijn, die w erk elijke b elan g stellin g hebben voor alles w at m e t h e t oude W ageningen te m aken h eeft, zouden bestuur ên re d a c tie graag nog m e e r daadw erkelijke steun w illen h eb ­ ben. Dit kan b .v . in de vorm van v erh alen , fo to 's w aar we afdrukken van kunnen la te n m a ­ ken, kaartjes (id em ), aanw ijzingen w aar g eg rav en g a a t w orden, h et opnem en van verhalen bij derden - to t nu toe bood zich daarvoor één lid aan - , h et d eeln em en aan de w erk g ro e­ pen en vult u zelf m aar a a n . U w eet en kunt v e e l m e e r dan uzelf denkt! Naast de M olenw erkgroep, bestaande uit de h eren H . Dobbe, P .H o lle m a n en A .G .S t e e n ­ bergen, is er nu ook een A rch eo logisch e w erkgroep a c tie f . H ierin zitten de heren J . H uism an, W .S te lla a rd en W .S o m b ro ek . Zij worden geassisteerd door een w isselend groep je g e in te re s seerden. Vondsten zijn de la a tste tijd ged aan bij h et Stadhuis, a c h te r h et M olen straatth eater en in de Krom m e H oek . Deze werkgroep is nog voor uitbreiding v a tb a a r. W ie m eld t zich (0 8 3 7 3 -1 3 4 4 8 )? In de loop van 1982 zijn de herenhuizen H eren straat 1, 3 en 5 en de L atijn se sch ool, na een grote restau ratie, k laar gek om en . Folders, w aarin de d oelstellin gen en a c tiv ite ite n van de vereniging b eschreven w orden, k w a­ m en ook, fraai g eillu streerd , in 1 9 8 2 g e re e d . Deze zijn voor h et winnen van nieuwe led en h eel bruikbaar! U kunt ze daarvoor halen bij de h eer A .R ie tv e ld , T arth orst 5 4 of hem b e l ­ len (1 5 4 7 7 ). De heer J.H u ism an , G oudsbloem straat 1, R enkum , b erich tg ev er van het R .O .B . en lid van de arch eolog isch e w erkgroep, volgde w ijlen de h eer J . J . d e Goede op in de G em een telijk e M on u m en tencom m issie. Op de 8 s te Gelderse A rch eo lo g isch e Dag werd door hem een lezing gehouden over "Stadsonderzoek in W ag en in g en ". H elaas ov erleed op 2 9 d ecem b er 1 9 8 2 ons o u d -re d a c tie lid , de h eer C .P o s tm a . H et bestuur herdacht hem tijdens de vergad erin g van 3 februari 1 9 8 3 . Op 31 d ecem b er 1981 teld e onze vereniging 6 4 2 le d e n . In de loop van h et ja a r kw am en er 26 bedankjes en 4 7 nieuwe led en , zodat we op 31 d ecem b er 1 9 8 2 663 led en te ld e n . Gaan we richting 1 0 0 0 m et uw h u lp ??

’9

De heer A . G . Steenbergen b eh eert de b ib lio th eek en a rch ie f m e t grote zorg en vindt d a a r­ naast nog tijd voor p u b lica tie s. De leesp o rtefeu ille c ircu le e rd e op gezette tijd en onder de be stuursleden en 16 led en van de v eren ig in g . In 1982 v ersch een een fotob oek m e t c a . 3 0 0 oude fo to's over W agen in gen , sam en gesteld door ons lid , de heer K .H e y e rs. V oor led en van de vereniging is dit boek nog steeds te g e n korting verkrijgb aar bij onze v o orzitter. Ons lid, Joh. van de P ep p el, is, zoals a ltijd , steeds a c tie f gew eest m e t h et rep rodu ceren van oude foto's en het lev eren van afdrukken op b estellin g. V oor de viering van h et T ien jarig b estaan in april 1 9 8 3 werd in de loop van 1 9 8 2 een Ju b i­ leu m com m issie g ev o rm d . Deze com m issie zal versch illen d e a c tiv ite ite n organiseren om d e ­ ze bescheiden m ijlp aal van h et T ie n ja rig b estaan enigszins fe e s te lijk te h erd enk en . De sam enstelling van h e t bestuur op 31 d ecem b er 1 9 8 2 is als v o lg t: F .v a n der H av e, voorzitter A .C .Z e v e n , v ic e -v o o r z itte r C .E .v a n D ru n en -T reffers, secretaresse J .B .A .J .E ld e r s - V o n k , 2 d e secre ta re sse /le d e n a d m in istra tie J .J .v a n D o d ew aard -R ijk sen , penningm eesteresse A .L .N .R ie tv e ld , lid . Zij danken u h artelijk voor uw b elan gstellin g en zij rekenen op v e e l a c tiv ite ite n uwerzijds! C .E .v a n D ru n en -T reffers secretaresse

V a n de b e stu u rstafe l T en huize van de h eer A .L . N . R ie tv e ld werd 1 0 jan uari j . 1 . de eerste bestuursvergadering van dit ja a r geh ou d en. De voorzitter opende m et nieuws over het tien jarig b estaan van onze vereniging in a p ril. Zie h ierover elders in het b la d . Als u enigszins kunt, helpt u dan m ee om h et hele gebeuren to t een succes te m ak en ! O m dat we nog steeds hopen dat we binnen afzienbare tijd een m useum in onze g e m e e n te zu l­ len krijgen, zal de heer J.T rijs b u rg , d irecteu r van h et Gelders Oudheidkundig C o n ta c t, een vergelijk end e studie m ak en w at b etreft e x p lo ita tie van m usea in p laatsen van o n g ev eer dezelfde grootte als W agen in gen : zoals in Doesburg, H a tte m en T i e l . T e n einde zo goed m o g elijk geinform eerd m e t de g e m e e n te te kunnen p raten , lee k ons dit van groo t b elan g . Er is een verzoek gek om en van R ad io P ie te r Pauw om m ee te w erken aan een p rog ram m a over de vereniging "O u d -W a g e n in g e n ". De h eren P .H o lle m a n en A . G . S teenb ergen hebben zich b ereid verklaard h iertoe op zaterd ag 12 m aart in de studio van deze om roep te v e r s c h ij­ n en. A an h et einde van de vergad erin g w erden en ige suggesties g ed aan in verband m e t h et program m a 1 9 8 3 / 8 4 . O m dat h ierov er nog w einig definitiefs te zeggen is, vo lgen m e d e d e ­ lingen d aarom tren t la te r . 2 8 m aart zal h et bestuur w ederom v erg ad eren . s e cr.

20

JA ARV ERSLAG PE NNI NGMEESTERESSE BALANS PER 31 DECEMBER 1 9 8 2 Kas

3 7 ,0 1

Contributies 1 9 8 3

1 5 .9 3 5 ,1 4

Giro & girosterrekening ABN & ABN spaarrekening

7 .5 7 2 ,9 8

R ep rodu cties "G ezicht op

(in 1 9 8 2 on tvan gen )

5 .1 8 0 ,—

Cre diteuren (rekening 2 7 0 fotob oek en op

W ageningen Boekjes "H of v G elderland

1 ,~

6 jan uari 1 9 8 3 b e ta a ld )

1 ,~

K ap itaal a )

2 3 .5 4 7 ,1 3

5 .7 5 6 ,4 0 1 2 .6 1 0 ,7 3 2 3 .5 4 7 ,1 3

BATEN & LASTEN 1 9 8 2 Contributie 1982 en ouder

6 .9 3 6 .9 2

Verkoop reproducties

8 5 ,—

b atig saldo v erk . fotoboek

1 .4 1 9 ,8 5

opbrengst boekje H of v G

1 3 ,—

abonn. en con trib uties s e c r e ta r ia a t

2 4 7 ,— 3 6 ,7 0

zaalhuur

2 8 5 ,—

sprekers

2 7 9 ,6 0

terugontvangen van de v e r ­

drukwerk

zekering h et in 1981 g e s to ­

porti

5 .0 6 9 ,4 6 7 0 2 ,0 5

len kasgeld

4 3 ,4 1

onkosten 1 0 - j a r i g jubileum

2 3 ,7 0

schenking

1 0 ,-

M olen m arkt

4 0 ,-

K am er van K oophandel

5 7 ,—

rente

8 9 1 ,2 2

excu rsie onkosten

1 0 0 ,—

inbinden tijd sch riften

1 6 0 ,—

b ib lio th eek

1 4 0 ,9 5

fo to 's en copieffn diversen b atig saldo'o) 9 .3 9 9 ,4 0

a ) K ap itaal p er 31 / 1 2 181 bij batig saldo '8 2

1 0 .5 9 0 ,9 2 2 .0 1 9 ,8 1

2 0 ,-

boekenbon re d a c tie

8 4 ,1 3 4 ,1 3 2 .0 1 9 ,8 1 9 .3 9 9 ,4 0

N evenstaand bedrag is in de loop der jaren m ede ontstaan dank zij een oversch ot van de sch ilderij -

------------------ -----a c tie en verkoop rep rodu cties in to ta a l 4 .3 7 7 ,2 5 . K ap itaal per 3 1 / 1 2 '8 2

1 2 .6 1 0 ,7 3

b) H et batig saldo a d . 2 .0 1 9 ,8 1

ontstond vanw ege de winst op de fotob oek en, verkoop r e ­

producties en de ontvangen re n te .

21

BEGROTING 198 3

contributie

7 0 0 ,— 7 .0 0 0 ,—

con trib utie verhoging (voorstel aan de A LV )

1 .0 0 0 ,—

verkopen rep rodu cties &

5 .5 0 0 ,— 600, —

P .T .T .

775, —

abonnem enten & con trib uties

2 7 5 ,—

re d a c tie

boekjes Hof v G elderland

5 0 ,-

verkoop jubileum boekjes

5 0 0 ,—

tek ort

drukwerk bijeenkom sten

2 .0 0 7 ,—

0 p 1 1

rente

K am er van Koophandel

5 7 ,-

inbinden tijd sch riften

1 5 0 ,—

fo to's en b ib lio th eek

3 0 0 ,—

onvoorzien

5 0 0 ,—

u itg av en 1 0 - j a r i g ju b ileu m : ju bileu m b oek je

250, —

onvoorzien

2 5 0 ,—

1 1 .2 5 7 ,—

INLEVEREN KOPY VÓÓR

2 .5 0 0 ,- -

prijzen

3 .0 0 0 ,— 1 1 .2 5 7 ,—

15 AUGUSTUS A .S . AAN REDA CTIEA D RES: ABERSONLAAN 1 3 -1 1 .

Zorg om monumenten

a .g .s t e e n b e r g e n

W oensdagavond 2 m aart j .1 . vond in h et Dienstgebouw v an de H ervorm de g e m e e n te aan de M arkt een voorlichtingsavond p laats voor de b ew o n ers/eig en aren van de huizen in h e t B ow lespark. Deze avond was geo rg an iseerd door de G em een telijk e M on u m en tencom m issie (G M C). Deze C om m issie, w aarvan onze vereniging lid is, h eeft h et voornem en B u rgem eester en Wethouders te adviseren om nagen oeg a lle panden van h et Bowlespark te p laatsen op de g e ­ m een telijk e m o n u m en ten lijst. Een goede voorlich tin g is d aarb ij een eerste v e re is te . 53 Bewoners van h et Bowlespark gav en door hun aanw ezigheid b lijk van hun b elan g stellin g . De voorzitter van de GM C, m evrouw C .M e rk e lijn , hield een korte in leid in g . D aarna vond d ia -p re se n ta tie p laats en een u iteen zettin g over de g em e e n te lijk e m onum entenzorg, to e g e ­ spitst op h et Bowlespark, door de h eer H .M o o ib ro ek , lid v an de C om m issie en s e c r e ta r is deskundige van de G elderse M on u m en ten com m issie. De gedachtew isseling na de pauze tussen de bewoners en de led en van de C om m issie was prettig en, naar w ij hopen, ook b evred igen d . De behandeling van h e t voorstel door B .e n W . zal gev olg d worden door h et voorstel te r i c h ­ ten aan de G em een teraad . De Bowl esp arkbewoners k regen , b eh alv e de uitnodiging voor deze avond, de nodige d o cu ­ m en tatie over h et on tstaan van h et Bowlespark en de huizen, die zij bew onen.

22

H erinnering aan de excu rsie n aar B arn eveld op zaterdag 22 ap ril 1 9 7 8 . Enkele led en staan h ier vóór h et m useum N a ira e .

TIEN JAAR ’’OUD-WAGENINGEN

F .V A N DE HAVE, voorzitter

'O u d -W ag en in g en ', onze historische vereniging b e sta a t 1 0 j a a r . H et is g een w ereldschokkend fe it m aar we w illen h et to c h op b escheid en m an ier ged en k en . 'G edenken' h eeft m e t 'd ank ' te m ak en . W e zijn dankbaar voor h et in itia tie f dat door de werkers van h et eerste uur gen om en w erd. M et d ankbaarheid ged en ken we h et v ele werk dat onze eerste voorzitter Jan J . de G oede v errich t h e e ft. Zijn n aam zal a ltijd nauw m e t onze v e r ­ eniging verbonden b lijv e n . Zijn enthousiasm e en inzet zijn on vervan gb aar. W e zijn dankbaar voor h etgeen we b ereik t hebben. Vooruitziende hopen we dat we v an 6 5 0 led en nu binnen afzienbare tijd k om en to t 1 0 0 0 led en . D aarvoor zullen we s a m e n

m o e te n zorgen, u ookl

We hopen dat ons stadsbestuur verdere stappen w il zetten op de weg van een m useum , hun stedelijk en dus ook ons aller m u seum . W ij w illen daar g raag aan m eed o en . Onze vergad erin gen worden goed b ezo ch t. D aarvoor zijn we dank b aar. W e zien h e t goede b e ­ zoek een b eetje als de th e rm o m e te r van uw b e la n g ste llin g . Onze vereniging is n iet m eer 'w eg te denken' u it onze stad . D aarvoor b lijv en we sam en zorgen! T o t ziens op 7 april in "De W e re ld ".

G eachte led en, H ierbij h eeft de Ju b ile u m -c o m m is sie het gen oeg en u uit te nodigen voor de feestelijk e opening van de ten toon stellin g "O u d -W a g e n in g e n ". Deze opening zal op DONDERDAG 7 APRIL 1 9 8 3 p laatsvin d en in "DE W ER ELD ", aanvang 1 9 .4 5 uur. H et program m a voor deze avond is als v o lg t: 1 . Opening door de voorzitter de h eer F . v an der H ave 2 . A anbieding van h et Jubileum boek "G ezicht op de G eschiedenis van W agen in gen "

23

r

3 . Prijsuitreiking aan de winnaars v a n de f o t o - , fotop uzzel- en knutselw edstrijd 4 . Lezing door de heer J.H u ism a n over "W ageningen A rch eo lo g isch b ek ek en " 5 . Opening van de ten toon stellin g door m evrouw P .d e G o e d e -O lie 6 . Bezichtiging van de ten toon stellin g 7. Sluitin g. H elaas is h et a a n ta l beschikbare p laatsen in "De W e re ld " b ep erk t. W ij w illen op deze avond e ch ter n iet gecon fron teerd worden m e t teleu rg esteld e led en , d ie, in g e v a l van grote to elo o p , vanw ege p laatsgebrek en van w ege de voorschriften van de brandw eer de to eg an g zou m o eten worden ontzegd. W ij zijn to t onze spijt gen ood zaakt slech ts toegan g te v erlen en op vertoo n van een to e g a n g s ­ k a a rt. Deze k aarten zijn v erk rijgb aar v an af 3 0 m a a rt op de navolgende adressen: 1 . A .G .S te e n b e r g e n , A bersonlaan 1 3 -1 1 , t e l . 1 6 6 7 5 2 . A .R ie tv e ld , T arth orst 5 4 , t e l . 1 5 4 7 7 3 . F .v a n der H av e, O tto van G elrew eg 1 6 , t e l . 1 3 4 6 8 H et spreekt u iteraard van zelf, dat er, zolang de voorraad strek t, per lid slech ts één k aart, voor een e c h tp a a r -lid 2 k aarten b eschik b aar zijn . De verzoeken om k aarten zullen in v o lg ­ orde van binnenkom st worden afg eh an d eld . T en slotte w illen wij u m ed ed elen , dat op deze avond de H istorisch e reeks n o. 2,

ons Ju b i­

leum boek "G ezicht op de geschied enis van W ag en in g en ", 84 blz. te lle n d e , voor het eerst te koop zal zijn voor c a . / 1 0 , - . A lle e n op deze avond kan op verzoek h et boek door één der schrijvers worden gesign eerd . W ij wensen u een p lezierige avond to e . M et vrien d elijk e groeten nam ens de Ju b ileu m co m m issie P . C . S ch roeder.

De Jubileumcommissie in actie

F r. t . v e r w o e r t

H et is al w eer 1 0 ja a r geled en dat de vereniging "O u d -W ag en in gen w erd o p g e rich t. Nu zijn we zover om dit te g ed en k en . D aarvoor m o est er een Ju b ileu m co m m issie k om en . H et in itia ­ tie f werd gen om en door de heer P .H o lle m a n , die op verzoek van h et bestuur versch illen d e leden uitnodigde om in deze com m issie zitting te n em en . H et m oest iets worden zonder t o e ­ te r of muziek en iets dat de historie van de stad m et ere zou m o eten u itd ragen . En w aar de leden m et gen oeg en op terug zouden kunnen zien. De Ju b ileum com m issie stond onder leiding van de voorzitter van de v eren ig in g , de h eer F . van der H a v e . H ij deed h et m e t verve en zonder g e le u te r. V an af oktober 1 9 8 2 w erd er elke 14 dagen v ergad erd . H alf ach t begonnen we en om streeks h alf tien was h e t: sluiten de te n t. T o t ieders gen oegen g aan we nu het tw eede lustrum v ie re n . H et re su lta a t van de a c t iv i t e i ­ ten van de C om m issie zult u onder andere in De W ereld te zien k rijgen . Er is aan v e e l g e ­ d ach t; voor groot en k lein . Tijdens de exp ositie in De W ereld zullen v ele arch eolog isch e vondsten uit onze om geving te zien zijn. Dit g e d e e lte wordt verzorgd door J.H u ism an en W . v . d. W esteringh . V eel aan d ach t is er b esteed aan de tram s en w el die v an W ageningen naar Ede en van A rn ­ hem via W ageningen naar U tre c h t. H ele oude fo to 's en m e e r re c e n te gev en er een b eeld van . De heer W .S teen b erg en n e e m t dit voor zijn rek en ing.

24

De C om m issie h eeft aan v e e l dingen g e d a c h t. W e hopen dat u e r geen spijt v an zult hebben een bezoek aan De W ereld te b ren gen . Onze eerste vergadering was eig e n lijk een v erk en n in g sto ch t: w at kunnen we en w at w illen w e. We hebben v e le avonden eraan gew erkt. G elukkig, de vrolijk e noot ontbrak van tijd to t tijd ook n ie t. H ierbij de nam en van de versch illen d e leden van de C o m m issie. V oorzitter w as, zoals g e ­ n oem d, F . van der H a v e . De b eslu itenlijsten w erden afw isselend verzorgd door M evrouw E. van Beenen en de voorzitter. De dam es V an Beenen, Hensbroek en W ijngaarden n am en de organ isatie van de puzzeltocht voor haar rek en in g. De Dam es H ensbroek en W ijn gaard en houden supervisie op de verkoop van h et Jubileum boekje in De W ereld . Er zal ook een m ap je p ren tb riefk aarten versch ijn en , getek en d door de heren A .R ie tv e ld , P .H o lle m a n en S .R au w s. F r .T .V e r w o e r t zal glasp laten en ander m a te ria a l te r beschikking s te lle n . H ij zal zov eel m o ­ g elijk m e t de h eer D .v a n A g g e le n tijdens de ten toon stellin g rondleidingen verzorgen . Er worden ook zoveel m oge lijk andere leden voor to ezich t e .d . in gesch ak eld . De heren F . van der H ave en P . C . S ch roeder hebben v e e l organ isatorisch werk v erzet. V e e l m edew erking ontvingen we van de heren D a te m a , C .G a s t en V een em a van h et g e m e e n ­ t e a r c h ie f . De K eo-w erk w in k el verleen d e m ed ew erk in g, m a a r v o o ra l Studium G en erale van de L .H . in de persoon van de h eer J.M eu len b ro ek . De exp ositie in De W ereld kwam v o oral in sam enwerking m e t Studium G enerale to t stan d . U kunt h et lezen op de fraaie a ffich e, een ontwerp van P .H o lle m a n en P . C . S ch roeder.

ARCHEOLOGISCH NIEUWS Oudheidkudige vondsten bij het Molenstraattheater J.H U ISM A N In de laatste m aanden van 1 9 8 2 w erd het M olen straatth eater u itg eb reid . Door de h eer Wytze B eetstra, die bij de verbouwing w erkzaam w as, w erden oudheidkundige vondsten g ed aan . Onder h et pand trof hij een zware muurfundering aan g e m e tse ld v an k loosterm op pen . H et is VTijwel zeker dat deze muurfundering afkom stig is van de stadsm uur. Deze w aarn em in g w ijst er op dat de huizen aan de 'th e a te rz ijd e 1 gebouwd zijn op de p laats w aar vro eg er de stad s­ muur lie p . Op de stadsplattegrond van V an G eelk erck en u it 1 6 5 0 is te zien d at de g ra ch t oorspronkelijk to t aan de muur stroom d e. Dit is g e m e te n naar de huidige toestan d to t onder de huizen aan de 'th e a te rz ijd e '. In de loop van de tijd w erd een b elan g rijk d eel van de g rach t aan de muurzijde g e d e m p t. De uitbreiding van h et M o len straatth eater vond p laats op h et g ed eelte van de ged em p te g r a c h t. T ijd ens graafw erk zaam h ed en in de bouwput w erden door Wytze Beetstra diverse vondsten g ed aan . H et grootste d eel bestond u it aardew erkresten u it de 17e en 18e eeu w . D aarnaast vond hij een oud p a a ltje en enkele k loosterm op pen . Een b elangrijk d eel van h et aard ew erk kon g erestau reerd w orden. De vondsten staan p e r m a ­ nent ten toon gesteld in de hal van h et M o len straatth eater en zijn tijdens de openingsuren te b ezich tigen . H et is zeer de m o e ite w aard de o v erzich telijk ten toon gesteld e voorw erpen te

25

gaan bekijken. De verklarend e tek st w erd getek en d door de h eer P .H o lle m a n u it R en k u m . De volgende soorten aardew erk kunnen w orden on d ersch eiden : - ringeloor aardew erk u it h et D uitse N ed errijn geb ied u it de 17e en 18e eeu w . Een rin gelo or is een gebakken of hoornen tre c h te rtje m e t dunne tu it, w aarin m en gek leu rd e k leip ap d eed . H ierm ee w erden versieringen op h et aard ew erk aa n g e b ra ch t, w aarn a h et g e h e e l w erd g e ­ bakken. Er zijn een a a n ta l borden en s ch a a ltje s v an dit aardew erk te zien. - resten van M a jo lic a aard ew erk . H e t zijn bordfragm enten g e m a a k t v an witbakkende k lei w aarover tinglazuur w erd a an g eb rach t. - w itte borden m e t blauw e versiering u it de 18e eeu w . - Diverse p otten zoals: kookpotten van roodbakkende k le i. D it type kookpot w erd to t in de 18e eeuw gebruikt. - vuurpotten. H ierin werd h et vuur u it het w oonvertrek n aar buiten ged rag en . - fragm en ten van 'p isp otten ' - gem arm erd e p otten u it de 18e eeuw - 18e eeuws aardew erk uit h et pottenbakkers centrum van T e g e le n - een Engels th eep o tje u it de 18e eeuw - verder pijpekoppen m e t o . a . m erktekens u it c a . 1 7 5 0 , stenen knikkers en bodem s van wijnflessen.

GERRIT GOOSSEN Janszoon, sch ild er-tek en aar en geschiedschrijver ( l ) JOH. GOOSSEN, zijn achterklein zoon M ijn vad er h eeft zijn groo tvad er, G errit Goossen Jzn., n iet g ek en d . H ij was 25 ja a r vóór de geboorte van v ad er overleden en toen ik een ja a r was, o v erleed in 1 9 1 9 m ijn g ro o tv ad er. H et speuren naar h et vo o rg eslach t in o v erlev erin g en , w erd door deze fe ite n b ep erk t. V ader vertelde dat G errit Goossen Jzn. óók sch ild er was en een k lein b oekje had gesch reven over W ageningen en de oplage zêlf had b e ta a ld . M ijn tan te C ath rien , inwonende ongehuwde zus­ ter van vad er, la ch tte dan geh eim zin n ig. D ertig ja a r la te r, in 1 9 6 5 , riep m ijn ta n te m ij op h aar k am er en overhandigde m ij h et origin ele handschrift van m ijn g ro o tv ad er: De g e s c h ie ­ denis van de Stad W agen in gen , vo ltoo id op 2 7 januari 1 8 6 2 , en nog 5 gedrukte e x e m p la re n . Ik was verrast en beloofde er zuinig op te zijn. In 1 9 6 6 o v erleed tan te C ath rien , 81 ja a r oud, te A m sterd am . Eerst in 1 9 7 4 kw am ik toe aan e e n fam ilieon derzoek en m e t 'v a lle n en op staan ' en m e t v eel steun van anderen, ben ik iets m e e r te w eten gek om en ov er m ijn v o o rg eslach t en m ijn i l ­ lustere vo orvad er. V oorm oedelijk 4 0 0 e x e m p laren werden er van zijn b oek je, dat 1 2 7 bladzijden te ld e ,

"voor

rekening van den sch rijv e r" gedrukt en voorzien van 2 p la te n , getek en d door zijn oudste zoon, Jan Goossen, en in m a a rt 1 8 6 2 u itg eg ev en bij H .G .v a n H attu m , drukker en b o e k ­ h and elaar te W agen in gen . H et b oek je werd ook verk rijgb aar gesteld bij de sch rijv er alsook bij Boekhandel W .J .T ib o u t te W agen in gen . De prijs was ƒ 0 ,8 0 , aldus de W ageningsche

,

Courant van 13 m a a rt 1 8 6 2 . De tw ee p laten stelden vo o r: De Nudebrug en B elm o n te. J a m ­ m er is dat in la te re herdrukken de lijst v an de 3 0 0 in teken aren n iet w erd opgenom en - voor fam ilieonderzoekers to ch b elan g rijk - en de m ooie p laten v an Jan Goossen in de herdrukken van 1 9 6 6 en 1 9 7 7 werden vervan gen door fo to's u it la te re tijd .

26

NS h et lezen van die sensation ele en fan tasiev o lle G eschiedenis v an W agen in gen , rees bij m ij h et v erm o ed en d at G errit Goossen Jzn. m é e r gesch reven zou kunnen h ebb en . In h e t R ijk s srchief in G elderland te A rnhem vond ik in de Bibliografie van G elderland dat hij sch reef over "H et V alkhof te N ijm eg en ' en over "R e n k u m ". De verh alen versch enen posthuum in de G eldersche V olksalm anakken van 1 8 6 6 en 1 8 6 7 . In 1 8 6 7 sch reef de re d a c te u r van de Geldersche V olk salm anak , G erard K eiler, h et v o lg en d e: "Enige jaren g eled en m aak te een m an, wiens n aam nog m e t ach tin g en sym phatie in W agen in gen g en o em d wordt, G errit Goossen J z .,

een voetreis door een groot g e d e e lte van G elderland en steld e zijn indrukken

op p ap ier. De om standigheden hebben de u itgave van zijn reisb eschrijvin gen b e le t. W ij zijn ech ter in de geleg en h eid g esteld , d aarvan enige fragm en ten m ede te d elen en ontlenen d it­ m a a l aan h et handschrift bijzonderheden o m tren t R enkum , w aarb ij een afbeelding der K erk ". G errit Goossen Janszoon was in 1 8 6 5 plotselin g in W ageningen ov erled en . In 1 8 8 8 , 1 9 6 6 en 1 9 7 7 v ersch en en herdrukken, w aarvan de u itg av en van 1 9 6 6 en 1 9 7 7 een herdruk waren van 1 8 8 8 . Ook in Eigen H aard van 1 8 9 0 versch een er door de zorg van een zoon, G errit Goossen Gzn., de W ageningsche g esch ied en is. Deze h istorie, eig en lijk w el h èt su ccesv erh aal v a n ov erg roo tvad er, werd m ild -c r itis c h b e ­ sproken onder andere in h et b o ek : W ag en in g en /R h en en , geschreven door A leid W . van de Bunt in 1 9 6 9 . W aar de c ritie k betrek kin g h eeft op het n iet gen oem d hebben van bronnen, verwijs ik naar de V oorrede van de sch rijver in zijn boekje v an 1 8 6 2 . Hij bedankte b u rg e­ m eester J. Knel h artelijk voor h et zo dikwijls toegan g verlen en to t h et (g e m e e n te -) arch ief e n .. .

"als ook die H eeren , w ier b ibliotheken bij h et ontbreken van eigen e bronnen, m ij

ten dienste ston d en ". In een C atalogu s van Gysbers en Van L oon , A rnhem , vond ik onder n um m er 1 6 3 : U trech t sche V olk salm anak v an 1 8 6 6 onder andere b evatten d e een p laatselijk e b eschrijvin g en korte geschiedenis van 'A m ero n gen ' en 'A m ersfoort' door G .G oossen Jzn., in ju li 1 8 6 4 en in a u ­ gustus 1 8 6 3 te W agen in gen gesch reven en posthuum versch en en in de U trech tsch e V o lk sa lm a ­ nak van 1 8 6 6 . T oen ik in n ovem ber 1 9 7 7 de Openbare B ibliotheek te U trech t bezocht, heb ik ook d aar g e ­ zocht naar m é é r. Ik vond in de U trech tsch e V olk salm anak voor 1 8 6 7 een artik el over 'R h e n en ', gesch reven in 1 8 6 3 . H ierb ij was een m o oie tek enin g van de C u n eratoren aan de R ijn te R henen, getek en d door zijn zoon Jan Goossen. W ij m eenden toen w el alles gevon d en te hebben, vo oral ook o m d at de B ib liografie van de stedengeschiedenis van N ederland, sam en gesteld door V an H erw ijnen, n iets nieuws b rach t. M aar Gerrit Goossen Jzn. was n iet a lle e n sch rijver van p laatselijk e geschied enissen, hij was ook tek en aar en a q u arellist. In 'W ageningen in oude an sich ten ' van A . G . S teenb ergen en in zijn 'W ageningse avo n d en ', m aar óók in 'W ag en in g en /R h en en ' van A leid W . van de Bunt, zag ik een aq uarel van G . Goossen Jzn. u it 1851 en w el de M arkt van W ageningen m e t de H ervorm de St. Janskerk en h et R aad h uis. H et origin eel, dat in n ovem b er 1 9 2 5 door de s c h il­ der G .P ,F .B o u w m a n voor de P rotestan ten Bond g erestau reerd werd, hing eens in h et v o o r­ m alig G em een telijk H istorisch M useum . H et schilderstukje kwam via de sch ild er J.A ssink bij de h eer D a te m a , ch ef v an interne zaken, die de aq uarel eerst v e ilig opborg in h e t a rc h ie f. L ater vonden we h et terug in de b od ek am er aan de w and. S teenb ergen on tleen de de a fb e e l­ ding aan h et b oek 'W agen in gen als w o o n - en stu d iestad ', 1 9 2 8 , v e rm e ld in de B ib liografie van W ageningen van H . de W e e v e r. Over Goossen als aq u arellist sch rijven we een volgende m a a l.

28

De stoom tram w eg van Ede n a a r W ageningen (deel 2) W . J .P . STEENBERGEN Zoals dat in die tijd gew oonte was, w erd de g eh ele tra m lijn in of langs openbare w egen a a n ­ g e le g d . De lijn sloot bij E d e-N R S station aan op de N R S -sp o ren . L a te r w erd bij h et station Ede een ap art perron m et w achthuisje aan gelegd . V ervolgens ging de lijn m e t een ru im e bocht n aar rech ts en dan verder langs de oostzijde van de weg n aar Bennekom . Tussen Ede en Bennekom w aren de volgen de stop plaatsen: Reehorsterw eg, H oekelom (w isselplaats 1), Vossenhol (w isselplaats 2 ), M olenw eg, B en n e­ kom Dorp (wisselplaats 3 ). H ier was e e n abri (Frans woord voor w achth uisje, sch uilp laats t e ­ gen regen en w ind). O orspronkelijk was deze abri n iet v e e l m eer als een afd ak . In 1 9 0 4 is de abri gew ijzigd in e e n gesloten w a c h tlo k a a l. In 1 9 1 9 kw am er een nieuw w a c h tlo k a a l. Op 5 m aart 1931 werd een "w ach tlo k aal voor de sto o m tra m " geopend in h et kantoor van V an Silfhout. V an Silfhout was a l sedert 1891 agen t voor b estelg oed eren van de Staatsspoorw egen, la te r ook voor V an Gend en L oos. Bij hem w aren ook de tra m k a a rtje s te verk rijgen . V erd er ging de lijn dan langs de stopplaatsen Boschw eg, T o l (w isselplaats 4 ), H ollandsche S teeg, (w isselplaats 5) (G eertjesw eg bij P .D . ) en H am jesw eg, Na 3 0 m inuten rijtijd in de b eg in jaren , in la te r ja re n na 2 5 m in u ten, werd h et e m p la c e m e n t te W ageningen b ereik t. In 1 8 8 2 zag m en van af de S tation sstraat van rech ts n aar links: het stationsgebouw, de rijtu iglood s, de locom otieven loo d s en de goed eren lo od s. D aarn aast was een verhoogde losp laats. In de b egin jaren lag en e r a c h t sporen op het e m p la c e m e n t.

Ä .

Station , rijtu iglood s, locom otieven loo d s te W agen in gen , 1 8 8 7 . F o to : G em . a rch ie f W agen in gen .

Repro Luytjes, B am ev eld .

29

E m p la ce m e n t 1892 1 . station

6 . kolenopslag

2 . rijtuigenloods

7. kolenloods

3 . lo com otieven w erk p laats

8 . verhoogde losplaats

4 . locom otieven loo d s

9 . opberghok

5 . goederenloods

1 0 . w aterk raan

Nadat de S .S . e ig e n a a r was gew orden van de tra m lijn , ontstonden er al gauw plannen tot ingrijpende verandering en verbetering van h et em p la ce m e n t in W agen in gen . In 1 9 0 7 werd een nieuw stationsgebouw geopend, h etw elk vlak voor h et oude gebouw was. Na de opening van het nieuwe station kon het oude statio n gesloopt worden en begon m en m e t de re c o n ­ structie van het e m p la c e m e n t. Er kw am en

1 0 sporen, terw ijl in 1 9 2 3 nog een uitbreiding

vo lgd e. De goederenloods werd gesloopt en dichtbij h et statio n herbouwd. H et m a te r i e e ldepot (de rijtuigloods en de locom o tiev en lo o d s) onderging geen v eran d erin g. W el w erd in 1 9 2 9 de locloods m e t 1 .5 0 m e te r verlengd, ten gevolge van het gebruik van grotere lo c o m o ­ tieven (zie een volgende a flev erin g ). In Bennekom kwam in 1 9 2 0 van af de Vossenweg een aansluiting naar de C o ö p eratiev e A a n koopvereniging Landbouw belang (de "Boerenbond") en er kwam op deze p laats een la a d - en losplaats (1 9 1 6 ). In W ageningen w aren ook en kele fab riek saansluitin gen , zoals Frow ijn en C o 's tabakshandel, de M outerij en V an V em d e. V erm oed elijk in 1 9 1 8 kwam en er enkele h alten b ij, zoals de E nkalaan te Ede en W ester Eng te Bennekom . De h alten w erden g em ark eerd m e t ijzeren h a lte p a le n . De w isselplaats in Bennekom is in 1 9 2 5 iets verlengd en teven s v erleg d . Na de opheffing van h et personenvervoer vo lgt in W ageningen een grote veran d erin g. De

30

tram dien sten , die voorheen van u it W ageningen w erden g ered en en w aarb ij h et m a te r ie e l in W ageningen in de loodsen o v ern ach t en w aar ook de kleine h erstellin gen w erden v errich t, zijn verleden tijd . De tw e e m a a l daags rijdende g o ed eren trein kan v eel e co n o m isch er vanuit Ede worden g ered en . De rijtu ig - en de locom otieven loo d s worden afgebrok en. De sporen op het e m p la c e m e n t blijven (nog) ongewijzigd lig g en . OORLOGSTIJD EN DE JAREN DAARNA Op 10 m ei 1 9 4 0 kom t ook voor de tram lijn een m o eilijk e tijd . Enkele oorlogsdagen wordt het vervoer g estaak t en la te r ook w eer in septem ber 1 9 4 4 . In de oorlog kwam er ook w eer personenvervoer,

's Morgens en 's avonds reed een tram voor h et verv o er van m ensen die

werkzaam waren bij de wederopbouw van W agen in gen . Dit was een lo c o m o tie f van de serie NS 8 1 0 0 (de NS 8 1 2 6 ) en de rijtu igen (zie fo to ) C 4 2 2 , C 4 2 1 , C 4 1 2 en C 2 2 5 .

O orlogstram 1 3 - 1 2 - 1 9 4 1 verz. p ro f.H . J . A . Duparc

In 1 9 4 6 m ask te de NS plannen bekend om h et t r a j e c t in W agen in gen in te k orten . Op het statio n sem p lacem en t zou dan e en busstation voor de NBM worden gebouw d. H et duurde nog to t 1 9 5 2 , voordat de NS en de g e m e e n te akkoord g in gen . Nabij w isselplaats 5 (a c h te r de M ou terij) w erd in 1 9 5 4 een nieuw e l a a d - en losp laats a a n ­ g eleg d , dat als eindpunt ging d ienen . Ook w erd h ier een goederenloods gebouw d. H e t oude e m p la ce m e n t (wat er althans na de oorlog nog van over w as) en het oude stationsgebouw werden v e rla te n . T o t de sloop in 1 9 5 9 m o ch t de duivensportvereniging "R e w a ra " e e n g e ­ d eelte van het stationsgebouw b lijven gebruiken. Ook w oonden er en kele gezinnen. De laatste rit van de goed eren tram vond plaats op 2 8 septem ber 1 9 6 8 . wordt verv o lg d .

DE LAATSTE RIT

A .C . ZEVEN

Deze t i te l is heel goed bruikbaar voor een spannende film of d e te c tiv e , m aar m ijn v erh aal is e ch te r gewoon een voor O u d -W ag en in g en . W ant op 3 feb ru ari 1 9 8 3 sprak de h eer W .P . J . Steenbergen over 'm e t B ello op re is ' en toonde ons v e le d ia 's . De la atste d ia's betroffen de laatste rit van Bello en d aarover ontstond enige discussie. Zelfs een gesch ied en is die in se p ­ tem b er 1 9 6 8 plaatsvond is al onvoldoende bekend g e b le v e n . V an d aar dat ik 'de la a tste r i t'

31

wil verdu id elijk en . In septem ber 1 9 6 8 vierd e 'C e re s' h aar 18e lustrum en aangezien van oudsher - dus voor de tijd van h et eigen v erv o er - de m eeste reünisten per tre in n aar E d e -W a g e n in g e n kw am en en vandaaruit p er B ello n aar W agen in gen gin gen , speelde B ello een rol bij h e t b eg in van de R eünistendag. Im m ers, m en m oest op een b epaald e tijd in W agen in gen zijn en daardoor o n t­ m oetten v ele reünisten elk aar in de B ello , die om streeks die tijd in W ageningen aan kw am . H oew el m et de to e n a m e van het eig en autobezit m eer en m eer reünisten op eig en g e le g e n ­ heid kwam en b leef B ello op de R eünistendag rijd en . D it was ook zo op 2 8 sep tem b er 1 9 6 8 . 'C eres' had gezorgd, d at de tra m b eschik b aar was en aangezien en ige tijd la te r m e t de a f ­ braak van de tram b aan zou worden begon n en, was deze r it van B ello de la a ts te . B ello b rach t de reünisten van Ede -W a g e n in g e n n aar W agen in gen , zoals h et voordien ook had g ed aan . Deze rit w erd alom aangekondigd als 'de la a tste r i t '. H ierdoor kw am dit anderen te r ore en zo stapten B en W en raadsleden van W agen in gen in B ello om de la a tste rit W ag en in g en -E d e W ageningen m ee te m ak en . Ook in Bennekom wilde m en afscheid n em en en zo reed B ello 'sm iddags nogeens E d e -W a g e n in g e n n aar Bennekom en w eer teru g . Er waren dus drie la a tste ritte n : 1 . m e t 'C e re s '-re ü n is te n , w aaronder uw sch rijv er, van E d e -W a g e n in g e n n aar W agen in gen , 2 . m e t B en W en anderen van W agen in gen naar E d e-W ag en in g en , en 3 . van E d e-W ag en in g en naar Bennekom v . v . Die m et de ‘C e r e s '-re ü n is te n was e c h te r de e c h te laatste r i t. Of n iet som s?

NAGEKOMEN BESTUURSMEDEDELING Mevrouw J .J .v a n D o d ew aard -R ijk sen , p enn ingm eesteresse, stelt zich n iet h erk iesb aar. T o t voor h e t afdrukken van de agen d a was de n aam van haar o p v o lg s te r /-g e r nog n iet bekend.

ADRESSEN OM TE W ET EN DAGELIJKS BESTUUR F . van de H av e, v o orzitter. O tto van G elrew eg 1 6 , t e l . 1 3 4 6 8 M w .C . van D ru n en -T reffers, s e c r e ta r ia a t. E rica p le in 3, t e l . 1 3 4 0 3 M w .L .E ld e rs-V o n k , le d e n -s e c r e t a r i a a t. E rica la a n 3, t e l . 1 3 9 3 3 M w .H .v a n D o d ew aard -R ijk sen , p en n in g m .esse. M aatsteeg 15, A ch terb erg , t e l . 0 8 3 7 6 - 3 0 1 6 REDACTIE 'OUD-W AGENINGEN' A .G . Steenbergen, h oofd red acteu r. A bersonlaan 1 3 " , 6 7 0 3 GD W agen in gen , t e l . 1 6 6 7 5 BIBLIOTHEEK EN DOCUM ENTATIE A . G. Steenbergen, adres zie boven WERKGROEP MOLENS WAGENINGEN H .D ob b e, H arnjesw eg 56, t e l . 1 8 1 2 0 WERKGROEP ARCHEOLOGIE J.H u ism an , G oudsbloem straat 1, R enkum , t e l . 0 8 3 7 3 - 1 3 4 4 8 BERICHTGEVER MONUMENTENZORG A . G. Steenbergen, A bersonlaan 1 3 " , 6 7 0 3 GD W agen in gen , t e l . 1 6 6 7 5 CORRESPONDENT RIJKS OUDHEIDKUNDIG BODEMONDERZOEK J.H u ism an , G oudsbloem straat 1, R enkum , t e l . 0 8 3 7 3 - 1 3 4 4 8

( R . O .B . )

.o b

11e ja a rg a n g - n r . 3 - septem ber 1983

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L IN G E N van de H IS T O R IS C H E V E R E N IG IN G "O U D -W A G E N ING EN "

V e r s c h ijn t tenminste eenmaal p e r kw artaal

&

R e d a c t ie : A b erso n laan 13" - 6703 GD Wageningen

in i/ D O N D ER D A G 22 SEPTEM B ER 1983 A a n v a n g 20.00 u u r V r e d e h o r s t , T a r t h o r s t 1, Wageningen

D R . I R . J . W . D E ZEEUW zal s p re k e n o ver DE G E S C H IE D E N IS VA N DE D IJ K G R A A F EN DE STEG EN Deze lezing zal met dia's worden v e r lu c h t ig d

De Dijkgraaf bij Wageningen om streeks 1925 Men kijkt hier rich tin g Bennekom

K O R TE L E D E N V E R G A D E R IN G V oorafgaande aan de lezing op d o n d e rd a g 22 septem ber a . s . (z ie omslag) zal een k o rte le d e n v e r g a d e rin g w orden g eh o u d en . A G E N D A

:

1. Opening 2. V e r k ie z in g van een nieuw b e s tu u r s lid in v e r b a n d met het b e d a n ­ ken van mevrouw C . v a n D r u n e n - T r e f f e r s . Als o p v o lg s te r stelt het b e s tu u r mevrouw M .H . A . B r a a k h u i s k a n d id a a t . V oo rstellen voor teg e n k a n d id a te n k u n n e n wo rd en gesteld to t en met 21 sep­ tem ber a . s . # welk voorstel door ten m inste 10 leden o n d e rte k e n d en verg e z e ld d ie n t te zijn van een v e r k l a r i n g van de k a n d id a ( a ) t ( e ) d at z i j / h i j b e re id is een e v e n tu e le benoeming te a a n v a a r ­ d e n . Het voorstel kan worden ingediend bij de v o o r z i t t e r , F . v a n d e r H a v e , O tto van G elrew eg 16. 3. S lu itin g . Namens h et b e s t u u r , F . v a n d e r H a v e , v o o r z it t e r

V A N DE B E S T U U R S T A F E L PROGRAMMA O U D -W A G E N IN G E N 1 983/'84 21 n o v . 1983 9 febr. 2 ap ril

1984 1984

Geschiedenis van het s te e n b a k k e n om W agenin g en , door d r s . G . B .Jan ssen G eschiedenis van het p o t t e n b a k k e n , door A . B r u i j n J a a rv e r g a d e r in g 1984, en P re n te n en sch ild erijen van het v ro e g e re W agenin gen, door d r . i r . A . C . Z e v e n .

DE D IJ K G R A A F EN DE STEGEN J . W .d e Zeeuw - Toen Wageningen ruim ze v e n h o n d e rd ja a r geleden als G eld erse g r e n s vestigin g werd g e s tic h t, zag men zich gesteld voor twee d r in g e n d e p r o ­ blemen : * hoe kon men de s ta d s g ra c h t v o o r td u r e n d met w a te r g e v u ld houden en * hoe de W ageningers aan een economische b estaansbasis helpen? - V e rk e n n in g van het gebied ten noorden van de stad maakt d u id e lijk dat men toen een v e r n u f t ig g e b r u ik h ee ft weten te maken van de d a a r aan­ wezige, u itz o n d e rlijk e n a t u u r lijk e om stan dig heden. - Wat de g r a c h t b e t r e f t , kon men niet op de Rijn v e r t r o u w e n . Ju ist in de zomer, de beste tijd om oorlog te v o e r e n , was de w a te rs ta n d in de r i v i e r vaak te laag om de g r a c h t op peil te h o u d e n . D it probleem w erd opgelost door het kw elw ater van de V elu w e a f te tap pen met b e hu lp van een p r e 34

cies in de ju is te ric h t in g en op de ju is te hoogte g e g r a v e n w aterlo o p , de D ijk g r a a f , die zijn o o rsp ro n g vond v la k bij de p lek w aar nu de f la tg e ­ bouwen staan die de z u id ra n d van de bebouw ing van Ede m a rk e re n . - Om de inwoners en het g arn izo en van de stad van voedsel te v o o rz ie n , was een landbouwgebied no d ig . De toen bestaande b o e r d e r ije n , g e g ro e ­ peerd in enkele g e h u c h te n , de b eken d e b r i n k e n , die - als k ra le n aan een snoer - langs de ( n ie t geam pu teerd e) G rin d w e g lagen, konden daar niet voor zo rg e n . V oo r d it probleem vond men een oplossing door het moerasgebied ten noordwesten van W ageningen, tussen G rin d w e g en Kromme Eem, op d e s k u n d ig e wijze te o n tg in n e n . - H ier kwam het m e rk w a a rd ig e steg en lan d sch ap tot stand d a t b estaat u it een o peenvolging van n a a r h e t westen toe te lk e n s la g e r g e le g e n , e v e n w ijd ig e w a t e r k e r in g e n , de s te g e n , die het mogelijk maakten in perio d en van droogte w ater va s t te houden en in n atte tijd en het teveel aan w a te r te laten wegstromen. Omdat de D ijk g r a a f een d u b b e lro l moest spelen ( w a t e r aanvoer naar de stad en w a te rb e h e e rs in g voor de la n d b o u w ), was h ier een bijzo nd ere c o n s tru c tie no dig: een g r a a f ( g e g r a v e n w a te r ) met d a a r ­ langs een 'd ijk ', de d i jk g r a a f s e w a l, w aarvan nog een p a a r geschonden restantjes zic h b a a r zijn v la k ten noorden van de s tu d e n t e n f la t aan de D ijk g r a a f . - Hoe d i t , voor middeleeuwse v e rh o u d in g e n o n g e tw ijfe ld gro otse w a t e r ­ staatsw erk w a a rs c h ijn lijk tot stand is gekomen, hoe het w e r k t e en wat e r tegenwoordig nog van te r u g te vin d en is, hoop ik op d o n d e rd a g a v o n d , 22 september 1983 te v e r te lle n en (v o o r a l) laten zie n .

T IE N T J E S A K T I E B EH O U D T H E E K O E P E L Reeds enige tijd worden e r b e s p re k in g e n met de e ig e n a a r van de th e e k o e pel, met de g em eentelijke monumentencommissie en a n d e re belang stellen den gevoerd om door middel van re s ta u r a tie van de theekoepel deze koepel voor ons en voor ons nageslacht te b e w a re n . Helaas zijn g e ld e lijk e b ro n n en van elders ged e e lte lijk opgedroogd en moet het b e s t u u r een b eroep doen op de goedgeefsheid van de leden en ook de n ie t-le d e n van "O u d -W ag en in g en " om samen ƒ 4 0 0 0 ,- bijeen te b r e n g e n . H ierto e h ee ft het b e s t u u r in overleg met de heren Huisman en S te e n b e r g e n , u w e lb e k e n d , beiden leden van de bovengenoemde monumentencommissie een " T I E N T J E S A K T IE " g e s ta r t . Meer o v e r deze a k tie k u n t u h ie r o n d e r le ze n . Het b e s t u u r hoopt dat u onze a k tie wilt steunen door o v e rm a k in g van één of liefst m eerd ere tientjes (ƒ 1 0 , - ) op g iro re k e n in g n u m m e r 29 46 125 t n v p e n n . v e r "O u d Wageningen" te Wageningen. Het b e s tu u r

A K T I E "H E R S T E L EN B EH O UD VA N DE KOEPEL" A .G .S te e n b e rg e n en J .Huism an Zoals u wellicht u it eigen o n td e k k in g of u it p u b lik a tie s w eet, v e r k e e r t de 18e-eeuwse th e e - of tu in k o e p e l, gelegen a c h te r de panden N ie m e ije rs tra a t

35

Tuin- of theekoepel, S tad sg rach t, Wageningen, 1964. Pentekening van M .G .S ch u t. 23-27, in een s t e r k verw aarloo sd e to estan d . Komend o v e r de G r e b b e d ijk v a lt het oog haast v a n z e lf op het boven het groen u i t r i j ­ zen d , v e r v a lle n ko e p e ltje . U itv o e r ig k u n t u h ie r o v e r lezen in het au g u stu sn um m er van 1982 van " O u d -W a g e n in g e n " , waarin m w .C . O ld e n b u r g e r in haar a r t ik e l "Is de laatste tu inkoepel in Wageningen het behouden waard?" een warm pleidooi hou d t voor het behoud van d it b ijz o n d e r s tu k je a r c h it e c t u u r in W ageningen. Welnu, e r staat wat te g e b e u r e n ! In o p d r a c h t van de Gem eentelijke M onumentencommissie is door twee van haar leden een 'zeer goede o p k n a p b e u r t plan' gem aakt. Deze o p k n a p b e u r t zal bestaan u it : aanhelen en opvoegen van m u u rw erk met kalk s p e c ie , s c h ild e r w e r k aan k o z ijn e n , d e u re n e n z . , herstel van cq 75% v e r v a n g in g van de k r o o n lijs t in c l. s c h ild e r w e r k , v e r ­ nieuwing van het d ak van de koepel en z in k b e k le d in g ; h e rs te l van de t r a p p artij e n z . Kosten in cl. BTW ƒ 1 8 . 0 0 0 , - . H et lig t in de bedoeling d a t de werkzaamheden in het n ajaar een aanvan g nemen, zodat w ellich t vöór de w in ter de koepel e r w eer mooi u it z ie t . Voor de b e s trijd in g van de kosten d ra g e n o . a . de gemeente Wageningen en de G elderse Monumentencommissie b ij. Reeds in mei 1982 is h et b e s t u u r van "Ou d-W ag en ing en " b en ad erd voor een b ijd r a g e van ƒ 4 0 0 0 ,- Bovendien is de mogelijkheid niet uitg esloten d at "O u d -W ag en in g en " de ko ep elru im te zal hu ren t . b . v . A rch eo log ische W e rk g ro e p . Hoe k r ij g t de historische v e r e n ig in g "O u d -W ag en in g en " deze ƒ 4 0 0 0 ,- bij e lk a a r. Het b e s tu u r stelt voor d it te doen door middel van een " T IE N T J E S A K T IE " Wanneer 400 leden ieder ƒ 1 0 , - geven dan is het gew enste b e d r a g b in n e n . Maar het b e s tu u r v e rw a c h t dan n iet een ieder zal meedoen en daarom hoopt bij dat meerdere leden een veelvoud van een ƒ 1 0 , - s ch en ken . V e r d e r heeft ons lid P.Holleman een p r e n t van de koepel g e te k e n d en het b es tu u r zal de sch en kers als d a n k een exem plaar van deze teken ir.g zen­ den . Voor elk tie n tje k r i j g t u één exem plaar! Gaarne bevelen w ij, leden van de Gem eentelijke Monumentencommissie èn leden van "O u d-W ag en ing en " deze " T ie n tje s a k tie " aan; een a k tie die moet leiden tot het 'H erstel en Behoud van de K oepel'. Wageningen d ie n t deze zeldzame koepel langs de Rijn voor het n ag eslacht te b eh o u d e n . U k u n t uw tien tje of tientjes b ijd r a g e n .

G E R R IT GOOSSEN J A N S Z O O N , s c h ild e r -t e k e n aar en g e s c h ie d s c h r ijv e r (2) Jo h .G oo ssen , zijn a c h terklein z o o n GOOSSEN ALS A Q U A R E L L IS T Wij hadden tot nu toe méér te k e n in g e n van zijn zoon Jan dan van G e r r i t Goossen Jz. z e lf en d at b evreem d d e ons. Eind 1982 maakte A . G . S t e e n b e r ­ gen uit Wageningen mij a tt e n t op het bo ekje: "De d r ie kapellen in de B a ro -

36

nie van B r e d a " , door d r . F . A . B rekelm ans e . a . H ierin staat een a r t ik e l van G erard van H erpen o v e r de S t .A n n a k a p e l te H e u s d e n h o u t met een te k e n in g van deze kapel door ene G e ra rd u s Goossens J z . , die van 1805-1890 zou hebben geleefd en als s c h u tte r in 1 832/33 o n d e r a n d e re in deze stre e k v e r ­ bleef g ed u re n d e de T ien daag se v e ld to c h t. S te e n b e rg e n verm oedde dat onze G e r r i t Goossen Jz. wel eens meer g e s c h re v e n en g e te k e n d zou h eb b en , ook elders in den lande.

è ' ;? r M

mmmm

i

- f A i /f. Ij g lj j

De St.Annakapel te Heusdenhout in de Baronie van B red a, getekend in 1832 door G errit Goossen Janszoon (foto Provinciaal Genootschap voor K. en W. voor N oord-B rabant)

Mijn omgaand bezoek aan de B ib lio th eek en h et P r e n t e n k a b in e t van het Provinciaal Genootschap van K u n sten en W etenschappen in N o o r d - B r a b a n t te 's-H erto g en b o sch - zo komt een mens nog eens e rg e n s - re s u lte e rd e in een, voor mij p e rs o o n lijk , sensationele o n t d e k k i n g . V an de tien ald aar aanwezige a fb e e ld in g e n , w a arvan en kele g e k le u r d en een k lein aantal niet geheel a f g e w e r k t , was e r één voorzien van een h a n d te k e n in g van mijn o v e rg r o o tv a d e r. Op de a n d e re p r e n t e n , ook de g e k l e u r d e , is geen h a n d ­ tekening ( s ig n a t u u r ) aan w e z ig , maar aan de b o ven zijd e van de afb eeld in g staat in zijn d u id e lijk , fra a i en fors h a n d s c h r if t gesteld wat h et v o o rs te lt. De v e ro n d e rs te llin g d at mijn o v e r g r o o t v a d e r w ellich t ook eld e rs had g ete­ k e n d , werd r e a lite it . Het was d u id e lijk h et h a n d s c h r if t van G e r r i t Goossen J z . . Ik kon het v e rg e lijk e n met zijn in het net g e s c h re v e n "Geschiedenis van Wageningen" u it 1862. Waarom werd hij v e r w a r d met ene G e r a r d u s Goossens? Aan mej. C h r . A . M . K u y e r , m e d e w e rk s te r aan de T o p o g r a f is c h - H is t o r is c h e Atals van e e r d e r genoemde in s te llin g , v e rz o c h t ik de afb e e ld in g e n te foto­ g r a fe re n in k le u r . Op deze foto's b e ru s t het c o p y r ig h t van het Provinciaal

37

Genootschap voor K . en W. voor N o o r d - B r a b a n t . De g ro o tte van de a fb e e l­ dingen is: negen op b r ie fg r o o t te en één driemaal b r ie f k a a r t g r o o t t e . Afgebeeld z ijn : hoofdwacht aan de watermolen te R ijs b e rg e n ; rui'ne en k e rk te D o rst; k e r k te E tte n ; k e r k te W ag enb erg; het d o rp R ijs b e rg e n ; kasteel 't Hof te R ijs b e rg e n ; een schetsje van het raad h uis te Z u n d e r t ; het d orpje Z u s te re n ; een schetsje van een o nb ekend e plaats en een schets van de S t.A n n a k a p e l te H e u sd en h o u t. ZIJN AFKOM ST Onze G e r r it Goossen J z . was v a n a f 1831 tot en met 1833/34 s c h u tte r bij de Nationale M ilitie . Voor exacte genealogische g eg even s mag ik v e rw ijz e n naar Veluwse G eslach ten, j r g . 6 , 1981, n o .1 , p .2 9 e . v . Zijn v a d e r . Jan Goossen G o o s e n s z n ., was als 2 0 -ja rig e jongeman, na het o verlijd en van zijn o uders Gosen Janse en H e n d r ik je Willems in f e b r u a r i 1795, in au gu stus 1795 naar Wageningen g e t r o k k e n v a n u it Bennekom . Hij nam paard en wagen en een koe mee. Op 20 a p ril 1805 tro u w d e hij te Wage­ ningen met G e e r t r u y van den P ep pel. Zij was de 2 4 -ja r ig e d o c h te r van E v e rt B erendse van de Peppel en G e r r it j e E v e r t s e . Zij woonden op de M a r k t A 314, hoek K a p e ls tra a t, waar óók v e r b le v e n G e u r t Salomons en zijn v r o u w , Jochomina van B in d s b e rg e n , en G e r r i t S o n n e n b e rg . De mannen w a re n , evenals Jan Goossen, voerman van bero ep . Volgens fam ilie v e rh a le n zouden zij buiten het p laatselijk v ra c h te n r ijd e n , ook een v e r v o e r s d ie n s t hebben o nderhouden tussen W ageningen, Bennekom en Ede. In een volgende a fle v e r in g volgen meer b ijz o n d e rh e d e n o v e r de familie Goossen in W ageningen.

P .v a n de Peppel t e l. 08370-14021 Zo as de meeste k e in d e r e , keke ök w ij, van "o n d er de b e r g " met veul on­ geduld uit naor 2e Paosdag, da was v e u r ons 'n heel bezo n d ere d a g . Um mekaor goed te verstao n mok effe zegge d at "o n d er de b e rg " e ig e lijk V e e r weg hiet en 'n heel a p a rt s tu k je Wageningen was met ök héél a p a r te minse. Ik praot nauw o ver de jaoren 12 5/'26 o f d a o r u m t r e n t, misschien is het nog 'n ap arte b u u r t maar zo as in de tijd van U lleke en Rooie G r ie t nee, da kan hos nie, zo'n v rijg e v o c h te n b u u r t vin je nauw nie m eer. De minse dan die daor woonde hadde ök heel a p a rte ged achte o v e r sommige zake, je most daor zelf wonen um die te k u n n e n w a a r d e r e . B u ite s ta o n d e rs bevobeld, zo as de minse die op de b e rg wöönde hadde helemaol geen b e ­ g rip v e u r die van on der de b e r g , da kom je wel meer te g e n . Ma goed, we zouen 't hebbe o v e r de Paosen, 't begon v e u r ons al 'n b ietje met Palmzondag as wij veul te vro eg opgestaon w aren um naor de p ikhaone te kijk e d ie , as 't goed was, in de g e u tsteen moste staon. D er stonde de altijd v i e r , één v e u r onze zu ste en de a n d e r e , ök heel mooi, v e u r de d rie b r u u r t je s . Nao veul heisa had onze moeder ons e in d e lijk in de beste klere g e k re g e en g ing e we met de pikhaon in onze knuisjes het pad op naor de a n d e re k e in d e r e um naor hun pikhaon te k ijk e e n , um ze dan te o v e rtu ig e dat tie van ons de g ró ó ts te en mooiste was. Zover ik weet was het toen ök altijd mooi w e e r, altijd scheen de zon, net o f tie exp res besteld was om onze nieuwe k le r e en schoene nog fe e s te lu k k e

38

te maken dan ze al w a re . Aon de o v e rk a n t van de weg ha je de wei van H oogstede, d ao rachte ha je dan de zogenaamde Paoswei, je kon d ' r van de weg a f kommen d e u r een peppelelaontje. Um de Paoswei ha je toen nog slóten waor je snoek kon s t r i k ke, in die sloten ginge we vaak stulpen as d ' r geen boutje in de b u u r t was. 'n Endje v e r d e r , de h u ch t o v e r kwam je in de V e e r s t r a o t en dao ha je dan 't logement van L e a n d e r, dao kwamen veul m a rs k ra m e rs , los w e rk lu i en z u k k e g aste, in iede geval minse die nie al te veul op zak h ad d e . Dao ware ök wel zo'n bietje vaste gaste b ij, gaste die 'n tijd b le v e n , weg ginge ma ök altijd weerum kwame um da 't zo'n best onderköm e was. Een zo'n gast nou was S je rp . S jerp was doch ik , toen zo'n jaor o f v i j f t i g , ha 'n mooie stoppelbaord en droeg aon lere rieme zo'n ouwe wets m arsk ram erskisje op z'n b u ik . Ma wa 't meeste aon hum opviel was de afw èzigheid van z'n re c h t e r erm die net bove de elleboog was a fg e z e t, de mouw van z'n jasje ha d e z e lfd e b e­ handeling ondergaon zo da je alleen maar 'n stompje zag. De meeste k e in d ere waren 'n b ietje bang v e u r hum, as tie dao zo kwam aonlopen ha tie ök wel iets b ijzo n d es, nie d reig en d of zo, da nie, mao hij mos nauw eenmaol v e u r zichtig zijn . Z'n goeie erm mos het kisje 'n b ietje steune bij het lope zo da hij eig e lijk geen hande had um zich te v erw ere n as te r iets g e b e u r d e , want d ' r w are welles b r u taole snotape die hum liepe te peste. Op die 2e Paosdag waor ik het o v e r wou hebbe dan kwame bijna alle k e in d e re van "o n d er de b e rg " naor de Paoswei um "eiere te t r u ie n " . Da was toch zo'n p ra c h tig g e z ic h t op die wei al die speulende k e in d e r e , ze gooide hun speciaol d aov e u r h ardg ekoo kte eiere 'n endje w eg, of in de hoogte, um ze dan weer op te zu ke in 't g r e s . De kle in tje s g ing en echt eiere t r u i e n , op hun knietjes z itte n d e rolde zij hun eiere heel v e u r z i c h t ig d e u r het g r a s , goed oppassend dat d ' r niemand op zou t r a p p e . Nauw was het zo da lang nie alle k e in d e re eiere had d e, hun ouwers hadde geen kippe in 't hok en ök geen cente um eiere te ko p e. Die k e in d e re sto n ­ de dan maar 'n bietje te k ijk e hoe de a n d e re schik hadde bij h et t r u i e n , ök grö te minse stonde wa te k ijk e n naor da gewemel o n d e rtu s s e mè mekaor 'n praotje makend. Dao kwam S jerp de h u c h t a f , um hum hèèn allemaol k e in d e re die met hum meeliepe, toen ze wa d ic h te rb ij w aren gekomme konde we zien wat e r aon de hand was. S jerp had z'n kisje um de nek en da lag vol met sinaasappele en re p e , z'n g lin s te re n d e ogen en la c h - g r ijn s op z'n s to p p elg ezich t v e r ­ telde meer o v e r hum dan je in een boek kan s c h r ijv e . Bij het laontje stond tie s til, met z'n ene hand begon tie de le k k e rn ije uit te delen aon die k e in d e re waorvan tie wist d a t zij n iks hadde te t r u l e , want hij had ök een pöösje staon te k ijk e . Nouw zag tie allemaol blije k e in d e r e um hum h een , een paor g rö te minse klopte hum zo'n bietje op de schouwers van p le z ie r . Je kon aon S je rp wel zien dat de v e rd ie n s te van hèèl wa wèken langs de hu ize gaon hum da best weerd was. Wij hebbe hum nao die Paosdag nog vaak gezien in " o n d e r de b e rg " en wij wilde wat ze ök van hum mochte v e r t e lle geen kwaod meer van hum h e u r e n .

39

OP ZOEK N A A R EEN A Q U A R E L

A .G .S te e n b e rg e n

Van 1774-1843 leefde en w e rk te in Wageningen v e r w e r d . i . s c h ild e r, en glazenmaker W ernerd de B e e d t. Hij was een n iet o n v e r d ie n s te lijk a m a te u r s c h ild er, die een aantal afb eeld in g en met W AG ENINGEN als o n d e rw e rp v e r ­ v a a rd ig d e . Bewaard gebleven zijn met name de s c h ild e rs tu k je s van de in 1829 gesloopte B e r g - en N u d e p o o rt. Ze staan o n d e r a n d e re afg eb eeld te g e n ­ over bladzijde 33 in het boek: W a q e n in q e n /R h e n e n , door Aleid W .v a n de B u n t, 1969. In bezit van een Wageningse familie is lange tijd g ew eest: B r a n d in de B u u r t in 1 829. Deze aquarel is thans spoorloos v e r d w e n e n , maar e r bestaat een goede foto v a n . Bovendien maakte in de ja re n d e r t ig een z e k e re P .v a n Doeveren lid van de s c h ild e rs v e r e n ig in g G e r a r d D ou, van h et o rig ineel een goede kopie, thans in h et b ezit van de gemeente W ageningen. Blijkens een a r t ik e lt je "A an w in sten voor de O u d h e id k a m e r" in de Nieuwe W a g .C o u ra n t van z a te rd a g 13 f e b r u a r i 1937 kon het b e s tu u r van de O u d ­ heidkamer een te ken in g of a q u arel van W .d e B e e d t, v o o rstellen d e een "Ge­ zicht op de b e v ro re n g r a c h t en de stad" d estijd s n ie t meer a c h te rh a le n . Deze afb e e ld in g , v r o e g e r in het b ezit van de m etselaars-fam ilie H a a r , is bij een boedelscheiding verm oedelijk in A m erika t e r e c h t gekomen. Oude en heel oude W ageningers die ons in fo rm atie k u n n en v e rs c h a ffe n o v e r deze familie Haar en h aar relaties met A m erika ( V e r e n ig d e Staten ?) worden verzo cht contact met ons op te nemen. Zie r e d a c tie a d re s . In het telefoon­ boek onder Wageningen vin d en we geen H aar meer v e rm e ld . Wellicht kan e r een s p e u rto c h t ondernomen wo rden n a a r de v e r b lijf p la a t s van deze voor Wageningen b e la n g rijk e a q u a r e l/t e k e n in g en een ( k l e u r e n - ) foto v e r k r e g e n w o rd en .

W APENBORD VA N W AGENINGEN IN H A T T E M A . C . Zeven In het Streekm useum Hattem hangen in een benedenzaal v ie r w ap en bo rden van ca. 25x30 cm. Op elk w ap en bo rd is een wapen afg eb eeld en de naam van de stad , waartoe het wapen b e h o o rt, is - nu v e r v a a g d - e ro n d e r v e rm e ld . De v ie r wapens b e t r e f fe n A rn h e m , E lb u r g , N i j k e r k en Wageningen ( a f b . ) . U it e r a a r d t r o k het laatste onze aand acht en daarom v r o e ­ gen wij n aar de a c h te r g ro n d van deze w a p e n b o rd e n . Het b lijk t dat men deze niet k e n t , maar e r zijn wel twee v e r ­ o n d e rs te llin g e n . Eén is dat de w apenb ord en g ehangen werden aan de postkoetsen w ann eer die op het p u n t stonden te v e r t r e k k e n naar de op het w apenbord verm elde s ta d . Een a n d e re is dat deze w apen­ borden hadden gehangen aan de huizen waar de a f g e v a a rd ig d e n van de vermelde steden tijd ens een bijeenkomst v e r b le v e n . D a t ze opgehangen werden b lijk t u it de ronde gaatjes in de b oven h o eken . Ze w erd en bew aard in het stadhuis en sinds de in r ic h tin g van het Streekm useum w erd en ze aldaar ten to on gesteld. Het b lij f t nog vaag waartoe deze w ap en bo rd en h eb ­ ben g e d iend . — Door middel van een ja a rrin g e n o n d e rz o e k zouden ze g e d a te e rd k u n n en w o r­ den en dat zou misschien het doel waartoe de w apen b ord en gemaakt zijn , v e rk la re n .

40

IN D R U K K E N OVER DE E X P O S IT IE A . C . S teen b erg en In d it nummer v in d t u een kleine fo to re p o rta g e van de openin g savon d op donderdag 7 april j . l . van de ten to o n stellin g in De W ereld . Een e xp o sitie, die zeer geslaagd mag heten en die veel b ezo ekers t r o k . Het receptieboek geeft 876 h a n d te k e n in g e n , maar e r zijn z e k e r rond 1000 mensen g ew eest. Veel W ageningers, doch ook velen van e ld e r s . Er waren veel po sitieve r e ­ acties o ver het tentoo ng esteld e en de in ric h tin g e r v a n . De Velu w epo st van woensdag 13 ap ril noemde de ex p o s itie : "zee r b e zie n s w a a rd ig " en wijdde er u itv o e rig aand acht aa n . B ezoekers u it Zeist re a g e e rd e n nog eens p e r b r i e f . Ik c ite e r: "U en de uwen mogen niet alleen t e v r e d e n , maar met rech t zeer tro ts zijn met het g e p r e s t e e r d e . Diep resp ect heb ik voor deze tentoon stelling-opbouw en o rg a n is a tie . Zij nog verm eld d at we op de te n to o n stel­ ling zeer v rie n d e lijk w erd en o n tv a n g e n . Alles v e rlie p d a a r c o r r e c t " . D ank zij de vele v r ijw illi g e r s - l e d e n , die om b e u r te n de s u rv e illa n c e d ie n s te n waar namen, kon zowel op de dag als 's avonds de ten to o n s te llin g door b ela n g ­ stellenden bezocht w o rd e n . Het aantal m ed ew erke rs was zo g r o o t , dat er een re s e rv e lijs t aangelegd kon w o rd e n . Het Jubileumboek mag een succes genoemd w o rd e n . Het v e rk o o p c ijfe r lag zeer hoog. Het G elders O u d h e id k u n d ig C o n t a c tb e r ic h t , 1983, n o .9 7 sc h re e f "een w aardevolle jub ileu m bu nd el met een gedegen en z eer leesbare in h o u d ". Hoeveel uren zou de v o o r z it t e r a c h te r zijn typem ach ine gezeten hebben om de kopij p e r s k la a r te maken? De mapjes met 8 door leden g e te k e n d e p r e n t b r i e f k a a r t e n zijn ook goed van de hand g eg aan . Beide k u n t u nog kopen b . v . w ann eer "O u d -W ag en in g en " met een stand op de molenmarkt zal staan en w ellicht in de toekomst op de zaterdag se m a r k t. T ijdens de tentoo nstellin g konden 16 nieuwe leden g e n o te e rd w o rd en . Een mooi s tu k w erk was b eslist de a ff ic h e , die men op vele plaatsen kon zien h an g en . De o n tw e rp e rs waren P .H o Ile m a n , de in itia tie fn e m e r van de vierin g "T ien ja a r O u d -W a g e n in g e n " , en P .S c h r o e d e r , voor wie de o r g a n i­ satie van een expositie geen geheimen meer h e e ft. Enkele le d e n -w in k e lie rs hadden de etalages van hun winkels een Ju b ileu m tin tje g e g e v e n . W a g e n in g e n -s c h ild e rije n kon men b e k ijk e n bij g ro e n te h a n ­ d elaar S ch neider aan de M a r k t en oude g e b r u ik s v o o r w e r p e n waren te zien in de etalage van bloemist B r e s s e r . En de Wageningse wieltjes van b a k k e r van d e r Linden g in gen e r in als koek! De kosten voor de in r ic h tin g van deze expo sitie waren g ro te n d e e ls voor rekenin g van Studium G en erale van de L . H . Met S . G . is b ijz o n d e r p r e t t ig sam engew erkt. V o or de leden van S . G . was deze ex p o s itie zeer goedkoop in v e rg e lijk in g met a n d e re even em e n te n , die in De Wereld p la a ts v in d e n . B ovendien één van de b este, die ook nog de meeste b ezo ekers t r o k .

1. Op de avond van de 7de a p ril poseerde het b e s tu u r van "O u d -W a g e ningen" als eerste voor een plaatje. U ziet van I . n . r . Mevrouw J . B . A . J . E l d e r s - V o n k , M evro uw J . J . v a n D o d e w a a r d - R ijs e n , A . L. N . R ie t v e l d , F .v a n d e r Have en A . C . Z e v e n . N iet aanwezig was M evrouw C . v a n D r u n e n - T r e f f e r s . 2. De Jubileumcommissie, die zeer veel w e r k v e r z e t t e , kon niet a c h t e r ­ b lijv e n . Dit team bestond van l . n . r . u it: Mevrouw R . Wijngaarden (helaas g e d e e lte lijk z i c h t b a a r ) , W . J . P . S t e e n ­ b e rg e n , Mevrouw A . J . H e n s b r o e k , A . L .N . R ie t v e ld , M evrou w E . M . v a n Beenen, F .v a n d e r H a v e , P . C . S c h r o e d e r , P .Hollem an en F r . T . V e r w o ert. 3. Zonder re d a k tie geen Jubileum boek dachten van l . n . r . A . C . Z e v e n , nog steeds met "G ezich t op de geschiedenis van Wageningen" in zijn h an d e n , A . L. N . R ie tv e ld ( v o o r de d e r d e maal op de 'k ie k ') en A . G . S t e e n b e r g e n . 4. Netjes na de b u rg e m e e s te r o n tv in g onze v o o r z i t t e r , F . v a n d e r H A v e , uit handen van het re d a k tie lid A .G .S te e n b e rg e n een exem plaar van het Jubileumboek. 5. Mevrouw A .J . H e n s b r o e k , die met de dames V an Beenen en W ijngaarden de 'F o to p u zz e lw e d s trijd ' v e r z o r g d e , maakte de namen van de p r ij s w i n ­ n aar b e k e n d . 6. En de g e lu k k ig e n waren van l . n . r . M evro uw A . P e t e r s en de h eren E . J . Jansen, de bloemist, en De Jong. 7. Met de heer J.H u ism an hebben we op deze avonden "Wageningen a r ­ cheologisch b e k e k e n " . M aar wat wees hij p recies op het w itte scherm aan ? 8. Mevrouw P .d e G o ed e-O lie opende met een sym p ath ieke t o e s p ra a k , dat vele h e rin n e rin g e n o p r ie p , de te n to o n s te llin g . 9. Uit de v e rsch ille n de o v e rz ic h tfo to 's van de expo sitie kozen we het ge­ deelte vol h e rin n e rin g e n aan "Bello en het oude station" met rech ts het begin van een s tu k je k e rk g e s c h ie d e n is .

Deze foto's werden genomen door ons a ltijd actie v e lid , J o h .v a n de Peppel.

BIJEENKOMST

O U D -B E N N E K O M

10 november 1983: W . J . P .S te e n b e r g e n o v e r de tram E d e -W a g e n in g e n . A anvang 20.00 u u r . Plaats: "De B r i n k " , B r i n k s t r a a t 39, Bennekom .

44

W AG ENINC SE A R C H IE F S T U K K E N ( 4) A .C .Z e v e n Deze keer nemen we een s tu k aanwezig in het G e m een tearch ief O u d - A r c h i e f in v . n r .1 0 9 7 . Het heet 'R ep arasie en V e r n u e w in g h d e r S tra a te n en Geuten in en buijten de S ta d t W ageningen. Nagesien den 19 Novem ber 1793'. Het stu k geeft dus aan waar de s tra te n en goten h e rs te ld moeten w o rd e n , waar hoogten in de s tra a t moeten 's akken ' en laagten op gehoogd. D it w o rd t - logisch - p e r s tra a t en s tra a tg e d e e lte a a n g e g e v e n . M aar omdat men toen nog geen huisnummers h ad , moesten s tra a tg e d e e lte n aan g eg even worden met and ere m a rk e rin g e n zoals de a c h t e r d e u r van de h eer gemeensman Boekelman, of de poo rt van de heer G .v a n G r ie t h u ij s e n . Bij h et doorlezen van het s tu k vallen ons enkele zaken op en deze willen wij h ie ro n d e r b e­ handelen . Zo worden de C r u ijs s t r a a t en de Ho og straat aan gegeven met 'Op de C r u i j s s tra a t' en 'Op de H o o g s tra a t', te rw ijl de a n d e re s t ra te n worden aangeduid met 'In de N e u s t r a a t ', 'In de Rouwenhoffse s tr a a t ' e tc . Waarom d it ve rs c h il tussen 'Op' en 'In '? Het is ook 'Op de M e r k '. De C ru ijs s t r a a t was v r o e g e r dat gedeelte van de h u id ig e H oo gstraat dat ligt tussen de K a p e ls tra a t en de B e r g p o o r t . Het lig t op de u itlo p e r van de Wageningse B erg in het moerassige gebied van de N u d e . Door o p w erp in g van een kade in het v e r le n g d e van de C r u i js s t r a a t v e r k r e e g men de Hoog­ s tra a t. Dat was dus het g edeelte van de h u id ig e H o o g straat tussen de K a­ p elstraat en de N u d e p o o rt. Deze s tra te n moeten o u d e r zijn dan de g ra c h te n en wallen uit 1240. We komen h ie r een a n d e re k e e r op t e r u g . Lagen de C ru ijs s tra a t en de H o o g straat zoveel hoger dan om gevende s t r a t e n , dat men zelfs in 1 793 nog s p ra k o v e r 'Op de — 1 te g e n o v e r 'In d e — '? V e r d e r v a lt ons op dat de naam C r u i js s t r a a t nog in 1793 in g e b r u i k was. In 1666 w ordt w aarsch ijn lijk naar C r u ijs s t r a a t - H o o g s t r a a t v e rw e ze n als 'de G r o t e s tra a t' en wat te den ken van een huisje 'aen de H o ochstraet op de C r u i j s ­ s tra a t staende'? Zo staat d at in een s tu k van 1655. In ons s tu k w o rd t ook verw ezen n aar de B r o e k s t r a a t. Deze s tr a a t is nu bekend als J u n u s s tra a t en heet n aar J u n u s h o f, d at e ig e n lijk Ju n iu s h o f moet h eten . Immers d it huis w erd door Johannes Ju n iu s in 1643 geb ou w d . Johannes Junius - een v e r la tijn s in g van de Jong - behoorde tot het geslacht J un ius, dat in U t r e c h t en Wageningen een rol speelde ( 1 ) . Bij de B r o e k ­ straat staat nog 'ook de s tra a t voorbij de H o o g h s t r a a t '. D it is dus het begin van de K ap elstraat en ik vermoed dat het s tu k je K a p e ls tr a a t, gelegen tussen de Hoogstraat en het h u id ig e S tr a a tje zo n der naam in 1793 niet K a p e ls tra a t h eette. We lezen v e r d e r o v e r twee h eu len . Eén w o rd t aan g ed u id bij de B o te r s tr a a t als 'van de heul bij de A g t e r s t r a a t tot bij de S i n t a n n e s t r a a t ' . Deze heul lag k e n ­ nelijk in de h uidige Kromme H oek. De tweede heul lag bij de N ie u w s tra a t: 'tot bij de heul bij de C a p p e l s t r a a t ' . Volgens Moerman ( 2 ) is een heul een o v e rd e k te doorgang voor w a t e r , een d u i k e r , een b r u g . We komen op de heul van de N ie u w s tra a t een a n d e r k eer t e r u g . De A g t e r s t r a a t w o rd t v e rd e e ld in twee s t u k k e n , n l. de h u id ig e M o len straat en de huidige H e r e n s t r a a t. Op het v ro e g e re b o lw e rk B e c k a f, dat in de hoek van beide s tra te n lag is een bleek ( ' b l e y c k ' ) met een spoelhuisje. Oude p re n te n tonen ons d at ook bij de N u d e p o o rt een bleek was. In de A g te r s t r a a t moest de s tr a a t 'van het C looster tot bij h et E e rste Koetshuijs van de Hoogh Welgebr H eer van Roosendaal' g e r e p a r e e r d w o rd e n . Waar stond d it koetshuis? V e r d e r lezen we nog van een b ro u w e rij in de N ie u w -

45

stra a t, van de nieuwe pasto rie in de van R ie m s d ijk s tra a t, de Roskam buiten de B e rg p o o rt, van de v r o e d v ro u w die in de S in ta n n e s tr a a t woont en van de 'K e r k s tr a a tije s ', één tussen de B o te r s t r a a t en het K e r k h o f , de a n d er tussen het K e r k h o f en de K a p e ls tra a t. De laatste bestaat nog. ( 1 ) . J . H . v a n d e r G r ie n t . 1982. H et U tr e c h t-W a g e n in g s e geslacht Junius in de 17e eeuw . Gens N o stra 37: 401-410. ( 2 ) . H .J .M o e rm a n . 1956. N ed e rla n d s e p laatsnam en. L eid en . 297 p .

HER EN GOED ER EN OP DE VELUWE E .d e Jonge IN L E ID IN G In het a rc h ie f van de G eld erse R e k e n k a m e r, R ijk s a r c h ie f A rn h e m , b eru s te n onder de inven tarisn um m ers 1517-1 549 d r ie ë n d e r t ig protocollen b e tre ffe n d e de Veluwse h ereng o ederen 1 ) . Deze protocollen hebben b e t r e k k in g op u i t ­ eenlopende re c h ts h a n d e lin g e n . De naam h e re n g o ed eren is enigszins mis­ leidend. Het gaat h ie r n iet om land go ed eren maar om a r g r a r is c h e b e z ittin g e n met daarop veelal een b o e r d e r ij. De g e b r u i k e r van zo'n herengoed was p e r ­ soonlijk o n v r ij . A n d e rs g e z e g d , hij was een h o fh o rig e van de lan d s h e e r. Deze landsheer was g e d u re n d e een gro o t deel van de middeleeuwen op de Veluwe de g r a a f , sinds 1339 de h erto g van G e lr e . De persoo nlijke o n v r i j ­ heid verdw een g ro tend eels in de 16e eeuw . De s tr ijd tegen de B o u rg o n ­ diërs alsmede de T a c h t ig ja r ig e oorlog zijn h ieraan o n g etw ijfeld d e b e t g e ­ weest. U it de tweede h e lft van de 16e eeuw zijn e r dan ook ta lr i jk e b e r ic h ­ ten o ver b ra a k lig g e n d e la n d e rije n , w e g g e tro k k e n mensen en armoede op het p la t t e la n d . De w eg getro kken en wonen dan veelal in de n aar hun mening veilig e s ted en . D it alles had tot gevolg dat de ad m in is tra tie van goederen en ho rig en v r i j ­ wel achterw ege bleef. O PR U K K IN G EN IN V E S T IT U U R Omstreeks 1 600 - de ru s t was toen op de V elu w e en igszins t e r u g g e k e e r d besefte men in A rn h e m , dat h ie r een a a n t r e k k e lijk e bron van inkomsten v erlo ren was gegaan . De h eren van de G elderse R eken kam er wilden niet meer overgaan tot de in stellin g van de h o r ig h e id , temeer d aar e r geen G el­ derse hertog meer was. M aar men had een oplossing: de v e r p lic h t in g voor de houder van een h ofho rig goed om o n v r ij te worden zou b lijv e n v o o rtb e ­ staan, maar men zou hem voo rtaan tegen b etalin g van enige g o u d s tu k k e n zes jaar uitstel geven om h ofho rige te w o rd e n . Men s p ra k dan van 'o p r u k k in g '. Een nieuwe g e b r u ik e r w e r d , n adat hem het b eheer o v e r het h e r e n ­ goed was o v e rg e d ra g e n - de 'in v e s t it u u r ' - d ir e c t ook zes ja a r o p r u k k in g toegestaan. Daarna moest opnieuw o p r u k k in g word en a a n g e v ra a g d . N a tu u r lijk moesten de v ro e g e re h e re n g o e d e re n e e rs t worden o p gesp oo rd. Dit werd de taak van de keu rm ees ter van de V e lu w e . Hij reisde g e d u r e n d e enkele tien tallen ja re n zoveel mogelijk h e re n g o e d e re n a f . Hij info rm eerde naar de exacte omvang van elk goed, welke la n d e rije n e rb ij h o ord en , wel­ ke s tu kken land waren a fg e s p lit s t . Ook moest hij weten of e r h u iz e n , s ch u ren , b ergen o f schaapsschotten op s to n d en . Zelfs de bomen w erden g e n o te e r d ! V e r d e r liet hij zich u itv o e r ig in lic h te n - en hierom is zijn bezoek voor g e -

46

nealogen van groot belang - hoe de h u id ig e g e b r u i k e r op het goed gekomen was. In de akten die h ie rv a n w erd en op g em aakt, v in d t men niet zelden d rie of meer g en eraties u itv o e r ig v e rm e ld . WERKGROEP In totaal lagen e r op de V elu w e zo'n 885 h e re n g o e d e re n , w a arvan e r o nge­ ve e r 175 zijn v r ijg e k o c h t in de 17de eeuw . De geschiedenis van deze goederen is na te gaan v a n a f ca. 1600 to t 1795, toen met de komst van de Bataafse re p u b lie k het in s t it u u t h eren g o ed eren verdw een. Op in it ia tie f van de h eer R .W a r t e n a , s t r e e k a r c h iv a r is van het s t r e e k a r c h ie f A a lt e n - D in x p e rlo -W is c h , besloot de W e rkg ro ep V elu w se Geslachten de p ro ­ tocollen b e tr e ffe n d e deze Veluw se h e re n g o e d e re n te gaan b e w e r k e n . H i e r ­ voor werd in maart 1982 de W e rkg ro ep H ere n g o e d e re n o p g e r ic h t , w aarvan de a u te u r co ö rd in ato r is 2 ) . De bedoeling is te komen tot de u itg a v e van een re p e r t o r iu m . P er h e r e n goed heeft men dan een o v e r z ic h t o v e r zo'n tw e e h o n d e rd ja a r b e w o n ersg esch ied en is. Niet alleen voor g en ealo g en , maar ook vo or ( a m a t e u r - ) histo ­ rici van de Veluw e zal d it een onmisbaar w e r k w o rd e n . Men d e n k e aan de hoeveelheid namen, zowel van personen als van percelen en b o e r d e r ije n , die aan de v e rg e te lh e id w orden o n t r u k t . Sinds de o p ric h tin g van de w e r k g ro e p zijn de protocollen b e w e r k t. Naar v e rw a c h tin g zal het hele p ro ject in het n ajaar van 1983 k la a r zijn . Het jaar daarop zal dan het re p e rto riu m k u n n en v e r s c h ijn e n . NOTEN 1. V g l . A . H . M a r t e n s van S e v e n h o v e n . Het a r c h ie f van de G e ld ersch e Re­ k e n kam e r, 1 559-1 795, en van de Commissarissen, belast met het beheer van de G eldersche domeinen, 1543-1 559, 2 d ln . 's - G r a v e n h a g e 1925. 2. Zie ook Veluwse Geslachten V I I ( 1 982), p p . 4 -7 .

G E M E E N TE LIJK H IS T O R IS C H MUSEUM A . C . Zeven Op 7 juli kwam de w e r k g ro e p G em eentelijk H is to ris c h Museum o n d e r leiding van w eth ou d er C .M e r k e lijn bijeen om na te gaan in h o e v e rr e het museum gesticht kon w o rd en . Helaas moest w e th o u d e r C . M e r k e lijn meededelen, dat haar was gezegd dat de voormalige R . K . C uneraschool zeer slecht ge­ ïsoleerd was en dat het daarom als mogelijke plaats van het museum moest a fv a lle n . De slechte isolatie en de d a a rd o o r g r o t e r e e n e r g ie r e k e n in g zou van minder belang z ijn , als het museum, zoals a n d e re musea, alleen 's zo­ mers open is. V e r d e r werd besloten dat de w e rk g ro e p als zodanig aan het w e r k moest gaan. To t nu toe was het een teveel p r a a tg r o e p , w aarb ij de gemeente O u d Wageningen vroeg om bepaalde zaken uit te zo eken . N u zal de w e rk g r o e p dat u itz o e k e n . In au g u stu s hoopt de w e rk g ro e p een bezoek te b re n g e n aan het O u d h e id k u n d ig Museum te D o esbu rg om te leren hoe d it museum (fin an cieel) d r a a it . Wellicht d at ook dan een bezoek g e b r a c h t kan worden aan een tento on stellin g te Z u tp h e n . Deze te n to o n s te llin g laat zien hoe k le i­ ne o u d h eid k u n d ig e musea in g e r ic h t k u nn en w o rd e n .

47

C U R S U S : WAGENINGEN A R C H E O L O G IS C H BEKEKEN Bij voldoende b elang stellin g w o rd t door de V o lk s u n iv e r s ite it deze c u rs u s in o kto ber aanstaande g e g e v e n . Als docent zal de h eer J.H u is m a n o p tre d e n . De cursus w o rdt gegeven op de avonden van 5, 12 en 26 o k to b e r en z a t e r ­ dagochtend 29 o k to b e r . De twee eerste lessen zullen th eo retisch g e r ic h t z ijn . O p de d e rd e avond wordt aan de hand van dia's de lesstof van de e e rs te twee avonden n ad er u itg ed iep t en to e g e lic h t. Op de zate rd a g o c h te n d w o rd t een e x c u rs ie g e ­ maakt langs enkele archeologisch in te re s s a n te objecten . Er zullen o nd erw erp en aan de o rd e komen als: - Ontstaan van bodem en landschap rond Wageningen en de re la tie e rv a n met de bewoning. - Algemene b eg rip p en en ken m erke n van archeologische tijd p e r k e n als o u d e -, m idden- en nieuwe s te e n tijd , b r o n s t ijd , ijz e r t ijd e n z. - V u u rs te n e n w e rk tu ig e n en p r e - h is t o r is c h a a r d e w e r k . - Leefwijze, bew oning, g ra fh e u v e ls in de p r e - h i s t o r i e . - Wageningen en omgeving in de s te e n tijd , b r o n s tijd en i jz e r t ijd . - O ntstaan van het Middeleeuwse W ageningen. - Hoe kun je bew oningssporen vin d en en hoe met je d e r g e lijk e sporen r e ­ g is tre re n en docu m enteren. U k u n t zich voor de cursus opgeven bij de V o lk s u n iv e r s i te it , B ow lespark 19, tel. 1 5234.

R IO LEN A . C . Zeven In mijn Wageningse A r c h ie f s tu k k e n 3 (O u d -W a g e n in g e n 1 1 ( 1 983): 14-15) stond het woord 'rio le n '. Ik kende d it woord n iet en daarom zette ik erb ij 'slechten?'. De heer W .S te lla a rd v e r t e ld e mij wat de b eteken is is van rio le n . Het b etekent het weghalen van de stobben (sto m p en , zegt men in Wagenigen) en g ro te wortels van omgekapte en omgezaagde bomen. D it w e rk moest gedaan worden alvoren s men jonge bomen kon p la n te n , of het t e r ­ rein voor een a n d e r doel g e b r u ik e n . Riolen w erd vooral 's w in te rs gedaan door losse a rb e id e r s . De e ig en aar van het land of zijn bo u w kn ech t g e b r u i k ­ te een peilstok om na te gaan o f het riolen wel goed was g ed aan . Riolen in deze beteken is komt niet voor in de G ro te van Dale o f in een M id d el-n e d e rla n d s W oordenboek.

WAS R E M B R A N D T VAN RIJN IN W AG ENINGEN? A . C . Zeven De persoon R em b rand t van Rijn behoeft geen in t r o d u c t ie . Hij is, w ellicht met van Gogh, de be k e n d s te N ed erlan d se k u n s t s c h ild e r . Van R em b rand t is bekend dat hij ca 1 652 een reis n aar Rhenen en Arn hem maakte. Van deze reis b ra c h t hij te k e n in g e n mee t e r u g , die hij n a d e rh a n d u it w e r k t e . Dit was g e b r u ik e lijk . Zo zijn e r te k e n in g e n van Rhenen van R e m b ra n d t's hand (z ie b ijv . Deys' Fotoboek van Rhenen (1 ) en ook van A r n h e m . Het is logisch te v e ro n d e rs te lle n dat R em b ran d t van Rhenen n a a r A rnh em of omgekeerd via Wageningen re is d e . D it zou k u n n en b eteken en dat hij ook in Wageningen en omgeving h eeft g e te k e n d . Als d at het geval is gew eest,

48

dan zijn e r misschien te k e n in g e n van Wageningen o f omgeving door Rem­ b ra n d t bewaard gebleven? Volgens Voûte (2 ) is de h ierb ij afg eb eeld e schets van R em b ra n d t zo'n t e ­ k e n in g . Vo ûte id e n tific e e rd e deze te k e n in g met een G ezich t van de Wageningse B erg o ver (d e u it e r w a a r d e n , AC Z en) de R ijn . Een v e r d e r e b e s c h rij­ ving lu id t: p e n , penseel en gewassen in b r u in e i n k t . 146 x 261 mm. P a r t i­ cu liere v e rza m e lin g , P a r ijs ) . Omdat ik enige moeite heb met deze id e n tific a tie heb ik een fotocopie van de tekenin g in g e k le u rd om zo een d u id e lijk e r beeld te k r ijg e n . D it h eeft niet geholpen. Als d it in d erd aad v a n a f de Wageningse B e rg is g e te k e n d , dan zien wij in het midden misschien de v e e r h u iz e n van het L e x k e s v e e r Maar waar komt de Rijn links op de te k e n in g e ig e n lijk vandaan? Wie geeft een oplossing? ( 1 ) . H . P . D e y s . 1981. A c h te r B e rg en R ijn . W ag en ing en. 304 b lz . ( 2 ). J . R . V o û te . 1 970. R em b ran dts reis n a a r Rhenen en A rn h e m . K ro n iek van de S tic h tin g van het R em b ran d tsh u is 24: 12-15.

Een tekening van Rembrandt uit ca 1652 A R C H E O L O G IS C H NIEUWS J . Huisman V L A A R D IN G E N C U L T U U R BIJ W AGENINGEN Op één van mijn s p eu rto ch ten in het Wageningse gebied vond ik aan de voet van de Wageningse b e rg resten van een oude b e w o n in g . De resten bestonden uit a a r d e w e r k f r a g m e n t e n , v u u r s t e n e n w e r k tu ig je s en afslagen en v e r d e r nog kapotgeslagen n a tu u rs te n e n ( z a n d s t e n e n , k w a r t s , e n z . ) . O nderzoek door de provinciaal archeoloog toonde aan d at de resten afkom ­ stig waren van een n e d e rz e ttin g van de V l a a r d i n g e n c u l t u u r . De V l a a r -

49

d in g e n c u ltu u r d a n k t haar naam aan het fe it d at de ee rs te vo nd sten van deze c u lt u u r bij V la a rd in g e n w erd en g edaan . WIE WAREN DE "V L A A R D IN G E N M E N S E N ?" Uit o p g ra v in g e n o n d er a n d e re bij V la a r d in g e n , B e rg sch en h o ek en op de Hazendonk ( Z u id -H o lla n d ) weten we dat deze mensen vaste n e d e r z e ttin g e n ken den, dat wil zeggen d a t ze het gehele ja a r door op d eze lfd e plaats woon­ d en . Deze n e d e rz e ttin g e n lagen op de ho ger gelegen o everw alle n en stroom ru g g e n . H ier hielden zij wat vee en hadden e r a k k e r t je s . In de w in te r t r o k ­ ken een deel van de mannen naar het lag er gelegen w a t e r - en veengebied om daar op het o v e r w in t e r e n d e w aterw ild te ja g e n . In de B erg s c h e n h o e k is een ja c h th u t gevonden die v e rs c h ille n d e ja re n a c h te re e n in g e b r u ik is g e­ weest. Voor de v isserij vlo ch ten zij fu ik e n van b ie z e n . P ra c h tig e foto's en teken ing en van g e b ru ik s v o o rw e rp e n van deze mensen zijn te zien in het boek: V e rle d e n L a n d .1 ) De leefwijze van deze mensen lijk t meer op die van de midden steentijdm ens dan op die van de nieuwe steentijd m en s. K enm erken van de midden steen ­ tijdmens zijn o n d er a n d e re : nog geen vaste huizen (wel basiskampen w aar men tijd e lijk v e r b l i j f t ) , v o e d s e lb ro n : vooral jach t en v is s e rij en wat men daarnaast verzamelen kon aan v r u c h t e n , z ad en , noten e n z . De leefwijze van de nieuwe steentijdmens k e n m e rk t zich o n d e r a n d e re door bewoning in vaste h u iz e n , aanleg van a k k e r t je s en weiden en als voedselbron vooral de o p b re n g s t van a k k e rb o u w en veeh o u d erij en d a a rn a a s t de jach t en v is ­ s e rij. Bij de Vlaard in g en m en se n was de b e la n g r ijk s t e voedselbron de jach t en de v is s e rij; de a k k e rb o u w en v eeh o u d erij zijn nog van weinig b e te k e n is . WANNEER LEEFDEN DE "V L A A R D IN G E N M E N S E N " De V laardingenm ensen leefden globaal van 2500-4000 ja a r vóór C h r i s t u s . De Wageningse von dsten zijn te g e r in g om to t een exacte d a t e r in g te k u n ­ nen komen. We k un nen n iet zeggen o f het von dsten u it 'v ro e g e ' o f de 'late' periode zijn . De Wageningse von dsten duiden e r op d at e r in onze omgeving reeds bewoning was voor de komst van de b e k e r c u lt u r e n (s t a n d v o e t en k lo k b e k e r ) . Algemeen w o rd t aangenomen dat de "b ek erm en sen" im m igran­ ten uit het Oosten w aren die zich h ie r rond 2500-3000 ja a r vóór C h r is t u s ve s tig d e n . Zoals in het jubileu m bo ekje van O u d -W a g e n in g e n 2) b e s ch reve n werd tot ko rt aangenomen dat de "bekerm en sen" de e e rs te perm an en te be­ woners van deze s tr e e k w a r e n . De b esch reve n v o n d st toont aan d at deze aanname niet meer k lo p t. Toen de "b ekerm ensen " in d it gebied kwamen woonden hier reeds de "V la a rd in g e n m e n s e n " . O f zou de " b e k e r c u lt u u r " een v o o rze ttin g zijn van de V l a a r d i n g e n c u l t u u r ? BELANG VAN DE V O N D S T De n e d e rz e ttin g e n van de V l a a r d in g e n c u lt u u r w erd en tot nog toe gevonden op de oeverwallen en stro om rug gen in het r iv ie r k le ig e b ie d in het Westen van ons land. De Wageningse v on d st is de e e rs te in het gebied aan de Noordzijde van het Betuwse r iv ie r k le ig e b ie d . Gezien de lig g in g van de Z u id -V e lu w e (h og e zan d g ro n d e n g re n z e n d aan een m eanderende r i v i e r ) werd v e ro n d e rs te ld dat de V laard in g en m en se n ook in d it gebied wel eens gewoond zouden ku n nen h eb b e n . Met de Wageningse v o nd st is d it aange­ toond.

50

NOTEN 1. V e rle d e n Land; boek van de maand sep tem b er 1981. B lz . 42 t /m 45. 2. Gezicht op de geschiedenis van W ageningen; u itg e g e v e n t e r g elegenheid van het tie n ja rig bestaan van de v e r e n ig in g O u d - W a g e n in g e n , 1983. H oo fdstu k: "Wageningen archeologisch b e k e k e n " , door J . Huism an, b lz . 16 e . v .

E X P O S IT IE IN WAGENINGEN Tentoo n stellin g P A R A D IS U S B A T A V U S . O n d e r w i js t u in e n , p a r t ic u lie r e t u i ­ nen en kw ekerscollecties in de N o o rd e lijk e en Z u id e lijk e N ed e rla n d e n (1 5 5 0 1839). Plaats: C e n tra le B ib lio th eek Landbouwhogeschool Jan K op shu is, G e n . F o u lkesweg 19, Wageningen. Data en t ijd e n : 1 o k to b e r tot en met 29 o k to b e r 1 983. M aandag tot en met zaterdag 10 u u r tot 17.00 u u r . Met begeleidend b o e k w e r k : " B ib lio g r a fie van p lan tencatalog i van o n d e rw ijs ­ tu in e n , p a r tic u lie re tu in en en kw ekersco llecties in de N o o rd e lijk e en Z u id e ­ lijke N ederland en ( 1 550-1 839)" door J . K u ijle n , C .S . O I d e n b u r g e r - E b b e r s , D . O . W ijnands. U itg a v e Pudoc W ageningen. Deze u itg a v e b e v a t teven s de catalogus van de ten to o n s te llin g . In form atie: 08370-82701.

V A N WIE IS DEZE JA A R G A N G WAGENWEGEN? Bij b o ekb in d erij Van Maaren te Wageningen lig t een ja a rg a n g ( o f ja a r g a n g ­ en) van Wagenwegen. Wie van onze leden is h ie r v a n de eig e n a a r of e ig e naares ?

A D V E R T E N T IE B e tr e ft fam ilie-o nd erzo ek e n z. leden van de Wageningse families GoossenVan V e e n , Goossen- V an R ijn , G o o s s e n -R e c te r, Wie h ee ft o f weet foto's, p o r t r e t te n , schetsen, s c h ild e r s tu k je s , ju b ile a , albums, a d v e r t e n t i e s , k r a n ­ ten a rtik e le n e n z. o v e r de p erio de 1 830-1940? S c h r ijf of bel svp naar Jo h.G oo ssen , Laan van V o llen h o ve 2773, Z eis t, postcode 3706 H R , t e l . 03404-60349.

GEZEGDEN IN W AGENINGEN verzam eld door A . G . S te e n b e rg e n Een trouw e en gei'nteresseerde lezer s tu u rd e mij enige tijd geleden een lange lijst gezegden en u it d r u k k i n g e n die hij in Wageningen hoorde. Ik zet er een aantal bij e lk a a r : 1. V ersto p p elen = v e r s to p p e n . 2. Een kn u p = een knoop b . v . in een to u w . 3. Een keu je s v a n g e r is iemand met 'O '- b e n e n . 4. Een mottig g ezich t = een p o k d a lig , geschonden g e z ic h t.

51

5. Zich de klompen kapot lachen b e te k e n t e rg e n s h a rd om lachen. 6. Potje vol = de u ite rw a a rd e n staan o n d er w a te r . 7. Potje vo l, d ekseltje erop = de o nd erg elo pen u ite r w a a r d e n zijn d ic h t g e ­ v ro re n . 8. Een kind van de 'koue' g ro n d = een onecht o f vóór het h u w elijk gebo­ ren k in d . 9. Vandaag is het boerenzondag = de woensdagse m a r k td a g . De boeren w e rk te n dan niet en g in g e n n a a r de m a rk t w aar ook beesten v e rh a n d e ld w erd en . 1 0 .'ln ut v e u re n zijn ' = meer in huis gehaald hebben dan men d ir e c t nodig h eeft.

ADR ESSEN OM T E WETEN

BESTUUR:

F .v a n d e r H av e , v o o r z it t e r . O tto van C e lre w e g 16, t e l . 13468 A . C . Z e v e n , vice v o o r z it t e r . Dassenboslaan 6, t e l . 10156 M e v r . E . M . v a n B een en , penn ing m eesteres se. A s t e r s t r a a t 351, t e l. 10543 W.J . P .S te e n b e rg e n , le d e n - s e c r e ta r ia a t . T a r t h o r s t 22, t e l. 14959 A . L .N . R ie tv e ld , lid. T a r t h o r s t 54, t e l . 15477

R E D A C T IE "O U D -W A G E N IN G E N " :

A . G . S te e n b e rg e n , hoofd r e d a c t e u r . A b erso nlaan 13", t e l. 16675 A . C . Z e v e n , Dassenboslaan 6, t e l . 10156 A . L. N . R ie tv e ld , T a r t h o r s t 54, te l. 15477 B IB L IO T H E E K EN D O C U M E N T A T IE A . G . S te e n b e r g e n , adres zie boven WERKGROEP MOLENS H .D o b b e , Harnjesw eg 56, te l. 181 20 WERKGROEP A R C H E O L O G IE J. Huisman, Goudsbloem straat 1, Renkum , t e l . 08373-1 3448 B E R IC H T G E V E R M O N U M EN TEN ZO R G A .G .S t e e n b e r g e n , adres zie boven C O R RE SPO ND EN T R . O . B . J .H u ism an , adres zie b o ven . KOPIJ VOOR HET VO LG EN D E NUMMER w o rd t vóór 21 O K T . a . s . ingew acht

11e ja a rg a n g - n r . 4 - november 1983

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L IN G E N van de H IS T O R IS C H E V E R E N IG IN G "O U D -W A G E N IN G E N "

V e r s c h ijn t tenminste eenmaal p e r kw artaal

Redactie: A berso nlaan 13" - 6703 GD Wageningen

g e m e e n t e - a r g h ie f

cDiieewAomé /

M A A N D A G 21 NOVEMBER 1983 aanvang 20.00 u u r V r e d e h o r s t , T a r t h o r s t 1, Wageningen D R S . G . B . JANSSEN u it Zeven aar zal sp re k e n o ver ONDER DE ROOK VA N V E L D O V E N S . DE B A K S TE E N F A B R IC A G E IN DE 19de EEUW, MEN NAME IN WAGENINGEN Deze lezing zal met dia's worden v e r lu c h t ig d .

Personeel van de steenfabriek "De Hoogewaard", Wageningen om streeks 1930. Van links naar re c h ts : Beekhuizen, Renkum; Van de B e r g , Hent Walen, B.R othuizen, Chris Rothuizen en Kees H ovestad, allen uit Wageningen. (F o to e ig e n d o m fam . R o t h u iz e n )

T O E L IC H T IN G ONDER DE ROOK VA N V E L D O V E N S D rs G . B .Jan ssen De vo o rd ra c h t is als volg t te v e r d e le n : a.

Inleidin g o ver de b a k s te e n fa b ric a g e in de 19de eeuw in het algemeen met n a d ru k op enkele aspecten; - handvormen en de o v e rg a n g naar de machinale s te e n b e r e id in g ; - de sociale k a n t van het 19de eeuwse b a k s t e e n b e d r ijf .

b. D iaserie, die de inleidin g v e r d u i d e lij k t en een beeld g e e ft van de o n tw ikkelin g en en werkzaam heden op de s te e n fa b r ie k e n . PAUZE c. Verhaal o v e r de 19de eeuwse b a k s te e n - en p a n n e n fa b ric a g e in en om W ageningen.

VAN HET B E S T U U R .. . Wat ku n t u v o o r o n z e v e r e n i g i n g d o en ? Bij dit Wilt u die a f g e v e n bij v r i e n d e n en k e n n i s s e n ? niet lig g e n . Sommige m en se n h e b b e n m aar e e n a n tw o o r d k a a r t b e h o e f t g e e n p o s t z e g e l g e p l a k t Vol v e r w a c h t in g k lo p t o n s h a r t!

b la d is e e n k a a r t i n g e s lo t e n . Laat u d e z e k a a r t nu e e n s k le in du w tje n o d ig . Op de te w o r d e n .

A K T I E "H E R S T E L EN BEHOUD VA N DE KOEPEL" (2) A . G . S te e n b e rg e n J . Huisman O n der "Een m isrekening van het b e s tu u r? " leest u nog eens de oproep mee te doen met een T ie n tje s a k tie ten bate van het broodn od ige herstel van onze t u in - of theekoepel. In het septem bernum mer hebben wij u u itv o e rig o ver d it "zeer goede o p k n a p b e u r tp la n " g e in fo rm eerd en u d rin g e n d ge­ vraag d deze a k tie te steun en . T o t nu toe is e r een b e d ra g van ƒ 8 9 5 , - b in n e n . D at wil zeggen d at wij er nog lang niet zijn! Toch moet het mogelijk zijn d at wij met z'n allen deze ƒ 4 0 0 0 ,- b ije e n b re n g e n . De a f d r u k van de gewassen te k e n in g van onze koepel, belangeloos g eteken d door ons lid P .H o lle m a n , is b eslist ƒ 1 0 ,waard! En 400 x ƒ 1 0 , - maakt ƒ 4 0 0 0 ,-! Niet alleen als leden van de Gem eentelijke Monumentencommissie, maar meer nog als leden van de histo risch e v e r e n ig in g "O u d -W ag en in g en " doen wij een beroep op u deze T ie n tje s a k tie te doen slagen. Zelf hebben wij in onze d ire c te omgeving en kele tie n ta lle n 'koepeltjes' k u n ­ nen v e rk o p e n . Wie d it ook wil doen, kan t e r e c h t bij de a d re s s e n , genoemd onder "Een m isrekenin g van het b e stu u r? " Laten wij hopen d a t in het vo l­ gend nummer van "O ud -W ag en in g en " niets o v e r "Een m isreke nin g van het b e stu u r" te lezen v a lt . O, ja! V e rg e e t u het n i e t . . . een tie n tje voor de koepel ! ? !

54

EEN M IS R E K E N IN G VA N HET B E S T U U R ? Voor de r e s ta u ra tie van het 'ko ep eltje' heeft onze v e re n ig in g een b e d ra g van ƒ 4 0 0 0 ,- toe­ g ezegd. Onze archeologische a fd e lin g kan daar in de toekomst zijn a k t iv it e it e n v e r r i c h ­ ten en materiaal opslaan. Het koepeltje is een van de schaarse monumenten, die Wageningen nog h eeft. We zijn g e s t a r t met een T I E N T J E S A K T I E . 400 leden ieder één tie n tje . U k r i j g t dan een p ra c h tig e a f d r u k op A 4 - f o r m a a t , die gemaakt is n aar een gewassen p en te k e n in g van onze begaafde te k e n a a r P.H ollem an. U k u n t te r e c h t : A s te r s t r a a t 351, O tto van Gelreweg 16 en T a r t h o r s t 54. U k u n t het tie n tje of meer ook sto rte n op giro 294 61 25. De plaat w o rd t u dan th u is b e z o rg d .

G E R R IT GOOSSEN J A N S Z O O N , s c h ild e r - t e k e n a a r en g e s c h ie d s c h r ijv e r (3 ) Jo h.G o o ssen, zijn a chterkleinzo on DE F A M ILIE GOOSSEN IN WAGENINGEN Op 4 januari 1806 werd van het e c h tp a a r Jan Goossen Goosenszn en G e e rtru y van den Peppel de e e rs te zoon in Wageningen g e b o re n , G e r r i t genoemd. Hij werd 12 jan u ari d . a . v . in de h e rv o rm d e S t . J a n s k e r k ged oo pt. G e r r it kreeg nog v ie r b ro ers en twee z u s te r s . Zijn leven lang h eeft G e r r i t aan de M a rk t gewoond. Hij doorliep de lag ere school, las v e e l, had een d u id elijk en mooi h a n d s c h r ift en genoot als v o lu n t a ir een v a k o p le id in g in sch ilderen , teken en en g la z e n m a k e r. Eenmaal volwassen was hij als M r . sch ild e r-g la ze n m a k e r in Wageningen en om geving w erkzaam . Hij had het tekenen en schild eren ook als h o b b y . Zijn v o o rlie fd e b e t r o f het gebouw: kasteel, k e r k , raad h u is e . d . , e c h te r n iet het p o r t r e t . Zijn b ro er E v e r t ( 1 81 0-1893) was eveneens sch ild e r en bezat een z aak, een "M agazijn", in de K a p e ls tra a t A 487, w aar hij b e h a n g , g o r d ijn e n , ta p ijte n , k a r p e t t e n , wasdoek en amerikaans led er v e r k o c h t . E v e r t was o ud erling van de G erefo rm eerde k e r k , die in 1888 o n ts to n d , en hij heeft bijzonder veel gedaan voor de s tic h tin g van een school voor c h r is t e lijk onderwijs in de S ta tio n s s tra a t. Hij had twee d o c h te rs . Een b r o e r, H e n d r ik ( 1 81 3-1 8 77), was m etselaar. Hij o v erleed overleed ongehuwd in W ageningen. De d e rd e b r o e r . Jan Willem ( 1 8 1 7 -1 8 9 6 ), was eveneens sc h ild e r. Hij overleed kind erlo os in W ag en ing en . De jongste b r o e r, Cornelis ( 1824-1916) was ook s c h ild e r. Hij k re e g één zoon. Jan, die ongehuwd in Amsterdam o v e rle e d . Deze zoon was een fameus p o stzeg el­ verzam elaar en o rg a n is e e rd e de In te rn a tio n a le P o stzeg elten to o n stellin g in Amsterdam in 1909. Z uster G e r r it je (g e b o re n in 1820) tro u w d e in 1861 met h o v e n ie r Johannes Pieneman. Deze was negen ja a r jo n g e r dan G e r r i t j e . Na de dood van Jan Goossen, de k a rr e m a n -v o e r m a n , gin g de weduw e, G e e r t r u y van den Peppel, met G e r r it je en Johannes Pieneman n aar H arm elen , w aar z ij, de moeder van onze G e r r i t Goossen J z n . , op 8 5 -ja rig e le e ftijd o v e r le e d . Z u s te r Johanna (g eb o ren 1808) zou ongehuwd in Wageningen zijn o v e rle d e n .

55

G e r r it Goossen Jzn . t r a d op 2 mei 1835 in Wageningen in het h u w elijk met C ath arina C h ris tin a van V e e n , in 1811 geboren als d o c h te r van Willem van Veen , schoenmaker en la n d e ig e n a a r, en Regina M aria S c h u y ll. A an v a n k e lijk woonde het jonge p aar in bij de o ud ers aan de M a r k t . Deze verh uisden in 1836 naar de B r o e k s tr a a t 91 (d e latere J u n u s s t r a a t ) , met uitzo n d erin g van E v e r t die toen al in de K a p e ls tra a t woonachtig was. Het in 1 835 gesloten hu w elijk w erd gezegend met v i e r zoons en twee d ochters. De d o c h te rs , Regina M aria en G e e r t r u y - in de w andeling Regientje en T r u y genoemd - b leven ongehuwd en o v e r le d e n , ruim 81 jaar oud, in 1919 te W ageningen. Zij woonden aan de M a r k t en la te r in de B o te rs tra a t 394. Van de v ie r zoons hebben alleen Jan Goossens ( 1836-1 91 0) en Johannes Anthonie (1851-1919) m annelijke nakomelingen tot op die h uid ige d a g . In de familie zijn veel o ng ehuw den! Zij hebben zich ho ofd zakelijk v e r s p r e id naar het w esten, de R an d s ta d . Toch is e r nog een Goossen Wageningen trou w g e b le v e n ; d at was mijn tante R ie k , vo lu it H e n d rik a C ornelia g e h e te n . Zij was de jongste d och ter van Johannes A n th o n ie en w erd in 1888 in Amsterdam g e b o re n . Zij o verleed in 1960 te W ageningen. Zij woonde van 191 1-1960 aan de Lawickse Allee no. 38 en zij moest vanwege oorlogshandelingen Wageningen tweemaal v e r la t e n . Zij w e rk te als analiste aan het R ijksla n d b o u w p ro e fs ta tio n voor Zaadcon trole. Zij was lid van Floralia en zij bezat in de jaren d e r t ig de mooiste tu in aan de Lawickse A llee. De oudste b ro e r van h aar v a d e r , Jan , heeft als t e k e n le r a a r g e w e r k t aan de Landbouwhogeschool. Graag v e rte l ik t . z . t . iets meer o v e r de zonen van G e r r i t Goossen Jzn. en wel o ver Jan, Willem, G e r r i t en J o h .A n t h o n ie , w aarvan Jan en G e r r i t in Wageningen nog een b e la n g r ijk e rol hebben gesp eeld. T ot slot van d it a r tik e l wil ik u v e r t e lle n , dat ik het h a n d s c h r ift van de reisb esc hrijvin g en van G e r r i t nooit heb k u n n e n v in d e n . En ik vermoed dat hij eerst na zijn 2 5 -ja rig h u w e lijk , dus om streeks 1860, zich voor zijn g ro te vo etreis door G eld erlan d en d a a rb u ite n ( s i c ! ) heeft k u n n en v r ij maken. P .S . Zonder de hulp van Jan J . d e Goede (t), A . G . S te e n b e rg e n en G.Datema van het g em een tesecretarie te Wageningen had ik het n iet kunn en stellen. Ik ben hen zeer veel d a n k v e r s c h u ld ig d . S y .,,

'J ‘Z '

e

\

u i

^

■r '

e

S Si a

, \JcS>

—

//> • , > />

é /o

S3* - '

/S i

*

r-j c---. v '

f ' St

S '- r *

c— ,

c3>

.

-c *-t— .

' / .

■ t*- CS->

------

v ir

___ ■

> /s

~

y

-A ’

/

%-

y

C' Y,

Fragment van het verhaal van Goossen over "Rhenen” . 56

D A K PAN N EN Sjaak Rauws Daar de historische v e re n ig in g "O u d-W ag en in g en " sinds k o r t een kleine verzameling "Wageningse d akp an n en " ') b e z it , d . w . z . de d akp an n en dragen Wageningse fabrieksstem pels (z ie a f b . 1 ) , lijk t het mij in teressan t

Wageningse dakpan met het stempel "P hoenix". (foto A .C .Z e v e n , 1983) de geschiedenis en de soorten d akp an n en in b ek n o p te vorm te sch etsen. De keramische d akpan is evenals de baksteen al z e e r lang b e k e n d . In de oudheid werd zij reeds door de Chinezen toegepast, te rw ijl ook de G rieken en de Romeinen deze d a k b e d e k k in g ke n d e n . In de zuidelijke landen (d e B a lk a n , Italië en Spanje) ziet men nog zeer veel de z . g . "n o n n e n - en monniken". D it zijn gootvormige MONNIKEN.EN NONNENÜflK. da k p a n n e n , die telkens afw isse­ lend met de goot naar boven of naar beneden zijn g e r ic h t . In de n oo rd elijke landen is men e r lang geleden toe overgegaan een "non" en een "m on n ik", door één dakp an met een gewelfd o p p e rv la k te v e r v a n g e n . In ons land zijn d it de gewone "Hollandse p ann en ", die men vooral nog op de daken van oude h u iz e n , b o e rd e rije n en schuren kan a a n tre ffe n (z ie a f b . ) . De d akp a n n e n worden in v e le rle i vorm en gem aakt. Met u itz o n d e rin g van de z . g . le ip a n n e n , die veelal re c h th o e k ig van vorm zijn , worden de d a kp an n en steeds vo o rzien van kop ­ en z ijs l u it in g e n . D it zijn opstaand e ran d en w a a r­ door de d a kp an n en als het ware in e lk a a r g r ijp e n ,

57

zodat men op het dak een goed sluitend geheel k r i j g t . T e v e n s zijn deze zodanig aan g e b ra c h t, dat een goede w a te r a fv o e r v e r z e k e r d is. De gewone "Hollandse pan" had deze sluiting en n ie t, zodat bij h ard e wind de regen tussen de pannen door naar binnen sloeg. Om d it te voorkomen en h o u tro t tegen te gaan werden de kieren van de dakp an n en vo o rzien van "d o k k e n " . Een "dok" is een strowis met dich tg eb on den ko p. D aar de o p v o lg e r van de gewone hollandse dakp an de " V e r b e t e r d e Hollandse pan" deze k o p - en zijsluitingen wel h e e ft, is het "d o kke n " 2) van daken o ve rb o d ig g ew o rd en . Men kan de d akp an n en in twee groepen v e r d e le n : a. De v la k k e pannen - D it zijn d akp an n en w aarvan het z ic h tb a a r gedeelte v la k is ( T u ile s du N o rd , M u ld e rp a n n e n , p latte pannen met en kele en d u b b ele s l u i t i n g ) . b . De holle pannen - Bij deze d akp a n n e n is het zichbaar gedeelte g e g o lfd . (Vlaamse d a k p a n , opnieuw v e r b e t e r d e holle pan, romaanse pan, oude P o ttelb ergse p a n ) . Oud-W ageningen heeft de navolgende modellen in haar b e z it : de gewone Hollandse pan ( z o n d e r stem p els), v e r b e t e r d e Hollandse p a n , T u ile du Nord en de k ru isp an (alle met Wageningse stem p els).

Welke pan voor een bepaald d ak g e s c h ik t is, h an g t a f van zowel de es th e ­ tische als p ra k tis c h e eisen, w aarbij de d a k b e d e k k in g ook een b e la n g rijk e rol speelt. Voor een d a k b e d e k k in g zijn behalve d akp a n n e n ook h u lp s tu k k e n nodig. De voornaamste soorten zijn : - G evel, b o v e n - of o n d e r p a n n e n , die worden toegepast voor een d u id e lijk e dak b e ëin dig in g. - V e n tila tie p an n en , w aardoor door het dakb esch ot op stijg en d e waterdam p snel kan worden a fg e v o e rd . - V orsten voor het a fd e k k e n van de n o k . ( N o k v o r s t e n , z a d e lv o r s te n , b a llo n v o r s te n ) . - H o e k k e p e rv o rs te n , die g e b r u i k t worden voor het a f d e k k e n van de hoek­ kepers bij d a k e n . ( S c h u b v o r s t e n ) . Een h o e kkep er is een d a k r ib die de u itsp rin g e n d e hoek van een d ak v o rm t. De voornaamste eisen waaraan d akp an n en moeten voldoen zijn d at ze goed slu iten , w ate rd ic h t en s t e r k zijn en dat zij voldoende w eerstan d tegen s t u k vriezen bieden. Om hieraan te k u n n en voldoen moet de g ro n d s to f klei bepaalde eigenschappen h eb b en . O n d e r a n d e re moet zij een groot p e r c e n ­ tage fijn ste delen ( k le in e r dan 10 micron) b e v a t t e n . D it is dan ook de reden waarom de d a k p a n n e n in d u s trie veel meer aan een bepaalde plaats is gebon­ den dan de s te e n in d u s trie . Voor Wageningen waren deze gebieden ten westen van de stad ge le g e n , alw aar twee d a k p a n n e n fa b rie k e n waren geves­ tig d . Deze stonden langs het Nieuwe Kanaal in het "N ie u w la n d " : "d'en oven int Nijland" tot ± 1875 en in de N u d e : de "Phoenix" tot 1938.

58

NOTEN ').

J . C . Rauws 1 982 - Het stenen a r c h ie f van de d a k p a n n e n fa b rie k "Pho en ix". O ud -W ag en in gen n r . 4 - p . 6 0-61. 2) . A . R ietveld 1 977 - V e r d o k k e n - Wagenwegen n r . 4 - p . 3 2 .

EVEN V O O R S T E L L E N . . . 1. Mijn naam is Monique B ra a k h u is en ik ben afkomstig uit Oldenzaal ( O ) . In D e v e n te r heb ik de B ib lio th e e k en Documentatie Academie b ezo ch t, waardoor mijn b e lan g stellin g voor h is to rie e . d . alleen maar b e v o rd e r d w e rd . Sinds 1 979 ben ik werkzaam in Wageningen aan de Landbouw-Hogeschool en wel in de filia a lb ib lio th e e k Leeu w en bo rch van de C e n tr a le B ib lio th e e k . Ik heb veel in teresse in oude tr a d it ie s en g e b ru ik e n en het o u d -am b a c h te lijk w e r k . Door mijn fu n c tie als secretaresse van de histo risch e v e r e n ig in g "O u d -W ag en in g en " hoop ik veel te leren o v e r de geschiedenis van deze stad , zodat deze voor mij nog meer gaat leven. 2. Mijn naam is E v a -M a r ie van B een en . Ik ben geboren in Amsterdam en sinds 1956 werkzaam in W ageningen, e e rs t bij het I . C . W . en d aarn a bij de C e n tr a le B ib lio ­ th e e k van de Landbouwhogeschool. Ik heb van het begin a f het o ntstaan van "O u d -W ag e­ n ingen" met interesse g e v o lg d , omdat mijn collega, Ton S te e n b e rg e n ( m e d e -o p ric h te r van de v e r e n ig in g ) d estijds in de C e n tra le B ib lio th e e k werkzaam was. Ik hoop nu als p e n n in g m eester aan mee te kunn en w e r k e n , dat "O u d -W ag en in g en " een actieve v e r e n ig in g b li j f t . 3. Mijn naam is Wieger J . P . S t e e n b e r g e n . I k ben 39 ja a r, g e h u w d , v ie r k in d e r e n . Mijn d a g e lijk s w e rk is bij de gemeentepolitie te W ageningen. Mijn h obby's zijn trams en t r e in e n . Ook heb ik be­ lan g stellin g voor kastelen en h is to rie . S e d e r t ong e­ v e e r 10 ja a r woon ik nu in W ag en ing en , w aardoor mijn hobby en be la n g s te llin g w erden to eg esp itst op W ageningen. Via naamgenoot Ton S te e n b e rg e n , a rc h ie fo n d e rz o e k en de ju b ileu m ten to o n stellin g w erden de banden met O u d -W a g e n in g e n v e r s t e v ig d .

PROGRAMMA VA N O U D -B E N N E K O M 31 januari 1984:

L e d e n v e r g a d e r i n g , v e rv o lg e n s d ia p re s e n ta tie Bennekom in het v e r le d e n , door H . G ijs b e r t s e n . A a n v a n g : 19.30 u. Plaats: De B r in k te Bennekom .

59

NIEUWS VAN DE MOLENWERKGROEP "MOLENS IN W A G E N IN G E N 11( 5) Hans Dobbe Dit nieuws van de m olenw erkgroep h an d elt o v e r de oliemolen, die bij de haven heeft gestaan, net ten westen van de voormalige sch eep sw e rf. Deze oliemolen werd in 1730 o p g e ric h t g etu ig e het volgende s tu k (1 )

Praesentibus de Heeren B .L u tte k e n , P.Suerm ondt en J . v.Schu ylen borgh met de gecommitteerden van de gemeente. Heeft de Heer van Schuylenborgh aan haar WEd. en Achd£5. rap p ort gedaan hoe dat met den Heer van Rosendael en de gecommitteerden van de gemeen­ te met Antorij van der Hart voor de helftte en Bartholt en Jan Suermondt voor d'andere helftte waaren overkomen op approbatie van haar WEd. en AchdEË dat se den oliemolen en 't backhuys souden setten op het dyckje daar de ijpebomen geplant syn aan de westsijde van de laage werft kort aan den Dyck wezende daarvan een concept erffp aghtbrieff over / nae voorlesinge van welcke hebben haar WEd. en Achdï!£ de Heeren gecommit­ teerden bedankt en hetselve g eap p ro b eert, en hebben de gecommitteerden van de gemeente hetselve overgenomen om het in de gemeente althans v e r­ gadert sijnde te b ren g en . Deselve wederom binnengestaan sijnde hebben gerap p o rteert dat de ge­ meente hetselve approbeerde. V e rk la rin g : 1. Gecommitteerden: a fg e v a a rd ig d e n uit de b u r g e r i j om invloed en controle te v e r z e k e re n op het s ta d s b e s tu u r. 2. A p p ro b a tie : g o e d k e u rin g . 3. Laage w e r f : de sch eepsw erf bij de haven In het stuk w o rd t g esp ro ken o v e r "den oliemolen en 't b a c k h u y s op het d ijc k je " . O v e r de lig gin g van de molen het v o lg e n d e . Een werkende oliemolen maakte met zijn stampers veel lawaai. Dat is de reden dat de molen bu iten de stad werd g e b o uw d . De heien w erd en v o o r t ­ d u ren d o pgetild en vielen d aarna op een houten b lo k , dat olie p e r s te uit

60

de zaden. Wat o v e rb le e f waren de v e eko ek en , b v . lijnkoeken van lijn zaad. Voordat de olie uit de zaden werd geslagen moesten ze worden verw arm d in de v u is te r p o t. H ierdo or w erd de olie d u n n e r en kon b e te r geslagen worden. Het genoemde "b a c kh u ys" d iende in d it geval w a a rs c h ijn lijk h i e r ­ voor. De molen werd "op het d ijckje" gebouwd met als doel om zo hoog mogelijk te staan om zo een goede w in d van g te h eb b en . - U it het H aarsted en g eld van 1749 b lijk t dat ene T e u n is Corn elisse "o lijmolenaar" op de molen was. - Op een detail van de te k e n in g van Hoogers u it 1786 staat de molen met v ie r volle zeilen g e te k e n d , in b e d r ijf d u s . (2 ) De molen was van hout en a c h tk a n tig van vorm aan de beschaduwde v la k ­ ken te zien; w aars c h ijn lijk was de romp met r ie t g e d e k t . Links van de molen zijn twee masten te zien ó f in de haven liggend ó f op de sch eep sw erf, "de laage w erf" genoemd. Het v ie r k a n te gebouwtje ac h te r de d ijk is öf een th eeh u isje óf een gebouw ­ tje dat onderdeel was van het omgrachte "S trae len sh o f" zoals dat op de ka a rt van N ic .G e e lk e rk e n uit 1653 te zien is. D it lag te g e n o v e r het R ijn b o lw erk. L a te r heette het huis daar te r plaatse " S o rg v lie t" en was eig en ­ dom van de gemeente. T h an s woont de fam .Holleman e r in " Z e l d e n r u s t " . ( 3 ) - (4) ln 1888 werd de oliemolen a fg e b ro k e n b lijk e n s de a d v e r t e n t ie . In het b e ric h t van de o p enb are v e r k o p in g w erd naast de tijd en de plaats al het eiken en g re n e n hout genoemd van de wielen en van de k o n s t r u k t ie van de molen. De stoommachine had zijn in tr e d e reeds g ed aan , w aardoor de a rb eid sin ten siev e windmolens vooral na 1900 in g ro te aantallen werden afg e b ro k e n . Hoewel 9 jaar e e r d e r molen "De V lijt " pas was g e bo uw d. De oliemolen is ook nog pelmolen, voor de g o r t p e l l e r i j , gew eest. V an wanneer af is niet b eken d . Van 1879 tot 1888 d raaid en e r in Wageningen maar lie fs t 4 windmolens te g e ­ lijk! De oliemolen, de korenmolen "De E e n d r a c h t" , de korenmolen "De V lijt" en de e e k - o f runmolen "De O o ie v a a r" . B R O NVE RM ELD IN G : 1. 2. 3. 4.

Oud A r c h ie f W ageningen, i n v . n o . 8. R esolu tiebo ek, fol. 1. 6 oct. 1 730. T e k e n in g H e n d rik Hoogers 1786. Mededelingen A . G . S t e e n b e r g e n . uit De N e d e r-V e lu w e 5 ja n u a ri 1888.

V E R S C H E N E N .. . A . G . S te e n b e rg e n Van de hand van de s c h r ijv e r A . Steenmeijer v e rsch e en in o k to b e r j . l . het boek: Tram s langs de U tre c h ts e h e u v e lr u g . V o o r de p rijs van ƒ 29, 50 is d it boekw erk in elke boekhandel v e r k r i j g b a a r . Na zijn boek o ver de Z e is te r tram heeft s c h r ijv e r A . Steenm eijer nu ook de geschiedenis van de tram lijn A m e r s f o o r t - Z e i s t - R h e n e n - A r n h e m , alsmede van de zijlijn D o o rn - Wijk bij D u u rs te d e te boek g e s te ld . Hoewel het boek voornam elijk gaat o v e r de trams langs de U tre c h ts e H e u v e l­ r u g , komen in deze u itg a v e ook gegevens voor o v e r het b a a n v a k R h e n e n W ageningen-A rnhem met een aantal foto's van de tram in onze o m geving. In 1 937 werd de tram d ien st tussen Rhenen en A rn h em o p g e h e v e n . D it ging niet zonder v e r z e t van Wageningen. Men v re e s d e dat vooral het g o e d e re n b a g ag everv oe r e r on der zou lijd en . Het was t e v e r g e e f s : de tram v e r d w e e n . H e rin n e rin g e n ble v e n . 61

TE KOOP A . C . Zeven Wanneer men een stamboom van z ijn , haar o f een familie wil o p s te lle n , dan moet men voor de periode van vóór ca. 1812 de D o o p -, T r o u w - en B e g r a a f ( D T B ) boeken raa d p le g e n . De Wageningse boeken zijn in te zien in het R ijk s a rc h ie f te Arnhem en fotocopieën zijn aanwezig in het G em een tearch ief. Voor de nog niet e r v a r e n genealoog zijn de boeken n iet gem akke lijk lees­ baar door het oude s c h r if t , door de s c h r ijfk u n s t van degene die het boek bijhield en door v le k k e n op het p a p ie r . T e v e n s is een bezoek aan een a r c h ie f, zeker voor diegenen die v e r weg wonen, n ie t g e m a k k e lijk . Daarom is het één van de doelstellingen van de v e r e n ig in g "V eluw se Geslachten" om de DTB boeken o v e r te t ik k e n en u it te g e v e n . Voor Wageningen zijn nu b e s c h ik b a a r: Publikatie n r . 1 6 : B e g ra v e n e n au gu stus 1760-decem ber 1765, o v e r lijd e n en b eg raafb oek f e b r u a r i 1797-decem ber 1810, lijst van b e g ra v e n joden 1727— 1759. 27 b lz . P rijs : ƒ 1 0 , - . Publikatie n r . 17: Doopboek ( N e d . H e r v ; k e r k ) 1781-181 1 . 29 b lz . P rijs ƒ10,-. U k u n t in het b ezit komen van één o f beide boekjes door o v erm akin g van het bedrag op g ir o r e k . n r . 90 85 29 t n v A . C . Z e v e n te W ageningen. Na o n t ­ van g st zal het bestelde u to e g e s tu u rd o f a a n g e r e ik t w o rd e n .

WERKEN IN W A G E N IN G E N ; V E R H A L E N V A N VR O EG ER A . G . S te e n b e rg e n Op donderdag 29 september j . l . s ta r t t e Studium G enerale van de LH in de C apitulatiezaal met een serie g e s p re k k e n o v e r : W erken in W ageningen; verhalen van v r o e g e r . Het is een idee van i r . P . K e e t . Hij re alisee rd e het eerste g esp rek met o u d -s ig a re n m a k e r F . T . V e r w o e r t . O v e r "W erken op een steen fab riek" vond d o n d e rd a g 27 o k to b e r j . l . p la a ts . I r . K . Cham bille, die d it p ro je k t van i r . P . K e e t heeft o verg en om en, in te rv ie w d e de heer H .M e u r s . Deze begon in 1 920 op 1 1 -ja rig e leeftijd te w e rk e n op de steen­ f a b rie k De K o eb on g erd. V a n u it de zaal konden de aanwezigen ook v ra g e n stellen. Mensen uit 1983 weten weinig o v e r de sociale omstandigheden w aarin de gewone man van vóór 1940 moest le v e n . Vooral o v e r de c r is is ja r e n , toen de a r b e id e r nauwelijks geld had om te k u nn en le v e n , hoopt SG veel te weten te komen. Veel s t r ijd is e r v r o e g e r g e v o e rd voor b e te r e sociale v o o r­ zieningen, betere w erkom standigheden e n z. Een b e la n g rijk e v ra a g ook is: hoe was de w e r k s fe e r o n d e r lin g . Indien e r b r u ik b a a r materiaal tussen z it , hoopt men een en a n d e r in ge­ d r u k t e vorm uitgeg even te k r ijg e n . Ik dacht dat deze serie opgenomen g e s p r e k k e n voor onze histo risch e v e re n ig in g van b ijzo n d e r belang is. Ik hoop ook d at i r . K . Cham bille vol­ doende mensen kan v in d e n , die b ereid zijn o v e r hun w e r k van vóór 1940 te willen s p re k e n . Op iedere laatste d on d erdagm id dag van de maand is een o u d -W a g e n in g e r of Wageningse te b elu is te re n in het lunchprogram ma in De W ereld . Aanvang 12.30 u u r . Ied ereen is welkom.

62

HET T A B A K S P A K H U IS " A M E R IC A " A . C . S teen b erg en Met de aankoop van het ta b a k s p a k h u is "America" in de V e e r s t r a a t door de gemeente was een b ed rag van ƒ 6 4 3 .5 0 0 ,- g e m o e id .1) T e n behoeve van huizenbouw aan de n o ord zijde van deze s tr a a t zal o n d er a n d e re d it gebouw moeten worden a f g e b r o k e n . Met deze sloop v e r d w ijn t weer een t a s tb a re h e r in n e r in g aan de 1 9de-eeuwse tabaksh an d el en de d aarb ij beh o rend e s t r ip p e r ij van de firma Koch. D it p akh u is maakte deel u it van een g roep van d r ie : In d ië , Holland en A m erica. De laatst genoem­ de w erd in 1886 in o p d ra c h t van C . T h . K o c h gebouwd door de aanne­ mer P .d e Leeuw voor een b e d ra g van ƒ 1 5 4 8 ,- ! O n d e r vo orb eh ou d d at e r van de zijde van de gemeente Wageningen geen bezw aar zou komen het p a k h u is in de n ab ijheid van de Joodse b e g ra a fp la a ts te bouwen. Wereldoorlog I lu idd e het einde van de tab aksh an d el in . Het p akh u is w erd d aarna voor v e rs c h ille n d e doel­ einden g e b r u i k t . Het fu n g e e rd e v a n ­ af de ja re n d e r t i g als b r a n d s t o f fe n opslag van de coöperatie De V o o rp o s t. Sinds 1964 is e r de machinale s t r ip p e ­ rij van Schim m elpenninck g e v e s tig d . S c h r ijv e r dezes heeft in de laatst gehouden v e r g a d e r i n g van de Monumentencommissie g e v ra a g d tenm inste zorg te d r a g e n , d at bij de a f b r a a k de nog aanwezige "eerste steen" bewaard w o rd t voor het m u s e u m -in -d e toekomst. Het b lijft e c h te r jammer dat ook d it e ig e n tijd s e monument - want dat is het - v e rd w ijn e n moet. ') Zie Veluw epost woensdag 24 a u g u stu s 1983.

EEN CADEAU VOOR DE FEESTDAGEN Er zijn n og e e n aan tal f o t o b o e k e n v a n W agen ingen b e s c h i k b a a r . Voor le d e n : f 26, — . A d r e s : Otto v a n G e lr e w e g 16. V e r d e r : G ezicht op W ageningen f 10, — en e e n m apje met 8 p r e n t b r i e f k a a r ­ ten n a a r o r ig in e le t e k e n i n g e n f 5, — . Otto van G e lr e w e g 16 en T a r t h o r s t 54. Half n ovem ber’ v e r s c h i j n t "De k le i n e k r o n i e k v a n h e t v e r z e t in W ageningen 1940-1945. Dit is g e s c h r e v e n d o o r F. v a n d e r H ave. GEVRAAGD Voor de bib lio th eek van onze v e r e n ig in g w o rd t d r in g e n d g e v r a a g d een gro te kast met d euren (h o u t of i j z e r ) . Wie h e e ft zo'n kast o ver? De v e r e n ig in g wil deze eventueel tegen betalin g o vern em en. U k u n t contact opnemen met de b e h e e rd e r van de b ib lio th e e k , A . G . S t e e n b e r g e n , t e l. 16675, na 19.00 u u r 63

ADRESSEN OM TE WETEN BESTUUR: F . van d er H ave, v o o r z it t e r . O tto van G elrew eg 16, t e l. 13468 A . A . Z even , v i c e - v o o r z i t t e r . Dassenboslaan 6, t e l. 101 56 M e v r . M. H . A . B ra a k h u is , secreta resse. Wilhelminaweg 24, t e l. 22504 M e v r . E . M . v a n Beenen, penningm eesteresse. A s t e r s t r a a t 351, t e l. 15341 W .J . P .S t e e n b e r g e n , le d e n -s e c re ta ria a t. T a r t h o r s t 22, t e l. 14959 A . L . N . R ie t v e ld , lid en foto- en p r e n te n a r c h ie f . T a r t h o r s t 22, t e l. 1 5477

R E D A C T IE " O U D -W A G E N IN C E N " : A . G . S t e e n b e r g e n , h o o fd re d a c te u r. Abersonlaan 13", t e l. 16675 A . C . Z e v e n , Dassenboslaan 6, t e l . 10156 A . L . N . R ie tv e ld , T a r t h o r s t 54, t e l . 15477 B IB L IO T H E E K EN D O C U M E N T A T IE A . G . S t e e n b e r g e n , ad res zie boven WERKGROEP MOLENS H .D o b b e , H arnjesweg 56, te l. 18120 WERKGROEP A R C H E O L O G IE J .H u is m a n , Goudsbloem straat 1, R en ku m , t e l . 08373-1 3448 B E R IC H T G E V E R M O N U M EN TEN ZO R G A .G .S t e e n b e r g e n , adres zie boven C O R R ESPO N D EN T R . O . B . J. Huisman, adres zie boven.

Zo w as het o m s t r e e k s 1955 !

64