Limburgse milieukrant

Limburgse milieukrant

14/3

In dit nummer:

Verslaafd aan energie

2

Het Vlaams regeerakkoord

6

Oppervlaktedelfstoffendecreet

9

Pietpraat

13

Activiteitenkalender

14

Driemaandelijkse Milieukrant Wordt elektronisch verzonden aan de 54 aangesloten verenigingen die op hun beurt zorgen voor de verdere verspreiding onder hun abonnees/leden. Bijlage bij: Milieugroep Mangelbeek (21ste jg-3) Verantwoordelijke uitgever: Feyen August, Boogstraat 35 - 3530 Houthalen

Pagina 2

Verslaafd aan energie Doel 1: 433 MW Doel 2: 433 MW Doel 3: 1006 MW Doel 4: 1038 MW Tihange 1: 962 MW Tihange 2: 1008 MW Tihange 3: 1045 MW Samen: 5925 MW Nu: 3052 MW minder, circa 50 % Cijfers: tabel 28/08/2014 op website Elia

Het idee alleen al dat de federale overheid eraan denkt om bepaalde gemeenten voor enkele uren zonder stroom te zetten is hallucinant. Dat zijn middeleeuwse toestanden. Wij zijn zo verslaafd aan energie dat we het ijskoud krijgen bij het idee om enkele uren zonder te zitten. Licht, verwarming, radio, tv, computer, koken, het opladen van de smartphone, … Hoe is het zover kunnen komen? Een ongelukkige combinatie van omstandigheden, die vooral te wijten is aan ondoordacht beleid, leidde tot een dreigend stroomtekort komende winter. Tenzij het een warme winter wordt.

 Het energiebeleid is in België uitgesmeerd over 3 niveaus. Federaal en Vlaams komen de meningen maar zelden overeen.

 Particuliere zonnepanelen werden overgesubsidieerd. Nu betaalt iedereen die rekening mee.

 Niet-groene centrales kregen groenestroomcertificaten.  Er is een totaal gebrek aan langetermijnvisie. Zo hadden nieuwe daken 20 

     

    

jaar geleden al gunstig georiënteerd kunnen worden voor zonnepanelen. De wet op de kernuitstap (2003) voorziet dat tegen 2025 de 7 kernreactoren in ons land gesloten moeten zijn. Zij werden gebouwd om 30 jaar te produceren en mogen doorgaan tot hun 40ste. We moeten allemaal langer werken dan we aanvankelijk dachten zeker? Beetje bij beetje wordt de kernuitstap uitgesteld om de bevoorradingszekerheid veilig te stellen. Om de kernuitstap op te vangen werd weinig tot niets concreet voorzien. De libiralisering van de Vlaamse energiemarkt (in 2003; Waalse en Brusselse in 2007) versterkte de monopoliepositie van Electrabel en deed de prijzen hallucinant stijgen, vergeleken met buurlanden. In 2007 rapporteerde de CREG dat er een energietekort zou dreigen bij sluiting van oude (kern)centrales, als het energiebeleid niet zou veranderen. Investeringen in duurzame energie worden ontmoedigd door de markt en het onvaste beleid. Vooral onzekerheid over de kernuitstap schrikt investeerders af. Voor de kust staan nog een 300 windmolens (ca. 1000 MW) voor niets te draaien, ze zijn niet aangesloten op het net. In 2012 werden er tijdens een grondige controle scheurtjes gevonden in de reactorvaten van Tihange 2 en Doel 3. Beide centrales werden een jaar stilgelegd voor verdere controles. In maart 2014 werden de centrales opnieuw stilgelegd na negatieve testresultaten. Blijven ze voorgoed dicht? Op 5 augustus werd Doel 4 plots stilgelegd door een olielek aan de turbine. Er zijn ernstige vermoedens van sabotage. Of de brand bij de transformator in Monceau-sur-Sambre (die de invoer vanuit Frankrijk optimaliseert) eerder dit jaar ook het gevolg is van sabotage wordt nu onderzocht. De Transformator van Zandvlied (invoer vanuit Nederland) heeft een onderhoud nodig deze winter. Tihange 1 zou deze winter zijn 10-jaarlijks onderhoud krijgen, dit is uitgesteld tot de zomer Uittredend staatssecretaris voor energie Wathelet: “We dachten dat kernenergie onfeilbaar was.”

Pagina 3

Massahysterie/geen paniek Intussen ligt Doel 4 stil sinds 5 augustus, naast Tihange 2 en Doel 3. Het land moest wachten tot 3 september om definitieve duidelijkheid te krijgen over het noodplan, dat blijkbaar klaar lag (het afschakelplan dateert van 2006, werd laatst geüpdatet in 2012 en werd nu opnieuw bijgewerkt). De communicatie over het eventuele stroomtekort is symptomatisch voor het energiebeleid in ons land: improviseren met een gebrek aan duidelijkheid en zekerheid als gevolg. Er deden verhalen de ronde over centrales in het binnenland die stil liggen wegens “niet rendabel” en producenten in het buitenland die maar al te graag extra stroom zouden leveren. Maar bovenal was het de onwetendheid, de geheimzinnigheid en een totaal gebrek aan transparantie die ons ongerust maakte. Er werd opgeroepen tot kalmte: “geen paniek, zover zal het heus niet komen!” en tot paniek: “er zal massaal geplunderd worden, alle leven zal stilvallen!”. Er werden oplossingen aangeboden met een termijn van… enkele jaren. Dat helpt ook niet veel voor komende winter. Dan komen de ondernemers in de media. Wat met hun productie, wie verzekert dit? Wat met de veeteelt, de melk, de koelinstallaties, de winkels? Automatische deuren, beveiliging, spoorwegen? Ook voor ons alledaags leven heeft het mogelijk uitschakelen van de stroom gevolgen. Kan ik nog telefoneren, kan ik de hulpdiensten nog bereiken? Mijn huis zal afkoelen zonder verwarming, ik kan geen eten maken, hoe moet ik de tijd doden bij kaarslicht? De verkopers van noodgeneratoren zien hun omzet alvast stijgen. De crisisnota (2013) van het federaal crisiscentrum voorspelde totale chaos. Dit moet genuanceerd worden: "het gaat hier om een absoluut worstcasescenario voor lange tijd en - vooral - zonder voorafgaande waarschuwing. De situatie waar we nu voor staan is helemaal anders", zegt Peter Mertens van het crisiscentrum. Toch is het vooral de chaos die wordt opgepikt door de media; de gevolgen worden letterlijk gekopieerd, ongeacht de context. Op 22 augustus vond er een persconferentie plaats van de regering in lopende zaken. Staatssecretaris voor energie Fonc en minister binnenlandse zaken Wathelet vertelden dat er een ernstig risico is op stroomtekort komende winter. Zij lieten ook weten dat het gevreesde afschakelplan enkel zal gebruikt worden in uiterste nood, om een totale black-out te voorkomen. De focus ligt op het verminderen van het verbruik, stilliggende centrales heropstarten en import. Redders in nood Ontslagnemend federaal minister van economie, Vande Lanotte, bleef kalm en kondigde aan dat we alleen maar een kabel van 13 km hoefden te leggen naar een Nederlandse centrale. De Clauscentrale C (Essent, Maasbracht, NL, 1 300 MW) ligt stil sinds juli 2014 wegens niet rendabel en overcapaciteit op het Nederlandse net (dat mede door overschot groene stroom in Duitsland). We hoeven “slechts een kabeltje te trekken” maar de vergunningsprocedure duurt te lang. We hebben tot op heden geen weet van een vergunningsaanvraag. Hierbij moeten we wel een kanttekening maken: centrales die “niet rendabel” zijn, produceren stroom aan een hoge kostprijs. De leverancier mag deze prijs niet doorrekenen aan de klant. Dus zelfs als we “simpelweg een kabel leggen”, wat niet zo simpel is, wie gaat dit betalen?

Pagina 4

Indien de onderbreking inderdaad “slechts” 3 uur duurt, van 17 tot 20 uur, zal het al bij al nog wel meevallen

Elia, nationale netbeheerder, dreigde eind augustus met forse boetes voor energieleveranciers die niet voldoende elektriciteit kunnen leveren. De biomassacentrale Max Green (Electrabel, Gent, 215 MW) ligt sinds maart 2014 stil omdat de centrale sinds januari 2014 geen recht meer heeft op groene stroomcertificaten (de pellets zijn niet gemaakt van afvalhout). De certificaten werden op 28/8 opnieuw toegekend en de centrale werd heropgestart. Ovam geeft toe in haar advies rekening gehouden te hebben met het dreigende stroomtekort. Wat Fedustria en Copelba (hout- en papierindustrie, eerder dit jaar pleitte Fedustria nog voor het afschaffen van de subsidies voor het rechtstreeks verbranden van hout) van mening deed veranderen is niet bekend. Begin september duiken er ook berichten op dat Doel 4 tegen eind november weer zou kunnen draaien. Toch niet panikeren en gewoon afwachten dus? Deze winter Het energieverbruik op piekmomenten wordt voor komende winter geschat op 14 000 MegaWatt (MW). De kans dat we, zonder de 3 000 MW van Doel 4, Doel 3 en Tihange 2, niet de nodige 14 000 MW op het net beschikbaar zullen hebben is volgens uittredend staatssecretaris van energie Fonc “reëel”. We zullen, naast eigen productie dus wellicht moeten invoeren. De technisch maximale capaciteit voor invoer bedraagt 3 500 MW, waarvan 2 625 MW uit Nederland en 875 MW uit Frankrijk. Het afschakelplan, dat Fonc en Wathelet op 3 september aan de gouverneurs bekendmaakten, bestaat uit 6 schijven van 500 MW en treedt enkel in werking in uiterste nood, om totale black-out te vermijden. Niet steeds dezelfde gemeenten worden afgekoppeld, en desnoods worden meerdere schijven tegelijk afgekoppeld. Schijf 6 wordt als eerste afgekoppeld. Bij dreigend te kort wordt er eerst een waarschuwing gegeven, een week op voorhand. Besparen is dan de boodschap. Moest er overgegaan worden op afschakeling, dan wordt dit een dag op voorhand aangekondigd. Ook wie groene stroom koopt of zonnepanelen heeft wordt afgesloten: alles zit op 1 net, zonnepanelen hebben stroom nodig om te werken. Indien de onderbreking inderdaad “slechts” 3 uur duurt, van 17 tot 20 uur, zal het al bij al nog wel meevallen: De verwarming valt uit, maar op 3 uur tijd zal een goed geïsoleerde woning niet zo sterk afkoelen. Je kan voor een keer geen inkopen doen na de werkuren. We zouden vaker onze pc, smartphone, tablet (en andere elektronische gadgets) moeten uitschakelen voor een uurtje of twee. Heerlijk, even rust. Als je werkuren en je baas het toestaan kan je eens wat vroeger naar huis, voordat het (trein)verkeer in de knoop ligt. Je kan eens een koude maaltijd voorzien. Zorg dat je benzinetank vol is en de accu’s van elektronische gadgets opgeladen zijn. Een goed gesprek bij kaarslicht vervangt zappen op tv of surfen op internet. De diepvriezer en koelkast vallen uit, maar tenzij je de deksel openzet zal de diepvriezer niet ontdooien binnen een 3-tal uren. De koelkast is een ander verhaal. Houdt de temperatuur in de gaten en bekijk de bewaarvoorschriften.

Pagina 5

Setsuden Het Belgisch energiebeleid moet anders. Inzake aanbod moet er een drastische ommezwaai gebeuren richting 100 % hernieuwbare energie. Volgens de tweede Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie moet België tegen 2020 13 % van de energie uit hernieuwbare bronnen halen. In 2012 lag het Europese gemiddelde op 14 %; in België was dit rond de 6 %. In Duitsland bestaat al 31 % van de opgewekte energie uit hernieuwbare energie. Sommige deelstaten halen zelfs de 100%. Dat komt deels door de massale opkomst van zogenaamde energiecoöperaties, waardoor energie minder afhankelijk wordt van grote spelers op de markt. Zolang hernieuwbare energie (actief) tegengewerkt wordt blijven we afhankelijk van vervuilende centrales en oude kerncentrales uit binnen- of buitenland. Ook aan de vraag moet gesleuteld worden. Onze honger naar energie is onverzadigbaar, we moeten afkicken en leren dat het met minder ook kan. Voorbeelden van Japan over Alaska tot Nieuw-Zeeland, tonen aan dat (dreigende) elektriciteitstekorten een impuls kunnen geven om op zeer korte tijd drastisch (tot meer dan 20% in een periode van 6 weken) energie te besparen. Na de ramp in Fukushima besloot Japan prompt om alle 50 kerncentrales, goed voor 30 % van de energieproductie, stil te leggen voor inspectie. Er werd gevreesd voor black-outs en de Japanse bevolking engageerde zich massaal tot “setsuden”, energie besparen. Setsuden werd hip. Slechts de helft van de kerncentrales werd vervangen, voornamelijk door gascentrales. Black-outs waren er niet, dankzij setsuden. Sensibilisering over ons ontembaar energieverbruik en structurele besparingsmaatregelen zijn volgens ons de eerste en voornaamste actie. Hieronder enkele tips uit de lange lijst. Schakel elektronica volledig uit, laat apparaten niet in stand-by staan. Dit spaart jaarlijks 10 % uit. Trek de lader uit het stopcontact wanneer een toestel is opgeladen. Laat de (winkel)deuren dicht. Zet de verwarming een graadje lager. Wees zuinig op kerst-, decoratie- en sfeerverlichting. Was op lagere temperatuur, gebruik de droogkast enkel indien nodig. Ook kantoorverlichting kan beter: 75% van de kantoren kunnen 40 % verlichting uitsparen met efficiëntere (LED)verlichting. Dat spaart zo’n 800 MW uit, en de investering verdient zich op 2-4 jaar terug. Binnenlandse zaken kwam per 3 september, naast het befaamde afschakelplan, met een lijstje voor de hand liggende en soms ook onbegrijpelijke besparingstips: “laat de zon zoveel mogelijk binnenschijnen” putje winter. Sommige tips focussen enkel op het vermijden van een stroomtekort in de piekuren en stellen voor om de wasmachine te laten draaien in de daluren. Het bespaart u geld, het kan een acuut tekort vermijden, maar het is geen energiebesparing. Van structurele maatregelen, hernieuwbare energie, kortom daadkrachtig beleid hebben we tot hier toe nog weinig gehoord. De burger wordt gewoon gevraagd om verantwoord met energie om te gaan. De federale onderhandelaars zijn het intussen eens: indien Doel 3 en Tihange 2 effectief voorgoed dicht moeten, dan mogen Doel 1 en 2, 40 jaar oud, 10 jaar langer open blijven. Dat is ver voorbij de versheidsdatum en vereist meer dan een miljard euro aan oplapkosten. Het zal ons niet de winter van 2014 doorhelpen. Een degelijk beleid met een lange termijn visie dringt zich meer dan ooit op. Els Ferson

Bekijk ook de Panorama reportage “Watt een kluwen” Uit 2011.

Pagina 6

Het Vlaams regeerakkoord De nieuwe Vlaamse regering heeft op 23 juli 2014 het Vlaams regeerakkoord 2014-2019 goedgekeurd. Net zoals in het verleden worden in het nieuwe regeerakkoord de beleidslijnen voor de termijn van de nieuwe regering vastgelegd. Dit betekent niet dat alle opgenomen thema’s en prioriteiten ook effectief zullen worden uitgevoerd en/of dat er niet aangeraakte onderwerpen niet worden uitgevoerd. Het geeft wel een indicatie over het beleid dat de ministers en de administraties zullen voeren. Globaal beleid

globaal gezien vrezen we toch dat een aantal thema’s geen prioriteit zullen zijn en dat de ministers geen vooruitstrevend beleid zullen voeren.

De opgenomen regeringsdoelstellingen zijn uitgezet vanuit een sterke sociaaleconomische focus. Gezien de huidige maatschappelijke toestand is dit vrij aannemelijk maar de milieubeweging wijst erop dat economische ontwikkeling kan en moet samengaan met voldoende hoge ambities op vlak van klimaatverandering en milieukwaliteit. Een Vlaanderen dat conform Pact 2020 en ViA (Vlaanderen in Actie) een plaats bij de top 5 van de EU ambieert op vlak van welvaart en welzijn, steunt op een sterke economie die ook volop de kaart van hernieuwbare energie, energieefficiëntie, eco-technologie, duurzame mobiliteit, kringloopsluiten,… zou moeten trekken. Voorliggend regeerakkoord mist in feite elk spoor van ambitieuze klimaat- en milieudoelstellingen. Het laat na de maatregelen voor economische groei expliciet te koppelen aan de vereisten die een klimaatneutrale groene economie met zich meebrengt. Om jobs, welvaart en welzijn te creëren en op een duurzame wijze te verankeren is een vergroening van de economie de beste optie. Het is dan ook een gemiste kans indien Vlaanderen zijn sterke focus op innovatie, onderzoek en ontwikkeling en andere ondernemingssteun niet in deze zin zou aanwenden. Het is te hopen dat de verschillende vakministers in hun beleidsnota’s de ambities zullen verduidelijken en toch nog hun eigen beleid in de goede richting zullen sturen. Maar globaal gezien vrezen we toch dat een aantal thema’s geen prioriteit zullen zijn en dat de ministers geen vooruitstrevend beleid zullen voeren. We nemen er enkele relevante onderwerpen uit: Ruimte Het regeerakkoord stelt dat we in ons dichtbevolkt land alsmaar doordachter en zuiniger moeten omgaan met de ruimte. Het beleidsplan Ruimte Vlaanderen geeft aan hoe we de waardevolle open ruimte maximaal vrijwaren, mogelijkheden creëren voor een kwalitatief woonaanbod en voldoende ruimte laten om te ondernemen. Multifunctioneel ruimtegebruik en het verweven van functies zijn hierbij essentieel zonder de hoofdbestemming in het gedrang te brengen. Het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, dat het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen zal vervangen, zal de basis voor het ruimtelijk beleid vormen. Echter, in tegenstelling tot het RSV zal het BRV niet bindend zijn, noch voor overheden, noch voor de burger. Neem daar nog bij dat het BRV een meer dynamische opbouw zal hebben waardoor het beleidsplan beter kan inspelen op nieuwe uitdagingen en inzichten. Vlaanderen zal, waar het kan, functies combineren zonder daarbij de hoofdbestemming in het gedrang te brengen. Vlaanderen zal de verweving van functies en het meervoudig ruimtegebruik stimuleren. Een multifunctionele gebiedsgerichte benadering van de open ruimte dringt zich op. Het landelijk gebied wordt maximaal ingericht in functie van een kwalitatieve

Pagina 7

open ruimte en de economische leefbaarheid van het platte land en al zijn functies. Er is aandacht voor de maximale bescherming van kwetsbare natuur. Anderzijds moet de samenleving in haar verwachtingen ook rekening houden met de bedrijfseconomische doelstellingen van de Vlaamse land- en tuinbouw. De invulling van de ruimtebalans, met zijn sectorale doelstellingen uit het RSV, blijft de ambitie, maar dit doel hoeft niet noodzakelijk bereikt te worden door voor elke m² planningsprocessen te doorlopen. We focussen onze planningscapaciteit op de gebieden waar ruimtelijke winsten te boeken zijn, waar transities te faciliteren zijn. De land- en tuinbouwsector neemt een belangrijke plaats in op het platteland en moet die rol ook in de toekomst kunnen blijven spelen. We geven voldoende ruimte aan een economisch rendabele landbouw. Er wordt een actief grondbeleid uitgevoerd in voor de landbouw strategische gebieden, waardoor andere functies en transformaties de ontwikkeling van de landbouwactiviteiten niet in het gedrang brengen. We vrezen dat het wanbeleid van de laatste jaren, waarin eigenlijk niets gedaan werd aan het beschermen van onze resterende open ruimte, en waarin ook zeer weinig initiatieven werden genomen om de voorziene nieuwe planologische opdeling tussen landbouw, bos en natuur, in uitvoering van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, te realiseren. Door nu weer met het nieuwe BRV te komen wordt de beleidsmatige onduidelijkheid weer groter en vrezen we eigenlijk dat er nog veel open ruimte nutteloos ingepalmd zal worden. Ecologisch waardevolle bossen buiten de geëigende bestemmingszones worden beter beschermd. Gerealiseerde natuurgebieden worden planologisch verankerd. Ecologisch en maatschappelijk waardevolle natuur- en bosgebieden worden maximaal gevrijwaard vanuit het principe van verstandig ruimtegebruik. Leefmilieu Globaal stelt het regeerakkoord onder meer: enerzijds streven we naar een tijdige,volledige en juiste vertaling en toepassing van Europese regels, om te voorkomen dat milieu en natuur slachtoffers zouden worden van macht of mededingen. Anderzijds ijveren we voor een doeltreffende, doelmatige en evenwichtige uitvoering van “niet vergulde” Europese regels, om bedrijven inzake productie en producten op een “gelijk speelveld” te laten aantreden. Zowel de Europese regelgeving als de Vlaamse maatregelen veronderstellen een oplossingsgerichte en klantvriendelijke administratie die met één stem spreekt en dus geen tegenstrijdige adviezen aflevert. Ook vereenvoudiging en versnelling van de administratieve procedures zijn nodig. De nieuwe Vlaamse regering opteert ervoor om de administraties unaniem te laten adviseren bij allerhande aanvragen. Dit zal de adviezen wellicht sterk doen afglijden naar een globaal, maar nietszeggend advies. De administraties moeten trouwens hun eigen beleid behandelen en niet het beleid van andere administraties, die dan mogelijks nog behoren tot een ander beleidsdomein. Natuur De Vlaamse regering wil (voldoende) middelen vrijmaken voor het bereiken van de Europese doelstellingen, maar de engagementen inzake “nabije natuur” ontbreken haast volledig. Vlaanderen wil (schoorvoetend) doen wat Europa verplicht, maar toont geen ambitie voor andere, lokale natuur. Nochtans is die voor de burgers zeer waardevol. Zo is er een stijgende maatschappelijke behoefte aan nabije natuur als

Pagina 8

Engagementen inzake “nabije natuur” ontbreken haast volledig.

plaats voor verkoeling, recreatie en ontspanning. Natuur vervult ook andere functies zoals bijvoorbeeld luchtfiltering en waterbuffering. Prioritair is de implementatie en de financiering van de instandhoudingsdoelstellingen binnen een duidelijk kader en met flankerende beleidsmaatregelen, waarbij voorrang wordt gegeven aan de speciale beschermingszones (SBZ) hoewel erbuiten initiatieven mogelijk blijven en ook stadsrandbossen nog kunnen ontwikkeld worden. De kredieten voor aankoop, inrichting en beheer en de subsidies voor terreinbeheer worden geheroriënteerd naar de realisatie van de instandhoudingsdoelstellingen. Ook in de Vogelrichtlijngebieden, Pier, Linkerscheldeoever en Kuifeend zullen de instandhoudingsdoelstellingen worden voorzien zoals afgesproken tussen de doelgroepen in de overleggroep. De haalbaarheid van een mechanisme voor verhandelbare boscompensatierechten wordt onderzocht. In kader van de Europese natuurdoelstellingen wordt werk gemaakt van het opstellen en het uitvoeren van de soortenbeschermingsplannen. De programmatische Aanpak Stikstof wordt voltooid om duidelijkheid te verschaffen over de vergunbaarheid van belastende activiteiten op beschermde percelen. Inzake ruimtelijke ordening vrezen we heel sterk dat er weer een dik bundel wordt uitgegeven (het BRV) met een aantal mooie voorstellen en opties, maar dat intussen de ruimtelijke puinhoop systematisch groter wordt door wanbeleid en het niet uitvoeren van eerder vastgesteld beleid. Zo werd in het RSV van 23 september 1997 een aantal belangrijke doelstellingen vastgelegd, onder meer de verdeelsleutel natuur/landbouw/bos. Hierbij zou de bestemming van deze gebieden vastgelegd worden via ruimtelijke uitvoeringsplannen. Voor landbouw werden een groot aantal gebieden vastgelegd als herbevestigd agrarisch landbouwgebied, inzake het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) werd in eerste fase een 84 000 ha afgebakend. In de verdere fase werden slechts enkele honderden ha VEN afgebakend. Dus nog zo’n 40 000 ha te gaan. Ook op vlak van de natuurverwevingsgebieden staan we ver achter. Volgens het RSV moet 150 000 ha natuurverwevingsgebied afgemakend, waarvan 70 000 ha tegelijkertijd behoren tot de agrarische structuur. Hiervan werd slechts een zeer beperkte fractie gerealiseerd.

Groen in de buurt werkt ontspannend.

Het is duidelijk dat de Vlaamse regering, in het beste geval, wel wat initiatieven zal nemen om de Europese doelstellingen te halen, maar dit zal ongetwijfeld ten koste gaan van de natuur in gebieden omtrent soorten die niet Europees beschermd zijn. Ook zal de landbouw in de nieuwe legislatuur mede hierdoor, meer vrijheid krijgen om hun percelen te “optimaliseren”, waardoor landschapselementen, geologische eigenheden, waterhuishouding… nog meer zullen verdwijnen en het landschap sterk zal degenereren. Het Vlaams regeerakkoord is te raadplegen op www.vlaanderen.be August Feyen

Pagina 9

Het Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan Het Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan (AOD) dateert al van 2008 en is aan een actualisatie toe. Daarom werkt de Vlaamse regering aan een tweede, nieuw Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan (AOD2). Het voorontwerp werd op 23 mei 2014 principieel vastgelegd. Het nieuwe AOD zal ook rekening moeten houden met het Materialendecreet. Zo zullen afvalstoffen niet langer beschouwd worden als afval, maar als bruikbare grondstof. Doelstelling van het AOD2 Het AOD2 moet minstens de behoefte aan minimale grondstoffen van Vlaanderen onderbouwd bepalen en vervolgens aangeven welke pistes gevolgd moeten worden om de bevoorrading duurzaam te verzekeren. Het grind is geen voorwerp van voorliggend plan omdat het gindbeleid wordt geregeld in het grinddecreet van 14 juli 1993. Het AOD is één van de beleidsinstrumenten die door het Oppervlaktedelfstoffendecreet van 4 april 2003 naar voren wordt geschoven om uitvoering te geven aan de doelstellingen van het duurzaam oppervlaktedelfstoffenbeleid. Deze duurzaamheidsdoelstellingen worden idealiter vertaald als (onder andere):  Het zodanig ontginnen dat er een maximale wederzijdse versterking ontstaat tussen de economische, de sociale en de milieucomponent.  De nabestemming en de draagkracht van het ontginningsgebied en zijn omgeving bepalen de randvoorwaarden ten aanzien van een maximale en rationele ontginning. Ook recreatiegebieden kunnen nabestemmingen met een maatschappelijke meerwaarde zijn.  Het verzekeren van ontwikkelingsperspectieven voor de sector.  Het zuinig en doelmatig aanwenden van delfstoffen.  Het optimaal ontginnen binnen de gebieden op basis van een zuinig ruimtegebruik.  Het aanmoedigen van het gebruik van volwaardige alternatieven voor primaire delfstoffen en het maximale hergebruik van afvalstoffen.  Het maximale behoud en de ontwikkeling van de natuur en het natuurlijk milieu. We moeten echter vaststellen dat voorliggend AOD2 haast geen indicatoren bevat om de komende delfstoffennota’s en ruimtelijke uitvoeringsplannen aan te toetsen. Nochtans staat in het decreet dat de basisdoelstelling van het delfstoffenbeleid er in bestaat om op een duurzame wijze te voorzien in de nodige delfstoffen.

Pagina 10

Het voorontwerp AOD2 gaat echter niet in op (bijvoorbeeld):  Het duurzaam beleid, waarbij voldoende rekening wordt gehouden met een zuinig beleid en een efficiënt gebruik van de delfstoffen. Ook het “efficiënt” gebruik van de delfstoffen is zeer belangrijk.  De milieucomponent van de ontginning, die onlosmakelijk verbonden is aan het ruimtelijk aspect. Onder meer door onze slechte ruimtelijke ordening en onze vaak beperkte delfstoffenvoorraden zullen er mogelijk keuzes gemaakt moeten worden tussen delfstoffenwinning en ander ruimtegebruik.  Het ecologisch aspect, dat bij een aantal winningen van zeer groot belang is, vaak omwille van  de natuurtechnische kwetsbaarheid van de betrokken gebieden,  de grootschaligheid van de winningen  de kwetsbaarheid van de bodem en/of het grondwater.  De economische afweging is zeer belangrijk, maar kan niet losgekoppeld worden van de maatschappelijk en milieukundig verantwoorde ontginning.  Hoe men de “draagkracht van een gebied en zijn omgeving” gaat inschatten om het volwaardig in de beoordeling van een voorziene vergunning te laten functioneren. De procedure

Het AOD bepaalt de algemene delfstoffenbehoefte in Vlaanderen; de ODN’s bepalen de behoefte per soort.

De procedure inzake het delfstoffenbeleid is vastgelegd in het oppervlaktedelfstoffendecreet. Naast het AOD werd in het verleden ook voorzien in “bijzondere oppervlaktedelfstoffenplannen (BOD’s). In de decreetswijziging van 10/07/2014 worden delfstoffennota’s (ODN’s) voorzien in plaats van de BOD’s. Hierdoor WAARDOOR? kunnen de ODN’s in feite willekeurig opgesteld worden en de bevoegde overheid, administratie en politiek, zal alleen rekening houden met de vraag van de ontginningssector. BOD’s of ODN’s zijn nodig om uitzonderlijk Ruimtelijke Uitvoeringsplannen (RUP's) op te maken. Juridisch zal in de meeste gevallen ter aanvulling van de RUP’s eveneens een plan-MER opgesteld moeten worden. Dit plan-MER moet vooral de milieuinvloeden van de delfstoffenwinning ruimtelijk inschatten, rekening houdend met al de relevante aspecten. Jammer genoeg worden in het voorliggend AOD 2 onvoldoende elementen aangebracht om het plan-MER aan te toetsen. Ondanks het gegeven dat momenteel het ontwerp AOD 2 nog in behandeling is, heeft de Vlaamse regering enkele maanden geleden nog snel de optie genomen om in Limburg enkele gebieden op te nemen als potintiële ontginningsgebieden. Het gaat hier om gebieden in Bocholt, Meeuwen-Gruitrode en Opglabbeek. Alhoewel we nog niet over exacte gegevens beschikken vrezen we dat de beoogde ontginningen (voor bouwzand en/of aanvulzand) zeer nefaste gevolgen zullen hebben op de omgeving. Maar voordat er effectief zand zal worden ontgonnen moeten er eerst nog ODN’s worden opgemaakt. Op basis van die ODN’s kunnen MER’s opgesteld worden, om vervolgens RUP’s vast te leggen voor de ontginning van specifieke gebieden… Dit zal nog wel een tijd in beslag nemen.

Pagina 11

Waterplassen Een van de belangrijke elementen die een grote rol spelen bij de ontginning van delfstoffen is ongetwijfeld het ruimtebeslag en de wijziging van landschap en waterhuishouding, zowel grondwater als oppervlaktewater. Vooral grootschalige winningen zoals de kwartszandwinningen in Lommel, de valleigrindwinning van vóór 1993, de vul- en metselzandwinningen in noord en midden Limburg kunnen zeer nefaste gevolgen hebben voor zowel het betrokken gebied als de omgeving ervan. Zo zijn de recentste kwartszandwinningen in Lommel gigantische waterpartijen van soms 100 ha groot en tot een 40 meter diep. Voor een aantal van deze plassen is op het gewestplan als nabestemming “natuurgebied” aangegeven. In het beste geval wordt alleen de oeverzone min of meer ingericht in functie van natuurontwikkeling, bijvoorbeeld door een geleidelijke overgang te realiseren tussen de randzone en de waterplas. Maar de rest van de ontginningszone blijft voor eeuwig en altijd water, vaak met verdroging van de omgeving tot gevolg. Zelfs relatief ondiepe zandwinningen hebben vaak een negatieve invloed op de waterhuishouding in de omgeving. Vooral in kwetsbare valleien en in komgebieden van waterlopen stellen zich vaak grote problemen. Daardoor degradeert ook meestal de omliggende natuur, waardoor vaak belangrijke vegetaties en zeldzame dieren als eerste verdwijnen. De valleigrindwinningen van vóór 1993 waren natuurlijk veel minder diep, maar resulteerden ook vaak in waterplassen die in het beste geval, naast een recreatieve bestemming, ook een natuurdoelstelling inhielden. Maar landschappelijk vernielden deze winningen vaak het typische uiterwaardenlandschap. Het verbruik De Vlaamse overheid heeft enkele jaren geleden een Monitoringsysteem Duurzaam Oppervlaktedelfstoffenbeleid (MDO) opgezet. Dit systeem brengt in kaart hoe groot de totale inzet aan minerale grondstoffen in Vlaanderen is en in welke mate die wordt ingevuld door Vlaamse primaire delfstoffen, alternatieve grondstoffen en import. Door maximaal gebruik van alternatieve grondstoffen, zoals “afvalstoffen” die in de kringloop gebracht worden, wordt de behoefte aan primaire delfstoffen ingeperkt en moet dit “afval” niet gestort worden. Het MDO werd eind 2009 opgestart en het is de bedoeling dat, via een 2-jaarlijkse enquête, de monitoring systematisch kan worden bijgesteld. De enquête bevraagt producenten, handelaars en verbruikers van de primaire delfstoffen en alternatieve grondstoffen. Hierdoor kan het aanbod getoetst worden aan het verbruik en kan een globaal overzicht bekomen worden. In totaal werden in Vlaanderen in 2011 meer dan 74 Mton primaire delfstoffen en alternatieve grondstoffen ingezet. Hiervan zijn 46 % primaire delfstoffen en 54 % alternatieve grondstoffen, waarvan 16 % gerecycleerde granulaten uit bouw- en sloopafval en 38 % overige alternatieven. De inzet van gerecycleerde materialen heeft als voordeel dat er minder primaire grondstoffen gebruikt worden, maar ook dat er minder afval gestort moet worden. De meest ingezette primaire delfstoffen zijn (grind en grindvervangende) granulaten (13,3 Mton) en bouwzand (12,7 Mton). Het grootste deel van de primaire delfstoffen, namelijk 75 %, is afkomstig van buiten Vlaanderen. Dus 25 % komt van binnen Vlaanderen. Enkel voor klei en vulzand is het aandeel binnen Vlaanderen groter dan het aandeel van buiten Vlaanderen.

Pagina 12

Het totale verbruik van gerecycleerde granulaten uit bouw- en sloopafval in Vlaanderen in 201 bedroeg meer dan 12,2 Mton. Vooral betongranulaten, menggranulaten en zeefzand van bouw- en sloopafval worden massaal ingezet. Quasi alle ingezette gerecycleerde granulaten (99 %) worden geproduceerd in Vlaanderen zelf. De belangrijkste alternatieve grondstof is uitgegraven bodem (30 % van de totale inzet van grondstoffen), gevolgd door bagger- en ruimingsspecie (5 %). Ontgonnen hoeveelheden primaire grondstoffen in 2000 en 2011 (Kton/jaar) Vulzand Bouwzand Klei-leem Kwartszand Grind Totaal

2000 3604 5080 3092 3970 6889 24633

2011 1132 2014 1549 2785 1136 8614

Tussen 1 januari en 31 december 2011 werd circa 12,7 miljard m³ of 21,6 Kton bodem uitgegraven, waarvan 6,8 miljoen m³ extern kan worden gebruikt. Meestal als alternatief voor vulzand en in mindere mate als bouwzand. De grootste invoer van vul- en bouwzand in Vlaanderen is afkomstig uit GrootBrittannië en Duitsland, steenslag hoofdzakelijk uit Wallonië en klei uit Duitsland en Nederland. Volgens de gegevens kan gesteld worden dat er in 2011 circa 6,6 Mton bouwzand, 2 tot 5 Mton vulzand, 0,1 Mton grind en 0,6 Mton klei werd ingevoerd vanuit Nederland. Britse zeegranulaten, gewonnen op het Engels Continentaal Plat, bestaan uit bouwzand (40 %) en grind (60 %). Ook steenslag (Schotse graniet) wordt ingevoerd vanuit Groot-Brittannië. Vanuit Duitsland wordt zand, grind en steenslag (dolomiet en kalksteen) ingevoerd. De invoer vanuit Wallonië is zeer onduidelijk, vooral wegens gebrek aan duidelijke cijfers. Uit de beschikbare gegevens blijkt alleszins dat er weinig delfstoffen door Vlaanderen worden uitgevoerd, de invoer is echte zeer aanzienlijk. August Feyen

Lommel Sahara: Ook recreatiegebieden kunnen nabestemmingen met een maatschappelijke meerwaarde zijn.

Pagina 13

Pietpraat

Een september Zoals wel meer gebeurt klappen we even na het ontwaken even de PC open om “ de mails te checken”. Het secretariaat van onze Limburgse Milieukoepel vraagt of er een Pietpraat in voorraad is voor het najaar tijdschrift... Nee dus. Het is één september en een frisse ochtend. De zon stijgt in het oosten. Er ligt een kleine nevelwaas over mijn domein. De voorbije nacht zijn er weer wat appelen en kweeperen door de wet van de zwaartekracht (of door de wind) in het natte gras terechtgekomen. Ik vorder rustig door mijn landgoed naar de achterzijde om mijn veestapel te verzorgen en te groeten. We hebben twee kippen, een bruine en een zwarte, die behoorlijk tam zijn en zich nauwgezet kwijten van hun taak: keukenafval verwerken en eieren produceren. Eén van de kippen was even broeds en wilde het nest niet verlaten. Wreedaardig als we zijn hebben we ze enkele malen van het nest verwijderd zodat ze toch zou eten en drinken . Het beestje zat ganse dagen nutteloos te broeden op een lege nest . In onze veestapel hebben we bovendien geen haan. Waarom ga ik hier niet uit de doeken doen, je hebt zo al echtelijke ruzies voor je het weet, maar het woord macho is wel gevallen in de discussies ter zake. Enkele dagen geleden dook ik even in de diepste donkerte van mijn geheugen en zag hoe mijn moeder, een Kempense boerendochter, de broedse kippen met hun achterwerk in een emmer water stak om de broedneigingen te stoppen. Maar in de eenentwintigste eeuw moet je wel zien wat je doet, je hebt zo de Limburgse milieukoepel of Gaia op je dak als je de dieren niet met respect behandelt. Als je niet oplet ,filmt je buurman je met zijn GSM en voor je het weet zit je op facebook en youtube en worden er economische sancties genomen of cirkelt er een drone boven je kippenhok. Anderzijds is eenentwintig dagen in trance op een strooien nest zitten ook een nutteloze bezigheid. We besloten dus het risico te nemen en sopten de bruine kip met haar onderrug in een ton, waar het regenwater van het kippenhok in terechtkomt. De kip protesteerde niet, schrok niet en onderging haar lot gelaten. Ze keerde niet terug naar haar strooien nest en sindsdien scharrelt ze vrij en vrolijk terug de ganse dag in haar residentie. Mijn kleindochter was getuige van het tafereel en hopelijk komt het ook in haar geheugen terecht (ben er eigenlijk zeker van). Als zij over zestig jaar te maken krijgt met het probleem van een broedse kip met onbevruchte eieren, denkt ze misschien nog eens terug aan die rare bompa. We hebben dus twee kippen. Ik verstrek hen het nodige voedsel, controleer de drankvoorraad, oogst de eieren . Vervolgens raap ik het afgevallen fruit op. De sterappels vallen merkwaardig vroeg dit jaar. De court-pendue blijft dapper hangen. Het lange nog natte gas voelt fris aan mijn voeten, we moeten aan dikkere sokken gaan denken. Het buurmeisje vertrekt per fiets naar de grote (middelbare)school, de bezorgde moeder wuift haar uit. We zijn weer vertrokken voor een schooljaar, dat het ritme in vele gezinnen zal bepalen. Ik trek naar de brievenbus en haal de krant uit. We hebben nieuwe Europese leiders, ik zat er echt op te wachten en ben tevreden dat het gelukt is, nu nog een Belgische regering en we zitten weer goed voor enkele jaren. De koffie is doorgelopen. Na het ontbijt zal ik toch eens goed moeten nadenken waarover de Pietpraat van het najaar zal handelen. Maar ik heb in de verste verte nog geen enkel idee. Piet Rymen

Pagina 14

Activiteitenkalender Zaterdag 4 oktober Stiemerbeekvallei (Genk) Beheerswerk 9.00 tot 12.00 uur Parking Sportcentrum, E. Vandorenlaan, Genk Natuurpunt Genk Jos Lycops – 089 35 30 64 Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Zondag 5 oktober Vallei Zwarte Beek (KoerselBeringen) Herfstige gezinswandeling Met aandacht voor paddenstoelen en paddenstoelenexcursie 14.00 tot 16.30 uur Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Jan Kenens – 011 45 01 91 [email protected] Vallei Zwarte Beek (Regio Zelem) Herfstwandeling ‘Pruuve van Natuur’ 14.00 tot 16.30 uur De Pastorie, Dorpsstraat 34, Zelem Natuurpunt Regio Zelem Tine Meekers – [email protected] Vallei van de Grote Beek (HeppenLeopoldsburg) Natuurwandeling 14.00 tot 17.00 uur Taverne De Wijzerplaat, Hoekstraat, Heppen Natuurpunt Leopoldsburg Info: Guy Vanzeir – 0474 70 89 53 [email protected] Wandelschoenen Zammelen en Overrepen (Kortessem en Tongeren) 14.00 tot 17.00 uur Kerk Zammelen, Kortessem Orchis vzw Munsterbilzen 089 50 10 19 – [email protected] Gids: Natuurpunt Zammelen Domein Kiewit (Hasselt) Chocoladewandeling Start tussen 13.30 en 15.00 uur Putvennestraat 112, Hasselt Stedelijk domein Kiewit, i.s.m Oxfam Wereldwinkel Sandra Bamps – 0498 36 62 98 – [email protected] Tickets enkel in voorverkoop in de Natuur.winkel op het domein Kiewit en de wereldwinkels van Hasselt. Prijs: € 6,00 per volwassene, € 3,00 per kind t.e.m. 8 jaar

14.00 tot 16.30 uur Natuurpunt Bocholt Resterheide, parking Begijnenvijvers, Rik Bosmans – 0474 98 41 93 Wandelschoenen, paddenstoelengids Begijnenstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel Bosbeek (As) [email protected] Paddenstoelenwandeling De Vloeiweiden (Lommel-Kolonie) 13.30 tot 16.30 uur Geleide natuurwandeling Nideggen (Duitsland) Castershoeve, Grotstraat, As 13.45 tot 17.00 uur Natuurpunt As 13.45 uur: Wateringhuis, Oude Maai, Paddenstoelenwandeling 8.00 tot 19.00 uur Vincken André – 089 65 78 71 Lommel-Kolonie Oprit 26 (E313) Paal-Beringen - car14.00 uur: einde Koloniestraat, poolparking De Maten (Genk) Lommel-Kolonie Werkgroep Ecologie Tessenderlo Natuurwandeling Natuurpunt Noord-Limburg Marc Meert – 011 42 31 51 9.00 tot 12.00 uur Albert Mertens – 011 64 94 00 Vooraf telefonisch contact, goed Parking Slagmolen, Slagmolenstraat, Luc Winters – 011 64 58 42 schoeisel Genk Natuurpunt Genk De Veewey (Eksel) Jaak Luys 089 – 35 99 61 Vogeltrekwaarnemingen en ornitholo- Broekom (Borgloon) Pluk en smul van hoogstamfruit Onder begeleiding van een natuurgids gisch ringwerk 14.00 tot 17.00 uur Goede wandelschoenen vereist 9.00 tot 12.00 uur Kerk, Broekomstraat z/n, Broekom Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Natuurpunt Borgloon Nieuwenhoven (Sint-Truiden) Eksel Eric Decock – 012 67 24 39 Paddenstoelenwandeling Natuurpunt Noord-Limburg 14.00 tot 16.00 uur Albert Geuens – 011 73 27 44 Verrekijker of telescoop aangewezen. Sint-Joris (Alken) Bezoekerscentrum Nieuwenhoven, Paddenstoelen in theorie en praktijk Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden Iwww.natuurpunt-noordlimburg.be 13.30 tot 17.00 uur Aulenteer Natuurpunt i.s.m. toerisme Vrijdag 10 oktober Sint-Jorisheem, Kerkstraat z/n, Alken Sint-Truiden Sint-Joris Johan Van Meerbeek – 011 67 45 60 Domein Kiewit (Hasselt) Natuurpunt Alken Braakballen pluizen Put Albert – 011 31 44 76 – Plateau van Caestert (Kanne) 14.00 tot 17.00 uur 0478 32 77 72 Herfstwandeling, paddenstoelen Bezoekerscentrum, Putvennestraat Korte theorieles en daarna al wande14.00 tot 17.00 uur lend op zoek naar paddenstoelen Parking speeltuin, Steenstraat, Kanne 112, Hasselt Natuurpunt Limburg, zoogdierenwerkNatuurpunt Riemst groep Likona Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Communicatieverantwoordelijke – Jos Ramaekers – 0477 47 69 63 Paddenstoelenwandeling 0495 27 68 75 – Wij willen weten waar muizen en 14.00 tot 16.00 uur [email protected] spitsmuizen voorkomen in Limburg. Bezoekerscentrum Limburgs LandWandelschoenen Onderzoek i.s.m. kerkuilenwerkgroep schap vzw, Hengelhoefdreef 6, HouthalenDomein Kiewit (Hasselt) Zaterdag 11 oktober Helchteren Chocoladewandeling Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 Vanaf 13.30 tot 15.00 uur starten De Wissen (Dilsen-Stokkem) 50 - [email protected] Domein Kiewit, Putvennestraat 112, Nacht van de duisternis Deelname: € 2,00, leden gratis Hasselt Natuurpunt Hasselt-Zonhoven i.s.m. Vanaf 19.00 uur Maascentrum De Wissen, MedaerDiepenbeek Oxfam Wereldwinkel straat 42, Dilsen-Stokkem Paddenstoelenexcursie Karolien Brauns – 011 22 75 65 – Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 14.00 tot 17.00 uur [email protected] 50 - [email protected] Kerk Rooierheide, Patersplein, Info: www.limburgs-landschap.be Diepenbeek Nationaal Park Hoge Kempen Natura Limburg (Lieteberg) Domein Kiewit (Hasselt) Edgard Stevens - 0486 92 58 45 Ontdek de parels van de herfst Cursus: Het verhaal achter groenten 14.00 tot 16.00 uur Smeetshof (Bocholt) Toegangspoort Lieteberg, Stalkerweg 9.30 tot 12.00 uur Leskeuken domein, Putvennestraat Wandelen bij de buren, inrichting z/n, Zutendaal 108, Hasselt Smeetshof) Ingang bezoekersonthaal Domein Kiewit 9.00 tot 12.00 uur Projectbureau Nationaal Park Hoge Marleen Ritzen – 011 21 08 49 – Smeetshof, Smeetshofweg 1, Bocholt Kempen [email protected] NP afdeling Meeuwen-Gruitrode & André Mulders – 089 65 56 51 € 10,00 per deelnemer Peer € 2 per persoon of € 5 per gezin Op voorhand inschrijven en betalen Paul Capals – 011 63 12 89 – Inschrijven niet nodig 0486 22 48 17 Zondag 12 oktober Laarzen of stevige wandelschoenen Smeetshof (Bocholt) Paddenstoelenwandeling Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Het Wik (Genk) 14.00 tot 16.00 uur Natuursmakenwandeling Natuurwandeling Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Chocoladeproevertjes en quiz. Ter afsluiting een verrassingspakketje

Pagina 15

8.30 tot 12.00 uur Parking Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, Genk Natuurpunt Genk Marc Fourier – 012 21 55 87 Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist

14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 50 - [email protected] Deelname: € 2,00, leden gratis

Jan Kenens – 011 45 01 91 [email protected] Op avontuur in de natuur voor kinderen van 5 tot 7 jaar. Deelname € 1,50 per kind, koekje en drankje inbegrepen

Gerhagen (Tessenderlo) Paddenstoelenwandeling Zaterdag 18 oktober 14.00 tot 17.00 uur Bosmuseum Gerhagen (Zavelberg), Vallei van de Zwarte Beek (Lummen) Tessenderlo Legende- en druppelkeswandeling op Werkgroep Ecologie Tessenderlo de Willekensberg Marc Meert – 011 42 31 51 20.00 tot 23.00 uur Vooraf telefonisch contact, goed Beukenhof, Beukeboomstraat 5, schoeisel Lummen Natuurpunt Lummen Genoelselderen Domein Kiewit (Hasselt) Piet Ruytjens – 0476 98 45 24 Herfsttinten rondom Genoelselderen 14.00 tot 17.00 uur Paddenstoelenwandeling [email protected] Kerkhof van Membruggen, Kasteel14.00 tot 16.00 uur straat, Genoelselderen Binnenkoer domein, Putvennestraat Leefmilieu Tongeren 108, Hasselt Maaswinkel (Maasmechelen) Paul Denis – 012 23 03 28 Domein Kiewit Beheerswerken Marleen Ritzen – 011 21 08 49 – 9.00 tot 12.00 uur [email protected] Infobord Zuid-Willemsvaart, Maasme- De Molenbeemden (Riemst) Trage wegen wandeling Op voorhand inschrijven, € 2,00. chelen 14.00 tot 17.00 uur Maximum 30 deelnemers Natuurpunt Maasmechelen Parking tegenover kerk Membruggen Bertie Vanderlee – 089 76 47 51 Zagerijstraat 11 Membruggen Domein Kiewit (Hasselt) (Riemst) Optiek en fotografiedag De Maten (Genk) Orchis vzw Munsterbilzen 14.00 tot 17.00 uur Beheerswerk 089 50 10 19 – orBezoekerscentrum, Putvennestraat 9.00 tot 12.00 uur [email protected] 112, Hasselt Contact opnemen met Jos Bollen Gids: Francine Thewissen (Orchis) Natuurpunt, foto Robyns Natuurpunt Genk Jos Ramaekers – 0477 47 69 63 Jos Bollen – 089 61 31 26 Hageven (Neerpelt) Kom kennis maken met een ruim Licht beheerswerk voor vrijwilligers, aanbod materialen en mogelijkheden Stevig schoeisel en werkhandschoe- Themawandeling ‘Paddenstoelen’ 14.00 tot 17.00 uur Beurs-fototentoonstelling, lezing, nen voorzien Bezoekerscentrum De Wulp, Tussenwandeling straat 10, Neerpelt Smeetshof (Bocholt) Natuurpunt Neerpelt Bree Boszoektocht onder de sterren Theo Janssen – 011 80 26 77 Beheerswerken 18.30 tot 20.00 uur 8.15 tot 11.30 uur Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Parking einde Mariahofstraat Beek, Natuurpunt Bocholt Verhalen van weleer in Kolveren Bree Rik Bosmans – 0474 98 41 93 Natuurpunt Bree Zaklamp en een potlood meenemen 14.00 tot 16.00 uur Kapel ten Eikenen, Zonhoven René Moors – 089 46 70 64 Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 Ward Walraven – 089 46 25 61 Dommelvallei (Eksel) 50 - [email protected] Werkschoenen en laarzen Beheerswerken Jos Vanbockryck 9.00 tot 12.00 uur Deelname: € 2,00, leden gratis De Veewey (Eksel) Hoxentstraat, ter hoogte huis Frans Vogeltrekwaarnemingen en ornitholo- Van Winkel), Eksel Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) gisch ringwerk Natuurpunt Noord-Limburg De sapmobiel en het (fruit) 9.00 tot 12.00 uur Gerard Jannis bomenleerpad Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Voor werkmaterieel wordt gezorgd, 14.00 tot 16.00 uur Eksel laarzen zijn nuttig Bezoekerscentrum Limburgs LandNatuurpunt Noord-Limburg schap vzw, Hengelhoefdreef 6, HoutAlbert Geuens – 011 73 27 44 Zondag 19 oktober halen-Helchteren Verrekijker of telescoop aangewezen. Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 Alles te volgen via website Vallei Zwarte Beek (Koersel50 - [email protected] www.natuurpunt-noordlimburg.be Beringen) Gratis deelname aan het fruitbomenNatuurspeurdertjes: ‘Speelgoed uit leerpad. Woensdag 15 oktober het bos’ Zelf je fruit laten persen? 14.00 tot 16.30 uur Meer info en inschrijven via Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Bezoekerscentrum De Watersnip www.desapmobiel.be Paddenstoelen voor kinderen Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Balkerbeemden (Bocholt) Landschapswandeling 9.00 tot 12.00 uur Kruispunt Kaulillerweg-Bosstraat, Bocholt Natuurpunt Bocholt Annemie Nouters en Hugo Braekers – 089 46 55 08 Laarzen

Volmolen (Opoeteren) Herfstwandeling 13.00 tot 16.00 uur Volmolen, Opoeteren Natuurpunt Maasland-Noord Jaak Paes – 0499 32 47 53 Opglabbeek Paddenstoelenwandeling 13.30 tot 16.00 uur Parking (nieuwe) kerkhof, Oude Kerkstraat, Opglabbeek Natuurpunt Opglabbeek Luc Swerts – 089 85 48 65 – [email protected] Hoge Venen (Eupen) Dagtocht in de Hoge Venen 10.15 tot 16.30 uur Parking Drossart, rond punt, 2 km. vóór Baraque Michel Natura Limburg Remi Maris – 011 27 04 81 Picknick, aangepaste kledij, goed schoeisel Balkerbeemden (Bocholt) Beheerswerken, wandelpad en poel 9.00 tot 12.00 uur Goosweg, einde asfaltweg, Bocholt Natuurpunt Bocholt Arnold Goossens – 089 46 39 88 Werkkledij en laarzen De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk 9.00 tot 12.00 uur Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Natuurpunt Noord-Limburg Albert Geuens – 011 73 27 44 Verrekijker of telescoop aangewezen. www.natuurpunt-noordlimburg.be Nationaal Park Hoge Kempen (Kattevennen) Op stap met een ranger: Ontdek de parels van de herfst 14.00 tot 16.00 uur Toegangspoort Kattevennen, Planetariumweg 19, Genk Ingang bezoekersonthaal Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders – 089 65 56 51 € 2,00 per persoon of € 5,00 per gezin Inschrijven niet nodig Nationaal Park Hoge Kempen (Zutendaal) Op stap met een ranger: Venerieweekend Wiemesmeer, fietstocht, slipjacht ; Zie: www.slipjacht.be Centrum Wiemesmeer Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen

Pagina 16

André Mulders – 089 65 56 51 tocht, Kinderwandeling en excursie Toegangsprijs/ praktisch info : website 14.00 tot 16.30 uur Parking Den Brand, Kamertstraat, Teneikenen (Zonhoven) Hechtel Verhalen van weleer in Kolveren Natuurpunt Hechtel-Eksel 14.00 tot 16.00 uur [email protected] Parking Kapel van Teneikenen, Holsteenbron (Zonhoven) Eikenenweg, Zonhoven In het spoor van de rendierjagers Toerisme Zonhoven i.s.m. Limburgs 14.00 tot 16.00 uur Landschap Camping Holsteenbron, HengelhoefGuido Pirotte – 011 81 04 82 – seweg 9, Zonhoven [email protected] Toerisme Zonhoven Jan Vanbockryck – 011 81 79 29 – Guido Pirotte – 011 81 04 82 – [email protected] [email protected] Dinsdag 21 oktober Holsteenbron (Zonhoven) Speuren naar paddenstoelen 14.00 tot 16.00 uur Camping Holsteenbron, Hengelhoefseweg 9, Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte – 011 81 04 82 – [email protected] Vrijdag 24 oktober Bezoekerscentrum Lieteberg (Zutendaal) Alvermannekestocht 19.30 tot 22.30 uur Bezoekerscentrum Lieteberg, Zuurbroekstraat 16, Zutendaal Lieteberg – 089 25 50 60 Deelname € 5,00 - kinderen < 1,20m € 2,50 Inschrijven via [email protected]

Spa (Luik) Herfstwandeling 8.00 tot 19.00 uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert – 011 42 31 51 Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Herk en Mombeek Geo-fietstocht 13.30 tot 17.00 uur Kerk Nieuwerkerken Natuurpunt Leefmilieu Nieuwerkerken Yvette Cordie – 011 70 74 85 Domein Kiewit (Hasselt) Natuurwandeling met gids 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected]

108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen – 011 21 08 49 – [email protected] Voor kinderen van 9 tot 11 jaar € 20,00 per kind voor de 2 dagen Vooraf inschrijven, picknick meebrengen Dinsdag 28 oktober Woensdag 29 oktober Vallei Zwarte Beek (KoerselBeringen) Kinderatelier, crea en spel: Herfstschatten 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Claire Jacobs – 011 45 01 91 [email protected] Kinderen van 7 tot 12 jaar: vooraf inschrijven, deelname € 5,00 per kind Drankje en koekje en knutselmateriaal inbegrepen Domein Kiewit (Hasselt) Natuurontdekkingstocht 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected] Gratis activiteit voor kinderen met begeleider Donderdag 30 oktober

Vallei Zwarte Beek (KoerselBeringen) Stevig stappen naar de mijnterril van Op d’ Hei (Sint-Truiden) De Veewey (Eksel) Natuurbeheerswerken Vogeltrekwaarnemingen en ornitholo- Heusden-Zolder 14.00 tot 16.30 uur 13.30 tot 17.00 uur gisch ringwerk Bezoekerscentrum De Watersnip Natuurgebied, Gemeenteweg, 9.00 tot 12.00 uur Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Runkelen Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Jan Kenens – 011 45 01 91 Aulenteer Natuurpunt Sint-Truiden Eksel [email protected] Pascal De Leersnyder – 011 6916 22 Natuurpunt Noord-Limburg Albert Geuens – 011 73 27 44 Plateau van Caestert (Kanne) Verrekijker of telescoop aangewezen. Vrijdag 31 oktober Grote natuurwerkdag www.natuurpunt-noordlimburg.be Domein Kiewit (Hasselt) 9.00 tot 16.00 uur Creatieve natuur-vrijdag Parking speeltuin, Steenstraat, Kanne ’t Plat (Overpelt) 14.00 tot 16.00 uur Natuurpunt Riemst i.s.m. JNM en Seizoenswandeling Bezoekerscentrum, Putvennestraat Natuurmonumenten 14.00 tot 16.30 uur Communicatieverantwoordelijke – Schapenstal, einde Palisstraat, Over- 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit 0495 27 68 75 – pelt-Holven Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected] Natuurpunt Noord-Limburg [email protected] Werkhandschoenen Luc Winters – 011 64 58 42 Een uitwisseling van creatieve natuurBroodjes, soep,frisdrank zijn voorzien Laarzen nuttig ideeën, natuurpraatjes en een tas Inschrijven voor het middagmaal: [email protected] Maandag 27 en dinsdag 28 oktober koffie. Wij maken creaties waar de natuur van beter wordt en werken met natuur Zondag 26 oktober Domein Kiewit (Hasselt) - of afvalmateriaal. Herfstatelier Ideeën zijn welkom Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) 10.00 tot 16.00 uur Paddenstoelenwandelingen met stap- Leskeuken domein, Putvennestraat Zaterdag 25 oktober

Zaterdag 1 november Stiemerbeekvallei (Genk) Beheerswerk 9.00 tot 12.00 uur Parking Sportcentrum, E. Vandorenlaan, Genk Natuurpunt Genk Jos Lycops – 089 35 30 64 Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Zondag 2 november Vallei Zwarte Beek (KoerselBeringen) Keltische bomenwandeling 14.00 tot 16.30 uur Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Jan Kenens – 011 45 01 91 [email protected] Rullingen (Sint-Truiden) Gedichtenwandeling 14.00 tot 16.00 uur Parking Kasteel Rullingen Aulenteer Natuurpunt Sint-Truiden i.s.m. Toerisme Sint-Truiden 011 67 45 60 Gidsen Johan Van Meerbeek en Marc Nicolaï Watervalbos (Hoeselt) Herstwandeling 14.00 tot 16.00 uur Onze Lieve Vrouwkerk, Onze-LieveVrouwplein, Hoeselt Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 50 - [email protected] Deelname: € 2,00, leden gratis De Maten (Genk) Natuurwandeling 9.00 tot 12.00 uur Parking Slagmolen, Slagmolenstraat, Genk Natuurpunt Genk Jaak Luys 089 – 35 99 61 Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist Grote-Brogel (Peer) Wandelen in de voetsporen van Pieter Breugel 14.00 tot 17.00 uur Ooievaarsnest, Hoogstraat 4, GroteBrogel NP afdeling Meeuwen-Gruitrode & Peer Paul Capals – 011 63 12 89 – 0486 22 48 17 Laarzen of stevige wandelschoenen De Vloeiweiden (Lommel-Kolonie) Geleide natuurwandeling

Pagina 17

13.45 tot 17.00 uur 13.45 uur: Wateringhuis, Oude Maai, Lommel-Kolonie 14.00 uur: einde Koloniestraat, Lommel-Kolonie Natuurpunt Noord-Limburg Albert Mertens – 011 64 94 00 Luc Winters – 011 64 58 42

Marleen Ritzen – 011 21 08 49 – [email protected] € 10,00 per deelnemer Vooraf inschrijven en betalen

Biolokaal domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen – 011 21 08 49 – [email protected] Vertelling voor kinderen van 3 tot 6 jr. Vooraf inschrijven, € 2,00 per deelnemer, aantal deelnemers is beperkt Na voorstelling is er knutselmoment

Katershoeve, Katerstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel Jean Kuppens – [email protected]

Vallei Zwarte Beek (KoerselBeringen) Dag van de Natuur: natuurbeheer Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) 9.00 tot 13.00 uur en Zwart-Waterwandeling De Veewey (Eksel) 14.00 tot 17.00 uur 14.00 tot 16.30 uur Vogeltrekwaarnemingen en ornitholo- Resterheide, parking Begijnenvijvers, De Veewey (Eksel) Werkschuur De Kluut, Bosstraat z/n, gisch ringwerk Begijnenstraat, Hechtel Vogeltrekwaarnemingen en ornitholo- (tegenover 130), Koersel 9.00 tot 12.00 uur Natuurpunt Beringen Natuurpunt Hechtel-Eksel gisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Hans Van den Bossche – [email protected] 9.00 tot 12.00 uur Eksel 011 45 01 91 Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Natuurpunt Noord-Limburg [email protected] Gerlabeekvallei en Wijngaardbos Eksel Albert Geuens – 011 73 27 44 (Hoeselt) Natuurpunt Noord-Limburg Albert Geuens – 011 73 27 44 Verrekijker of telescoop aangewezen. Natuurwandeling Vallei Zwarte Beek (Zelem) Verrekijker of telescoop aangewezen. Dag van de natuur: werkdag in de www.natuurpunt-noordlimburg.be 14.00 tot 17.00 uur Leunen Parking Sint-Domitianuskerk, Boven- www.natuurpunt-noordlimburg.be Nationaal Park Hoge Kempen 9.00 tot 16.00 uur straat, Werm (Hoeselt) Dinsdag 11 november (Lanaken) Leunenstal, Oude Schansstraat, Orchis vzw Munsterbilzen Op stap met een ranger: Indian Sum- 089 50 10 19 – Zelem Vallei Zwarte Beek (Koerselmertocht Natuurpunt Regio Zelem [email protected] Beringen) 14.00 tot 16.00 uur Peter Vanlommel – 0495 29 60 37 Gids: François Jacobs Stevige stapwandeling door bos en Toegangspoort Pietersheim, [email protected] heide Neerharenweg 12, Lanaken Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) 14.00 tot 16.30 uur Aan de waterburcht Vallei Zwarte Beek (Lummen) Dialectwandeling Bezoekerscentrum De Watersnip Projectbureau Nationaal Park Hoge Dag van de natuur, werkvoormiddag 14.00 tot 16.00 uur Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Kempen 9.00 tot 12.00 uur Bezoekerscentrum Limburgs LandJan Kenens – 011 45 01 91 André Mulders – 089 65 56 51 Plaats nog te bepalen, zie schap vzw, [email protected] € 2,00 per persoon of € 5,00 per gezin Hengelhoefdreef 6, Houthalenwww.zwartebeek.be Inschrijven niet nodig Natuurpunt Lummen Helchteren Jos Vanduffel – 0475 61 00 95 Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 Vrijdag 14 november Mombeekvallei ([email protected] 50 - [email protected] Domein Kiewit (Hasselt) Herk) Deelname: € 2,00, leden gratis Braakballen pluizen Hondenwandeling 7 km. Maaswinkel (Maasmechelen) 14.00 tot 17.00 uur 14.00 tot 17.00 uur Beheerswerken Wintershoven (Kortessem) René Neutelaers, Steenweg 68, Sint- Wandeling ‘Rituele bomen en planten’ Bezoekerscentrum, Putvennestraat 9.00 tot 12.00 uur 112, Hasselt Lambrechts-Herk Infobord Zuid-Willemsvaart, 14.00 tot 17.00 uur Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Kerk, Sint-Lambertusstraat, Winters- Natuurpunt Limburg, zoogdierenwerk- Maasmechelen groep Likona Alida Vanholst – 011 31 24 21 – Natuurpunt Maasmechelen hoven-Kortessem Jos Ramaekers – 0477 47 69 63 [email protected] Bertie Vanderlee – 089 76 47 51 Natuurpunt Kortessem Wij willen weten waar muizen en Bij regenweer best laarzen voorzien Kris Castro – 0473 89 56 02 spitsmuizen voorkomen in Limburg. Vallei van de Itterbeek (Neeroeteren) Onderzoek samen met kerkuilenwerk- Beheerwerken Woensdag 5 november Het Wik (Genk) groep 9.00 tot 12.00 uur Natuurwandeling Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Kerk, Voorshoventerweg, 8.30 tot 12.00 uur Domein Kiewit (Hasselt) Moestuin winterklaar maken Neeroeteren Parking Provinciaal Natuurcentrum, Fotoavond en reisverslag van IJsland Natuurpunt Maasland-Noord 14.00 tot 16.00 uur Craenevenne 86, Genk 19.30 tot 22.00 uur Bezoekerscentrum Limburgs LandSylvain Peeters – 0498 61 09 85 Natuurpunt Genk Bezoekerscentrum, Putvennestraat schap vzw, Aangepaste kledij/werkhandschoenen Marc Fourier – 012 21 55 87 Hengelhoefdreef 6, HouthalenOnder begeleiding van een natuurgids 112, Hasselt Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Helchteren De Maten (Genk) Goede wandelschoenen vereist Nathalie Henseler – henseLimburgs Landschap vzw – 011 53 02 Beheerswerk [email protected] 50 - [email protected] 9.00 tot 12.00 uur Smeetshof (Bocholt) Vooraf inschrijven via Inge VandeDeelname: gratis Contact opnemen met Jos Bollen De herfst kleurt je dag beek – inge.vandebeek@natuurpunt Natuurpunt Genk 14.00 tot 16.00 uur hasseltzonhoven.be Zaterdag 8 november Jos Bollen – 089 61 31 26 Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Deelnameprijs: € 5,00 per persoon Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Natuurpunt Bocholt Domein Kiewit (Hasselt) Stevig schoeisel en werkhandschoeRik Bosmans – 0474 98 41 93 Zaterdag 15 november Cursus: Likeurtjes nen voorzien Wandelschoenen 9.30 tot 12.00 uur Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Leskeuken domein, Putvennestraat Smeetshof (Bocholt) Domein Kiewit (Hasselt) 108, Hasselt Nationale natuurdagen Voorstelling: ‘Morgen duurt nog lang’ Dag van de Natuur: natuurbeheer 9.00 tot 12.00 uur Domein Kiewit 9.00 tot 12.00 uur 14.30 tot 15.30 uur Zondag 9 november

Pagina 18

Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Het bestuur – 089 46 39 88 Werkkledij, laarzen en werkhandschoenen Wijvenheide (Zonhoven) Domein Kiewit (Hasselt) Beheerwerkweekend 9.00 tot 16.00 uur Infobord Nachtegalenstraat, Zonhoven (te bereiken via Korhaanstraat) Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Gilbert Hermans – 011 22 44 58 – 0479 81 77 20 [email protected] Ivo Vanvoorden – 011 21 02 94 – [email protected] 2 dagen (ook zondag) beheerwerken gevolgd door een barbecue als dank voor alle vrijwilligers

Theo Janssen – 011 80 26 77 Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Zintuigenwandeling 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 50 - [email protected] Deelname: € 2,00, leden gratis Gerhagen (Tessenderlo) Herfstwandeling 14.00 tot 17.00 uur Bosmuseum Gerhagen (Zavelberg), Tessenderlo Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert – 011 42 31 51 Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel

2 dagen (ook zondag) beheerwerken gevolgd door een barbecue als dank voor alle vrijwilligers Domein Kiewit (Hasselt) Winterbarbecue 17.00 tot 22.00 uur Parking, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Inge Vandebeek – inge.vandebeek@ natuurpunthasseltzonhoven.be Sluitstuk van de beheerwerken. Wie minstens halve dag kwam werken tijdens weekend eet en drinkt gratis. Anderen betalen € 7,00 voor eten en drank Vooraf inschrijven is nodig via Inge Vandebeek, Donkeindeweg 134, Zonhoven

Hochter Bampd (Lanaken) Landschapswandeling 14.00 tot 17.00 uur Parking langs de Geulerweg, Lanaken Orchis vzw Munsterbilzen 089 50 10 19 – [email protected] Gids: Theo Hellofs (Orchis) Kleine-Brogel Educatieve wandeling: de levenscyclus in de natuur 14.00 tot 16.30 uur Café Run Inn, Burgemeester Voetslaan 6, Kleine-Brogel Stadsbestuur Peer i.s.m. natuurgidsen Paggerswandeling Christel Simons – 011 61 07 00

Bichterweerd (Niel-bij-As) Wintervogels Viskwekerij Vandeput (Zonhoven) 9.00 tot 12.00 uur Zondag 16 november Waterwereld, achter de schermen van Kerk Niel-bij-As, Hoogstraat, Smeetshof (Bocholt) een viskwekerij Niel-bij-As Vallei Zwarte Beek (KoerselNationale natuurdagen 10.00 tot 12.00 uur Natuurpunt As Beringen) 9.00 tot 12.00 uur Boomsteeg 40, Zonhoven Vincken André – 089 65 78 71 Natuurspeurdertjes: Herfstspeurtocht Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Toerisme Zonhoven 14.00 tot 16.30 uur Natuurpunt Bocholt Guido Pirotte – 011 81 04 82 – Alken Bezoekerscentrum De Watersnip Het bestuur – 089 46 39 88 [email protected] Beheerswerken n.a.v. de dag van de Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Werkkledij, laarzen en werkhandnatuur Jan Kenens – 011 45 01 91 schoenen Domein Kiewit (Hasselt) 9.00 tot 11.30 uur [email protected] Najaarsbijeenkomst van het SAPInfobord, Klinkstraat, Alken Op avontuur in de natuur voor kinde- De Veewey (Eksel) clubje Natuurpunt Alken ren van 5 tot 7 jaar. Laatste vogeltrekwaarnemingen en 20.00 tot 22.30 uur Put Albert – 011 31 44 76 – Deelname € 1,50 per kind, koekje en ornithologisch ringwerk Natuur.huis, Putvennestraat 112 0478 32 77 72 drankje inbegrepen 9.00 tot 12.00 uur Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Jan Wyers – 011 81 55 33 – Donderdag 27 november Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Eksel 0475 31 37 09 Korstmossen leren kennen Natuurpunt Noord-Limburg [email protected] Vallei Zwarte Beek (Koersel14.00 tot 16.30 uur Albert Geuens – 011 73 27 44 Parking voetbalclub Hechtel FC, Verrekijker of telescoop aangewezen. Terugblik op de werking van het afge- Beringen) lopen seizoen ; Vooruitblik naar 2015 Natuureducatieve comedyHoefstraat, Hechtel www.natuurpunt-noordlimburg.be voorstelling ‘Flirten in ’t groen’ door Natuurpunt Hechtel-Eksel Zaterdag 22 november Joeri Cortens [email protected] Nationaal Park Hoge Kempen 19.30 tot 21.30 uur (Mechelse Heide) Bezoekerscentrum De Watersnip Piringen Op stap met een ranger: Indian Sum- Viskwekerij Vandeput (Zonhoven) Waterwereld, achter de schermen van Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Wandelen langs de Fonteinbeek mertocht een viskwekerij Jan Kenens – 011 45 01 91 14.00 tot 17.00 uur 14.00 tot 16.00 uur 10.00 tot 12.00 uur Kerk Piringen,Merestraat-Tomstraat [email protected] Toegangspoort Mechelse Heide, J. Boomsteeg 40, Zonhoven Deelname € 5,00 leden Natuurpunt, Leefmilieu Tongeren Smeetslaan 280, Maasmechelen Toerisme Zonhoven € 7,00 voor niet-leden Paul Denis – 012 23 03 28 Aan de schuilhut Guido Pirotte – 011 81 04 82 – Projectbureau Nationaal Park Hoge [email protected] Stiemerbeekvallei (Genk) Borgloon Kempen Beheerswerk Dag van de natuur – beheerswerk André Mulders – 089 65 56 51 Zondag 23 november 9.00 tot 12.00 uur St-Annavallei € 2 per persoon of € 5 per gezin Parking Sportcentrum, E. Vandoren9.00 tot 12.00 uur Walcheren (Zeeland) laan, Genk Groenstraat, Jesseren Domein Kiewit (Hasselt) Vogel en strandwandeling Natuurpunt Genk Natuurpunt Borgloon Beheerwerkweekend 8.00 tot 19.00 uur Jos Lycops – 089 35 30 64 Dieu Nico – 012 74 62 53 9.00 tot 15.00 uur Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Parking, Putvennestraat 112, Hasselt Oprit 26 (E313) Paal-Beringen carpoolparking Stevig schoeisel en werkhandschoeHageven (Neerpelt) Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Werkgroep Ecologie Tessenderlo nen voorzien Themawandeling ‘Natuurhistorie’ Gilbert Hermans – 011 22 44 58 – Marc Meert – 011 42 31 51 14.00 tot 17.00 uur 0479 81 77 20 Vooraf telefonisch contact, goed Bezoekerscentrum De Wulp, Tussen- [email protected] schoeisel straat 10, Neerpelt Ivo Vanvoorden – 011 21 02 94 – Natuurpunt Neerpelt [email protected] Dinsdag 18 november

Pagina 19

Vrijdag 28 november Domein Kiewit (Hasselt) Creatieve natuur-vrijdag 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected] Een uitwisseling van creatieve natuurideeën, natuurpraatjes en een tas koffie Wij maken creaties waar de natuur beter van wordt en werken met natuur - of afvalmateriaal. Ideeën zijn welkom Zondag 30 november

14.00 tot 16.00 uur Kerk Bevingen, Sint-Truiden Aulenteer Natuurpunt Sint-Truiden i.s.m. Toerisme Sint-Truiden 011 69 16 22 Gidsen: Rob Haijen

14.00 tot 16.00 uur De Drij Dreven, net voorbij laatste huis in Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte – 011 81 04 82 – [email protected]

Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Workshop natuurfotografie 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 50 - [email protected] Deelname: € 2,00, leden gratis

Woensdag 10 december Vallei Zwarte Beek (KoerselBeringen) Stappen door de gezonde winterlucht 14.00 tot 16.30 uur Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Jan Kenens – 011 45 01 91 [email protected] Vrijdag 12 december

[email protected] Borgloon Natuurwandeling ‘ Loen is toch zoe schoen’ 14.00 tot 17.00 uur Speelhof centrum Borgloon Natuurpunt Borgloon Schreurs Roger – 012 74 53 73 Hageven (Neerpelt) Daguitstap 10.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt Natuurpunt Neerpelt Theo Janssen – 011 80 26 77

Mullemer Bemden (Wijchmaal) Natuurwandeling: winterwandeling Domein Kiewit (Hasselt) Domein Kiewit (Hasselt) 14.00 tot 16.00 uur Braakballen pluizen Kerstbaksel en knutsel Kringwinkel Peer, Steenweg Wijch14.00 tot 17.00 uur 14.00 tot 17.00 uur maal 66, Wijchmaal Bezoekerscentrum, Putvennestraat Leskeuken domein, Putvennestraat Stadsbestuur Peer i.s.m. natuurgid112, Hasselt 108, Hasselt sen Natuurpunt Limburg, zoogdierenwerk- Wandeling in het milieu- en natuurDomein Kiewit groep Likona Marleen Ritzen – 011 21 08 49 – leerpad Jos Ramaekers – 0477 47 69 63 [email protected] Christel Simons – 011 61 07 00 Wij willen weten waar muizen en Voor kinderen van 6 tot 10 jaar De Vloeiweiden (Lommel-Kolonie) spitsmuizen voorkomen in Limburg. Vooraf inschrijven, aantal deelnemers Geleide natuurwandeling Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Onderzoek samen met kerkuilenwerk- Help de vogels is beperkt 13.45 tot 17.00 uur € 2,00 per deelnemer 14.00 tot 16.00 uur 13.45 uur: Wateringhuis, Oude Maai, groep Bezoekerscentrum Limburgs LandLommel-Kolonie Zaterdag 13 december Domein Kiewit (Hasselt) schap vzw, 14.00 uur: einde Koloniestraat, Natuurwandeling met gids Hengelhoefdreef 6, HouthalenLommel-Kolonie Vallei van de Grote Beek (Heppen14.00 tot 16.00 uur Helchteren Natuurpunt Noord-Limburg Bevelo) Bezoekerscentrum, Putvennestraat Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 Albert Mertens – 011 64 94 00 Uilenwandeling 112, Hasselt 50 - [email protected] Luc Winters – 011 64 58 42 20.00 tot 23.00 uur Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Deelname: € 3,00, leden € 2,00 Taverne De Wijzerplaat, Hoekstraat, Katleen Bollen – 011 24 60 23 – Nationaal Park Hoge Kempen Heppen [email protected] Bergerven (Dilsen-Stokkem) (Connecterra) Speuren naar sporen Op stap met een ranger: smakenwan- Natuurpunt Leopoldsburg Info: Guy Vanzeir – 0474 70 89 53 Zondag 7 december 14.00 tot 16.00 uur deling [email protected] Kapel van de Weerstand, Bruglaan, 14.00 tot 16.00 uur Wandelschoenen Vallei Zwarte Beek (KoerselRotem Toegangspoort Connecterra, ZetelBeringen) Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 laan 54, Maasmechelen Bolderberg (Zolder) Gewapend de winter tegemoet 50 - [email protected] Projectbureau Nationaal Park Hoge Afsluitende wandeling en Algemene 14.00 tot 16.30 uur Deelname: € 2,00, leden gratis Kempen vergadering Bezoekerscentrum De Watersnip André Mulders – 089 65 56 51 Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Grensmaas ( Dilsen-Stokkem) € 3 per persoon, € 2,00 per kind, tot 7 14.00 tot 18.00 uur Parking Bovy, Galgeneinde, Jan Kenens – 011 45 01 91 Bevergeheimen jaar gratis Heusden-Zolder [email protected] 14.00 tot 16.00 uur Inschrijven niet nodig Natura Limburg Met een opkikkertje onderweg Winterdijk, Kempenstraat, Rotem René Steegmans – 011 27 27 74 Natuurpunt Maasland-Noord Kessenich (Kinrooi) Om 16.00 u Algemene vergadering Monschau (Duitsland) Jemp Peeters – 0478 39 26 54 Op zoek naar de bever en andere voor de leden in het Bolderke, HeusWinterwandeling dieren uit het Vijverbroek den-Zolder 8.00 tot 19.00 uur Mullemer Bemden (Peer) 14.00 tot 17.00 uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen Winterwandeling Grenskantoor Kessenich Zondag 14 december carpoolparking 14.00 tot 17.00 uur Natuurpunt Kinrooi Werkgroep Ecologie Tessenderlo Kringwinkel, Steenweg Wijchmaal 66, Frans Parren – 0495 23 83 62 Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Marc Meert – 011 42 31 51 Peer Laarzen gewenst Koude neuzenwandeling Vooraf telefonisch contact, goed NP afdeling Meeuwen-Gruitrode & 14.00 tot 16.30 uur schoeisel Peer Dinsdag 9 december Resterheide, parking Begijnenvijvers, Robert Van Dingenen – 011 63 55 94 Begijnenstraat, Hechtel Rochendael (Sint-Truiden) – 0494 84 85 38 De Drij Dreven (Zonhoven) Natuurpunt Hechtel-Eksel Natuurwandeling Laarzen of stevige wandelschoenen Bomen kijken De Maten (Genk) Natuurwandeling 9.00 tot 12.00 uur Parking Slagmolen, Slagmolenstraat, Genk Natuurpunt Genk Jaak Luys 089 – 35 99 61 Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist

Pagina 20

Smeetshof (Bocholt) Beheerswerken 9.00 tot 12.00 uur Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Arnold Goossens – 089 46 39 88 Werkkledij en laarzen Domein Kiewit (Hasselt) Kerst natuurlijk 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected] Glühwein drinken aan gezellige vuurkorven, natuurvriendelijke cadeautips, workshop Dommelvallei (Eksel) Natuurwandeling 14.00 tot 17.00 uur Zuiveringsstation, Eikelbosstraat, Eksel Natuurpunt Noord-Limburg Gerard Jannis Albert Geuens – 011 73 27 44 De Drij Dreven (Zonhoven) Bomen kijken 14.00 tot 16.00 uur De Drij Dreven, net voorbij laatste huis in Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte – 011 81 04 82 – [email protected]

Natuurspeurdertjes: Kerstwandeling 14.00 tot 16.30 uur Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel Jan Kenens – 011 45 01 91 [email protected] Op avontuur in de natuur voor kinderen van 5 tot 7 jaar. Deelname € 1,50 per kind, koekje en drankje inbegrepen

14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected] Gratis activiteit voor kinderen met begeleider Op tocht gaan en achteraf een knutselactiviteit

Vallei Zwarte Beek (Zelem) Winterwandeling en jaarafsluiting 14.00 tot 16.30 uur Einde Broekstraat – kruispunt met Molenstraat en Bakelstraat, Zelem Natuurpunt Regio Zelem Jan Kenens – 0494 40 45 92 [email protected]

Zondag 28 december

Dijlevallei (Brabant) Winterwandeling 8.00 tot 19.00 uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert – 011 42 31 51 Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel

Domein Kiewit (Hasselt) Natuurwandeling met gids 14.00 tot 16.00 uur Bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen – 011 24 60 23 – [email protected]

Gerhagen (Tessenderlo) Winterwandeling 14.00 tot 17.00 uur Bosmuseum Gerhagen (Zavelberg), Tessenderlo Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert – 011 42 31 51 Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel

Tongeren Tongeren Natuurhistorisch 14.00 tot 17.00 uur Parking tegenover de gevangenis, Kastanjewal, Tongeren Leefmilieu Tongeren Paul Denis – 012 23 03 28

Woensdag 17 december

Kessenich (Kinrooi) en Thorn (Nederland) Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Winterwandeling Beleef de winter 14.00 tot 17.00 uur 14.00 tot 16.00 uur Parking Sint-Martinuskerk, Kerkstraat Bezoekerscentrum Limburgs Land14, Kessenich (Kinrooi) schap vzw, Orchis vzw Munsterbilzen Hengelhoefdreef 6, Houthalen089 50 10 19 – Helchteren [email protected] Limburgs Landschap vzw – 011 53 02 Theo Hellofs (Orchis) 50 - [email protected] Deelname: gratis Nationaal Park Hoge Kempen (Station As) Zaterdag 20 december Op stap met een ranger: Nationaal Park in een notendop De Maten (Genk) 14.00 tot 17.00 uur Beheerswerk Toegangspoort station As, Stations9.00 tot 12.00 uur straat z/n, As (parking station) Contact opnemen met Jos Bollen Projectbureau Nationaal Park Hoge Natuurpunt Genk Kempen Jos Bollen – 089 61 31 26 André Mulders – 089 65 56 51 Licht beheerswerk voor vrijwilligers, € 2,00 per persoon of € 5,00 per gezin Stevig schoeisel en werkhandschoe- Inschrijven niet nodig nen voorzien Vrijdag 26 december Zondag 21 december Domein Kiewit (Hasselt) Vallei Zwarte Beek (KoerselNatuurontdekkingstocht + creatieve Beringen) vrijdag

Limburgse Milieukoepel vzw Geraetsstraat 25 Hasselt Telefoon: 011 22 5073 E-mail: [email protected]

Het secretariaat en het documentatiecentrum zijn geopend van maandag tot vrijdag van 09 uur tt 16 uur

B EZOEK OOK ONZE WEBSITE WWW. LIMBURGSEMILIEUKOEPEL. B E