HISTORISCHE VERENIGING OUD-WAGENINGEN

HISTORISCHE VERENIGING‘OUD-WAGENINGEN

De geschiedenis van Wageningen in jaartallen Prehistorie tot de 16e eeuw IJstijden 8800 vC 4900 vC

2000 vC

800 - 12 vC

Vorming van het landschap door rivieren en gletsjers: Veluwe, rivierengebied en Gelderse Vallei. Mesolithicum (Midden-Steentijd). Neolithicum (Nieuwe Steentijd). Bewoning in directe omgeving van Wageningen. Klokbekers meegegeven aan de doden. Grafheuvels van zand, geen lijkverbranding. Bekers, gevonden ten oosten van de Grintweg in de Eng en op de Wageningse Berg. Vuurstenen bijl, gevonden op het land ten oosten van de Grintweg, tussen de Buissteeg en de Bosweg. Laat-Neolithisch grafveld (opgegraven in 1991) op het Olympiaplein, met zes lijksilhouetten. Bronstijd, genoemd naar het eerste in de prehistorie toegepaste metaal (afgezien van zuiver koper). Grafheuvels van heideplaggen. Bronzen voorwerpen. Graf van rund, opgegraven in 1991, op het Olympiaplein. Archeologisch onderzoek bij de tandartsenpraktijk aan de Generaal Foulkesweg leverde diverse aardewerkfragmenten op uit de Brons- en IJzertijd. De verwachte oude loop van de straatweg werd niet gevonden. IJzertijd. Eenvoudig aardewerk, o.a. urnen. Urnenvelden gebruikt als dodenakkers.

Romeinse periode 12 vC – 400 Romeinen in ons land, ten zuiden van de grote rivieren. Romeinse dakpannen en tegels, op de Wageningse Berg gevonden. 69 De plaatsnaam Vada genoemd door Tacitus. Vroeger werd aangenomen dat Vada de Romeinse naam was voor Wageningen.

Middeleeuwen Einde 4e eeuw – 450 Grafveld aan de Diedenweg/Geertjesweg: De vroegste periode bestaat uit 21 graven, zowel inhumaties als crematies. Van Es koppelt deze vroegste periode aan de Laeten of Foederatii (horige boeren of onder een verdrag vallende immigrantengroep, van Germaanse herkomst) gezien het voor deze groep kenmerkende vondstcomplex. Tot deze periode rekent Van Es tevens de nederzettingssporen, hoewel er geen aanwijsbare relatie is tussen nederzetting en grafveld. Gelijktijdig grafveld in Garderen. 450-525 Grafveld aan de Diedenweg/Geertjesweg: ca. 25 graven in rijengrafveld. Opvallend is het martiale element van de mannengraven (veel wapenbijgaven). Gelijktijdig grafveld in Loenen op de Veluwe en in Garderen. 525-675 Grafveld aan de Diedenweg/Geertjesweg: zes graven kunnen op grond van mobilia met zekerheid in deze periode geplaatst worden, zeven andere graven op grond van oversnijdingen. De graforiëntatie is N-Z. Tevens crematies, gedateerd door urntypen en stratigrafie. Twijfel over de continuïteit van begraving. Een onderbreking gedurende de 6e eeuw en een opnieuw in gebruik nemen van het grafveld in de 7e eeuw behoort tot de mogelijkheden. Gelijktijdig grafveld in Loenen op de Veluwe, in Garderen en Heelsum.

1


De geschiedenis van Wageningen in jaartallen

675-einde 8e eeuw Grafveld aan de Diedenweg/Geertjesweg: crematiegraven, al dan niet gelegen binnen een kringgrep. De crematies komen zowel in de vorm van ‘Brandgruben’ als van urnbijzettingen voor. Een enkel Z-N-inhumatiegraf vormt de schakel met de vorige periode. De opleving van de crematierite [niet-christelijk] vormt een onopgelost vraagstuk. Gelijktijdig grafveld in Putten-Huinerveld, Ermelo en Beekbergen (Spelderholt). 7e eeuw Begin van de kerstening. Kapel opgericht op de Wageningse Berg door missiebisschop Suitbertus (functioneerde 690/2, †na 711). Nederzetting op de Berg. Legende over heidense priesteressen met brandend rad. 700 ca. Christelijke graven in rijen van oost naar west naast het Frankisch grafveld. 777 Karel de Grote geeft het veen bij Wageningen aan de kerk van St.Maarten te Utrecht. 800 ca. Grafveld aan de Diedenweg/Geertjesweg: hiertoe behoort het homogene ZW-deel van het grafveld, met 66 W-O georiënteerde inhumaties. Op grond van de W-O oriëntatie en het ontbreken van grafgiften wordt dit deel van het grafveld als christelijk beschouwd. De westelijke, langs de Diedenweg lopende graven, zijn het oudst, de verder van de Diedenweg gelegen graven zijn jonger. Gelijktijdig grafveld in PuttenHuinerveld. Middeleeuwen – 13e eeuw Bij een opgraving op het Olympiaplein in 1991 worden een oude beekafzetting en veel paalsporen van bewoning gevonden. Rond de 13e eeuw neemt de ze bewoning af, wat verband kan houden met de aanleg en de ommuring van de stad Wageningen. Ontstaan van handelscentrum en overslagplaats Rijnwijk, gelegen langs de 8e/9e eeuw Veerstraat/Veerweg of in Randwijk? De plaats blijft bestaan tot het einde van de 12e eeuw. 838 (23 maart) Eerste vermelding van de naam Wageningen (?): ‘Wagenwega’. (VVAGENVVEGA, UUAGANUUEGA): graaf Rodgar geeft kerk en goederen aan de kerk van St.Maarten te Utrecht. Vermelding van de plaatsnaam Wageningen, geschreven als in villa Uuaganuuega. Vermelding van de plaatsnamen Brakel, geschreven als Bracola, en Dolder, geschreven als Thulere. 9e eeuw Noormannen verwoesten de kapel op de Berg. Kapel wordt herbouwd. 996 Eerste vermelding van het bos De Moft, tussen Ede en Wageningen, geschreven als forestis Moffet. 1000 ca. Kapel in Renkum gesticht. 1059 Volgens een oorkonde schenkt bisschop Willem van Utrecht († 1076) de tienden van de waarden en aanwassen van Rhenen tot Arnhem en van Arnhem tot Deventer aan de kerk van Zutphen. Twaalfde eeuw 12e eeuw 1125

1150 ca.

Te Rijnwijk wordt tol geheven van voorbijvarende schepen. Vermelding van de plaatsnaam Wageningen, geschreven als actum apud Wachoningon. Keizerin Mathilde († 1167), weduwe van keizer Hendrik V († 1125), geeft te Wageningen een oorkonde uit, waarin zij koningsgoed in de buurt van Aken aan de St. Maartenskerk te Utrecht schenkt. Dat Wageningen dan al een plaats van belang is, mag vanwege de strategische ligging en door het hierboven vermelde, wel worden aangenomen. Verbrande bewoningsresten, daterend uit deze tijd, gevonden noordoostelijk van de Veerweg: Pingsdorfer aardewerk, gedeeltelijk verbrand zaad van haver, wikke e.d.

2



1150 ca.

1165 1177

Ontwikkeling van een nieuw dorp aan de voet van de Berg in westelijke richting, aanvankelijk Wagvene geheten. Dit dorp nam later de naam van de nederzetting op de Berg over. Men ging spreken van Oud-Wageningen en (de stad) Nieuw-Wageningen (zie echter 1240). Vermelding plaatsnaam Nude, geschreven als terra illa que vulgo Noda dicatur. De Utrechtse burgers bevrijd van het stapelrecht te Rijnwijk. Laatste vermelding van Rijnwijk.

Dertiende eeuw 1200 ca. 1216 1240 1245 1263

1280

1288

Kasteel ter Horst gebouwd aan de Utrechtse zijde van het veen in de Gelderse Vallei. Vermelding van de plaatsnaam Dolder, geschreven als curtis Dholre. Graaf Otto II van Gelre (1229-1271) versterkt (Nieuw-)Wageningen met wallen en dubbele grachten. Keizer Frederik II (1212-1250) geeft machtiging om de Noda (Nude) en Nudam (Grebbedijk) door te graven. Graaf Otto II verleent het oppidum Wageningen stedelijke rechten. Hij verleende ook aan enige steden het Zutphens stadsrecht, o.a. Roermond (1224/1229), Harderwijk (1231), Emmerik (1233), Arnhem (1233), Doesburg (1237) en Wageningen (1263). (11 mei) Reinald I, graaf van Gelre (1271-1326) en hertog van Limburg (tot 1288), erkent dat de Proost van St. Jan te Utrecht het collatierecht heeft van de kerk van Nieuw-Wageningen, ‘...evenals hij dat heeft t.a.v. de kerk op de Berg sinds onheugelijke tijden... (cf. A. van Slichtenhorst). De kerk te Nieuw-Wageningen (op de Markt) voltooid. Vondsten hier zijn van na ca. 1300.

Veertiende eeuw 1300 ca

1310

1312

1318 1320

1322 1339 1343

1344

1344

(11 november) Op St.Maarten moesten de boeren de tins (belasting, vaak in natura) brengen naar de Ruwenhof, waar de vertegenwoordiger van de graaf/hertog van Gelre resideerde. Reinald I laat door koning Hendrik VII de in 1263 aan Wageningen verleende stadsrechten nietig verklaren, evenals die van andere Gelderse steden (behalve Nijmegen en Zutphen). (4 december) Reinald I vaardigt opnieuw stadsvrijheid en voorrechten van Wageningen uit, dat hij de naam ‘Godswaard van de Veluwe’ geeft. Deze naam vindt geen ingang. Graaf Reinald I stelt Wageningen vrij van de betaling van schatting wegens hem bewezen trouw in zijn conflict met zijn zoon, de latere Reinald II (1326-1343). Frederik II van Sierk, bisschop van Utrecht (1317-1322) schenkt Wageningen ƒ200 als vergoeding voor schade, toegebracht door de aanhoudende strooptochten van de Stichtsen. Dijkbreuk. Gelre wordt een hertogdom. (1 december) Verbond der steden van het hertogdom Gelre en de graafschap Zutphen tegen de te verwachten gevolgen van successietwisten na het overlijden van hertog Reinald II. (28 januari) De steden Arnhem en Wageningen ontvangen ‘verzekering wegens de voldoening van hetgeen zij voorgeschoten hadden om in de schulden van de hertog tegemoet te komen’. Stichting van een kapelanie in de kerk van Oud-Wageningen door de ‘Ghesellen van den Craen’. 3



1350 ca. – 1361 Successietwisten in Gelre tussen de zoons van Reinald II uit diens tweede huwelijk, Reinald III (1344-1361 en 1371) en zijn jongere broer Eduard (1361-1371), gesteund door resp. de adelspartijen van de Heeckerens en de Bronckhorsten. 1361 (28 juni): de stad Wageningen neemt hertog Eduard, na de afzetting van zijn broer Reinald III, aan tot erfheer en belooft hem gehoorzaamheid, dienst en trouw. 1371 Het in Gelre regerende huis Wassenberg in mannelijke lijn uitgestorven. Successietwist tussen de zusters Machteld en Maria (dochters van Reinald II uit diens eerste huwelijk), de laatste uit naam van haar zoon Willem van Gulik. Machteld roept zich uit tot hertogin van Gelre (1371-1379, † 1384). 1372 De Heeckerens en de Bronkhorsten beginnen weer te twisten. Hertogin Machteld van Gelre neemt Wageningen in; namens haar wordt slot Grunsfoort bij verrassing genomen. Kort daarna wordt de stad door de Gulikse partij ingenomen. Het blijft tot 1377 onder de Gulikse pretendent Willem. 1377 Bij een overeenkomst tussen Mechteld en de pretendent Willem van Gulik komt Wageningen aan het aan Mechteld toegekende deel van Gelre (1377-1379). 1379 Hertogin Machteld doet afstand van Wageningen en van haar rechten op Gelre, ten gunste van Willem van Gulik, als hertog van Gelre Willem I (1377/9-1402), sinds 1393 als Willem III ook hertog van Gulik). 1390 Het “Gemeijne veen” door hertog Willem I van Gelre verdeeld tussen Wageningen en Bennekom. Een perceelsscheiding in het terrein wordt niet aangebracht [zie 1882]. Vijftiende eeuw 1400 ca.

1422

1423

1426

1434

1450 1465 1466 1468

‘Wordt aan de armen leek N. die op het oude kerkhof woonde (op de Berg) en dat niet meer gebruikt wordt doordat de kerkdienst naar de stad was verplaatst, door de Utrechtse bisschop Frederik III van Blankenheim (1393-1423) toegestaan ter plaatse groenten en veldvruchten voor zijn levensonderhoud te kweken’. Als reactie op een Gelderse strooptocht in het Stichtse overweldigt bisschop Frederik III van Utrecht, Wageningen onverwacht tijdens St.Maartensavond (10 nov.). Bevelhebber ridder Hendrik van Homoet sneuvelt met 800 anderen. Stadsbrand, waardoor de stad grotendeels wordt verwoest. Archeologische vondsten uit de 15e eeuw en een 30 cm dikke brandlaag op het hele terrein in de Heerenstraat onder de oude RK-kerk geven dit aan (De andere grote stadsbrand was in 1625). Met het overlijden van Reinald IV, hertog van Gelre (1402-1423) en (als Reinald I) hertog van Gulik, sterft de in Gelre regerende tak van het huis Gulik(-Heimbach) uit. Begin van de successietwist tussen de pretendenten Arnold van Egmont (die via de vrouwelijke lijn uit het huis Wassenberg stamt) en Adolf, hertog van Gulik en Berg, de naaste mannelijke verwant van Willem I en Reinald IV uit het huis Gulik. Arnold komt aan het bewind (1423-1465 en 1471-1473), maar wordt niet door keizer Sigismund met Gelre beleend. In de rekenboeken van de stad Nijmegen wordt melding gemaakt van 'den veer tot lexkenshuys'. Het veer is gemeenschappelijk bezit geweest van Nijmegen en Wageningen. ‘Op 10 maart doet Hertog Arnold afstand van zijn recht van losse of wederkoop op den hof ten Ruwenhove bij Wageningen, welke voormaals Hertog Eduard in pandschap uitgedaan en nu door huwelijk aan Johan van Boedberg gekomen was’. De Rijn wordt na de St.Elisabethsvloed van 1421 minder waterrijk en verlegt zijn bedding, stroomt niet meer langs de wallen. Arnold van Egmont afgezet door zijn zoon Adolf (1465-1471, †1477). Wageningen krijgt van hertog Adolf vrijheid van tollen op Rijn, Waal, IJssel en Maas. Willem van Egmont, oom van hertog Adolf maar aanhanger van Bourgondië en aanvoerder der Kleefsen, verwoest en bezet Wageningen (1468-1469). 4



1469 1471

1473-1483 1473 1473-1477 1477-1480 1480

1489

1489-1492 1492-1538 1492 1499

Wageningen door Hertog Adolf ingenomen (Gelders 1469-1473). Arnold van Egmont in zijn macht hersteld maar niet door de Staten van Gelre aanvaard († 1473). Hij verpandt – onwettig – het hertogdom aan Karel de Stoute, hertog van Bourgondië. David van Bourgondië, bisschop van Utrecht (1456-1496) laat de Grift graven uit een gedeelte van de Kromme Eem. Schouwbrief betreffende de Grebbedijk van bisschop David van Utrecht. Wageningen onder Bourgondisch bestuur. Wageningen weer Gelders, tijdens regentschap van hertogin Catharina, zuster van hertog Adolf, voor diens zoon Karel. (12 maart) Verdrag tussen Lodewijk XI, koning van Frankrijk, Hendrik III van Schwarzburg, bisschop van Münster, de regentes Catharina van Egmont, bannerheren, ridderschap en steden van Gelre, tot onderlinge hulp tegen Maximiliaan van Oostenrijk en de hertog van Kleef. Gelre komt weer onder Bourgondisch bestuur. Aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk belegert Wageningen. Kapel op de Berg verbrand. De stad capituleert op 8 augustus en wordt aan de hertog van Kleef in pand gegeven (1480-1489. Dirk Verhoeven, burgemeester van Arnhem, verovert Wageningen voor de pretendent Karel van Egmont: ‘Wageningen uit pandschap van Hertog van Kleef ontweldigd door Geldersen, in het bijzonder door die van Arnhem, ten gunste van Karel van Egmond’. De stad wordt weldra door Bourgondische troepen hernomen. Wageningen onder Bourgondisch bestuur. Karel van Egmont, hertog van Gelre, in voortdurende oorlog met de BourgondischHabsburgse landsheren Maximiliaan, Filips de Schone en Karel V. Floris van IJsselstein, Bourgondisch commandant van Wageningen, geeft de stad na belegering over aan Karel van Gelre. (19 augustus) Hertog Karel stelt Arend van der Lawijck aan tot Rigter van Wageningen.

5

HISTORISCHE VERENIGING OUD-WAGENINGEN

Recommend Documents