Meditatie en Devotie De late Middeleeuwen worden gekenmerkt door een algemene opbloei van vroomheid en hernieuwde spiritualiteit. Centraal in de geloofsbeleving staat de navolging van Christus. Zijn armoede, soberheid, nederigheid en zelfverloochening moeten de mensen tot voorbeeld dienen. Onder gelovigen ontstaat een grote behoefte aan religieuze teksten in de volkstaal. Deze helpen bij de meditatie op Christus’ lijden. Door telkens de kruisdood van Christus te overdenken, hopen ze dichter tot God te komen. Ook devotieschilderijen vinden gretig aftrek. Ze wekken emoties op en helpen de gelovigen zich in te leven in het lijden van Christus. ‘Ansien doet gedencken.’ In andere woorden, de aanblik van een schilderij stimuleert de toeschouwer om na te denken over wat hij of zij ziet.
Lidwina wordt na haar val op het ijs door vriendinnen geholpen, Vita alme virginis Lijdwine, J. Brugman, 1498
Mystieke vrouwen
Zuster Bertken is ook zo’n ‘levende heilige’. Zij laat zich opsluiten in een uster Bertken Jacobsdochter kleine ruimte van vier bij een meter. (1426/27-1514) en Lidwina De toegang van deze kluis is dichtvan Schiedam (1380/6-1433) gemetseld. Bertken heeft alleen het zijn zulke mystieke vrouallernoodzakelijkste: een slaapmat, wen. Lidwina raakt op haar vijftiende een pot, een kroes, een schotel, en wat na een val op het ijs volledig invalide. gereedschap om handenarbeid te kunZe is voor de rest van haar leven aan nen verrichten. Bertken eet geen vlees haar bed gekluisterd. Lidwina verzet en drinkt geen zuivel. Vanuit haar zich niet tegen haar ziekbed. Ze verkluis volgt zij de plechtigheden in de draagt haar lot in navolging van kerk. Net als Lidwina heeft zuster Christus geduldig en vindt troost in Bertken visioenen. Ze ziet bijvoorhaar geloof. Hierdoor krijgt beeld Maria te midden van een Wist je dat…haar Lidwina speciale gaven en koor engelen. Bertken leeft a in w … Lid cepteerde e ac gebeuren er wonderen in dan wel als kluizenaar afgelijden e hierdoor d z de omdat een overle r haar omgeving. Zo verschijnt zonderd van de wereld, ze u ie u d v e g tijd het va ne in t doorbrenChristus aan haar en raakt trekt grote belangstelling van s e mo on vergen, k en? een geldbuidel waaruit aalgelovigen. Door een straatvenkort moezen worden gegeven nooit ster biedt Bertken hen een luisleeg. Vele gelovigen zoeken Lidwina op terend oor en geeft ze advies. Verder om raad te vragen. Na haar dood schrijft ze gedichten en geestelijke wordt haar graf in de Schiedamse traktaten, onder andere over het lijden Sint-Janskerk een bedevaartsplaats. van Christus. Zo brengt Bertken 57 jaar door in opsluiting. Als ze op 87jarige leeftijd overlijdt, wordt ze in haar kluis begraven.
Z
Bernardus omarmt het kruis, Meester van de Zwolse Bijbel, ca. 1480
Eén worden met God
M
ystici willen door volledige overgave één worden met God (zie infoblad Kloosters en Kruistochten). Het hoogst haalbare voor een mysticus is een visioen, een godservaring. Door een sterk verlangen naar God en opperste concentratie wordt hij of zij tijdelijk opgenomen in de hemel. Een visioen is een geschenk, geen beloning zoals in de kerk verdiend kan worden in de vorm van een aflaat (zie infoblad Kloosters en Kruistochten). In de late Middeleeuwen hebben opvallend veel vrouwen die hun leven aan gebed en meditatie wijden visioenen.
‘Die werelt hielt mi in haer ghewout [=macht]
Lidwina op haar ziekbed, Vita alme virginis Lijdwine, J. Brugman, 1498
1
mit haren stricken menichfout: nu bin ic haer ontcomen. och dat si seer bedriechlich is, dat heb ic wel vernomen.’ Dit liedekijn heeft ghemaect Baert suster die clusenarinne tUtrecht
Infoblad Meditatie en Devotie
Man van Smarten, Geertgen tot Sint-Jans, ca. 1490
Calvariegroep, Noord-Nederland, derde kwart 15e eeuw
Christus en de zonden van de mensen
I
n de laatmiddeleeuwse geloofsbeleving staat de lijdensverering van Jezus centraal. De gelovige voelt zich verbonden met het lijden van Christus en probeert zich in te leven in de pijn en de vernederingen die Christus heeft moeten doorstaan. Volgens het christendom is Jezus de zoon van God, naar de aarde gestuurd om de mensen te verlossen van de zonden (zie infoblad Kloosters en Kruistochten). Zonde komt in de wereld als Adam en Eva, de eerste mensen, tegen de wil van God van een verboden appel eten. In de bijbel staat deze eerste zonde, de zogenaamde erfzonde, in het eerste boek, Genesis, beschreven. Volgens dit verhaal verleidt de duivel Eva tot het eten van de appel, met als argument: ‘Als je daarvan eet, zal je net zo machtig
God toont Adam en Eva de boom van kennis van goed en kwaad, Dat boeck vanden leven ons lief heeren Jhesu Christi, Ludolf van Saksen, 1488
zijn als God zelf!’ God verdrijft Adam en Eva voor straf uit het paradijs. Door later zijn zoon te offeren, verzoent God zich weer met de mensen. Via zijn lijden en sterven heeft Jezus als het ware boete gedaan voor alle fouten van de mensen. In de evangeliën, de eerste vier boeken van het Nieuwe Testament, is het lijdensverhaal van Jezus beschreven.
Het lijden en sterven van Christus
D
e schilder Geertgen tot Sint-Jans beeldt met zijn schilderij Man van Smarten het lijden en sterven van Christus uit. Jezus draagt het kruis, waaraan Romeinse soldaten hem later zullen vastnagelen. De kruisdood is in die tijd een gangbare straf voor zware misdadigers en slaven. Op zijn hoofd draagt Jezus de doornenkroon die de soldaten hem ter vernedering hebben opgezet. Jezus zou namelijk hebben beweerd dat hij de koning van de joden is. In plaats van een gou-
2
den koningskroon geven de soldaten hem een nepkroon. Alle martelwerktuigen waarmee Jezus voor zijn dood is gemarteld zijn afgebeeld. Bijvoorbeeld de gesel waarmee de soldaten hem tot bloedens toe hebben geslagen en de lans die een soldaat hem in de zij stak om te kijken of hij wel dood was. De nagels waarmee Jezus aan het kruis is genageld worden gedragen door engelen. Jezus staat in een geopend graf, een verwijzing naar de opstanding uit de dood. Christenen geloven dat Jezus op de derde dag na de kruisdood is opgestaan. Dit wonder laat zien dat hij geen gewoon mens was, maar de zoon van God. Door het lijden van Christus tot in detail weer te geven hoopt de schilder de toeschouwer in het diepst van zijn ziel te raken. Hij wil met zijn schilderij laten zien hoe groot de liefde van God voor de mensen is dat hij zijn zoon al deze ellende heeft laten doorstaan. Het is een klein schilderij en daarom geschikt voor privé-devotie en meditatie. Infoblad Meditatie en Devotie
Het einde der tijden
V
oor christenen is de dood van Christus niet het einde. Hij zal naar de aarde terugkeren. In het evangelie van Matteüs staat dit moment, de zogenoemde wederkomst, beschreven: ‘Wanneer de Mensenzoon komt, omstraald door luister en in gezelschap van alle engelen, zal hij plaatsnemen op zijn glorierijke troon. Dan zullen alle volken voor hem worden samengebracht en zal hij de mensen van elkaar scheiden zoals een herder de schapen van de bokken scheidt; de
Christus tijdens het laatste oordeel, Getijdenvertaling van Geert Grote, Holland, eerste kwart 15e eeuw
De periode dat Christus terugkeert op aarde noemen christenen het einde der tijden of de apocalyps. Het woord Apocalyps betekent letterlijk ‘onthulling’. Binnen de joods-christelijke-islamitische traditie krijgt het woord apocalyps de betekenis van een goddelijke openbaring. Tijdens deze openbaring onthult God aan een boodschapper op aarde, een profeet, zaken die anders voor de mensen verborgen zijn. Volgens de christelijke overlevering krijgt de apostel Johannes een visioen waarin God hem het einde van de wereld toont. De doden zullen ongeschonden opstaan uit hun graf. Christus zal tijdens het Laatste Oordeel beslissen wie van hen naar de hemel mag en wie eeuwig in de hel moet branden. Deze profetische droom staat opgetekend in het laatste bijbelboek, de Openbaring van Johannes. Apocalyps is daarom ook ‘einde van de wereld’ gaan betekenen.
schapen zal hij rechts van zich plaatsen, de bokken links. Dan zal de koning tegen de groep rechts van zich zeggen: ”Jullie zijn door mijn Vader gezegend, kom en neem deel aan het koninkrijk dat al sinds de grondvesting van de wereld voor jullie bestemd is.” (…) Daarop zal hij ook de groep aan zijn linkerzijde toespreken: “Jullie zijn vervloekt, verdwijn uit mijn ogen naar het eeuwige vuur dat bestemd is voor de duivel en zijn engelen”.’ (Matteüs 25: 31-41)
Drieluik met Triomf van de Dood en Laatste Oordeel Hermann Tom Ring, ca. 1550 Christus opent de hellepoort, Zwolse Meester?, ca. 1480
De hel
H
oe de hel eruit ziet, weet niemand. Over het algemeen wordt de hel voorgesteld als een donkere plaats waar het eeuwig vuur brandt en het onophoudelijk gekrijs van gekwelde zielen te horen is. De christelijke traditie plaatst de hel meestal in het binnenste van de aarde. Haar dienaren
3
Infoblad Meditatie en Devotie
Een naakte ziel in het vagevuur, detail van ‘Gregoriusmis met stichter’, Meester van de Levensbron, ca. 1510
Wist je … er z dat… ogena pestd a lijken ragers ware mde naar d n e begr die de aafpla droege ... zij b ats n ? gewad ovendien la n e met m n droegen ge zwarte en kap ask pen sterk ers, waar besme e geur in z een hele a tt en zod ing te voor t om kom at ze de lijk de stank v en en kon an den verdra gen?
zijn zwarte duivels die continu op jacht zijn naar de zielen van gestorvenen om ze met hun martelingen te folteren. De ingang van de hel wordt al eeuwenlang voorgesteld als de muil van een groot, alles verslindend monster. Aan de basis hiervan ligt onder andere de volgende tekst van de apostel Petrus: ‘Wees waakzaam, wees op uw hoede, want uw vijand, de duivel, zwerft rond als een brullende leeuw, op zoek naar een prooi.’ (1 Petrus 5:8)
De hemel
G
lobaal bestaan er twee ideeën over hoe de hemel er uitziet. Het eerste beeld is dat van het Hemels Jeruzalem, waar God woont. Volgens de Openbaring van Johannes zal deze stad na de verwoesting van de wereld op aarde neerdalen. In dit bijbelboek staat ook een precieze beschrijving van deze gouden, vierkante stad die omringd is met een muur van edelsteen en die gouden straten heeft. Een ander beeld van de hemel is dat van een tuin. Dit beeld is geïnspireerd op de tuin van het aards paradijs, waaruit Adam en Eva zijn verdreven nadat ze van de verboden appel hadden gegeten.
Het vagevuur
H
et idee van een vagevuur, purgatorium of louteringsberg bestaat al langer maar in de elfde en twaalfde eeuw werken theologen dit concept verder uit. Het vagevuur is een ruimte tussen de hemel en de hel, waar zielen die geen doodzonde hebben begaan tijdelijk verblijven. Door boete te doen voor hun zonden louteren, reinigen, ze hun ziel. Daarna mogen ze naar de hemel. De tijd in het vagevuur kan aanzienlijk bekort worden door de hulp van heiligen, die voor de zondaar een goed woordje bij God kunnen doen. Ook kunnen nabestaanden aan geestelijken vragen om gebeden en missen ten bate van het zielenheil van een overleden familielid te zeggen.
Geert Grote (1340-1384) en de Moderne Devotie
I
n de Noordelijke Nederlanden en het aangrenzende Duitse Westfalen ontstaat in de veertiende eeuw de Moderne Devotie. Deze hervormingsbeweging dankt haar naam aan het sterke geloof van haar volgelingen, de devotio moderna, ofwel ‘hedendaagse godsvrucht’. De grondlegger is
4
Detail uit getijdenvertaling van Geert Grote, Holland, eerste kwart 15e eeuw
Geert Grote (1340-1384). Hij is de zoon van een rijke koopman en de burgemeester van Deventer. Geert wordt vroeg wees als zijn ouders omkomen bij een pestuitbraak. Zijn oom neemt de opvoeding op zich en stuurt Geert naar Wist Frankrijk om te je dat…s van ciscu studeren. as … Fran bekend w iale ook c i e is p s s s n Daar leidt A n? ge zij vanwe g met diere ers en Geert een omgan zijn ‘broed ze niet dat vogels … hij ’ noemde en naderen? losbandig n zusterslogen bij zij zijn pad leven. Na wegv insecten die id bracht? … hij in veilighe heilige 4 n e een ernstige kruiste ag van dez daarom … de d er is en wij ndag ziekte komt oktob ie dag diere op d vieren? hij tot inkeer. Hij doet afstand van zijn bezittingen en trekt zich terug in het kartuizerklooster te Monnikhuizen bij Arnhem. Zijn ouder-
‘Denk goed na, vriend, en sidder voor het laatste uur van je leven. Zorg dat je niet te laat spijt krijgt. Wie zal je dan bevrijden van die helse klauwen en verschrikkelijke gezichten die je komen verslinden? Plotseling zal alles je in de steek laten. In een oogwenk zullen je vrienden en bezit je volstrekt vergeten. Slechts je verdiensten, gemeten aan je werken en je goed of slecht geweten zullen belangrijk zijn. Overweeg de bitterheid van de verschillende straffen, het gekwelde geweten, de knagende worm, een ziel die dreigt te barsten, en de pijn van de goddelijke afwezigheid …’ Geert Grote in een brief aan Johannes ten Water, ca 1380
Infoblad Meditatie en Devotie
lijk huis in Deventer, het latere Meester Geerthuis, staat Geert af aan een groepje alleenstaande, vrome vrouwen. Zij willen een devoot leven leiden, maar zijn te arm voor een bruidsschat en kunnen daarom niet in een klooster intreden.
De zusters van het gemene leven
N
iet alleen bij een huwelijk, maar ook bij de intrede in een klooster is in die tijd namelijk een bruidsschat vereist. Christus is in spirituele zin de bruidegom van de vrouwen die een godgewijd leven verkiezen boven het stichten van een gezin. Van Geert Grote hoeven de vrouwen geen geld of goederen mee te nemen. Het voorbeeld dat hij voor ogen heeft, is de eerste gemeenschap van christenen in Jeruzalem. Zij leefden in gemeenschap en deelden hun bezit. Geert Grote bepaalt dat de vrouwen zelf in hun onderhoud voorzien door handwerk zoals spinnen en het kopiëren van boeken. Daarnaast bidden en mediteren de vrouwen. Vanwege deze vorm van samenleven worden zij de ‘zusters van het gemene (gemeenschappelijke) leven’ genoemd.
Omstreeks 1377 verlaat Geert Monnikhuizen om als boeteprediker door het land te trekken. Zijn preken waarschuwen voor het helse vuur en het Laatste Oordeel. Memento mori gedenk te sterven - is zijn devies. Zelfzucht en hang naar het wereldse zijn uit den boze. Geert roept de mensen op Jezus na te volgen.
Tijdslijn 11e/12e eeuw 1182-1226 12e/13e eeuw 1340-1384 1377 1380-1433 1426/27-1514 1517
meer nadruk op persoonlijk oordeel na de dood: hel of hemel Franciscus van Assisi Het idee van het vagevuur wordt ontwikkeld Geert Grote Geert Grote wordt boeteprediker Heilige Lidwina uit Schiedam Suster Bertken uit Utrecht Luther spijkert zijn stellingen op de kerk in Wittenberg, Duitsland
De groei van de Moderne Devotie
H
et Meester Geerthuis is al snel te klein om de toestroom van vrouwen op te vangen. Veel gelovigen voelen zich tot de nieuwe religieuze leefvorm aangetrokken. Niet alleen in Deventer worden nieuwe zusterhuizen gesticht, ook in Zwolle, Kampen, Amersfoort en Zutphen. Bovendien ontstaat er een mannelijke tegenhanger: de broeders van het gemene leven. De kerk weet niet goed wat het met deze vrome mannen en vrouwen aan moet. Ze leven als kloosterlingen, maar zijn het niet. Sommige broederen zusterhuizen besluiten daarom uit voorzorg de kloosterregel van Augustinus aan te nemen. Ze zijn bang dat de kerk de huizen zal verbieden. Samen vormen deze kloosters de Congregatie van Windesheim. Na de dood van Geert Grote blijft de Moderne Devotie groeien door spirituele voortrekkers. Een voorbeeld is de schrijver Thomas à Kempis. Hij bewoont het Windesheimse klooster
van de Agnietenberg bij Zwolle. Ook de onvrede over de gang van zaken binnen de katholieke kerk groeit. Op 13 oktober 1517 spijkert Luther zijn leerstellingen aan de deur van de slotkapel in Wittenberg (Duitsland). Het is het begin van de Reformatie.
Literatuur • I. Bejczy, Een kennismaking met de middeleeuwse wereld, Bussum 2001 • C. Bobin, Franciscus van Assisi: een zwerver in nederigheid, Zoetermeer 1996 • C.C. de Bruin, E. Persoons en A.G. Weiler, Geert Grote en de Moderne Devotie, Zutphen 1984 • J. van Eijnatten en F. van Lieburg, Nederlandse religiegeschiedenis, Hilversum 2005 • J.L. Le Goff, De woekeraar en de hel: economie en religie in de Middeleeuwen, Amsterdam 1989 • H.J. Selderhuis (red.), Handboek Nederlandse kerkgeschiedenis, Kampen 2006 • K. Verleyen en F. Leys, Kruis of zwaard, verhalen over de Middeleeuwen, Leuven 1995
Colofon ©Museum Catharijneconvent, 2007 Afdeling Onderzoek & Educatie Tekst: Sanne Frequin, Janneke Raaijmakers Fotografie: Ruben de Heer Vormgeving: Manifesta, Rotterdam
5
Infoblad Meditatie en Devotie
