MEDEDELINGEN van de VERENIGING MOUD-WAGENINGEN R ed.: Jagerskamp 72 - Wageningen. 5e jaargang - nr. 1 m aart 1977

5e jaargang - nr. 1 m aart 1977

MEDEDELINGEN van de VERENIGING MOUD-WAGENINGEN” R e d .:

Jagerskam p 72 - Wageningen

V erschijnt tenm inste eenm aal per kwartaal

Bijeenkomst op DINSDAG 24 MEI 1977 in "Vredehorst", Tarthorst 1, aanvang 20.00 uur We willen u deze avond graag de dia's tonen uit 1909 en 1913, welke wij hebben ontvangen uit de nalaten­ schap van prof.Giltay. Ze tonen de feestelijkheden in Wageningen bij de ge­ boorte van prinses Juliana en de Onafhankelijkheidsfeesten in 1913. Omdat er op deze dia's een groot aantal Wageningers uit die jaren staat, proberen wij enkele mensen te vinden, die deze feesten hebben meegemaakt. Op deze manier hopen wij het seizoen op de 'gezellige toer' te besluiten. Tot ziens in "Vredehorst" op 24 mei!

H iernaast een van de opnamen u it onze d iaserie. De foto toont het op­ stellen van de stoet bij de Onafhankelijkheidsfeesten in 19 1 3 . 1

V an de b e s tu u r s ta f e l Onder de tite l "De n iet-g esch rev en historie van W ageningen" hield lr. K .J . Hoeksema voor ruim 115 leden e n n ie t- le d e n op donderdag 2 7 januari in Vredehorst eenzeer interessante lezing, g elllu streerd m et d ia 's. Een enthou­ siast verteller wist zijn gehoor te boeien m e t zijn visie over de bodem in en rond W ageningen. Tijdens de 27e jaarvergadering van de afd. W ageningen van de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen op 16 februari vertoonde de voorzitter voor een zeer aandachtig gehoor de M onum entendia's. Van de Gelderse M onum entencom m issie ontving h et bestuur antwoord op haar schrijven van 6 decem ber 1 9 7 6 . H ierin had h et de M onum entencom ­ missie verzochthet b oerd erijtje Dolderstraat 6 op de R ijk s lijs t van bescherm ­ de Monumenten te plaatsen. De M onum entencom m issie besliste afwijzend en sch rijft o .m .: "H et b oerd erijtje Dolderstraat 6 lig t g eh eel opgesloten tussen nieuwbouw. Hoew el h et pand zeker historische k w aliteit bezit, achten w ij deze n iet voldoende sterk, m ede door de slech te situering, om h et pand toch op de R ijk s lijs t van beschermde M onum enten geplaatst te k rijg e n ." Voorts adviseert de Com m issie het bestuur in co n ta ct te treden m e t h et ge­ meentebestuur van W ageningen om ter plaatse te kom en to t de vaststelling van een g e m een telijk e M onum entenverordening. Deze con tacten zullen zeer zeker gelegd worden. V an het gem eentebestuur van W ageningen ontvingen we een afwijzende b e ­ slissing inzake ons subsidieverzoek over 1 9 7 5 . Deze aanvraag was door ons reeds ingezonden dd. 2 4 april 19741 Op 14 septem ber 1976 richtten w ij ons tot B en W m et h et vriend elijke verzoek om spoedige afhandeling van deze zaak. M et bovengenoemd resultaat! De geplande excursie naar Renswoude op zaterdag 23 april 1 9 7 7 m ag zich verheugen in een zeer grote belangstelling, De R eiscom m issie, gevormd door de heren P .H ollem an en F r. Verw oert, h eeft to t dusver eer van haar werk. De jaarvergadering werd gehouden op dinsdag 8 m aart in Vredehorst. Ruim 80 leden gaven b lijk van hun b elan g stellin g . De jaarverslagen van secreta­ ris en penningmeester werden zonder o p - en aanm erkingen goedgekeurd. K ascom m issielid P.H ollem an sprak zijngrote tevredenheid u it ov erhetw erk van de penningm eester. Als reservelid werd gekozen de heer J . Kuijper. De bestuursverkiezing verliep zeer v lo t. D r.Ir. A .C .Z e v e n werd m e t a lg e ­ mene stem m en gekozen to t secretaris, als opvolger van A . G. Steenbergen, die gewoon bestuurslid b lijft . Namens de vereniging werd de scheidende secretaris een lith o van Belm onte u it c irc a 1850 aangeboden. 2

Na de pauze hield de heer Zeven een lezing over g en ealog ie: "W ie waren m ijn voorouders? W at was hun le e fk lim a a t? " Een en ander werd to eg elich t m et Wageningse voorbeelden. M et deze 'm a id en -sp e ech ' m aakten de a a n ­ wezigen m eteen goed kennis m e t de persoon en de geschiedkundige belang­ stelling van de nieuwe secretaris. Evenals op 27 januari m aakten ook nu verscheidene leden gebruik van de gelegenheid van vervoer per auto 'u it en th u is'. M et een gerust hart g e eft uw ou d -secretaris thans pen en papier over aan de heer Zeven. Ik wens hem veel succes! De secretaris

ONZE HOUTWALLEN Wie wel eens in h et Binnenveld kom t, kan ze nu nog zien, de resten van oude houtwallen. M aar als de plannen van de gem eente doorgaan om ook daar huizen te bouwen, dan zal van deze resten een aantal verdwijnen en zal het Binnenveld langzamerhand een h eel ander aanzien k rijg en . Houtwallen hadden b ij onze voorouders de fu nctie vanveekering o fp e r c e e lsscheiding. Men had nog n iet de beschikking over afrasteringen van prikkel­ draad of schrikdraad zoals w ij die nu kennen. Bovendien hadden die hou t­ w allen nog een aantal voordelen. Ze bestonden m eestal u it elzen, eikenhout, wilgen, meidoorn, braamstruiken en vele bloem en en planten. Door een juiste plantencom binatie werd een vrijw el ondoordringbare wal verkregen. W el m oest deze om de v ijf a tie n ja a r gekapt worden, anders werd h ij te hoog (ongeveer v ijf m eter) en wierp te v e e l schaduw op h et gewas. H et kappen gebeurde m eestal b ij winterdag, wanneer het werk op de boerderij n iet zo druk was. H et leverde de eigenaar h eel w at hout op, w at ook één van de belangrijke functies was. M en had n a m e lijk geriefhout nodig voor het vervaardigen van bonestaken en palen voor erfafzetting, terw ijl de rest als brandhout werd benut. Het brandhout werd gem aakt van de vaak kromme stam m etjes en van de uitgesnoeide dunnere takken. Van deze dunnere takken m aakte m en ta k k e bossen, die gebruikt werden voor het stoken van de varkenspot of de waspot. Of ze werden verkocht aan bakkers in de om geving, die ze gebruikten om hun ovens te stoken. Voor het veld zag de boer de voordelen van zo'n houtwal als volgt. Door de hoogte werd de windkracht sterk verm inderd. De verdamping b ij een droge wind ging niet zo snel, waardoor het gewas langer vochtig b le e f. T erw ijl de temperatuur achter zo'n houtwal ook hoger b leef, doordat de wind daar geen koelte kon brengen. 3

Onkruidzaden werden in d e wal opgevangen, wat d uidelijk te zien is als m en ziet wat op zo'n w al g ro eit. Ook de k oeien zochten er graag beschutting b ij onweer, wat de melkproduktie weer ten goede kwam . En h oev eel potten bramen op brandewijn zouden er gem aakt zijn van bram en die geplukt wa ren van de struiken in houtw allen? H et was ook de m o eite waard om een bijenkorf in de buurt te plaatsen; de b ije n konden hun honing verzam elen uit de wilde planten die er groeiden, zodat ook hier een voordeeltje te b e ­ halen v ie l. In de w allen huisden tevens v e e l verdelgers van schad elijk e in ­ secten, die op natuurlijke wijze trachtten op te lossen wat w ij nu door doodof wegspuiten proberen te bereiken. M aar nu m oet m en n ie t denken dat zo'n houtwal a lle en m aar voordelen had. Zeker n iet! Een van de voornaamste nadelen was dat zo'n wal in h et veld te v eel ruimte in n eem t. H ij is, m et de vaak naastliggende greppel, al gauw drie H vier m eter breed en dat is e ig e n lijk land verspillen . Ook zijn hout­ w allen m et een stilstaande greppel ernaast vaak een broedplaats voor scha­ delijke insecten, die b ij koeien uierontsteking kunnen veroorzaken. W at vaak to t het opruimen van het besm ette vee leid d e. En het m elken op een warme windstille dag in de zomer was ook geen p re tje. In de oogsttijd als h et nat en windstil was, was er h et nad eel dat de oogst n iet goed droogde. H et gewas dicht b ij de houtwal ondervond nogal w at concurrentie van de wortels van de houtwal. En de in de w al levende hazen en konijnen rich tten ook nog wel wat wildschade aan. Om over de in d e w al levende muizen m aar n iet te praten. Nu hebben we w el gesproken overde voor- ennad elen van de houtwal, m aar over het landschap is nog niets gezegd. M aar als we een w eidelandschap of een golvend korenveld doorsneden zien door houtw allen m e t hun v e rsch il­ lende kleuren, dan zien we toch een landschap dat een lust voor h et oog is. En al kan de boer daar n iet van eten, h et is ja m m er dat ze verdwijnen en daarmee het karakteristieke van het landschap. M aar de aantrekkelijkheid van onze omgeving werd al eerder ongunstig bei'nvloed door econom ische verschijnselen. Ad R ietv eld 4

EEN 13e EEUWS GRAAN- EN PEULVRUCHTENMONSTER UIT WAGENINGEN In 1949 werd in een bouwput aan de Veerweg nabij de Westbergweg in een laag m et verkoolde resten een opeenhoping van verkoolde korrels vangraan en zaden van peulvruchten gevonden. Aan deze voor de historie van de N e­ derlandse landbouw belangrijke vondst is zeerw einig aandacht besteed. Het gevolg was dat er geen verslag of publikatie in een daarvoor geëigend t i jd ­ schrift is verschenen. Gelukkig zijn de resten van deze vondst tentoongesteld gew eest in h et voor­ m alige Gem eentem useum van W ageningen. Na opheffing van dit museum werden deze resten in het g e m e e n te -a rc h ie f bewaard. Omdat weinig aandacht aan deze vondst is besteed is het goed een en ander voor de toekom st vast te leg g en. Op de plaats waar de vondst werd gedaan lag vroeger (een deel van) R ijn wijk, terw ijl bovenaan de helling (Oud-) W ageningen la g . Beide plaatsen zijn eind 13e eeuw ten onder gegaan, w e llich t doordat (Nieuw-) Wageningen beter gelegen was voor verdere ontw ikkeling. R ijn w ijk was een plaats m et stapelrecht, d.w.z. dat to l m oest worden b etaald voor handelswaar, die stroomopwaarts werd vervoerd. (Oud-) W ageningen was een kerkdorp. Of R ijnw ijk een kerk of kapel bezeten h eeft is n iet bekend. Indien dat wel het geval is geweest, zal deze w ellich t op een plaats hebben gestaan, die la te r door de R ijn is weggespoeld. Naast enkele onkruidzaden bestond het gevonden m onster u it haver en zandhaver (evene), gerst en sm a lb la d - en voederwikke. Zandhaver is een h a v ersoort die hier en daar to t in het begin van deze eeuw werd verbouwd. De voorm alige conservator van het museum, G .Elzinga, veronderstelde dat beide havers gemengd werden g eteeld en dat een voorraadschuur van boeren was verbrand. Deze boeren woonden op de hoge gronden, o .a . daar waar de voorraadschuur stond, terw ijl zij gewassen op de k le i-a k k e rs zouden hebben verbouwd. Op de hoge grond was de kans op overstroming im m ers afwezig. Het is ook m o g elijk dat het een 'havenloods' was, die verbrand is. Daar het profiel in 1949 ongestoord was, is het n iet onm ogelijk dat de brand plaats vond aan het einde van het bestaan van R ijn w ijk . M en trok naar elders en daarom had m en de plaats n iet m eer nodig voor nieuwbouw. Naderhand is zand van de helling over de brandplek gespoeld, waardoor de zaden 7 0 0 ja a r voor ons bewaard bleven. Een uitvoeriger verslag bevindt zich o .a . in de bib lioth eek van onze v eren i­ ging. A .C .Z e v e n

5

Verdwenen molens 1. DE OLIEMOLEN

Deze m olen, afgebroken in 1887, stond b ij de haven. Een eerste v e rm e l­ ding vond ik in een archiefstuk van 1 7 3 9 . ') Een zekere Jan Janse Schot kreeg van de M agistraat voor de aanleg van een scheepstim m erw erf in e rf­ pacht "een g ed eelte van h et d ijk je off a lle e tje m e t bom en beplant te r groote van dertigh en een vierde vierkante rijnlandsche roeden, te rekenen van den hoek van de vaert (= havenkanaal) langs de kom m e (= havenkom ) n a e d e n o l i e m o l e n toe . . . " In 1749 was Teunis Com elisse er m olenaar en C om elis Tunusse (= T e u n isse?) 'o ly slag er'. Ze hadden een knecht in d ien st.2) De oliem olen staat afgebeeld op een tekening van H .H oogers, 1786 "W a geningen ten su ijt-o o ste n g e te e k e n d "3) en op een aquarel "Z icht op W a geningen" c a . 1828, van de W ageningse 'verwer en glazenm aker' W emerd de Beedt (1 7 7 4 -1 8 4 3 ). Zie afbeelding van fragm ent in de kop. In de Staat der Stad W ageningen, 1 8 0 8 4) is er sprake van o .a . een w i n d koom, o l y en runmolen, dan nog een R o s o l y m o l e n en eene b ie r­ brouwerij, zijnde er in h et afgelopen ja a r b ij de wind olym ooien nog a a n g elegt een pel- en houtzagerij, wordende doordezelfde windvlugt g ed rev en". Erwaren dus een w indoliem olen en een rosoliem olen . In de laatstgenoem de m olen werd gebruik gem aak t van paardekracht. Over de toestand in het begin der 19e eeuw over de nijverheid in W agenin­ gen wordenwe in g elich t door een b rief van de burgem eester aan de gouver­ neur der provincie (28 augustus 1 8 1 7 )5), waarin voorkomt een "S ta a t der dagloonen binnen de gem eente W ageningen". In de oliem olens waren vier arbeiders werkzaam, die elk 75 cen t per dag verdienden; de twee arbeiders in de houtzaagm olen6) elk 60 cen t per dag en de twee arbeiders in de run­ m olen elk 55 ce n t per dag. Het laatste b erich t over de m olen vinden we in De N eder-Veluw e van 5 ja ­ nuari 1888. Daarin wordt aangekondigd de openbare verkoping van afbraak van een m olen. De verkoop om contant geld vond plaats op h et erf van Jan Rutgers7) aan de Haven op woensdag 11 januari 1888 ten overstaan van n o ­ taris J.M .F. van Everdingen te W ageningen. De advertentie verm eld t: "Den 6

1. 2. 3. 4. 5.

Haven Herberg Hof van Gelderland Tolhuis Zeepziederij Ligging van de oliem o len aan de haven in 1790 (naar een oude kaart) geheelen afbraak van een h o u t e n m o le n , bestaande u it: as, wieken, kam w ielen enz., alsm ede den opstand daarvan zijnde zware stijlen , bindten, kom keels, trappen, planken, brandhout, enz., alles van zwaar Eiken en Greenen hout. T e zien des morgens vóór de verkooping, op gem eld e r f." Wie de eigenaar/eigenares van deze m olen was en in wiens opdracht de verkoop geschiedde is m ij (nog) n iet duid elijk. Door de opkomst van m ach in ale oliebed rijv en leverde het olieslaan m et behulp van w ind- of waterkracht geen lonend bestaan m eer op en zo v er­ dwenen de oliem olens de een na de ander. Zo'n oliem olen werd een o lie ­ slagerij genoemd: doorm iddel van m assieve stampers enslagpersen onttrok m en olie aan oliehoudende zaden. D erg elijk e bedrijven werden gew oonlijk buiten een stad of dorp gebouwd vanwege de geluidsoverlast, veroorzaakt door de zware stampers. A . G . Steenbergen Noten: 1) F rag m en t g e c ite e rd in : J .B u lt e n . De R ijn h a v e n 2 5 0 ja a r , in : H et R a d 9 (1 9 6 4 ). ^) C ed u lle haard steden geld, 1 7 4 9 . O u d -a r c h ie f G e m .W a g e n in g e n , in v .n o . 9 5 4 . ■*) G ereproduceerd in : J . A . B . M . d e Jo n g . H endrik H oogers, p atrio t en kunstenaar, 1 7 4 7 - 1 8 1 4. Z altb o m m el, 1 9 6 9 , b lz. 2 4 6 . 4 ) O u d -a rc h ie f G em .W a g e n in g e n , in v .n o . 1 2 9 . N ie u w -a rc h ie f G em .W a g e n in g e n , in v .n o . 4 1 0 , 6) De Protestantse bew aarsch o ol beg o n in 1 8 4 8 in ee n pand in d e la te r e S ta tio n sstra a t, gehuurd voor ƒ 1 7 5 ,- per ja a r van de h ee r P .B e e k , van ouds "D e Z a a g m o le n " g en o em d . (K le u te rw a g en tje , 1 9 7 4 ). Was d it de h o u tzaag m o len ? Op deze p laats sta a t thans de showroom van V an der K o lk. 7) Ja n Peter R u tgers, g eb o ren te W ag en in g en 8 sep tem b e r 1 8 5 1 , o v erled en a ld a a r 1 m e i 1 9 2 4 , zoon van Amoldus W ijn an d R u tgers en (2 ) F lo ra F lorissen u it A rn hem . V o erm a n en sta lh o u ­ der. In 1 8 9 0 w o on ach tig in de Nude, d.w .z. aan de Afw eg n aar de H av en . In deze zeer oude bo erd erij (Afweg n o . 1) woont thans de fa m . V an Leusden.

7

In’t kort: EXCURSIE

NAAR RENSWOUDE

op zaterdag 23 april 1977

H E R I N N E R I N G H et vertrek per bus is vastgesteld op 1 uur 's middags vanaf de Aula, G en.Foulkesw eg. U wordt v riend elijk verzocht een kwartier vóór het vertrek aanwezig te zijn . A frekenen van de onkosten tijdens de reis. De R eiscom m issie

RECEPT

GEZOCHT!

Wie van de oude en h e el oude W ageningers kent nog h et recep t van h et OUDE WAGENINGSE GEBAK "K R U ID -PLE SK E S"? Ik vond dit gegeven in : De geschiedenis van de Protestantse Kleuterschool te Wageningen (in Kleuterw agentje 1 9 7 4 ). De kinderen van de bew aarschool werden er in 1878 op g etracteerd , toen het echtpaar V an S talb orch hun 5 0 -ja rig huw elijksfeest vierd e. De heer Van Stalborch was voorzitter van h e t bestuur. A . G . Steenbergen

"GEZICHT

OP

WAGENINGEN"

De stand van h e t fonds voor ons sch ild erij is per 21 m aart: Ontvangen van p articu lieren en bedrijven Toegezegd door p articu lieren en bedrijven In vooruitzicht gestelde subsidies T otaal

ƒ ƒ f

8 .2 8 4 ,5 0 1 .6 0 0 ,— 5 .0 0 0 ,- -

f

1 4 .8 8 4 ,5 0

Het is nog steeds m o g elijk een g ift voor de aankoop van dit sch ild erij over te m aken op postrekening nummer 294 61 25 of bankrekening num m er 53 .9 3 .4 8 .0 1 5 van de ABN W ageningen, beide ten name van de V ereniging "O u d-W ageningen". Gaarne verm elden "G ezicht op W ageningen". & ONZ E

"UIT-EN-THUIS-SERVICE "

U w eet toch dat u een beroep op ons kunt doen wanneer u m o e ilijk de b i j ­ eenkomsten kunt bezoeken? W anneer u u ite rlijk één dag voor een b ije e n ­ komst de voorzitter b e lt (te l. 13 6 1 7 ), dan wordt er voor gezorgd dat u per auto wordt opgehaald en na afloop w eer thuisgebracht.

5e jaargang - n r. 2 juni 1977

MEDEDELINGEN van de VERENIGING HOUD-WAGENI NGEN1' R e d .:

Jageiskam p 72 - W ageningen

V erschijnt tenm inste eenm aal per kwartaal

FUNDERINGSRESTEN VAN DE TWEEDE

NUDEPOORT EN HET RONDEEL door J. HUISMAN correspondent R.O.B.

1 . INLEIDING In m aart 1977 werd in W ageningen een nieuw rirool aangelegd, vanaf het gem aal op het voorm alige Rijnbolw erk, door het Em m apark, dwars over de Hoogstraat, een klein ged eelte door de W alstraat en vervolgens door de gracht en verder. In de rioolsleuf kwamen muurresten tevoorschijn, welke werden ing em eten . Het opmeten konslechts zeer onvolledig worden uitgevoerd, omdat een deel 's avonds min of m eer in het donker m oest gebeuren en de sleuven zeer snel weer werden gedicht. In het nu volgende verslag worden de waarnem ingen beschreven. 2 . VERRICHTE METINGEN 2 .1 . A l g e m e e n - Er werden v ijf muurresten ingetekend, op de tekening aangegeven m e t A, B, C , D en E. De muurresten werden ingem eten en g e ­ tekend m et behulp van een tekening van het riolenplan van de gem eente Wageningen, archief nr. W 2 3 -3 -1 0 2 , dd. 3 0 -4 -1 9 7 6 , bestek W 7 7 -2 , b la d 2 , tekenaar W . Jacobs, schaal 1 : 5 0 0 . Een kopie van deze tekening werd w elw illend door de gem eente opzichter afgestaan. A lle m etingen werden verricht vanuit rioolput 4 . 2 .2 . M u u r r e s t e n A e n B - Beide muurfragmenten waren ernstig b e ­ schadigd, omdat de aannem er aan v ankelijk had geprobeerd dwars door de muren heen te breken. De muren waren ech ter zo dik en nog van een der­ g e lijk e k w aliteit, dat dit n iet lu kte. H et riool kwam e ch te r zo diep te l ig ­ gen dat deze ju ist onder de muurresten door gelegd kon worden. 9

Doordat de muurresten beschadigd waren, was h et m o e ilijk ex a cte m aten vast te stellen , De weergegeven m aten kunnen daarom k leine afw ijkingen vertonen. De afstand van rioolput 4 to t muurrest A was 2 3 .4 0 m (hart op hart), de af­ stand van muurrest A naar B was 7.60 m (hoh). De breedte van de muren werd op 1 .5 0 m diepte (gerekend vanaf bovenrand rioolput = wegdek) g e ­ m eten; voor muurrest A was deze 1 .1 0 m en voor B 1 .2 0 m . De ruim te tus­ sen de muren zal dus ongeveer 6 .5 0 m breed zijn gew eest. De diepte van de muurresten was n ie t m eer vast te stellen , om dat aan de onderkant van de muur stukken uitgehakt waren en de rioolsleuf zeer snel weer gedicht werd. Onder de muurresten waren horizontaal eikenhouten balken aangebracht; deze b alken hebben dienst gedaan als fundering. Beide muren hadden k le i als ondergrond. De balken waren vierkant gekapt, van enkele b alk en kon de dikte worden g em eten ; elk e zijde was c a . 30 cm lang. 2 . 3 . M u u r r e s t e n C , D e n E - In d e W alstraat kwamen opnieuw tw ee muurresten (C en D) tevoorsch ijn. Muurrest C lag in h et verlengde van een reeds eerder g e d e e lte lijk gerestaureerde muurrest. Beide muurresten werden weer gem eten vanuit rioolput 4 (rioolput 5 was toen nog niet g ep laatst). De afstand rioolput 4 to t muurrest C was 5 6 .8 5 m (hoh), de afstand van muurrest C to t muurrest B was 2 5 .8 5 m (hoh). V lak naast muurrest C was nog een muurrest aanwezig (D ). Deze was sm a l­ ler en m inder diep dan de fragm enten A, B en C . De afstand van muurrest

D naar muurrest C was 2 .9 0 m (hoh). Van beide muurresten kon evenm in de diepte worden gem eten . Onder deze muurresten werd geen houtconstruc­ tie aangetroffen, zoals b ij de muren A en B. Evenals b ij de muurresten A en B werd op 1 .5 0 m diepte (gerekend van b o ­ venkant riool put) de breedte van de muren g em eten ; muur C was 1 .2 0 m breed en muur D 0 .6 0 m . De uitvoerder van de rioolwerkzaamheden vertelde dat h ij in h e t Emmapark eveneens een muurrest was tegen gekom en . Deze lag in h et verlengde van de reeds eerder gerestaureerde boogvormige muurrest, op de tekening a a n ­ gegeven m et E. Van deze muurrest konden de ex a cte ligging en de a fm e ­ tingen niet worden vastgesteld, omdat de sleuf reeds dicht was. 2 .4 . D i v e r s e n - V an de muren A, B en C werden enkele stenen opge­ m eten. De lengte varieerde van 2 7 to t 2 8 .5 cm , de dikte was steeds 14 cm en de breedte varieerde van 6 .5 to t 8 cm . Aan de binnenzijde van de muren A enB waren twee gem etselde rio len , De ene lag op c a . 45 cm vanaf muur A en de ander op c a . 90 cm vanaf muur B. De diam eter van deze gem etselde riolen was c a . 45 cm . wordt vervolgd

Even voorstellen:

Op 8 m aart 1 9 7 7 werd tijd ens de ja a rv erg a ­ dering van de Vereniging "Oud-W ageningen" to t secretaris benoem d D R .IR .A .C .Z E V E N . H ij volgt in deze fu nctie de heer A . G . Steenbergen op, die to t lid van h et bestuur werd benoem d. Het adres van de nieuwe secretaris is: Dassenboslaan 6, W ageningen-H oog, telefo on 1 0 1 5 6 . ANTON C.ZEVEN werd geboren in 1933 te M alang (N .O .I.). Z ijn m oeder is een geboren en getogen W ageningse. Zijn grootvader, D r .R .N .d e Haas, was destijds leraar aan de H .B .S . alh ier. Antons interesse ind e geschiedenis vanW ageningen en de archeologie stam t uit zijn studententijd in deze stad. Deze belangstelling werd vergroot door de studie Bodemkunde. H ij besteedt een groot deel van zijn v rije tijd aan de studie van de geschie­ denis van de cultuurplant en aan g e n ea lo g ie. In deze disciplines vervult h ij eveneens bestuursfuncties. CONTRIBUTIE - Een aantal leden h eeft deze nog n iet b etaald . D it m o et zo spoedig m o g elijk gebeuren! C ontributie: ƒ 7,50, echtparen ƒ 1 0 ,- , bejaarden desgewenst ƒ 3 , - . Postrekening 294 61 25 t.n .v . Penn. V er. Oud-W ageningen te W ageningen.

ii

Verslag van de

EXCURSIE RENSWOUDE

Zaterdag 23 april 1977 vond onze eerste excursie plaats. R eisd oel was het kasteeldorp Renswoude. Om 10 over één vertrokken twee bussen m e t c irc a 70 deelnem ers. H et w eer was red elijk dank zij een b eh a g e lijk schijnend voorjaarszonnetje. De ontvangst b ij het gem eentehuis in Renswoude door het bestuur van de V ereniging "O ud-Rensw oude", bestaande u it de heren S .L aansm a, voor­ zitter, E. J.W o llesw in k el en J .E .d e V ries, resp. secretaris en penningm ees­ ter, was bijzonder h a rte lijk . Vanwege de grote deelnam e aan deze excursie werd de groep in tw eeën gesplitst, zodat direct begonnen kon worden èn m et een bezoek aan de Oudheidkamer èn aan h et K asteel. De Oudheidkamer van de vereniging is ondergebracht op de zolder van het gem eentehuis, de vroedere pastorie van de N ed.H erv. kerk. H ier is een m ooie c o lle c tie voorwerpen, docum enten, prenten, foto's en boeken over de historie van h et dorp en het k asteel b ij elk aar gebracht en ov erzichtelijk tentoongesteld. Op het kasteel was baron Taets van Am erongen gastheer en gids. Jam m er genoeg m oest h ij b ij de tweede groep verstek la ten g aan . In de k leine en fraaie hal, waar verscheidene fam iliep ortretten hangen en een stamboom van het g eslach t Taets van Am erongen onze aandacht trok, gaf h ij een over­ zicht van de bouwgeschiedenis van het k a ste el. H et was Johan van R eed e, die het in 1654 lie t bouwen. H et is in ren aissan cestijl opgetrokken en b e ­ staat u it een m iddenpartij en torenvorm ige hoekpartijen . Twee bouwhuizen, links en rechts, geven het g eh eel een hoefijzervorm ig aanzien. H et k asteel werd enkele ja re n geled en g eh eel gerestaureerd en ingedeeld in vier woon­ eenheden voor vier fa m ilie s, die het thans bew onen. Vandaar dat van de b e l-e ta g e slechts de h al en een d rietal kamers bezichtigd konden worden. Ook werd een bezoek gebracht aan de dienstvertrekken in de keld er. De gehele groep bracht gezam enlijk een bezoek aan de 1 7e eeuwse H er­ vormde koepelkerk, waar we verrast werden door het fijn e orgelspel van organist Am sing. De heer Laansma vertelde op zijn eigen levendige m an ier het een en ander u it de geschiedenis van de kerk en gaf een to elich tin g over de bouw stijl. De eerstesteenlegging vond plaats in 1639 door het zoon­ tje van de H eer van Renswoude, Hendrik. Een gezellige k o ffie -sto p vond plaats in het bijgebouw van de kerk, waar P.H ollem an namens de aanwezigen een kort dankwoord sprak en de voor­ zitter van de V ereniging "O ud-Rensw oude" een envelop m e t inhoud over­ handigde, bestem d voorde 'spaarpot' van deze vereniging. Men hoopt h ie r­ m ee een fraaie 17e eeuwse prent van het k asteel te kunnen kopen en daar is een extra fondsje voor nodig. 12

Tijdens de terugtocht naar het gem eentehuis passeerden we de zgn. "Nieuwe Buurt", bestaande u it een aantal blok jes fraaie 18e eeuwse dienstwoningen, welke thans voor een groot d eel gerestaureerd zijn . Om v ijf uur kon de terugtocht aanvaard worden. De vereniging kan terug zien op een geslaagde to ch t. B ij een volgende excursie zal h et excursiegeld b ij vooruitbetaling m oeten worden afgedragen. Doordat een aantal deelne mers te elfder ure af lie t w eten is het bestuur genoodzaakt gew eest u it de kas van de vereniging ongeveer ƒ 4 0 , - b ij te passen. De excursiecom m issie

VAN DE BESTUURSTAFEL Inde vorige 'Van de bestuurstafel' h eeft de ou d -secretaris A .G . Steenbergen zijn opvolger in g eleid . H ij zei hierin dat h ij 'm et een gerust hart pen en papier aanhem over g e e f t'. Laten w ij hopen dat dit verw erkelijkt wordt en dat h ij niet m et stijgende verbijstering zijn handeling betreurt. De vereniging was a c tie f en het bestuur m e t h aar. De voorzitter trad op m et dia's voor de Vrouwenbond van het CNV op 15 m aart, voor de B ejaarden U W op 18 m aart, voor de personeelsvereniging van de P olitie op 25 m aart, voor de jeugdbond Geschiedenis op 28 m aart, voor de b ejaard en so ciëteit 't Hoekje op 29 april, in de Pomhorst op 5 m e i, voor h e t W elfarew erk van het Rode Kruis op 9 m e i en voor het Congres O ranjeverenigingen op 21 m e i. Tijdens het vertonen van de dia's ontvangt h ij nieuwe wetenswaardigheden over het oude W ageningen en zijn bewoners. De actie voor het sch ild erij "Gezicht op W ageningen" boekte enige succes­ sen. W eer ontving de vereniging enige grote toezeggingen. M aar w ij zijn er nog lang niet en als de gem eente n iet m e t een forse subsidie bijspringt, dan zal het schild erij n iet in W ageningen terechtk om en. D it zou bijzonder jam m er zijn. De vereniging verkreeg een schild erij van h et Sp ijk, g em aak t door P .d e Jong. Dit werd geschonken door de fa m ilie V ie ts. H et is in dank aanvaard. De excursie op 23 april naar Renswoude was een su cces. M et dankbaarheid denken de deelnem ers aan de goede organisatie van haar zustervereniging "Oud-Renswoude". H et bestuur en de deelnem ers danken de organisatoren, de heren P.H ollem an en F r. Verwoert, voor hun werk. Toen de sleuf voor h et nieuwe riool de plaats van de Nudepoort naderde, h eeft het bestuur de correspondent van de R ijksdienst Oudheidkundig Bodem­ onderzoek, de heer In g. J.H uism an, gewaarschuwd. Gelukkig m aar, want h ij wist hier niets van en er was v e e l interessants te zien. De heer Huisman heeft van zijn bevindingen een verslag geschreven, dat in dit nummer is opgenomen. Tijdens het graafwerk kwamen een paal en als paal gebruikte boom naar 13

boven. W e llich t waren dit h eip alen . Ze werden voor conservering naar een droogloods overgebracht. Aan een huis in de D ijkstraat wilde m en de nog resterende, zich in slechte staat bevindende, versieringen verw ijderen. Gelukkig kon de eig enaar - de gem eente - bewogen worden de versiering te herstellen en, waar deze o n t­ brak, nieuw aan te brengen. Tijdens Koninginnedag werd in de Nudehof een tentoonstelling van poppen u it de c o lle c tie van H .M . de Koningin gehouden. "O ud-W ageningen" v u l­ de open plaatsen op m e t docum enten e .d . u it de c o lle c tie van w ijle n de heer Fogteloo u it Haren. Op 2 4 m ei werd de slotavond gehouden m e t vertoning van d ia's u it 1909 en 1913 u it de nalatenschap van p ro f.G ilta y , M isschien door h et m ooie weer, de naderende verkiezingsdag en de gijzelingsaffaires, was de opkomst k l e i ­ ner dan het bestuur had verw acht. De 50 aanwezigen genoten van de k ijk je s op het W ageningen van het begin van deze eeuw. H et was een geslaagde avond. T o t slot een overzicht van het programma voor het komende seizoen: 29 sept. 1 9 7 7 : Mevrouw G .M . K lok-M untjew erf, Gewoonten en k led er­ drachten van de Zuid-Veluw e. in nov. 1 9 7 7 : De heer F .M .N .H a ttin k , een lezing over Gelderse m olens 9 feb r. 1978:

1 7 apr. 1 9 7 8 :

n .a .v . het herstel van onze m o len "De V l i jt " . Dr. D .P . Blok, Plaatsnam en als geschiedkundig document, m e t sp eciale aandacht voor W ageningse toponymen en de nam en W ageningen, Wagvene en W agenwegen. (eerste lustrum l): De heer A . G . Steenbergen over de G ilden van W ageningen.

H et bestuur wenst u a lle n een prettige zomer to e . De secretaris, A .C .Z e v e n

DE VERBOUW VAN AKKERBOUWGEWASSEN IN WAGENINGEN GEDURENDE

DE TWEEDE HELFT

VAN DE

NEGENTIENDE EEUW

In de gem eenteverslagen werden ja a rlijk s de m e t akkerbouwgewassen b e teeld e oppervlakten verm eld. Deze c ijfe rs zijn n ie t erg betrouwbaar. H et kom t n a m e lijk voor dat in een reeks van jaren de opgaven voortdurend d e­ zelfde zijn. W aarsch ijn lijk zijn deze telkens u it het voorafgaande verslag overgenomen, zonder dat iem and h et m erk te. D esalniettem in geven de cijfers w el een zeer g lobaal overzicht van de veranderingen die in de b e teeld e arealen zijn opgetreden. In onderstaande ta b e l zijn ongeveer om de 14

tien jaren de verm elde uitkom sten w eergegeven, w aarbij natuurlijk de du­ bieuze jaren zijn verm eden. Oppervlakten akkerbouwgewassen in bunders (ha) in W ageningen Jaar aardappelen rogge haver gerst tarwe boekweit erwten bonen koolzaad tabak m a n g e l- en andere wortels suikerbieten klaver e.d. T otaal

1881 164

-

22

1871 165 135 51 54 62 32 31 8 4 50 20 27

386

518

639

526

1851 51 96 27 0 56 21 13 22 15 80 5 -

1861 128 145 32 3 51 32 24 12 7 51 11

116 60 2 .

14 44 11 42 19 37 19

1890 291 182 70

1900 286 135 62

48 10 111 10 40 28

23 5 60 1 --

24

26

66 18

816

680

Uit deze globale gegevens b lijk e n er nogal sterke veranderingen in d e opge­ geven oppervlakten te zijn gew eest. Als steeds b elan g rijk er gewas kwam de aardappel tevoorschijn, die in 1 9 0 0 ruim 4 0 pet in beslag nam , tegenover een kwart in 1861. Daarnaast werd een areaal van m eesta l ruim 20 pet door rogge in beslag genom en, als graan gevolgd door haver en aanvankelijk tarwe, welk kleigew as echter is gaan afnem en. Voor gerst vertoont 1871 een u itschieter, die gezien de ja ren ervoor en erna, u iterm ate onwaarschijn­ lijk is. Dit gewas b le ek tenslotte verdwenen. Boekw eit was eveneens een g e le id e lijk verdwijnend gewas en werd aan het eind van de vorige eeuw vrijw el niet m eer verbouwd. D it was ook h et g ev al m e t (paarde-) bonen en koolzaad. Erwten daarentegen hebben zich in d e beschouwde v ijftig ja a r ge­ handhaafd en zelfs uitgebreid . Een aanv ankelijk b elan g rijk gewas, dat zich niet h eeft gehandhaafd is de tab ak , dat aanv ankelijk nog ruim 20 pet van het totale areaal in beslag n am . De m a n g e l- en andere wortels handhaaf­ den zich w el. Opvallend is de verm elding van suikerbieten van 1881 af, die voordien n iet voorkwamen. De veranderingen in de to tale akkerbouwoppervlakten zijn m isschien het gevolg van uitbreiding van h et grasland of van braak laten liggen van gron­ den. Onvolledige opgaven zijn ech ter ook n iet on m ogelijk. P.

WIJ LAZEN VOOR U KLEINE MONUMENTENATLAS VAN NEDERLAND; 666 nederzettingen in kaart getekend en beschreven door drs. ARTHUR STEEGH. De Walburg Pérs, Zutphen, 1 9 7 6 . ; : Over W ageningen a ch rijft de a u teu r-tek en aar op blz. 54; "Wageningen (1 9 3 ). H et in de Tw eede W ereldoorlog grotendeels verwoeste W ageningen dankt zijn ontstaan aan een to l b ij een k asteel in de oude weg Zutphen - U trecht. Binnen de thans zeer gemoderniseerde middeleeuwse omwalling is de stad organisch gegroeid langs loodrecht op de hoofdweg (de Hoogstraat) staande steegjes (v g l. ,'s Heerenberg (181), ook voor de ligging van kerk, raadhuis en m a rk t)." De auteur is er w el erg ver naast. W ageningen kreeg pas een k asteel, toen het al enkele eeuwen bestond! Voor de tekening van W ageningen werd g e ­ bruik gem aakt van een plattegrond u it 1 8 7 0 . Er staan m eer panden aan g e­ geven dan de o ffic ië le M onum entenlijst noem t! De tekening in het boek is erg k lein en m e t m o eite is een en ander terug te vinden. Ons lid P .H o lle m an h eeft er een b etere versie van g em aak t. Jam m er dat W ageningen er zo bekaaid afkom t in deze M onum entenatlas! A . G . Steenbergen

* 1263 P;1870 A = Muur1en torenmb. E>astions(meuw)

0 Graditmten. D= v.m. kasteeltetrein E =Raadhuis F = v.m.StftdsdymaO'Siutn

G= N.H.Kerk H 1 Gebouwen L H 1 - Hotel (k Wereld 0 1 Isr.&ecfraafplaat-.s

Q= Gevels £>. □

Gevels C .

Eu Gevels q r Boerderijen H - Ove rietkerken.

5e jaargang - nr. 3 septem ber 1 9 7 7

MEDEDELINGEN van de VERENIGING "OUD-WAGENI NGEN'> R e d .:

Jagerskam p 72 - Wageningen

V erschijnt tenm inste eenm aal per kwartaal

Bijeenkomst op WOENSDAG

28 SEPTEMBER 1977

in "Vredehorst", Tarthorst 1 aanvang 20.00 uur

Mevrouw

G.M.KLOK - MUNTJEWERF

zal een lezing houden

over

GEWOONTEN EN KLEDERDRACHTEN VAN DE ZUSD-VELUWE Mevrouw Klok

is een

autoriteit

op het

gebied van

gewoonten en klederdrachten van de Zuid-Veluwe enzij zal ons

veel erover vertellen

en vooral ook

laten

ZIEN. Zij en haar man brengen hun collectie klederdrachten mee; deze

is

zo groot, dat hij

alleen in een auto

vervoerd kan worden. Het belooft een interessante avond te worden. Tot ziens op 28 september! 17

V an de b e s tu u r s ta f e l Tijdens onze zonnige en regenachtige vakantie hebben enige gebeurtenissen plaatsgevonden, die het verm elden waard zijn . H et bestuur h eeft b ij de m inister van CRM de noodklok geluid, om dat deze h e t S t. Cunerahuis van de M onum entenlijst had afgevoerd. Als onwaarachtig argument was gebruikt, dat, daar h et stadhuis was afgebrand, h e t C u nera­ huis ook van de lijs t kon worden afg evo erd ! Aangezien h et bestuur zich n iet m et deze merkwaardige argum entatie kon verenigen, h e eft h ij de m inister van het één en ander op de hoogte gesteld en gevraagd zijn beslissing in deze te herzien. A fschriften van de protestbrief werden aan h ierb ij b etrok ­ ken instanties gezonden. H et doet het bestuur groot genoegen te vernem en, dat ook B en W van W ageningen het n iet eens zijn m e t de beslissing van de m inister. Zij zonden een b rief aan de Kroon. Een ander gebouw dat in m o eilijk h ed en verkeert is Hof van G elderland, Toevalligerw ijs was één van de bestuursleden getuige van de brand. H et be­ stuur h e eft B en W van W ageningen gevraagd alles te doen om dit gebouw voor W ageningen te behouden. Zo dit n iet m o g elijk is, dan m o et de naam Hof van Gelderland toch zeker w el behouden b lijv e n . In Wagenwegen 5 nr. 2, 1977, werd op blz. 1 4 het programma 1 9 7 7 / '7 8 afgedrukt. De avond waarop de heer H attink ons ondermeer over de m olen "De V li jt " zal v erte lle n , is vastgesteld op maandag 21 novem ber. P laats: Vredehorst, aanvang 2 0 .0 0 uur. U kunt deze datum in uw agenda of op uw kalender aantekenen. Deed u dat a l m e t de andere datum van dit ja a r, 28 septem ber? T o t die 2 8 s te ! De secretaris, A .C .Z e v e n

NIEUWE BERICHTGEVER

MONUMENTEN WAGENINGEN

M et ingang van 1 septem ber 1977 is door h et bestuur van de V ereniging H et Gelders Genootschap, op voordracht van de Gelderse Monum enten C om m is­ sie, benoemd als berichtgever van laatstgenoem de Com m issie in het 2e district voor de gem eente W ageningen: A . G . STEENBERGEN V an Uvenweg 42a W ageningen. H ij volgt de actiev e berichtgever de heer A . Daniëls op, die bestuurslid van de Gelderse Monum enten Com m issie b lijf t . H et bestuur wenst Ton Steenbergen van harte geluk m e t deze benoem ing en is ervan overtuigd dat deze taak in zeer goede handen is. 18

FUNDERINGSRESTEN VAN DE TWEEDE

NUDEPOORT EN HET RONDEEL door J. HUISMAN correspondent R.O.B.

II

3. BESPREKING VAN DE WAARNEMING 3 . 1 . A l g e m e e n - De waarnem ingen worden slechts z eerg lo b a a l en sum­ m ier besproken. Voor h et trekken van verantwoorde conclusies is het nodig uitgebreid archiefonderzoek te verrichten. H ierb ij is het van belang de g e ­ gevens te bestuderen die reeds eerder werden verkregen b ij grond- en bouw­ werkzaamheden op de plaatsen waar de Nudepoort en de Bergpoort hebben gestaan. 3 . 2 . M u u r r e s t e n A e n B - O p e e n plattegrond van W ageningen (Van Geelkerken) u it + 1 6 5 0 is duidelijk de dubbele Nudepoort aangegeven. Van­ uit Rhenen kwam m en v ia een brug over de gracht in de eerste poort. Deze poort was een onderdeel van een boogvormig verdedigingswerk (rondeel), m et daarachter de hoofdpoort. Deze tw eede poort was een flin k poortgebouw. De muurresten A en B die nu b ij de graafwerkzaamheden tevoorschijn kw a­ m en zijn w aarsch ijn lijk restanten van de fundering van dit poortgebouw. Op genoemde plattegrond is d uid elijk te zien dat de tw ee poorten schuin achter elkaar lag en . G eheel in overeenstem m ing hierm ee zien we op de tekening dat de muurresten A en B eveneens schuin achter de reeds eerder gevonden resten van de eerste Nudepoort (x en y) lig g en . Op de stadsplattegrond van W ageningen van 1570, getekend door Jaco b van _ Deventer, zien we dat W ageningen vroeger een dubbele grach t bezat, g e ­ scheiden door een aarden w a l. Zowel aan de Rhenense kant als aan de A rn­ hemse kant staat op de aarden wal, achter de eerste gracht, een poort en achter de tweede gracht een tweede poort. B ij vergelijking van de twee kaarten zou m en kunnen concluderen, dat de aarden wal werd vergraven en w eggehaald, zodat een brede gracht ontstond. B ij de dubbele poorten (Nudepoort en Bergpoort) werd een rondeel gebauwd, waarin beide poorten werden opgenom en. De situatie waarin de muurresten A en B werden gevonden lijk en deze conclusie te b ev estigen . Onder de mu­ ren A en B werd n a m e lijk een 'schoon' k leip ak k et aangetroffen; er werd geen enkel scherfje of ander afval in deze k le i gevonden. Zoals bekend zijn 19

de grachten a ltijd de vuilnisbelten van de woongem eenschap gew eest. De aanvankelijke gedachte dat onder de muren A en B een ged eelte van de tweede gracht aanwezig was, is daarom vrijw el zeker onjuist. Zoals reeds aangegeven werden onder de muurresten houten balken a an g e­ troffen. Deze balken zullen dienst gedaan hebben om de ondergrond te v e r­ stevigen voor het zware poortgebouw. Deze balken werden a lle en onder het poortgebouw aangebracht, onder de muren C en E van h et rondeel werden ze n iet gevonden. H et aanbrengen van eiken b alken onder de muren is w el m eer gezien en had dezelfde functie als la te r het h eien . 3.3. M u u r r e s t e n

C,

D e n E - De muurresten C en E zijn resten van

het rondeel. R estant C lag eveneens i n e e n pakket 'schone' k le i, er werd geen enkel scherfje of ander afv al gevonden. Ook h ier m o et geconcludeerd worden dat de muren n iet in een oud g ed eelte van de gracht, m aar in de oorspronkelijke bodem werden gebouwd. D irect naast muurrestant C werd nog een funderingsrest (D) van een muur gevonden. Omdat deze muur dicht b ij muur C h e eft g eleg en kan dit een aanwijzing zijn dat hier een dubbele muur is gew eest m e t een aarden v u l­ ling. 4 . AANBEVELING H et is jam m er dat er aan de beschreven vondsten zo weinig aandacht en onderzoek kon worden besteed, om dat de sleuven zo snel werden g ed ich t. Voor de historie vanW ageningen zou het van groot belang zijn, dat als w eer restanten worden gevonden, de gem eente ruime aandacht en zoveel m o g e lijk medewerking zou verlenen om archeologisch historisch onderzoek te kunnen verrichten . De heer Haak verzorgde de tekeningen en de h eer Antheunisse hielp b ij het inm eten . Voor hun medewerking zeg ik h ierb ij h a rte lijk dank. J .H .

C O N T R I

B U T I

E

H et ja a r loopt alw eer aardig naar h et einde en nog steeds h e eft een aantal leden verzuimd de contributie over 1 9 7 7 te b e ta le n j Deze m o et thans zeer spoedig worden overgem aakt. M aakt u het de penningm eester n iet zo m o e ilijk en zorgt ervoor dat u thans snel b e ta a lt. De contributie bedraagt ƒ 7 ,5 0 , voor echtparen ƒ 1 0 ,- en voor b e ja a r ­ den desgewenst ƒ 3 , - . Postrekening 294 61 25 t.n .v . Penningm eester Vereniging "O ud-W ageningen" te W ageningen.

20

Verdwenen molens 2. DE WINDKORENMOLEN VÓÓR DE BERGPOORT T ot de noodzakelijkste instellingen van onze stad behoorde zeker de koren­ m olen. H et oudste b erich t hierover dateert u it 1 3 8 3 . Op 1 7 m ei van dat ja a r "des Sonnendages nae Sunte Servaes'dach in d en M ey "w erd door Steven van Lijnden, als voogd over de kinderen van zijn broer Jan , de windkorenm olen te Wageningen verpand aan een zekere M aes M u laert. V an Lijnden was kastelein (= slotvoogd) op kasteel Grunsfoort. M aes M u laert verklaarde op zijn beurt, dat Steven van Lijnden q .q. de windmolen steeds zal mogen lo sse n .') Het was dezelfde korenm olen, die in 1500 door ru il in bezit kwam van Karei hertog van G elre, die W ageningen aanzienlijk wilde versterken door de bouw van een k asteel in de zuidwesthoek van de s ta d .2) H et gedeelte van de akte, dat op deze ruil betrekking h eeft, luidt:

F ra g m en t van K aa rt van h e t bos de M o ft tussen R enk u m en Ede door T h o m as W ittero os, 1570

"Ind dairtoe noch d i e w y n t m o e l e n e n d e d e n w y n t , vur onss stat W aegenyngen g eleg en , m etten rossm oelen, in denselven onser stat gelegen , m itte r huyss ende hoffstede, by derselver m o eien g eleg en , die aen gelde nae m oelenguet ta x ie rt is op soevenhondert golden gulden. Vur w elcke huyss ende hoffstede m etten w yntm oelen, rossmoelen ende wynde, woe vurss., wy hertouch vurss. 3) Johan 4) ende S tiin 5) vurss. ende oeren erven weder in een erffw issell overgegeven, opgedraegen ende in oeren handen g e stelt hebben, . . . " 6) K arei hertog van G elre kocht h e t rech t van de wind, d.w^z. de bevoegdheid om te verhinderen, dat er windmolens in zijn g ebied werden opgericht zon­ der zijn toestem m ing. D it rech t was natu urlijk van fin a n c ie e l b e la n g .7) Op zijn beurt verpandde Karei van G elre op 30 april 1 5 3 0 de m olen voor 966 gulden aan zijn bevelhebber, W illem Borre, die Drost van W ageningen was. s) De m olen was afgebrand. W illem Borre had voor de wederopbouw het geld voorgeschoten. De windkorenmolen was in 1 5 6 7 overgegaan in handen van de erfgenam en van Johan en W ijnand van S a lla n t. Johans vrouw, B elia van Stepraedt, was een dochter van W illem Borre's zuster. Vervolgens hadden Johans dochter Josina en haar tw eede man D iederik van Eek, 's lands korenm olen in pand van 1595 to t 1618 en in 1 6 4 7 k ap itein Lubbert T orck , een zoon u it Josina's eerste hu w elijk. Tussen de M agistraat van W ageningen e n h e t echtpaar V an 22

—

Eck-V an Sallant ontstonden g esch illen over h et dwangrecht van die m o le n .9) De term 'landskorenm olen' w ijst erop, dat deze m olen een dw ang- of b an ­ m olen was. De ingezetenen waren dus verplicht hun koren op deze m olen te laten m alen . De inwoners van W ageningen w eigerden dit eens en b rach ­ ten hun graan naar Bennekom . De m olen werd verpand tot 1720, to en de 'inlossing' plaatsvond.10) De m olen komt voor op de kaart van het bos deM oft tussen Renkum en Ede, door Thomas W itteroos, 1 5 7 0 ." ) H ij stond aan de zuidzijde van de (huidi­ ge) V eerstraat te r hoogte van de splitsing van de tegenwoordige G eneraal Foulkesweg. Het was een gesloten standerdm olen. H et is h et oudste type m olen. Het e ig en lijke m o len lich aam , het m olenhuis, bestaat uit een grote vierkante 'k ast', die zich om een zware houten spil - de standaard of standerd - kan d raaien. H et huis rust op een stel zware kruisbalken. D it on­ dergedeelte kan afgedekt zijn, zodat er een soort p rim itief schuurtje on t­ staat. De m olen h e et dan 'gesloten standerdm olen'.'2) In 1582 brandde de m olen w eer a f. De pandhouder bekostigde de herbouw, zodat door deze kosten de verschuldigde pandsom werd verhoogd. V erm o e d elijk is de korenm olen toen herbouwd op de plaats, w aar zich nu de m olenromp van "De Eendracht" bevindt. Op de plattegrond van W.van G eelkercken (c a , 1650) zien we n aasth e t prospect van de stad de standerdmolen a l op de helling tegenover de (e e k -? )m o le n . Ook op h êt sch ild erij "G ezicht op W a­ g eningen", toegeschreven aan C om elis van der S c h a lck e, staat de houten standerd in gezelschap van een stenen eek m olen . De afbeelding b ij dit a r­ tik e l is een ander schild erij van een "G ezicht op W ageningen" u it dezelfde periode. Ook hier kom en beide molens goed 'u it de v e rf'. In 1785 brandde de m olen nogm aals a f. Tw ee ja a r la te r - 1 7 8 7 - werd h ij vervangen door een ronde stenen b eltm o len , de latere m olen "D e E en­ d racht". ’3) Leden van het m olenaarsgeslacht De Kemp hebben deze m olen in de 1 8e eeuw geëxploiteerd . ,4) Verklaring: (ver-) panden: in pand geven, b elen en . pandgeving: overhandiging of uitlevering van een pand to t waarborg van een schuld. inlossen: door b etalin g van de op een pand aangegane schuld dat pand weer in zijn bezit k rijg en . A .G , Steenbergen Noten: ') A rch ief des H eeren en G rav en van C u lem bu rg , In v .n o . 6 3 4 5 , reg esten n o 's 3 0 8 en 3 0 9 . 2) H .L .D rie s s e n . De v estin g en h e t k a s te e l van W a g en in g en . In : G e lre , 4 2 (1 9 3 9 ), 4 9 - 6 0 . 3) K arei hertog van G e lre . 4) Johan van A m h em , H ee r van K e m h e im , o v erled en 1 5 3 1 , gehuwd m e t A le id van B e m m el, doch ter van (zie 5 ).

5) S tiin = Styne V e lck e n e rs (V a lc k e n a e r ), weduwe van A lb ert van B e m m e l. 6) A kte afgedrukt als b ijla g e I b i j H .L . D riessen . . . zie 2 . 7) A .S .B lé c o u r t . Kort beg rip van h et o u d -v ad e rlan d sch b u rg e lijk re c h t, b lz . 2 3 8 . 8) A rch ie f van de G eld ersch e re k en k am er, In v .n o . 6 1 0 . 9) O u d -a rc h ie f W ag en in g en , in v .n o . 2 2 8 . ,0) ld . ” ) Een d eel van deze k aart is a fg e b e e ld in : W ag en in g en 700 ja a r stad / 1 2 6 3 - 1 9 6 3 t/ o b lz . 1 8 . ,2) Zie voor u itv o erig e b e sch rijv in g e n : I r . F . Stokhuyzen. M o len s. Bussum, 1 9 6 1 , blz. 2 5 e .v . ,3) V erdere lo tg e v a lle n van de m o le n "D e E e n d rach t" staan b esch rev en in : A . G . S te en b e rg en , De M olens "D e O o ie v a a r" en "D e E e n d ra c h t", V eluw epost 2 3 m e i 1 9 7 5 . 14) B ijd rag e to t een g e n e a lo g ie de K em p: door H .W .v a n T r ic h t in : N ed .L ee u w , 1 9 4 2 , 1 8 - 2 0 .

v

x *-

De

_ * vr—

bibliotheek

--------- « v ----- — « v ■■ - - * *

vv

s*

van "Oud-Wageningen"

Voor hen, die graag gebruik w illen m aken van de b ib lioth eek van onze ver­ eniging, zal regelm atig in "W agenw egen" een lijs t m e t tite ls van boeken, tijdschriften en artik elen gepubliceerdw orden. M en kan zich voor h e t lenen wenden to t ondergetekende, b ij voorkeur 's avonds vóór 8 uur. L IJST 1 1. W ageningen als w oon- en studiestad; u itg , door de V ereeniging voor V reem delingenverkeer. W ageningen, 1928. 2. Bos, H . Natuurhistorische wandelkaart van W ageningen en om streken. W ageningen, c a . 1896. 3. Gelders Oudheidkundig C o n tactb erich t. D ieren, vanaf 1973 - . 4 . Huf van Buren, J . Grunsfoort; m e t afb . U it: Eigen Haard (1881) 41, 3 6 4 -3 6 5 . 5. Driessen, H .L . De buitenplaats Belm onte onder W ageningen. U it: G elre, 52 (1952), 1 0 7 - 1 1 4 . 6. Driessen, H .L . H et Huis "D e Law ick" onder W ageningen. U it: G elre, 52 (1952), 1 1 5 - 1 1 8 . 7. H (oefer), F .A . Verkoop van h et k a steel te W ageningen. U it: G elre, 9 (1906), 284 . 8. V een, J .S .v a n . W ageningen en Hertog W illem I I . (1919), 1 6 9 - 1 7 8 .

U it:

G elre, 22

9. Sloet, J . J . S . Een godsgericht te W ageningen in 1 5 9 5 . U it: G elre, 8 (1905), 4 4 9 - 4 5 2 . 10 . V een, J .S .v a n . Onlusten te W ageningen in 1 6 7 4 , U it: G elre, 24 (1921), 1 1 9 - 1 2 6 . A . G . Steenbergen b ib lio th ecaris "O ud-W ageningen" Van Uvenweg 42a, telefo on 16675 24

Verschijnt tenm inste eenm aal per kwartaal

Bijeenkomst op MAANDAG 21 NOVEMBER 1977 in "Vredehorst", Tarthorst 1, aanvang 20.00 uur. De heer F.M.N.HATTINK zal een lezing houden over GELDERSE MOLENS

en hierbij bijzondere aandacht geven aan de bijna herstelde windmolen "De Vlijt" aan de Harnjesweg. De heer Hattink is een bekend spreker en een autori­ teit op het gebied van Gelderse molens. Hij zal ons er veel over vertellen en zal zijn lezing met dia's verluchtigen. Tot ziens op 21 november! Aan de lezing van de heer H attink g aat een korte ledenvergadering vooraf. Het bestuur stelt voor de contributie voor 1978 als volgt te verhogen: led en van ƒ 7 ,5 0 naar ƒ 1 0 , - echtparen van ƒ 1 0 ,— naar ƒ 1 2 ,5 0 bejaard en van ƒ 3 , — naar ƒ 5 , - U zult begrijpen dat w ij n iet ontkomen aan deze verhoging. De v ier b ijee n ­ komsten en de vier nummers van Wagenwegen doende uitgaven nog steeds stijgen. Bovendien zouden w ij graag m eer aan u w illen bieden in Wagenwe­ gen, waardoor de nummers m eer pagina's m oeten k rijg en .

25

V an de b e s tu u rs ta fe l Op 28 septem ber j l . sprak mevrouw G .M . K lok -M u ntjew erf over k led e r­ drachten en gewoonten van de Zuid-V eluw e. Ondanks dat zij deze v o or­ dracht reeds tw eem aal inW ageningen en éénm aal in Bennekom had g e ­ houden, b leek door de grote opkomst dat velen haar nog n ie t gehoord en gezien hadden of haar voordracht nog eens wilden m eem ak en . Het was een interessante avond. Tijdens deze avond m aakte de voorzitter gewag van h et fe it dat de a ctie Schild erij n ie t h et verwachte resultaat h eeft gehad. H et nodige geld was n iet binnengekom en, zodat n iet to t aankoop kan worden overgegaan. H et bestuur zal deze zaak afhandelen. H ij m aakte ook bekend dat de volgende ochtend de kap op de m olen "D e V li jt " zou worden gezet. Hierdoor konden leden getuige zijn van deze voor de restauratie van de m olen zo belangrijke gebeurtenis. Nu de w ieken nog! M eer over deze en andere molens kunt u op 21 novem ber aanstaande horen. Uit de p laatselijk e pers of anderszins h eeft u kunnen vernem en dat het po­ litiebureau zal worden afgebroken. H et bestuur h eeft gepoogd deze afbraak tegen te houden. Nu dem ocratisch to t afbraak is besloten m oeten w ij de kans grijpen om na te gaan l e hoe de architectuur van dit gebouw is en 2e welke oudheden op deze historische plaats nog in de grond zitten. W e llich t kan eengroep enthousiaste am ateu r-arch eolog en , onder deskundige leid ing, en na toestem m ing van de G em eente, oriënterende opgravingen verrich ten . Hetzelfde geldt voor "Hof van G elderland", dat door brand werd beschadigd en zal worden afgebroken. De belangstelling voorde diaserie W ageningseM onum enten m e tto e lich tin g door onze voorzitter b lijft bestaan. Er zijn reeds afspraken gem aakt voor h et komende ja a r . De secretaris

DRINGENDE OPROEP Ongeveer 170 leden hebben de contributie voor h et ja a r 1 9 7 7 nog n iet b e ta a ld ! Wanneer deze leden eind decem ber nog n ie t b etaald hebben overweegt het bestuur de toezending van Wagenwegen te staken. T o t de bovenbedoelde leden w illen w ij zeggen: m aak t uw contributie 1977 direct na ontvangst van dit nummer over. Om uw goede w il te tonen doet u er dan m eteen de contributie voor 1978 b ij, w aarbij u rekening dient te houden m e t de verhoging (zie blz. 2 5 ). postrekening 294 61 25 t.n.v. Penningm . V er. "O ud-W ageningen" — 26

Molen "de V lijt" w eer onder de kap! Verscheidene leden van onze vereniging waren donderdagmorgen 29 septem ber j l . er getuige van : de m olen "De V li jt " aan de Ham jesw eg kreeg weer zijn kap teru g. Enkele weken lang waren rietdekkers u it Voorthuizen bezig gew eest de kap van een rieten dakbedekking te voorzien. Omdat de plaatsing een dag eerder g e ­ schiedde dan gepland was, m oest de ad sp iran t-m o lenaar Hans Dobbe h e el snel werken om de naam nog op de kap te kunnen aanbrengen. H et is n a m e lijk de gewoonte dat de m olenaar zelf de naam op een daarvoor bestem d bord sch ild ert. Dobbe bracht links en rechts van de naam tw ee m ieren aan, als sym bolen van de v lijt . Het karwei werd uitgevoerd door Wido kraanbergingsbedrijf u it Ressen b ij N ijm egen, In ongeveer drie kwartier was h et g ek laard . Er werden h e e l wat foto's genomen en er was zelfs iem and m et een film ca m e ra bezig. De f a ­ m ilie Ponsen was zo vrien d elijk ons enkele aardige kleurenfoto's te sturen. H eel h artelijk dankj V an de heer W .Angenent u it Bennekom kregen we een afdruk van een zw art-w it opnam e, die w ij h ierb ij plaatsen. Ik heb nog een gesprekje kunnen voeren m e t de zoon van de voorlaatste m olenaar, Van V ee n . H ij h e eft b ij zijn vader, C hr. van V een , op de m olen gewerkt. H et onderwerp van gesprek kunt u w el raden. Voorlopig b lijv e n de werkzaamheden in en rond "D e V li jt " rusten. Begin volgend ja a r zal er verder worden gewerkt en, als alles naar wens verloopt, zullen in m ei 1978 de w ieken weer draaien. De gem eente W ageningen èn de heer Dobbe, die in de toekom st de m olen zal bem alen, van harte gelukgewenst m e t h et b ereiken van deze m ijlp a a l. Volgend ja a r h eeft W ageningen weer een zeer m ooi gerestaureerde m o len. En in 1979 zal het honderd ja a r geled en zijn dat Hendrik Hulshuizen u it Heelsum "voorw aardelijk vergunning is verleend to t h et oprigten van een Windkoorenmolen op h et p erceel sectie E n o. 539 in deze g e m e e n te ." A . G . Steenbergen

27

De Ooster Stoomtram Maatschappij door L.HARTGERIN K M ijn jeugd heb ik vanaf m ijn zesde ja a r doorgebracht in de Nude. Vooraan in de Nude, toen n o. 10, later no. 14, lie t m ijn vader in 1914 samen m et de heer H .H ofenk (de bekende politiem an "de G oeie W ille m ", hoew el h ij Hendrik h e e tte ) een dubbel woonhuis bouwen, even voordat de sigaren­ fabriek m et h et opschrift "Pax Intrantibus" boven de deur, werd gebouwd. Aan de overkant van de straatweg lag de tram baan. V la k vóór ons huis was een wissel en even vóór de oprit naar de haven, b ij Hof van Gelderland, de andere w issel. In d e z ijlijn was nog een derde lijn afgetakt, waar de goede­ renwagons gestationneerd konden worden om te laden en te lossen. De dienstregeling was zodanig dat elk uur de tram naar Rhenen en die naar Arnhem elkaar op deze plaats passeerden, De wissels m oesten m et de hand om gelegd worden door de conducteur, De afspraak was echter dat de c o n ­ ducteur van de vertrekkende tram naar Rhenen na het passeren van de w is­ sel, deze in de stand teruglegde, zodat de tram naar Arnhem het volgende uur vrij door kon rijd en , De m achinist m oest dan na h et passeren van de wissel net vóór ons huis de tram stoppen, of langzaam laten lopen, om de conducteur de gelegenheid te geven de wissel om te gooien en hard langs de goederenwagen te lopen en op de treeplank van h et laatste passagiersrijtuig te springen. Dat m achinist en conducteur elk aar w el eens konden jennen, zagen we vooral als Blauwe Job conducteur was. Blauwe Job had zijn b ijn aam te dan­ ken aan h et fe it dat h ij niet van de Blauwe Knoop was, m aar dat h ij een stevig borreltje lustte, hetgeen een kleurverandering naar blauw van zijn neus en verdere gezicht tot gevolg had. H et was o .m . bekend dat h ij, nadat h ij voorop lopend m et de rode vlag de komst van de tram uit de S tation s­ straat in de Bergstraat had aangekondigd, op de treeplank van het eerste rijtuig b leef staan, om ter hoogte van H otel De W ereld haastig af te sprin­ gen. H ij rende dan, voorzover zijn korte b een tjes dat to e lie te n , ijlin g s h et ca fé v a n V a n B ra k e l of Troost binnen, om daar één of m eer neutjes m e t smaak achterover te slaan. H ij was dan n et op tijd b ij het laatste rijtu ig van de tram , die vóór Ceres een h a lte - en wisselplaats had. Om Job te pesten lie t de m achinist in de Nude de tram even sneller lopen dan de spurt die Job inzette, na h et om gooien van de w issel. Hevig to e te ­ rend m aakte h ij de m achinist er op attent dat h ij h e t n ie t haalde, m aar dan was de tram inmiddels al doorgereden to t voorbij D aniëls. Als jongens vonden w ij dit rangeren m achtig m ooi, vooral als er vuurwerk was inRenkum of Arnhem . Dan gingen vele m ensen m e t de tram daarheen. Er reden extra tram s, eerst heen en la ter terug. Als er een volgtram was, 28

moest de eerste tram een rood rond bord voeren. Dan kon de tegen ligger zien dat er nog een tram kwam . B ij m eerdere volgtram m en was h et dan een h eel gerangeer om elk aar te passeren. Dat rijden over een wissel gaf a ltijd een h e el law aai, waaraan m en ech ter wende. Toch lag m ijn moeder m eerdere nachten wakker, toen de tram op­ geheven was en het vertrouwde geluid over de wissel van de laatste tram u it Arnhem, c a . h alf één, m aar n ie t kwam. Als jongen kon je de m achinist plagen door van de laatste wagen van de rijdende tram de luchtslang los te trekken. De rem m en kwamen dan auto­ m atisch in werking en deden de tram stoppen. H et was je dan w el geraden uit de buurt van de m achinist en conducteur te b lijv e n , ook zelfs als zij later weer langs kwam en. Ze hielden je aardig in de g aten . Nog een aardig voorval v alt te m elden, naar m en zegt m o et h e t 'historisch' zijn. De tram baan liep m et een m im e bocht vóór H otel Hof van Gelderland aan de westkant van de C apelleveense laan, zoals de Costerweg toen h e e t­ te , om dan m et een b ocht vóór de dikke boom langs te gaan naar de noord­ kant van de Lawickse A lle e . De G rift, die van V eenendaal naar Wageningen liep, eindigde h eel vroeger vóór Hof van G elderland. H et stuk van Hof van Gelderland to t aan de Haarweg was e ch ter al gedem pt toen ik jong was. In die periode was m en begonnen h et stuk te dempen vanaf de Haarweg tot aan het Proefstation voor Zaadcontr51e. De Lawickse A llee lie p a l door tot aan het proefstation en het kleine huisje Rust R oest. De eindhaven was vóór h et proefstation in de diepte m e t een oprit naar M aalderij en B ak k erij. H et was dan een sport m et je fiets van de steile kant aan de Lawickse A llee af te rijden om dan via de oprit op de Binnenhaven te kom en. Aan de andere kant van het te dempen stuk van de G rift stonden de "M e n nistenhuizen", zoals toen de M ennonietenbuurt werd genoem d. H et waren kleine huisjes m et nog een w in k eltje van sinkel en w at pakhuizen van H a­ nenberg. H et dempen geschiedde m et stadsvuil, dat opgehaald werd m et grote houten kiepwagens, somm ige m e t de hand geduwd en andere voorzien van paardentractie. In h et gestorte vu il werd nogal rondgeneusd naar even­ tu eel waardevolle m a teria len en oude m e ta le n . R eg elm atig werd de brand gestoken inde overige rom m el, w aarbij nogal kw alijke geuren vrijkw am en. In de laan naast deze vuilnisbelt w arende wegwerkers van de OosterStoom ­ tram M aatschappij, de O .S .M . (O, Stom m e M ieter, zoals w ij de letters vertaalden) bezig de bielsen te onderstoppen, opdat de rails zonder a l te v e e l golvingen liep en . Gewoontegetrouw stond de ploeg, leunend op hun schop, m et elkaar de dingen van de dag te bespreken. T o t één hunner de lucht opsnoof en de opmerking m a a k te : "W at stinkt h et h ier to c h j" Waarop de andere opm erkte: "O ch m an, je schup zal warm gelopen z ijn !"

29

19eEEUWSE OPGRAVINGEN

aan de voet van de W AGENINGSE BERG door A.C.ZEVEN In de vorige eeuw werden enige opgravingen verricht b ij de rufne van de kerk van Oud-Wageningen op de W ageningse Berg en op een begraafplaats aan de voet van de berg, op de Hoge A kker. Tijd ens deze opgravingen werden onder m eer m en selijk e skeletten en delen ervan gevonden en ook 12de eeuwse m unten. Over deze laatste vondst zal ik la te r iets v e rte lle n . De opgravingen werden verricht in 1845 en 1 8 6 0 . De opgraving van 1845 betrof de rui'ne en de begraafplaats, terw ijl die van 1860 alleen de b eg ra a f­ plaats betrof. Leiders van het opgravingswerk waren D r .L .J.S .Ja n s s e n en Prof. D r.P .H artin g . Dr. Leonardt J.F .Ja n ss e n werkte vanuit H em m en, waar h ij logeerde b ij zijn n eef, de bekende predikant O .G .H eld ring. Janssen was ook predikant, m aar tijdens een g eeste lijk e crisis vond h ij rust en herstel in opgravingswerk. H ij bekwaamde zich zodanig in deze nog onbetreden wetenschap, dat h ij in 1835 to t 2e conservator en in 1840 tot conservator van h et Museum van Oudheden te Leiden werd benoem d. In 1863 werd h ij directeur van het voorm alige M unt- en Penningkabinet der Leidsche A cad em ie als opvolger van de b e ­ roemde m u n t- en penningkundige Dr. P ieter O. van der C h ijs. P ro f.D r.P ieter Harting was hoogleraar te U trecht en h ield zich o .a . bezig m et de studie van de bouw van de vroegere en de huidige m ens. Vandaar zijn belangstelling voor de sk eletten . Een verslag, door Janssen in 1845 geschreven, werd door H .L .D riessen g e ­ publiceerd als B ijla g e X III "Oudheidkundige ontdekking aan den W ageningschen berg in Juny en Ju ly 1 8 4 5 " in zijn artik el "U it de k erk elijk e g e sc h ie ­ denis van W ageningen" (BM G elre 40, 1 9 3 7 : 4 4 - 9 1 ) . H et door Janssen g e ­ schreven verslag zou zich, volgens Driessen, onder code BPL, 944 (III, 4) bevinden in de U niversiteitsbibliotheek van L eid en. De b ib liothecaris was zo vriend elijk m ij een fotocopie te zenden; in het ontvangen document b e ­ vindt zich e ch ter geen verslag over de opgraving u it 1845, m aar u it 1 8 6 0 . W ellich t bevindt zich het 1 8 4 5 - verslag onder een andere code in L eid en . Over de 1 8 6 0 - opgraving werd zeer sum mier gerapporteerd in d e A lgem eene Konst- en Letterbode van 1 8 6 0 . Daarom is h et naar m ijn mening nuttig h et 1 8 6 0 - verslag als b ijla g e van dit artik el op te nem en . (Deze b ijla g e hopen w ij in een volgend nummer van W agenwegen op te nem en - red .).

30

^

Op deze wijze worden de verm elde gegevens m eer to eg an k elijk g em aak t. W ellich t dat dan nog in ongestoorde delen van de Hoge Akker of dieper nog eens gegraven worden. Tijdens de aanleg van de Westbergweg kwam men archeologische vondsten tegen. Zie hiertoe Gelre 41 (1 9 3 8 ): X X X II, Arnhems Dagblad 1 1 . 3 . 1 9 3 8 ; en Handelsblad 12 en 1 6 .3 .1 9 3 8 (erg sum m ier). M eer is te vinden in het Utrechtsch Nieuwsblad 1 5 .3 .1 9 3 8 . De Westbergweg werd voor m ilita ire doeleinden in 1 9 3 7 -'3 8 aangelegd; toen was er geen gelegenheid de w egaanleg te stoppen en een nauwgezet onderzoek te verrichten. Op bovengenoemde bronnen w erd m ij gewezen door de heer A .G . Steenbergen. H ij verm oedt dat er m eer te vinden is in het A rchief van de Gelderse A rcheologische Stichtin g, dat zich bevindt in het R ijksarch ief in Gelderland te Arnhem. Uit het 1 8 6 0 - verslag lezen w ij dat de graven gedateerd zijn als 11de en 12de eeuws. In een com m entaar van Prof.H arting - hier n iet gepubliceerd - lezen w ij nog dat h ij de lee ftijd e n van de begravenen schatte op van jong to t oud. Enkelen hadden een zeer hoge ouderdom b ere ik t. Eén begravene m oet een lengte van l ,9 0 m hebben gehad. H et g eslach t van de begravenen h eeft h ij aan de hand van de skeletresten n iet kunnen v aststellen . H ij c o n ­ cludeert dat - aangezien a lle lee ftijd e n onder de begravenen voorkomen deze n iet gesneuvelden zijn van een veldslag. In dat g ev al had m en geen resten van kinderen en ouden gevonden. Ook h eeft m en geen wapens g e ­ vonden. M en h eeft a l eens de veronderstelling geuit dat Oud-W ageningen geplunderd werd door de Noormannen. Argumenten die deze veronderstel­ ling steunen zijn: 1, tijdens de plundering werden a lle inwoners, die n iet konden vluchten, gedood. Vandaar dat de begravenen van jong to t oud varieerden; 2 . na de plunderingen werden wapens m eegenom en. Overlevenden hebben de doden begraven, m aar zij konden geen grafgiften m eegeven, omdat alles vernield en geroofd was; 3 . zowel in h et 1 8 4 5 - als in h e t 1 8 6 0 - verslag van Janssen wordt over houts­ kool gesproken. Ook het g ran en - en peulvruchtenmonster (Wagenwegen 5, 1977: 5) werd in een laag m e t houtskool gevonden. Misschien kan ook als argument naar voren gebrach t worden dat de Noor­ mannen zelfs Aken plunderden. W aarom zouden zij dan Oud-W ageningen en R ijn w ijk voorbij gevaren zijn ? Bovenstaande is een veronderstelling en geen b ew ijs. Daarom m oeten w ij toch m aar b lijv e n aannem en, dat de begraafplaats aan de voet van de berg en m eer naar boven een gewoon kerkhof is gew eest, waar gestorvenen van Oud-Wageningen, R ijn w ijk en van de buurtschappen u it de omgeving w er­ den begraven.

31

VERDOKKEN door AD RIETVELD V elen onder ons kunnen zich nog wel herinneren dat, wanneer ze op zolder kwamen, de kap van het huis n iet zoals nu beschoten was, m aar dat m en zo tegen de dakpannen k eek . Tussen die pannen zagen we dan van die m e rk ­ waardige stroproppen. De aanwezigheid van deze proppen hield verband m et de vorm van de dakpannen. Tegenwoordig hebben we op onze daken m ooi vlakliggende platte pannen, die goed slu iten . V roeger hadden de m eeste huizen slecht sluitende pannen. En om nu te voorkomen dat het v ia deze pannen insneeuwde of inregende, werden onder de pannen deze stroproppen gelegd . Zo'n stroprop werd een 'dok' genoem d. De dokken waren, door het a ltijd w el wat bewegen van de pannen, na zo'n 20 ja a r versleten en m oesten dan vernieuwd worden. Voordat m en ech ter daaraan kon beginnen moesten eerst nieuwe dokken gem aak t worden. H et stro (roggestro) dat hiervoor gebruikt werd, m oest stug en hard zijn, m aar n iet bros. H et was m et de hand gem aaid en m e t de v le g el gedorst koren, w aarbij er m ooi rech t stro ov erbleef. V an dit stro werd nu een hand ­ vol genomen en de korte stukken werden eruit geschud. Deze handvol stro werd in het midden dubbelgeslagen. Om h et dubbelgevouw enbovengedeelte heen werden v ier &v ijf halm en geslagen, w aam a de einden van deze halm en om elkaar heen geslagen werden. De aldus ontstane lus werd w at naar het losse eind van h et bosje geschoven en dan aangetrokken. De losse einden van de lus werden tussen de andere halm en gevouwen. A fh an k elijk van de lengte van de dakpan w erd hij o p m a a t afgesneden en klaar was de dok. Nu konden de nieuwe dokken gelegd worden. D at ging als v o lg t. Aan de onderkant v an h et dak werden een paar rije n pannen weggehaald en de oude dokken verw ijderd. D it gaf v e e l stof en was sm erig w erk. Of m en links of rechts begon hing af van de overkraging van de dakpan, m eesta l rechts. Onder de pan kwam de dok te liggen, m aar zo, dat de kop onder de over­ kraging van de pan kwam en h e t losse ondereind plm . 4 cm over de onder­ liggende dakpan. Zo werd r ij na r ij van nieuwe dokken voorzien. Wanneer het dak aldus verdokt was, kon m en h et stro onder elk e rij d ak­ pannen zien uitsteken. D it m oest w el want het rotte aan de onderzijde door de weersomstandigheden a ltijd een paar ce n tim eter in . Na verloop van een paar ja a r was h et uitstekende g ed eelte weggerot en sloot het dak goed a f. L iet men niets uitsteken, dan rotte h e t stro toch een ein d je in en sloot de dok n iet m eer goed af en hadm en wéér een lek dak. M aar als h et goed g e ­ dokt was kon het dak weer ja ren m e e . 32