Informatief
Liefde & Devotie. Het Gruuthusehandschrift Ontdek de hartstochtelijke middeleeuwen ‘Egidius… waer bestu bleven’ is de beginregel van het Egidiuslied, een pa reltje uit de Middelnederlandse literatuur en onderdeel van een omvangrijk perkamenten manuscript dat gedichten, gebeden en liederen bundelt. Dat handschrift is nu uitzonderlijk te zien in het Gruuthusemuseum van Brugge. Het betreft een handschrift dat bekend is als het Gruuthusehandschrift en in Brugs privébezit was tot de Koninklijke Bibliotheek – Nationale Bibliotheek van Nederland het in 2007 aankocht. “Wij hebben het aangekocht voor de gemeenschappelijke cultuur”, zei drs. Bas Savenij, directeur van de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag op de persconferentie van de tentoonstelling. De aankoop vormde de directe aanleiding voor een expositie in de stad waar het
Het Gruuthusehandschrift, met onderaan de pagina het wapenschild van Lodewijk van Gruuthuse en zijn motto: ‘Plus est en vous’, 1405-1410. Koninklijke Bibliotheek Den Haag.
© Koninklijke Bibliotheek Den Haag
303
Informatief
handschrift ontstaan is – Brugge – en in de setting – het Gruuthusepaleis – waar het handschrift weer even thuis komt. De voorbereidingen voor de tentoonstelling namen zes jaar in beslag. Neerlandici, historici, musicologen en kunsthistorici dachten na hoe ze het sobere handschrift konden exposeren. Het handschrift is van bijzondere waarde voor de middelnederlandse literatuur en muziekgeschiedenis, beklemtoont professor Jos Koldeweij, curator van de tentoonstelling en gespecialiseerd in de kunstgeschiedenis van de late middeleeuwen. “We besloten om eerst in te zoomen op de eerste edities van het handschrift. Daarna laten we zien hoe de stad eruit zag rond 1400, toen het handschrift ontstond. En dan stappen we in het handschrift en exploreren we het hele verzamelalbum.” De bruikleengevers waren heel groothartig, zegt de curator nog. “Dat is niet vanzelfsprekend voor een tentoonstelling die een verhaal vertelt en niet het oeuvre van een kunstenaar laat zien.” Het handschrift was heel lang niet toegankelijk. Maar de Koninklijke Bibliotheek – Nationale Bibliotheek van Nederland heeft het handschrift via haar website ontsloten: elke geïnteresseerde kan het doorbladeren via www.kb.nl/bladerboeken/ het-gruuthuse-handschrift. De teksten uit het handschrift werden voor de eerste maal uitgegeven in het midden van de negentiende eeuw (1830-1840). Omdat onderzoekers nu veel makkelijker toegang hebben tot het handschrift, leverde het onderzoek al heel wat informatie op over de kringen waarbinnen het handschrift functioneerde. De inhoud van het handschrift vertelt veel over de cultuur van de rijke burgerij in Brugge. In de tentoonstelling brengen unieke kunstvoorwerpen de teksten en thema’s van het handschrift weer tot leven. De objecten, afkomstig uit musea en privécollecties uit binnen- en buitenland, tonen aan dat de onderwerpen die in de teksten bezongen worden ook hun plaats hadden in het echte leven. En zo schetsen ze het culturele, sociale en religieuze klimaat in Brugge dat in de vroege vijftiende eeuw een internationale handelsstad was.
Naam en faam Tussen 1395 en 1408 werkten een vijftal Brugse kopiisten aan een lijvig manuscript. Op vraag van een ons onbekende opdrachtgever verzamelden ze, naast 7 berijmde gebeden en 18 gedichten, niet minder dan 147 liedteksten met muzieknotatie. 304
Informatief
Het handschrift dankt zijn faam aan die liedteksten: dit is de oudst gekende collectie religieuze, liefdes- en gezelschapsliederen uit de Lage Landen. De teksten geven een goed beeld van de Middelnederlandse literatuur en de laatmiddeleeuwse stedelijke cultuur in Brugge en de Nederlanden. Het handschrift dankt zijn naam aan Lodewijk van Gruuthuse (1427-1492) die in het stadspaleis woonde waar het Gruuthusehandschrift nu voor even terug is. Het manuscript vermeldt het wapen van Lodewijk van Gruuthuse – vergelijkend onderzoek wees intussen uit dat het wapen authentiek is – die het handschrift inderdaad in bezit had. Het maakte deel uit van zijn beroemde, rijke bibliotheek met meer dan honderd verluchte of met tekeningen versierde handschriften. Lodewijk van Gruuthuse was krijgsman, raadsheer en kamerheer van de Bourgondische hertogen. Uiteraard is het Gruuthusehandschrift de blikvanger van de tentoonstelling maar het werk dient ook als uitgangspunt om een beeld te schetsen van het leven in het laatmiddeleeuwse Brugge. De rode draad doorheen de knap opgebouwde tentoonstelling zijn de thema’s uit het handschrift zelf: muziek, liefde, ‘const’, gezelschap en devotie. 250 sculpturen, handschriften, juwelen, sier- en gebruiksvoorwerpen, archeologica en archivalia uit de periode rond 1400 brengen de teksten tot leven. Maar het handschrift geeft ook inspiratie aan hedendaagse kunstenaars en denkers, zo vernemen we in de openingszaal van de tentoonstelling. Speciaal voor de tentoonstelling creëerden componist Jeroen D’hoe en kalligraaf Brody Neuenschwander een video-installatie die vertrekt vanuit een tekst uit het handschrift. Tekst en muziek van vandaag gaan in dialoog met de middeleeuwse tekst en melodie.
Traditie Het handschrift kwam tot stand in een aparte context. Rond 1400 telde Brugge heel wat internationale handelaars en luxe-industrieën. Als verzamelhandschrift staat het Gruuthusehandschrift in die ruimere Europese traditie. Daarom brengt de tentoonstelling, naast voorbeelden uit de Franse en Duitse traditie, drie belangrijke bronnen van de Middelnederlandse letterkunde samen: het handschrift van Hulthem, het Comburgse handschrift (met de hele Van den vos Reynaerde) en het Gruuthusehandschrift. Binnen het thema muziek worden niet alleen belangwekkende muziekhandschriften en laatmiddeleeuwse afbeeldingen van zangers en muzikanten getoond. Er zijn ook zijn authentieke opgegraven muziekinstrumenten bij elkaar gebracht. 305
Egidiuslied. Fragment uit het Gruuthusehandschrift. Koninklijke Bibliotheek Den Haag. © Koninklijke Bibliotheek Den Haag
Liber Astrologiae, voor 7 juni 1403. New York, The Pierpont Morgan Library. © The Pierpont Morgan Library
Gebedenboek met tekst uit het Gruuthusehandschrift ‘Miserere Mei Deus’, ca. 1400-1410. Brugge, Grootseminarie. © Photography Dominique Provost - Bruges
306
Informatief
In de vijftiende eeuw speelde een goed opgeleide stedelijke burgerij een belangrijke rol in het culturele, sociale en religieuze leven. Dat is niet onbelangrijk om de notatie van de liedteksten in het Gruuthusehandschrift te interpreteren. Ze zijn namelijk deels voorzien van eenvoudig uitziende muzieknotatie. Ze bestaat uit streepjes en geeft weinig indicatie over ritme, sleutels en de verhouding tussen lettergrepen en melodie. Omdat men in die tijd ook een ‘professionele’ muzieknotatie kende die deze verhouding wel kon weergeven, veronderstelt men dat streepjesnotatie bedoeld was voor de burgerij die zich identificeerde met eenstemmige muziek, in tegenstelling tot de polyfonie van de kerkelijke en wereldlijke elites. In deze zaal verneemt de bezoeker ook de identiteit van de betreurde Egidius uit het bekende klaaglied voor een overleden vriend.
Liefde De meeste liederen bezingen de hoofse of vormelijke liefde zoals die aan het hof gebruikelijk was, al dan niet naar aanleiding van een bepaalde gelegenheid zoals Nieuwjaar, de meimaand of bij een afscheid. Daarnaast bevat het handschrift ook onhoofse liederen over bedrog en overspel en liederen over de devotionele liefde. De verschillende soorten liefde komen aan bod in voorstellingen, geschriften en symbolen op juwelen, sierkistjes, kammen, spiegels en sculpturen. Voor dit thema werd een mooie schatkamer ontworpen. ‘Const’ kan in verschillende vakgebieden gerealiseerd worden: de exacte berekening van de inhoud van een ton, een zelden vertoond antependium uit Rijsel, verfijnd zilverwerk, brandramen in de mooiste kleuren… Centrale figuur in dit thema is Lubert Hautscilt, abt van de Brugse Eekhoutabdij, met zijn prachtig verluchte ‘Liber astrologiae’ – een bruikleen uit ‘The Pierpont Morgan Library’ in New York. Rond 1400 concentreert het gezelschapsleven zich rond verschillende assen: religie (broederschappen), beroepsleven (ambachten), vrije tijd en cultuur of ook vriendschap. Van sommige auteurs en gebruikers van het Gruuthusehandschrift kun je achterhalen bij welk gezelschap ze thuishoren. In de tentoonstelling leert de bezoeker hen beter kennen door archivalia, handschriften en kunstwerken die in hun opdracht gemaakt werden.
Devotie In het Gruuthusehandschrift staan niet alleen gebeden maar ook een aantal gedichten en liederen waarin religie een prominente rol speelt. Bovendien zijn er 307
Informatief
Uit het leven van de Kerk
veel verwijzingen naar de devotionele context in Brugge: naar de Mariaverering en de devotie tot andere heiligen, naar broederschappen en pelgrimstochten. De tentoongestelde sculpturen en handschriften getuigen vooral van de devotie tot Maria. De tentoonstelling eindigt in de gotische bidkapel van het Gruuthusepaleis, die rechtstreeks in verbinding staat met het hoogkoor van de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Er zijn nog vier manuscripten te zien die teksten uit het Gruuthusehandschrift overnamen. Het zijn overigens alleen de gebeden uit het Gruuthusehandschrift die we in latere handschriften overgeleverd zien. Voor de andere teksten is het Gruuthusehandschrift de enige, unieke bron… DOENJA VAN BELLEGHEM
‘Liefde & Devotie. Het Gruuthusehandschrift’ loopt tot en met 23 juni 2013 in het Gruuthusemuseum (Dijver 17) in Brugge dat elke dag (behalve maan dag) open is van 9.30 uur tot 17 uur. Ook gesloten in de namiddag van Hemelvaartdag (9 mei) maar wel open op pinkstermaandag. Tickets: 8 euro (individueel) en 6 euro (reductie), gratis voor kinderen tot en met 11 jaar en voor inwoners van Brugge. Audioguides: 4 euro. Tentoon stellingscatalogus (uitgeverij Ludion, 300 blz.): 29,90 euro. Voor meer details (andere publicaties, rondleidingen, het volledige en uitgebreide publieks programma): zie de website www.liefdeendevotie.be De tentoonstelling staat onder de Hoge Bescherming van Hare Majesteit Koningin Beatrix van Nederland en Hunne Majesteiten Koning Albert II en Koningin Paola van België. 308
