SciSports scoort uit liefde voor het spel

nummer 06 • 2014

SciSports scoort uit liefde voor het spel

Boessenkool bouwt tractor die geen trekker meer is

De lessen van serial entrepreneurs De Fruitbar: nieuwe manier van fruit eten Powered by kennispark Twente

INNOvation > INtro > Eric Nijkamp [03]

Accountancy t Belastingen t Advies

E.J.F. (Eric) Nijkamp I voorzitter Stichting Twente Branding

Verstand zegt we moeten investeren in ons bedrijf.

Twente: Innovatie als traditie Twente is een culturele entiteit, een innovatief ecosysteem en een sterk merk met een herkenbare visuele identiteit die steeds zichtbaarder wordt. Onze ondernemende regio wordt door Brussel ook wel een SMART-region genoemd. Het is een prachtig gebied, met een DNA dat van oudsher bepaald is door de maakindustrie. Twente onderscheidt zich in de huidige economische ontwikkeling van Nederland als een ondernemende technologische regio met focus op hightech systemen en materialen. Een regio waar innovatie gecombineerd met een pioniersmentaliteit traditie is. Pioniers die kansen zien, lef hebben en een eerste stap zetten om nieuwe wegen te ontdekken. Bedrijven, onderwijs en overheid in Twente behalen voorsprong door verbinding, ze werken nauw samen om kansrijke ontwikkelingen mogelijk te maken onder de vlag van Twente.

Intuïtie weet welke investering tot groei leidt.

Alleen verstand en intuïtie samen leiden tot groei. Dát is de manier waarop wij zaken aanpakken. Grant Thornton – gespecialiseerd in accountancy, belastingen en advies – weet waar groeikansen voor uw bedrijf liggen en ondersteunt u om deze te realiseren. Maak vrijblijvend een afspraak met een internationale organisatie die ruim 90 jaar actief is. Vestiging Enschede Arnold Poelstra | 088 - 676 94 07 | www.gt.nl

ConQuaestor nu ook lid van Grant Thornton International Ltd.

Onder diezelfde vlag verbindt Stichting Twente Branding ondernemers, starters, studenten en talenten met de regio. De wijze waarop de wereld kijkt naar Twente is sterk van invloed op de mate waarin ondernemers, professionals, studenten en bezoekers bereid zijn te komen ondernemen, werken, studeren en verblijven in Twente. Twente profileert zich de laatste jaren al steeds meer als hightech regio. Dat is ook meer en meer zichtbaar in de landelijke media en de verhalen in deze ‘Innovation’ laten opnieuw zien dat dat is waar de kracht van Twente ligt. Onze regio heeft een goed eco-systeem en de aanwezigheid van Saxion en de Universiteit Twente spelen hierin een belangrijke rol. Daarnaast is innovatie en hightech belangrijk binnen het bedrijfsleven. Een sterk en onderscheidend Twente draagt bij aan de economische ontwikkeling van de regio en omgekeerd vergroot een economische sterke en aantrekkelijke regio de bekendheid en het imago van het merk Twente. Twente Branding bouwt samen met partners aan dit merk. Een regio - een merk - die wint aan innovatiekracht. Zo veroveren steeds meer Twentse technologiebedrijven kopposities op wereldmarkten, kent Twente meer dan 700 innovatieve hightech bedrijven, een innovatiecampus met de meeste bedrijfsvestigingen in Nederland en staat Nederlands grootste Nanolab MESA+ in Twente. Dat en meer verhalen - onder meer te lezen in dit magazine en online op twente.com - kenmerken onze regio waar de focus op hightech systemen en materialen gecombineerd wordt met ondernemende slagkracht. Iedere 20e van de maand staan twintig Twentse verhalen over hightech innovaties, succesvol ondernemerschap, jonge talenten, internationale kenniswerkers en interessante vacatures, online op twente.com. Verhalen die we graag delen met Twente maar ook uitdragen in Nederland en daarbuiten. Verhalen die laten zien waar de kracht van Twente ligt, de innovatiekracht van deze regio. Innovatie als traditie!

www.twente.com • twitter.com/TwenteConnected • 053 483 68 38

[04] INhoudsopgave < INNOvation

INNOvation > INhoudsopgave [05]

Inhoudsopgave

14 6 INtro

3

Door Eric Nijkamp Innovatie als traditie

IN gesprek

6

SciSports Labs gaat recht op het doel af

INzake

10

Norma investeerde miljoenen in machines Dit magazine is voorzien van layars. Hiermee voegen we een virtuele laag toe aan ons magazine. Hoe werkt het? • Download de gratis Layar app in de App store of de Android Market. • Open de Layar app en scan de pagina’s in dit magazine, die voorzien zijn van het Layar icoon.

INzake

12

4Silence: slim op zoek naar stilte

IN & oud

14

Boessenkool ontwikkelde elektrisch aangedreven tractor

De opINie

17

INzake

18

INgenieus

Van Rob de Koning Tweekoningenavond

INzake

De elektrische fiets: Ontwikkeld door 3T uit Enschede

In beeld

20

C-Labs zoekt naar de sociaal intelligente robot

26 28

De lessen van serial entrepreneurs

32

INgenieus

Industrial Design Centre leidt tot innovatie

34

23 24

Facts & Figures

Uit innovatief Twente

Foodatelier lanceert de Fruitbar

26

Universal Electronics: marktleider in wireless control

INzake

Facts & Figures IN beeld

24

20

Solar Solutions Worldwide lanceert de Solar Freezer

Uit innovatief Twente

37

38

INzake

Rabobank EnschedeHaaksbergen: geworteld in de lokale samenleving

Stories

40

Uit BTC Twente - de Twentse incubator

De opINie

41

Van Arnold Poelstra Techno Park Twente

[06] SciSports < INzake < INNOvation

INNOvation > INzake > SciSports [07]

SciSports scoort uit liefde voor het spel

“We schrikken er zelf ook van” Een jongensboek dat werkelijkheid wordt of een doordachte strategie naar onvermijdbaar succes? SciSports, dat de kenmerken van wereldwijd 350.000 voetballers bijhoudt in een enorme database, stoomt vanaf de middenstip op naar het doelgebied. Onhoudbaar en klaar om te scoren. Voor oprichters Giels Brouwer en

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

Anatoliy Babic is het genieten. Ook op de tribune bij AC Milan-Ajax.

Een vinding heeft altijd een inspirator nodig. Dat was in het geval van Giels Brouwer professor Leo van der Wegen van de Universiteit Twente. “Hij vertelde ooit hoe bij de NASA astronautenteams voor een missie werden samengesteld. Toen dacht ik: waarom gebeurt dat ook niet bij voetbalteams?” Het zaadje was geplant en kwam tot groei toen de student Technische Bedrijfskunde een bachelor-stage volgde bij FC Twente. “Ik kwam er achter dat er in het proces van de aankoop van nieuwe spelers niet rationeel wordt gekeken of je die speler echt nodig hebt. De creativiteit van die speler is bijvoorbeeld niet zichtbaar. Dat was het uitgangspunt.” Brouwer (24) en Babic (21) bedachten een concept waarbij harde data, zoals passes of aantal gele kaarten, gecombineerd werden met zachte data. Dat kan zijn of een speler negatief in het nieuws komt, vaak een rugblessure heeft of misschien wel in de gevangenis heeft gezeten. “Die zachte data worden automatisch geupdate vanuit lokale nieuwsbronnen. Wat we hebben opgebouwd is een database met 350.000 voetballers over de hele wereld. Van iedere voetballer weten we nu alles: welke passes geeft hij, op welke positie in het veld past hij, is hij vaak geblesseerd? Het is net als met een headhunter die kandidaten zoekt voor een bepaalde functie.” SciSports concentreert zich op de spelers met een marktwaarde tot tien miljoen euro. “Daarboven zitten de usual suspects, waar alles van bekend is. Maar wij weten alles van een speler uit bijvoorbeeld de hoofdklasse in Nederland of de tweede divisie van Singapore. Daartussen zitten de onontdekte talenten, die een waarde kunnen zijn voor een club en de ondergewaardeerde ruwe diamanten”, aldus Brouwer. Hij vervolgt: “Met SciSearch, zoals het programma heet, kunnen we dus een voetbalclub informeren welke speler het beste op een bepaalde positie kan spelen. Of waar binnen een elftal behoefte aan is. En dat doen we door niet alleen door te laten zien of hij bijvoorbeeld een goede linksbuiten is. We matchen ook persoonlijkheden.”

Giels Brouwer

Het ontwikkelen van idee en concept tot werkend product heeft 2,5 jaar bloed, zweet en tranen gekost. Beide studenten zagen zich genoodzaakt hun studie even te parkeren -‘het was niet te combineren’- en moesten naast tijd - ‘er zit inmiddels 8.000 uur in’ - ook geld uit eigen zak investeren. Brouwer: “Op een gegeven moment kom je wel op een punt dat je niet meer weet hoe >>

[08] SciSports < INzake < INNOvation

INNOvation > INzake > SciSports [09]

SciSports Labs Hoe verloopt de WK in Brazilië. Krijgt Louis van Gaal het gelijk aan zijn kant met zijn nieuwe spelstrategie? Of had hij misschien andere spelers moeten selecteren. SciSports had hem daarbij kunnen adviseren. Met het concept weet het bedrijf immers wie op welke positie het beste tot zijn recht komt. En bovendien zouden Van Gaal en de spelers de wedstrijden al virtueel kunnen spelen. Dit dankzij de toepassing van de Oculus Rift, waarmee spelers en trainers op een virtueel 3D-veld complete wedstrijden nog eens kunnen naspelen of alvast kunnen oefenen tegen komende tegenstanders. Giels Brouwer: “Je kunt je dan al voorbereiden op de passeerbewegingen van een spits of de manier waarop een verdediger je afstopt.” De ontwikkeling wordt inmiddels gedaan binnen SciSports Labs, waar een steeds groter wordend team van studenten en partners zich bezighoudt met nieuwe projecten. Zoals een toepassing met licht om spelers in de rust sneller te doen herstellen. “Ideeën genoeg”, zegt Brouwer.

“We hebben er altijd geloof in gehouden” je de huur nog moet betalen. Maar we hebben er altijd geloof in gehouden. Gelukkig hebben we vorig jaar de Philips Innovation Award gewonnen. Dat leverde 50.000 euro op.” De ontberingen en inspanningen zijn niet voor niets geweest. Het idee heeft zich bewezen en wordt door steeds meer clubs onderkend als toegevoegde waarde in de zoektocht naar veelbelovende spelers. “Wij kunnen met onze database bijvoorbeeld onontdekte talenten vinden. Wij vonden in de Belgische competitie een speler die drie miljoen waard was. Zijn marktwaarde is nu gestegen naar achttien miljoen. Voor een club is dat interessante informatie.” Uiteraard is er een verdienmodel. Aan clubs geeft SciSports op basis van de SciSearchdatabase advies over de aankoop van nieuwe spelers. Brouwer: “Normaal gaat een club op zoek naar een speler en zoekt dan contact met een aantal spelersmakelaars. Of een talentscout gaat vijf keer naar Brazilië op zoek naar voetballers. Nu kunnen wij vooraf al zeggen: voor die of die positie, of binnen dat elftal, heb jij die speler of spelers nodig. Of we kunnen zeggen: als je naar Brazilië gaat, bezoek dan alleen die bepaalde regio, omdat daar de gewenste spelers voetballen. Of we adviseren om naar Mexico te gaan, omdat spelers daar veel goedkoper zijn, maar net zoveel kwaliteiten hebben. Kortom, het betekent een enorme besparing voor clubs en bovendien: wij weten ook wie de diamantjes zijn die je nu goedkoop kunt kopen.” Daarbij loopt SciSports soms nog tegen een muur van traditie: “De voetballerij is conservatief, een netwerk, traditioneel. Men staat minder snel open voor vernieuwing, maar als je kunt bewijzen dat het werkt, dan gaan de deuren open. En met ons systeem kan een club voorkomen dat ze een speler van drie miljoen kopen, die toch niet past in het elftal en vervolgens op de bank zit. Als je een speler op het oog hebt, wil je wel weten dat hij net zijn Ferrari in de prak heeft

gereden. Dan weet je toch beter wat voor vlees je in de kuip haalt.” Inmiddels heeft Giels Brouwer bij de Italiaanse Serie A- en B-clubs aan tafel gezeten. Fenerbahce is inmiddels klant, net als vier clubs uit de top zeven van de Nederlandse eredivisie. Maar er is meer, vervolgt Brouwer: “Spelers komen nu ook naar ons toe, omdat wij hun kunnen adviseren. Wij beschikken over de statistieken en weten op welke punten ze zich kunnen verbeteren. Waarom staan ze niet in de basis, wat is hun zwakte? Hoe moet je dat aanpassen? Ook internationals zien dat ze beter worden dankzij ons, omdat ze op een andere manier naar zichzelf kijken.” Vanaf januari groeit SciSports hard. Er is, om het in voetbaltermen te houden, scorend vermogen. Mede dankzij de komst van Alain le Loux en Hans d’Hollosy, die een groot netwerk in de voetbalwereld hebben. Brouwer: “Ja, het gaat dit jaar heel hard en het wordt nu een echt bedrijf.” Er is in de studentikoze chaos, die een studenten start-up vaak typeert, nu ook meer geformaliseerd. Niettemin, zegt Giels: “Het is kicken zoals het nu gaat. Je wordt uitgenodigd bij clubs, bij wedstrijden. We krijgen credibility, gaan nu ook naar Qatar. We schrikken er zelf ook wel van maar het is gewoon niet tegen te houden.” Overigens heeft de bondscoach zich niet gemeld bij SciSports in Enschede. Geen punt, vindt Brouwer: “Hij heeft genoeg analisten die hem adviseren.” En of straks de emotie niet uit het voetbal verdwijnt als de teams worden samengesteld uit perfect passende ‘robots’, nee, daar ziet Giels Brouwer geen gevaar in: “Voetbal blijft altijd emotie en er zullen altijd onverwachte dingen blijven gebeuren. Ik zou het ook niet willen dat dat verdwijnt, daarvoor ben ik veel te veel voetballiefhebber.”

[10] Norma < INzake < INNOvation

INNOvation > INzake > Norma [11]

“Door proactief mee te denken in het constructieve ontwerp proberen we orders binnen te halen”

Verdriet en vreugde liggen soms dichtbij elkaar, ook in het bedrijfsleven. Norma Groep uit Hengelo, toeleverancier van mechanische en mechatronische systemen en modules, beleefde in 2012 een rampjaar. Maar afgelopen jaar piekte het hightech bedrijf als nooit tevoren in zijn historie. Norma profiteert van het feit dat ze steeds meer volledige systemen en modules mogen ontwerpen, produceren en verder ontwikkelen in plaats van alleen onderdelen te leveren. “We nemen steeds meer verantwoordelijkheid in de supply chain”, zeggen technisch directeur Rene Vlaskamp en commercieel directeur Stan Oude Mulders.

Niet sparen maar investeren

tekst Marcel van Rijnbach • fotografie Frank Visschedijk

Tegen de verdrukking in investeerde Norma 3,5 miljoen in machines

Norma Groep levert van a tot z mechatronische en mechanische systemen en modules voor grote industriële fabrikanten, zoals Philips, Thales, Carl Zeiss en een van de grootste halfgeleiderfabrikanten van Europa, ASML. Dat houdt naast ontwerp en engineering ook assemblage, montage en ingebruikstelling in. Norma bedient diverse markten, zoals de halfgeleiderindustrie (semiconductor), de medische wereld, de vliegtuigindustrie, de optische branche (bijvoorbeeld microscopie) en defensiesystemen.

Rene Vlaskamp en Stan Oude Mulders

De grootste kracht van het Hengelose familiebedrijf schuilt in de precisiearbeid en fijnmechanica; het garandeert een bewerkingsnauwkeurigheid van minder dan een duizendste millimeter. Bijzondere actuele projecten van Norma zijn bijvoorbeeld een meetinstrument voor een lithografische machine van ASML, de neusradar voor de nieuwe JSF en de kogelgeleiding voor de Apaches. Ter illustratie: het meetsysteem voor ASML bestaat uit 4000 elektronische en werktuigbouwkundige componenten! Met een omzet van 75 miljoen euro in 2013 en 450 werknemers heeft Norma de afgelopen zes jaar een enorme groeistuip doorgemaakt. In 2012 nam het bedrijf een nieuw onderkomen in gebruik aan de Opaalstraat, in de achtertuin van zijn klant Thales.

“We hadden veel competenties en wilden van alles tegelijk”, blikt Oude Mulders terug. “Eigenlijk waren we alleen bezig met groei.” De uitbraak van de financieel-economische crisis eind 2008 leek aan Norma voorbij te gaan. De orderstroom bleef explosief groeien, zeker de eerste jaren nadat de machinefabrieken van Thales en Philips waren overgenomen. Maar het tij keerde zich twee jaar geleden. De omzet daalde scherp en opdrachten uit met name de conjunctuurgevoelige semiconductorindustrie bleven uit. Norma moest circa 25 man personeel ontslaan. De directie nam meer maatregelen: “We hebben twee vestigingen samengevoegd en onze vestiging in Azië gesloten. In onze hightech branche met high-end producten in low volumes produceer je op kapitaalintensieve machines niet goedkoper in China dan in Nederland”, verklaart Oude Mulders. Norma focuste zich meer op kostenbeheersing, slimmer (en dus goedkoper) produceren en een kwalitatief beter projectmanagement. “Tegen de verdrukking in investeerden we ruim 3,5 miljoen euro in onbemande machines”, vult Vlaskamp aan. “Door robotfabricage en meerassige machines wilden we meerwaarde aan onze producten toevoegen en de klant zoveel mogelijk bedienen. Immers, productinnovatie -en ontwikkeling

volgen elkaar tegenwoordig steeds sneller op.” Met als gevolg dat in 2013 een topjaar werd gedraaid. Norma neemt steeds meer competenties over van zijn industriële klanten die zich vooral richten op hun corebusiness. “Engineering en assemblage van complete modules worden steeds vaker aan ons uitbesteed. Door proactief mee te denken in het constructieve ontwerp proberen we orders binnen te halen. We willen een langdurige, betrouwbare relatie met klanten opbouwen”, aldus Oude Mulders en Vlaskamp. Door ‘early supplier involvement’ tracht Norma risico’s voor de klant voor zijn klanten in te dammen en slimmer te produceren waardoor kosten worden bespaard. Via open innovatie wil Norma de weinige concurrentie in Nederland slim af zijn. “Wat dat betreft zijn we heel blij met het shared facility center in de nieuwbouw van Thales. Daar kunnen we met onze klanten volop brainstormen over nieuwe ontwikkelingen.” Norma wil qua omzet en personeel verder doorgroeien om zodoende relatief grote opdrachten binnen te halen. “Er vindt in onze branche een consolidatieslag plaats, zodat we een bepaalde massa moeten hebben”, besluit Oude Mulders.

[12] 4Silence < INzake < INNOvation

Zoektocht naar stilte

INNOvation >INzake > 4Silence [13]

Eric de Vries en Ysbrand Wijnant

“We gaan het product nu verder optimaliseren en willen dan in 2015 de eerste commerciële projecten doen”

“De casus van 4Silence is een schoolvoorbeeld van kennisvalorisatie vanuit de Universiteit Twente en in deze ondernemende regio,” zegt Kees Eijkel, directeur Kennispark Twente. “De onderzoeker is met ons business development team aan de slag gegaan om een toepassing te zoeken voor zijn vinding, waarna we een patent hebben aangevraagd. Vervolgens is er een spin-off opgericht waar we Eric de Vries bij hebben gevraagd als CEO. Een eerste investering kwam daarna vanuit het Twente Technology Fund. Precies zoals het bedoeld is: van een uitvinding naar een mooi product en een mooi bedrijf.”

4Silence lost geluidsproblemen op

Schokkende cijfers. Jaarlijks overlijden in Europa 33.000 mensen aan de indirecte gevolgen van geluidshinder. Dat zijn er evenveel als verkeersslachtoffers. Geluidshinder is, na smog, het tweede grote milieuprobleem. Mensen die langs een snelweg of andere straat met intensief verkeer wonen, kennen dat

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

probleem, een probleem dat dankzij 4Silence wordt opgelost. Uitvinden is soms een oefening in geduld. Universitair docent aan de UT en akoestisch expert Ysbrand Wijnant ontdekte enkele jaren geleden dat door middel van resonatoren het mogelijk is om verschillende freqeuntie (Hz)-niveaus te veranderen van richting (difracteren). Simpel gezegd: geluidsgolven zijn in feite botsende moleculen die elkaar opstuwen. Net als water zoeken deze de weg van de minste weerstand. Een resonator is een soort van valkuil, waar de moleculen - lees geluidsgolven - in duikelen. Door de resonantie die ontstaat, worden de geluidsgolven afgebogen. Die ontdekking leidde tot de ontwikkeling van een betonnen element dat als een strook langs de kant van de weg wordt aangebracht. Het geluid van het langsrazende verkeer, en dan met name het geluid van de banden, wordt ‘gevangen’ in het element dat voorzien is van sleuven met verschillende dieptes. Voor elk Hertz-niveau is er een verschillende diepte. Doordat het geluid in de sleuven resoneert, wordt het gedempt en afgebogen. Daarmee wordt gemiddeld een halvering van de geluidsoverlast bereikt. Dit is in het kort de ontstaans-

geschiedenis van 4Silence dat met dit product onder de naam Whisstone nu internationaal furore wil maken. Te beginnen in Nederland als ‘launching customer’. Eric de Vries, CEO van 4Silence, is afkomstig uit de wegenbouw. “Er is veel onderzoek gedaan naar het beperken van de geluidsoverlast door verkeer door bandenfabrikanten en wegenbouwers. Maar een optimum is nooit gevonden. Geluidsschermen langs de wegen zijn een oplossing maar ze zijn duur en bederven het uitzicht. De theorie van Ysbrand is nu omgezet in een product dat werkt en het aantal decibels beperkt. Het resulteert in een halvering van de geluidsoverlast.” Veel research werd gedaan naar de resonatoren. De diepte ervan is bepalend voor de Hertz-niveaus die worden geneutraliseerd. “Dat betekent dus intensief onderzoek doen naar welke Hertz-niveaus het meest voorkomen langs de wegen”, aldus De Vries, die verschillende grafieken toont met de resultaten bij de diverse freqeuntie (Hz)-niveaus. Uiteindelijk leidde het tot de constructie van de Whisstone, het betonnen element. “We hebben patent tot in Amerika toe. Geluids-

overlast langs wegen is namelijk een mondiaal probleem. Beperk je het tot Europa, dan moeten alle Europese lidstaten de komende jaren maatregelen nemen. In Nederland is daar 941 miljoen euro voor vrijgemaakt, voor heel Europa schat ik een bedrag van circa twee miljard. Als wij met ons product vijf tot tien procent van die markt krijgen...” Zover is het nog niet, want er wordt nog volop getest om de resonatoren te optimaliseren. Bij Soesterberg en in het Achterhoekse Hummelo liggen daartoe teststroken met de Whisstone-elementen. 4Silence is winnaar van de Young Technology Award 2013. En 2014 is het jaar van de waarheid, zegt De Vries: “We gaan het product nu verder optimaliseren en willen dan in 2015 de eerste commerciële projecten doen. Dan zijn we circa een half miljoen investeren verder. Ja, het heeft best lang geduurd, want we hebben te maken met strenge wet- en regelgeving. Dat is lastig want het veroorzaakt stroperigheid. Aan de andere kant: we zijn ook wel weer sneller dan menige andere uitvinding, al vind jezelf altijd dat het sneller kan.”

[14] Boessenkool < IN & oud < INNOvation

INNOvation > IN & Oud > Boessenkool [15]

MultiToolTrac is een project uit de Twentse Innovatieroute en is mede mogelijk gemaakt door EFRO. Samenwerkende partners in het project zijn Machinefabriek Boessenkool, Wissels Techniek en Van Ham Organisatie en Advies.

Boessenkool bouwt tractor die geen trekker meer is MultiToolTrac

Een tractor staat symbool voor kracht. Er wordt onophoudelijk zwaar werk mee verricht, variërend van landbewerking tot het verslepen van aanhangers vol landbouwproducten. Vermogen is dan noodzakelijk en daar zorgt een robuuste dieselmotor voor. Althans, zo werd altijd gedacht. Machinefabriek Boessenkool in Almelo ontwikkelde een primeur: een elektrisch aangedreven tractor: de MultiToolTrac.

Machinefabriek Boessenkool heeft een stevige reputatie opgebouwd. Het Almelose bedrijf levert hoogwaardige onderdelen en apparaten voor uiteenlopende en vooral veeleisende opdrachtgevers: de offshore-sector, de medische industrie, de olie-, gas- en voedingsmiddelenindustrie, maar ook voor wetenschappelijke instituten zoals het Zwitserse CERN. Boessenkool leverde voor de deeltjesversneller het component waarin protonen op elkaar botsen met een temperatuur van 15 miljoen graden Celsius. Eelco Osse, die het bedrijf in 2005 overnam van zijn vader, verklaart de positie: “Wij kunnen met ons machinepark bewerkingen als frezen, draaien en kotteren heel nauwkeurig uitvoeren, tot op micron-niveau. Klanten uit de hele wereld weten ons daarom te vinden.” Het succes is niet uitgebleven. Machinefabriek Boessenkool dient als voorbeeld hoe een bedrijf met een traditie van meer dan een eeuw zich ontwikkelt tot een moderne onderneming die internationaal opereert. “Veel wat we hier doen is ‘built to print’: opdrachtgevers komen hier met een ontwerp en wij produceren de onderdelen of een compleet apparaat. Engineering besteden wij grotendeels uit, maar we voeren wel zelf de regie hierover”, aldus Osse, die in de gelukkige positie verkeert weinig acquisitie te hoeven plegen: “Ze weten ons uit de hele wereld te vinden. Op dit moment maken wij onderdelen voor

tien wereldprimeurs, waaronder de grootste LNG-tanker ooit gebouwd. De kern is kwaliteit. De toleranties in maatvoering zijn minimaal en aan de constructie worden de hoogste eisen gesteld. Negen van de tien collega’s haken dan af. Wij zien er dan juist de uitdaging in om het te bouwen.” Maar, voegt hij toe: “Onze mensen moeten er achter staan, want zij moeten het maken. Als dat vertrouwen er is, dan gaan we er voor.” Met de introductie van een elektrische tractor stapte Eelco Osse een nieuw avontuur in. Aanleiding was de vraag van een groep biologische akkerbouwers om een nieuw concept tractor te bedenken. Bij traditionele tractoren is het landbouwwerktuig achter de trekker geplaatst. Het zicht op hoe de grond, bijvoorbeeld met een schijveneg of cultivator, wordt bewerkt. Dat is onhandig, zeker voor biologische akkerbouwers, die minder meststoffen gebruiken voor de biologische teelt. Een optimale grondbewerking is dan noodzakelijk. “In overleg met hen is toen de MultiToolTrac bedacht, waarbij kenmerkend is dat het landbouwwerktuig zich voor de cabine bevindt. Er is dus heel goed zicht op wat er gebeurt, zonder dat de boer steeds achterom hoeft te kijken. Vervolgens hebben we aan het concept toegevoegd dat de tractor elektrische aandrijving krijgt. Niet alleen op de wielen en besturing; ook de aftakas is elektrisch.” Met het accupakket kan de MultiToolTrac een half uur ‘werken’. Een 6 cilinder dieselmotor van 185 PK

is toegevoegd als range extender: de motor laadt dus de accu’s op, hetgeen leidt tot tien procent brandstofbesparing en in het verlengde minder CO²-uitstoot. Iets wat niet alleen voor biologische landbouwers interessant is. Het ontwerp heeft tal van snufjes, waardoor het werk van de boer wordt vereenvoudigd. Zo kan de cabine in hoogte worden versteld. Er kunnen drie werktuigen tegelijk worden ingezet: voor, midden en achter, zodat drie grondbewerkingen tegelijk kunnen worden uitgevoerd. Aan boord is een GPS-systeem, waardoor het land tot op twee centimeter nauwkeurig bewerkt wordt. En, wellicht het belangrijkste, de spoorbreedte is verstelbaar tussen 2,25 en 3,25 meter. Osse: “Dat was een belangrijke eis omdat de akkerbouwers met verschillende breedtes plantbedden werken.” Door het futuristische ontwerp, de lengte van 7,5 meter en de hoogte van vier meter mag de MultiToolTrac de naam tractor in feite niet meer dragen. Op de Hannover Messe, waar het eerste imposante exemplaar als wereldprimeur werd getoond, maakte de machine grote indruk. Inmiddels is de eerste verkocht. Osse verwacht verdere internationale belangstelling met uiteindelijk een productie van 150 MultiToolTrac’s per jaar. Daarmee stopt de ontwikkeling overigens niet, besluit hij: “We kijken al naar de mogelijkheid om op termijn de dieselmotor te vervangen voor een brandstofcel.”

INNOvation > opINie > Rob de Koning [17]

[16] Boessenkool < IN & oud < INNOvation

Rob de Koning I directeur BTC-Twente en voorzitter Ondernemersvereniging Kennispark

Tweekoningenavond Het is een ervaringsfeit: als je een bijzondere gebeurtenis hebt meegemaakt, ervaar je pas later hoe diep je bent geraakt. Zo ging het mij op woensdag 2 april 2014, toen ik na de opening van The Gallery ’s avonds laat op de bank zat. Schoenen en colbert uit, stropdas af, een glas wijn binnen handbereik.

“Klanten uit de hele wereld weten ons te vinden”

Meteen trok een bonte stoet aan beelden, geluiden en gebeurtenissen aan me voorbij. Met als een van de hoogtepunten de gesprekken met koning Willem-Alexander. Hij, stelde ik me voor, zat op hetzelfde moment thuis eveneens op de bank. Met naast zich zijn koningin die even benieuwd was als de mijne: ‘Vertel, hoe was je dag?’. Hoe graag zou ik weten wat hij zijn Maxima heeft geantwoord. Natuurlijk, hij is het gewoon om openings­ handelingen te verrichten. En zijn entree in de overvolle collegezaal zal voor ons meer bijzonder zijn geweest dan voor hem. Maar toch toen het wegtrekken van het doek om het trappenhuis éven haperde, glimlachte de vorst blij verrast. Het moet ook weer niet té perfect. In zijn gesprekken met de ondernemers van The Gallery was de koning zeer belangstellend. Het kwam tot boeiende uiteenzettingen, waarin de vorst geconcentreerd luisterde en weloverwogen vragen stelde. To the point en gekruid met humor. Zelf heb ik thuis uiteraard in geuren en kleuren verhaald over de koning en alles wat er die middag gebeurd was. Dolenthousiast, want dat was ik. Dus vertelde ik over het programma, de authentieke belangstelling van Willem-Alexander en de stimulerende gedrevenheid van ondernemers en inleiders. Kennis wordt business, steeds opnieuw, als een ijzeren wet. Iemand heeft een idee en daar gaat hij al. Ik was bovendien verder onder de indruk van Gerard Sanderink, die trots is op zijn roots en daarom in Twente een ambitieus Technology Center opent. De koning heeft vast net zo uitvoerig verslag uitgebracht. Ongetwijfeld heeft zijn eega er vragen over gesteld, zoals de mijne: ‘Denk je dat het lukt om álle ideeën in goede business om te zetten?’ Sommige zeker, andere wellicht niet - er bestaat nu eenmaal geen routekaart naar succes. Dat weet iedereen, maar juist een ondernemer laat zich daardoor niet weerhouden. En dát, zag ik, intrigeerde de koning ook. Passie en vindingrijkheid waren in The Gallery bijna tastbaar. ‘Dat moet echt heel bijzonder zijn geweest’, constateerde mijn koningin. Net als de zijne, vermoed ik.

Machinefabriek Boessenkool heeft een lange traditie: meer dan een eeuw geleden begon het bedrijf als dealer van Ford. Voor het onderhoud aan de T-Ford ging de garage zelf onderdelen repareren en maken. Door de jaren heen ontwikkelde het bedrijf zich tot machinefabriek en apparatenbouwer, waarbij ook eigen producten worden ontwikkeld: een innovatief LPG-vulpistool en een in samenwerking

met andere partijen ontworpen optisch meetsysteem. Niettemin blijft de kern het hoogwaardige machinepark en de kennis en ervaring van de medewerkers op het gebied van verspaning. In 2011 nam Eelco Osse Thomassen Machining in Rheden over. Dit bedrijf bewerkt onder andere de behuizingen van gasturbines van General Electric.

Nog steeds op mijn bank, kreeg ik het idee in druk telepathisch verkeer met Wassenaar te zijn verwikkeld om onze observaties door te nemen. In de wereld van The Gallery wordt het onmogelijke immers werkelijkheid - en bovendien zijn Willem-Alexander en ik beide koning. Hij zal zijn indrukken voor zichzelf bewaren, maar ik weet bijna zeker dat hij de ontwikkelingen op de voet blijft volgen. Geïnspireerd door de mannen en vrouwen die niet blijven dromen, maar aanpakken om hun droom tot werkelijkheid te maken. En als dan het nieuws komt dat een van die ondernemingen doorbreekt, zal de vorst ongetwijfeld aan The Gallery denken. Met gepaste trots. Want hij was erbij.

www.btc-twente.nl • nl.linkedin.com/RobdeKoning

[18] 3T < INgenieus < INNOvation

INNOvation > INgenieus > 3T [19]

De wind in de rug dankzij 3T uit Enschede

Twente is de kraamkamer van tal van baanbrekende vindingen. Technologie die wereldwijd wordt toegepast en door iedereen wordt herkend. Zoals Bluetooth, dat werd ontworpen aan de Universiteit Twente. Maar ook de elektrische fiets, inmiddels een populair vervoermiddel,

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

werd ontwikkeld door Enschedese ingenieurs.

Richard Mijnheer

Toen in 2000 fietsenfabrikant Sparta tot de conclusie kwam dat een elektrische fiets wel eens een hit zou kunnen worden, klopte het bedrijf aan bij 3T in Enschede. Met een complexe vraag: we willen elektrisch fietsen met een fiets die eruitziet als een gewone Nederlandse fiets, geen lawaai maakt, modern gestyled en onderhoudsvrij is en comfortabel ondersteunt. Dat laatste wil zeggen versnellen en vertragen zonder extreme tempowisselingen. De engineers van 3T ontwikkelden op basis van de eisen een concept dat nu algemeen wordt toegepast en een standaardoplossing is. Afhankelijk van de fabrikant zijn er natuurlijk wel de nodige kwaliteitsverschillen.

3T er wel meer aflevert. Zoals dus ook de elektrische fiets. Mijnheer: “Het concept van de elektrische fiets was destijds niet helemaal nieuw. In Azië bestond wel zoiets maar Sparta wilde het op basis van een hartstikke goede Hollandse fiets. Dat was er nog niet. De sleutel zat bijvoorbeeld in de combinatie van elektronica en embedded software voor het motormanagement. Het versnellen of vertragen moet niet abrupt gaan en je moet niet voelen alsof iemand je met een duw in de rug vooruit beweegt. Wij hebben daar destijds die speciale elektronica voor ontwikkeld. En nog steeds doen wij innovatie en support projecten voor Sparta.”

Onlogisch was het niet dat Sparta bij 3T uitkwam. Het bedrijf, in 1982 uit de UT ontstaan als Twente Technology Transfer (vandaar 3T), staat bekend als een deskundige partner bij vraagstukken op het gebied van onder andere elektronica, embedded software en mechatronica, zegt manager commerciële zaken Richard Mijnheer: “We staan inderdaad bekend als een gerenommeerd bedrijf. We leveren een goede kwaliteit en daarom weten klanten ons te vinden.”

Bij 3T werken in Enschede 45 mensen. Ook in Eindhoven is een, zij het bescheiden, vestiging. De relatie met de UT ligt voor de hand. “Daar zitten de potentiele vakmensen, die gelukkig graag bij ons willen werken en ook blijven.”

Het is een bijzonder bedrijf, 3T. Als allesomvattende term zou het een ingenieursbureau genoemd kunnen worden. Maar dan niet met een specialisatie in mechanica of elektrotechniek alleen, maar veel meer in de combinatie. Mijnheer: “Noem het een projectenbureau. Wij zijn, zeker als het gaat om co-development, een verlengstuk van de opdrachtgever. Wij ontwikkelen in nauwe samenwerking met de klant, zodat zij krijgen wat ze willen.” Die klanten variëren van ASML tot Zeiss. En inmiddels heeft 3T al tal van innovaties mogen noteren. Zoals recentelijk de Smart Sensor Interface voor pyranometers, waarmee de hoeveelheid zonnestraling wordt gemeten. Een technologisch huzarenstukje waarvan

De elektrische fiets, zoals 3T die concipieerde, is inmiddels een commodity. Mijnheer voorspelt in de consumenten en machine/ apparatenbouw markt steeds meer projecten, waarbij hoogwaardige software en elektronica wordt gevraagd. “Dat is de algemene trend: steeds meer software en elektronica, die in consumentenproducten worden toegepast. Maar ook bijvoorbeeld in machines om slijtages aan onderdelen tijdig vast te stellen. Dat betekent ook dat wij nieuwe types klanten krijgen, die wij willen ontzorgen. Zou je het simpel omschrijven, dat zeg ik: wij ontwikkelen en leveren het complete product van idee tot en met de uitfasering.”

“Wij ontwikkelen en leveren het complete product van idee tot en met de uitfasering”

[20] C-Labs < INbeeld < INNOvation

INNOvation > INbeeld > C-Labs [21]

Science zonder fiction F.R.O.G., de Fun Robotic Outdoor Guide

Vanessa Evers

Wordt het Roy Batty, de opstandige, door Rutger Hauer gespeelde, robot uit de legendarische film Blade Runner of de vriendelijke piepende en knipperende onmisbare stofzuiger R2-D2 uit Starwars? Robots. Het levert in sciencefictionfilms een boeiende verhaallijn op. Maar niet minder boeiend is de actualiteit. Prof.dr Vanessa Evers van de faculteit Electrical Engineering, Mathematics and tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk/Eric Brinkhorst

Computer Science van de Universiteit Twente speurt naar de sociaal intelligente robot. En straks in het nieuwe centrum voor creativity, science and design in The Gallery op de UT naar nuttige toepassingen van die intelligente robot. F.R.O.G., de Fun Robotic Outdoor Guide, was een van de blikvangers tijdens de koninklijke opening van The Gallery. Een robot die intelligent genoeg is om zelfstandig rond te kunnen rijden - wandelen is nog geen optie - die mensen kan onderscheiden, gezinnen of groepen herkent en vragen kan beantwoorden. Human Media Interaction, daar draait het om, zegt Vanessa Evers: “Met de vakgroep onderzoeken wij de mogelijkheden voor technologie om menselijk gedrag te begrijpen en hoe er sociale interactie kan ontstaan tussen een robot en mensen. Bijvoorbeeld dat een robot gezichtsuitdrukkingen kan onderscheiden. Of begrijpt dat er niet zomaar een groepje mensen loopt, maar een gezin.” >>

[22] C-Labs < INbeeld < INNOvation

INNOvation > Facts & Figures > Twente Branding [23]

Facts & Figures

uit innovatief Twente

Vier nieuwe partners Twente Branding Steeds meer Twentse bedrijven onderschrijven de doelstelling Twente te positioneren als ondernemende hightech regio. Middels een partnerovereenkomst verbinden zij zich aan de regio en dragen financieel bij aan de branding van Twente. Tijdens de opening van The Gallery op 2 april sloten URENCO, DEMCON , Sensata Technologies en Boessenkool Machinefabriek zich aan als fundingpartners. Wilt u ook meewerken aan een sterke positionering van Twente en partner worden? Lees op twente.com/partner de mogelijkheden.

Twente op Hannover Messe Twente was goed zichtbaar op de Hannover Messe. Niet alleen in het Holland Paviljoen met Twentse inzendingen van Indes, TenCate, Greensource en de RED Engine, maar ook in de vele expohallen van de beurs. Om de RED Engine in het Holland Paviljoen kon niemand heen; de auto was misschien wel het meest gefotografeerde object van de beurs. Veel prominenten, onder wie minister Kamp (Economische Zaken) en staatssecretaris Dekker (Onderwijs) werden getrokken door het opvallende design van de ‘solarwagen’ en lieten zich informeren over de bijzondere eigenschappen van de lichtste deelnemer aan de World Solar Challenge 2013.

Dat is voor F.R.O.G belangrijk. Er zijn er twee. Eentje rijdt rond in het Alcàzar, het Koninklijk Paleis van Sevilla. De andere straks op het terrein van de Universiteit Twente. Zowel in Spanje als in Enschede kan F.R.O.G extra informatie geven, zoals met behulp van augmented reality laten zien hoe Columbus in het Spaanse paleis werd ontvangen. Of de weg wijzen naar het nanolab. Vanessa Evers: “Daarom is sociale interactie, herkenning, belangrijk. Als er een gezin loopt, moet F.R.O.G daar niet doorheen, maar omheen rijden. Hij moet herkennen of mensen een vraag hebben, zien of ze de weg wel weten. Gezichtsuitdrukkingen herkennen.” F.R.O.G heeft een hoge fun-factor en ziet er grappig uit. Toch zijn de kennis en ervaring uiterst serieus. Want voor Vanessa Evers is een robot niet per definitie iets wat rijdt of kruipt en waar twee ‘ogen’ in zitten. “Een robot kan ook slechts een arm zijn om een gehandicapte mens te helpen. Het kan een systeem zijn dat in een ruimte agressie herkent en automatisch toegangspoortjes sluit. Daar zit onze grote uitdaging. Wat dat laatste betreft: stel je hebt een stadion en er gebeurt iets. Een camera kan dat zien en moet vervolgens de gezichtsuitdrukking van mensen herkennen. Wordt er gelachen of is er opwinding, agressie? Is er een groepje mensen met capoeira bezig of wordt er gevochten? De robot moet dat kunnen scheiden en aan de hand daarvan reageren. Dat is een technische maar ook wetenschappelijke uitdaging.“ Iedere robot heeft een andere verschijningsvorm, afhankelijk van het doel. Een robot die iemand die verlamd is te eten geeft, maar daarbij ook luistert naar de gesprekken aan tafel om het tempo aan te passen. Een bal die

automatisch naar een autistisch kind rolt. “Of een vuilnisbak die uit zichzelf naar de straat rolt”, aldus Vanessa Evers: “Als het gaat om die interactie met de mens, de sociale intelligentie en het herkennen van emoties, dan zitten we daar dichtbij. Bovendien: F.R.O.G is maar één van de 36 onderzoeksprojecten die wij hier doen.” Veel van die projecten zullen straks in de praktijk een nuttige toepassingen kunnen zijn. Daartoe wordt op in september officieel C-Labs, het Dutch Centre for Creativity, Science and Design in gebruik genomen door minister Jet Bussemaker van O&W. De locatie voor C-Labs is The Gallery, althans voor de eerste twee jaar. Daarna verhuist het lab naar een andere locatie op de Universiteit Twente. De naam is nog een werktitel, maar de doelstelling is heel concreet, zegt Vanessa Evers: “In C-labs gaan studenten straks in multidisciplinaire teams mogelijkheden onderzoeken om wetenschap te vertalen in concrete oplossingen . Bijvoorbeeld in de publieke ruimte. Ze gaan op zoek naar creatieve oplossingen voor problemen die vanuit de maatschappij en het bedrijfsleven worden aangedragen. Dat kan zijn op het gebied van veiligheid, maar ook voor de zorg.” Het C-labs wordt dus, simpel gezegd, ‘de werkplaats’ waar de sociaal intelligente robot de uiteindelijke vorm en uitvoering kan krijgen. Of het ooit een R2-D2 wordt, of een robot die zo zelfstandig is dat deze minder gewenste activiteiten gaat ondernemen, valt te betwijfelen. Vanessa Evers tot slot: “We kunnen robots veel intelligentie geven. Maar een robot wordt altijd ontwikkeld voor één specifiek doel en kan buiten dat doel niets.” Het blijft dus bij science. Zonder fiction.

Twente investeert in toekomstig technisch talent Een groot deel van de 9.000 UT studenten en 24.000 Saxion studenten bereiden zich in Twente voor op een carrière in de technische en hightech sector. Toch dreigt er in de toekomst een tekort aan hoogopgeleide technici. In de vacatureportal op twente.com/vacatures zijn alle relevante mbo4, hbo en wo vacatures en stageplaatsen in Twente overzichtelijk te bekijken. Met een online sollicitatie profiel ontvangen ‘Twente Members’ vacature-updates en kan er direct via de website gesolliciteerd worden. Voor expats zijn de Engelstalige functies verzameld op twente.com/jobs.

Innovatie traditie in Twente Twente scoort hoog op innovatiekracht. Dit blijkt zowel uit de ‘Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor’ (2013), het onderzoek naar intellectueel eigendom door onderzoeksbureau Panteia en de Twente Index 2013. Wilt u ook deze kracht van Twente uitdragen? Download of bestel dan de nieuwste brochure van Twente Branding: ‘Innovatie als traditie’. Deze is meertalig beschikbaar. Get Connected op twente.com en download de brochures in de brandportal: twente.com/brandportal

HTSM in Twente:

duidelijke groei Twente staat bekend om haar sterke HTSM (High Tech Systemen en Materialen) sector. De werkgelegenheid in deze sector in Twente is in 20132014 gegroeid. Dat blijkt ook uit onderzoek van Kennispunt Twente in opdracht van Platform Onderwijs Werk en Inkomen (POWI). Dat is bijzonder omdat het aantal werkenden in deze sector landelijk juist gedaald is. Twente heeft 2.562 ‘HTSM bedrijven’ met in totaal 27.997 arbeidsplaatsen. Het aandeel van HTSM in de totale werkgelegenheid in Twente is sinds het begin van de crisis in 2009 gestegen van 9,7 naar 10,1 procent. Landelijk nam in de HTSM sector het aantal werkzame personen in deze sector juist sinds 2009 af met 0,2%.

20 highlights op twente.com Op twente.com vindt u iedere 20e van de maand een nieuwe ‘Twenty Twente’ editie vol met nieuws, feiten en weetjes over innovaties uit Twente. Innovaties die in Hollywood, Wenen, Tahiti, Abu Dhabi, Hengevelde of op Mars het verschil maken. Met Twents vernuft wordt in Twente samengewerkt aan de voorsprong in kennis en technologie met producten van wereldse klasse.

[24] Foodatelier < IN beeld < INNOvation

INNOvation > IN beeld> Foodatelier [25]

Enorme interesse

De Fruitbar: vers Fruit als een candybar

Men neme een appel, een peer, een meloen en een ananas. Snijdt het fruit in hapklare brokjes en plak het aan elkaar. En voilà, zou sterrenkok Cas Spijkers hebben gezegd, de Fruitbar. Wat het maar zo makkelijk. Zelfs zoiets op het oog simpels als wat stukjes vers fruit verwerken tot een vitaminerijke snack, vergt geduld en doorzettingsvermogen. En een intensieve samenwerking tussen wetenschap en bedrijfsleven.

De ontwikkeling van de Fruitbar is een complex avontuur, waarbij meerderde partijen betrokken zijn. Onder andere de multinational Tate&Lyle. Dit bedrijf is specialist op het gebied van bindmiddelen en werkte mee de methode om de stukjes fruit aan elkaar te ‘plakken. Daarnaast speelt DéDutch een rol op het gebied van structural packaging and engineering. Deze partij werkt weer nauw samen met de Vakgroep Ontwerp en Productiemanagement van de UT in de European Packaging Gallery. EPG is een kennisplatform op het gebied van verpakkingen. Zie www.epgallery.nl. Tot slot is de dochter van de Het Foodatelier, IP Investments, verantwoordelijk voor de octrooien en de patenten, waarmee de Fruitbar vooralsnog een voorsprong op imitatoren behoudt. De ontwikkeling van de Fruitbar gaat nu de volgende fase in: het opschalen naar productie. Opvallend is dat, nog voordat het product helemaal is uitontwikkeld is, er al enorme interesse is vanuit grote winkelketens en benzinestations.

Niels Lammersen

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk/Eric Brinkhorst

Gehuisvest in de voormalige portiersloge van de vroegere Twentsche Textiel Maatschappij op Roombeek in Enschede, is Het Foodatelier een prachtig voorbeeld hoe oud en modern hand in hand kunnen gaan: bestaande elementen zijn fraai ingepast in het atelier, dat een symbiose is van kantoor, vergaderruimte en keuken. Een alleszins inspirerende omgeving. Het Foodatelier, waarvoor Marc Oude Luttikhuis 12,5 jaar geleden de basis legde, bedenkt, ontwikkelt en ontwerpt voor haar relaties nieuwe, en vooral, andere strategieën. “En dat is heel breed”, verduidelijkt Niels Lammersen: “Van een corporate identity tot de ontwikkeling van een complete verpakking, tot compleet nieuwe producten, die in onze eigen keuken worden ontwikkeld. Uiteraard in samenwerking met de opdrachtgever.” Die opdrachtgevers zijn divers: Unilever, Aviko, De Zuivelhoeve, Pré Pain, Dr.Oetker, Foppen en Zwanenberg zijn zo maar enkele klinkende namen. “We praten en werken samen met marketeers en productmanagers, doen kwalitatief marketingonderzoek, ontwikkelen nieuwe producten of verpakkingen. Co-creatie dus. Binnen de levensmiddelenindustrie nemen we een unieke plek in.” Eén van de laatste ontwikkelingen uit de keuken van het Enschedese bedrijf was de champignonhamburger, bedacht en ontworpen voor een grote champignonkwekerij: “Daar gaat heel

veel onderzoek in zitten: hoe haal je het vocht uit de champignons, hoe verwerk je het tot een smaakvolle, vegetarische burger en hoe ga je het verpakken. Dat is een heel proces, dat wij kunnen uitvoeren.” Een heel proces: van grondstof tot koelvak, diepvries of winkelrek. Het Foodatelier heeft er veel ervaring mee en ontwikkelde op basis daarvan ook de Fruitbar: een gezonde reep, samengesteld uit verschillende stukjes fruit, die aan elkaar worden ‘geplakt’. Het idee ontstond in de eigen keuken en de aanleiding was relatief simpel, zegt Lammersen: “Een candybar-achtige reep maken van vers fruit. Handig verpakt en als snack voor onderweg, op school of waar dan ook. Want wie schilt er nu nog een sinaasappel onderweg? Je krijgt dan pikkerige handen, doet men dus niet. En toch moet je fruit eten, dat is gezond en je krijgt de nodige vitamines binnen. Zie het als een alternatief voor snoep.” Het idee hebben is één ding, het uitvoeren iets heel anders. Maar ook uitdagend, vervolgt Lammersen: “We zijn er nu een jaar mee bezig. Je moet een aantal drempels nemen in zo’n proces omdat je het volledig nieuw moet ontwerpen: in de eerste plaats hoe je zorgt dat het fruit niet verkleurt. Vervolgens hoe je die verschillende stukjes, zoals ananas, appel en meloen, aan elkaar plakt tot één echte reep. En dan moet het mondgevoel goed zijn: de smaak, de bite. Je moet echt vers fruit proeven. Tot slot: hoe ga je het verpakken. Het is één grote uitdaging geweest.”

“We hebben hier honderden kilo’s fruit geschild…”

[26] Universal Electronics < INzake < INNOvation

INNOvation > INzake > Universal Electronics [27]

“We zijn internationaal marktleider in wireless control” Wie ’s avonds de afstandsbediening ter hand neemt zal het zich niet snel realiseren, maar de kans is groot dat dit onmisbare instrument Enschedese roots heeft. Het is te danken aan Universal Electronics, een Amerikaanse multinational die een belangrijke strategische vestiging in Enschede startte vanuit het

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

BTC-Twente. De 100 man personeel opende onlangs haar nieuwe kantoorlocatie aan het Capitool in Enschede.

Orhan Acar

Universal Electronics:

Zappen vanuit Enschede

Een afstandsbediening maakt een essentieel onderdeel uit van een avond onbezorgd zappen. Maar met drie of meer afstandsbedieningen, voor bijvoorbeeld de dvd-of blue rayspeler en de geluidsapparatuur, wordt snel de irritatiefactor bereikt. Dat probleem werd door Universal Electronics 26 jaar geleden opgelost. Het bedrijf, gevestigd in Los Angeles, ontwikkelde een universele afstandsbediening voor alle apparatuur. Inmiddels is één op de drie afstandsbedieningen in de wereld van Universal Electronics. Hetzij onder het eigen label One For All, dan wel geproduceerd voor OEM’ers zoals Sony, Samsung, LG etcetera. Universal Electronics is uitgegroeid tot een wereldspeler. De R&D vindt hoofdzakelijk plaats in Los Angeles en de productie is geconcentreerd in Azië. Maar Enschede is in het concern een belangrijke spil, zegt financieel directeur Orhan Acar. Onlangs verhuisde het bedrijf naar een nieuwe locatie aan het Colosseum op de innovatie-campus Kennispark, waar ook Apollo Vredestein is gevestigd. “Het is toeval geweest dat het bedrijf ooit in Enschede is gevestigd. Het was namelijk iemand uit Enschede die voor het bedrijf een vestiging moest opzetten in Europa en het liefst

met een goede toegankelijkheid tot Duitsland. Hij koos, als Enschedëer, voor deze stad.” Dat is inmiddels twintig jaar geleden. De Enschedese vestiging van Universal Electronics is in die periode uitgegroeid tot een locatie met meer dan honderd medewerkers. Die houden zich bezig met het coördineren van de productie, logistiek, de retail en marketing en het design van nieuwe afstands-bedieningen en andere TV-accessoires, zoals antennes, wandsteunen en koptelefoons. Een groeiende businesstak wordt gevormd door de Pay TV bedrijven. Pay TV (betaaltelevisiemarkt) wordt gevormd door de aanbieder over de kabel, via de satelliet of het internet. Wereldwijd doet Universal Electronics zaken met de grote aanbieders, zoals SKY, UPC en Ziggo. Acar: “We zijn internationaal marktleider in wireless control, zoals wij dat noemen. Dat is een markt die zich continu ontwikkelt. Tegenwoordig zit ook op de smartphone een afstandsbediening. De producenten kunnen dat aanbieden dankzij ons. Wij beschikken namelijk over een enorme database met gegevens van apparatuur. Daarnaast, en dat wordt steeds interessanter voor verschillende partijen, is het mogelijk om te analyseren hoe een gebruiker zijn afstandsbediening gebruikt.”

Het is een droom voor iedere marketeer: weten op welk moment een consument naar een bepaald programma zapt. Pay TV-bedrijven kunnen die informatie leveren, mits de onderliggende technologie beschikbaar is. Het is een terrein waar Universal Electronics zich, naast de bestaande producten, steeds meer mee bezighoudt. Dat betekent ook een andere strategie in Enschede, waar de contacten met de Europese Pay TV bedrijven worden onderhouden. De aanwezigheid van de Universiteit Twente en Saxion is dan belangrijk. En die wordt steeds belangrijker, zegt Acar: “We hebben ons tot nu toe nooit nadrukkelijk gepresenteerd. Ook al omdat de R&D in de VS plaatsvindt. Echter, we zien dat wij meer goed opgeleide mensen nodig hebben, zeker in het business-to-businesssegment, zoals de Pay TV bedrijven. We willen nu meer exposure want we hebben te weinig genetwerkt. We willen daar graag verandering in brengen. Bijvoorbeeld door stages aan te bieden voor HBO’ers en UT-studenten.” De voorwaarden zijn er volop, besluit Acar: “Dit is een heel bijzonder bedrijf: een mix van nationaliteiten, informeel en vrij. Maar wel altijd gericht op resultaat. En we hebben plek voor goede mensen.”

[28] INgenieus < IN gesprek < INNOvation

“Je leert en route en ziet steeds duidelijker wat wel en niet werkt”

INNOvation > IN gesprek > INgenieus [29]

‘De kwaliteit om het verschil te maken’ De lessen van serial entrepreneurs

Goede ideeën, enthousiasme, creativiteit en doorzettingsvermogen. Het ontbreekt er niet aan bij de jonge aanstormende ondernemers. Er zijn ondernemers die eens in hun leven een bedrijf groot maken. Maar wat is het geheim van de serial entrepreneur, de ondernemer die gedurende zijn of haar carriere vaker dan eens een bedrijf start om het succesvol te maken? Wij spraken met drie ‘serial entrepreneurs’ uit Twente, die het klap-

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

pen van de zweep wat betreft ondernemerschap inmiddels kennen.

Job Elders

Herbert Silderhuis heeft zijn plek in de Twentse hightech-industrie verdiend. Niet dat het een voor de hand liggende keuze was voor de Enschedese Pabostudent. Maar er was geen werk voor leerkrachten en hij besloot ondernemer te worden. De vlotte babbel was er altijd al, hij draaide plaatjes in dancings en daar hoorden ook effecten bij zoals een rookmachine. “Dat was allemaal eind jaren zeventig, de tijd van de grote veranderingen. De techniek in de discotheken veranderde ook en zo kwam hij op de Universiteit Twente, toen nog de TH, bij studenten die daar verstand van hadden. Ik zag producten in ontwikkeling die kansrijk zouden kunnen zijn.” Silderhuis ziet in een van die producten zeker een kans: een lichtkrant op basis van leds gekoppeld aan een computer en op afstand bedienbaar. Hij besluit het te ontwikkelen en Silderhuis Reclame Explotatie is een feit. Het is de prelude voor zijn verdere activiteiten waarbij hij de ene succesvolle onderneming na de andere uit de grond stampt. Zoals Sirex, dat in de jaren tachtig de pc bereikbaar maakte, mede door de destijds populaire pc-privé projecten. Hij ontwikkelde de balneotherapie voor mensen met huidziekten, was actief in de prille internetwereld,

gaf de aanzet voor Virobuster dat met UVC-licht virussen, bacteriën en schimmels doodt. Zijn meest recente, en ook weer succesvolle, onderneming is Rentalite dat via een uniek businessmodel led-verlichting exploiteert in parkeergarages, luchthavens, etcetera. “Op een gegeven moment diende zich een hele colonne van mensen met ideeën aan. Dan kijk ik altijd naar het idee waarmee je de wereld kunt frapperen. Vaak is het nog niet meer dan een hersenspinsel en dan kun je de potentie ervan snel onderschatten”, vertelt Silderhuis, “Maar als het nieuw is, innovatief, dan is het voor mij de uitdaging om het snel aan de praat te krijgen. Ik ben tegendraads en vind het mooi als we een product op de markt brengen waar je de grote ondernemingen mee prikt. Je moet een kleine speedboot tussen grote mammoettankers zijn.” Toch is het geen kwestie van over één nacht ijs gaan: “Het moet een uniek product zijn waar een niche voor is. De timing - wanneer start ik maar vooral wanneer draag ik het over aan een grote spelers zijn belangrijke vragen - en de prijs moeten goed zijn. Bovendien moet je global denken. Nederland is te klein, dus moet je product de grens over. Ook

moet je open durven zijn, kunnen delen. Ook met wetenschappers.” Een goede entrepreneur heeft een visionair karakter, vindt Silderhuis: “En je moet kennis en kunde hebben van de markt waarin je je begeeft. Jouw product moet een superbe kwaliteit hebben, die lastig is na te maken. Je moet geen broodfabriek maar banketbakker zijn. Het heeft ook alles te maken met koopmanschap, ondernemen. En ik zie dat de moed en de wil om te ondernemen zijn vervlakt. Dat is jammer.” De grootste valkuil voor een serial entrepreneur is om te denken dat het elke keer weer een foefje is, benadrukt Herbert Silderhuis: “Denken dat het de tweede en de derde keer weer net zo succesvol zal gaan, is funest. Je moet iedere keer weer helemaal opnieuw beginnen. Dat is ook het avontuur. En nooit opgeven maar altijd doorzetten. Zonder overigens een Don Quichotte te worden.” Geen Don Quichotte worden die nodeloos windmolens te lijf gaat. Ook dat is de kracht van een serial entrepreneur. “Je moet het vermogen hebben om een activiteit te durven beëindigen. Dat is soms belangrijker dan doorgaan”, stelt Job Elders die kan bogen op ervaring >>

[30] INgenieus < IN gesprek < INNOvation

INNOvation > IN gesprek > INgenieus [31]

“Je moet een kleine speedboot tussen grote mammoettankers zijn” in dat opzicht: van de vijf bedrijven, waarbij hij is als founder of co-founder betrokken was, zijn er drie geacquireerd. Twee werden er beëindigd. Elders, gepromoveerd als fysisch chemicus, heeft nauwe connecties met Twente. Hij is als bestuurder of directielid betrokken bij onder Xsens, Solmates, Encapson en Micronit, stond aan de wieg van de ontwikkeling bij het MESA+ instituut voor Nanotechnologie van de Universiteit Twente en heeft meer dan tachtig technische en zakelijke publicaties en patenten op zijn naam staan. Ook hij kent vanuit jeugdig enthousiasme de valkuilen die starters moeten zien te omzeilen: “Je ben jong en naïef en onderschat de tijdsduur van een ontwikkeling. En je vraagt je onvoldoende af welke toegevoegde waarde een idee heeft voor de consument, voor de markt. ” En dan zijn er nog andere aspecten die het er niet eenvoudiger op maken: “Wat ik destijds minder goed zag waren de kosten buiten de techniek zelf om: in het bijzonder marketing en sales kosten. Als deze kosten onvoldoende worden meegenomen, blijkt de marge van het nieuwe product kleiner dan eerst gedacht. Bovendien wordt veelal de ontwikkeltijd onderschat en wordt de hoeveelheid tijd om de markt te veroveren onderschat. En hoe langer het duurt voordat er inkomsten worden gegenereerd, hoe lager het rendement. Voor radicale high tech innovaties kost het veelal tussen de zeven en veertien jaar voordat je de markt opkan. Dat realiseren starters zich onvoldoende.” Als serial entrepreneur is Elders nu gepokt en gemazeld: “Je leert en route en ziet steeds duidelijker wat wel en niet werkt. Als entrepreneur moet je kwaliteiten hebben om dat verschil te maken. En overtuigingskracht. Naar financiers, maar ook naar de markt. Doorzetten en overtuigen zijn belangrijke elementen.” Zijn boodschap voor starters vat Elders samen als proportioneren. Hij legt uit:

“Je moet balans hebben in een organisatie. Hoeveel resources gaan naar ontwikkeling, hoeveel naar sales en marketing. Het is belangrijk dat goed te timen, want te vroeg de sales optuigen werkt niet. En je moet de markt proportioneel informeren over je product. Daar is vaak angst voor maar als je een innovatieve ontwikkeling hebt, moet je input krijgen vanuit de toekomstige gebruikers. Daar betaal je altijd een prijsje voor, maar een dialoog met de juiste marktpartijen is van groot belang voor de waarde van je product. Bijvoorbeeld, een Shell zit niet op jou te wachten. Maar als jij Shell kunt verleiden om jouw fantastische innovatie als eerste uit te proberen, dan weet je ook waar je staat op de markt. Je laat ook zien dat je de complexiteit van de technologie niet onderschat. ” Als ondernemer pur sang onderkent Elders dat hij zich in de gremia van startende ondernemingen of dynamische hightech bedrijven die zich al hebben bewezen thuis voelt: “Ik ben een doener, wil het verschil maken, creëren. Dat is de drijfveer. En ja, spanning is natuurlijk ook een elementje. Net als uitdaging.” Het leiden van een onderneming is soms eenzaam. “Niet dat ik een Einzelgänger ben, maar ik kan uitstekend alleen opereren. De functie van directeur heeft de karaktertrekken van een Einzelgänger omdat verantwoordelijkheid dragen een zekere distantie vereist. Maar ik opereer het liefst in teams die ik dan zelf selecteer. Waarbij ik mijn mening en visie dan met zachte hand implementeer. Je moet geen dwangmatige idee hebben hoe dingen moeten gebeuren, want het is een proces dat je samen met je mensen doet. Juist als je innoveert moet je open staan voor nieuwe richtingen namelijk.” De menselijke factor. Ook Danato di Biase is overtuigd dat mensen het

“Je hebt als entrepreneur een geweldige impact”

Danato di Biase

Herbert Silderhuis

verschil maken, zeker in de opstarten groeifase van een bedrijf. Di Biase is, vanuit zijn medisch-biologische achtergrond, betrokken bij diverse medisch-wetenschappelijke startups en momenteel CEO van het Enschedese Encapson. Ook hij brengt ervaring in: “Ik heb daarvoor gewerkt bij DSM Biomedical. Dat is een groot bedrijf maar ook daar werden nieuwe initiatieven genomen en dat was te vergelijken met een startup.” Vanuit die ervaring raakte hij betrokken bij de ontwikkeling van veelbelovende bedrijven, zoals ook 20Med Therapeutics. “Je hebt als serial entrepreneur een geweldig impact. De besluit-vorming is kort, aan het einde van de rit zie je wat je hebt bereikt. En in mijn vakgebied weet je altijd dat wat je bereikt veel betekent voor ernstig zieke mensen en voor de kwaliteit van leven. Dat geeft veel voldoening.” Bij Encapson, dat een uniek product heeft ontwikkeld voor de coating van medische instrumenten en producten, raakte Di Biase betrokken op verzoek van de founder. “Het bedrijf ging niet vooruit. Dan helpt het als je je ervaringen binnen kunt brengen en de

‘big picture’ ziet. Kijk, veel startups hebben een leuke technologie, maar het gevaar is dat ze aan over overengineering gaan doen, omdat ze onzeker zijn. Men wil 105 procent bereiken, terwijl 70 of 80 procent al voldoende is om naar de markt te gaan. Geld speelt dan een grote rol. Als er geen geld is, moet je externe financiers zoeken en dat is duur. Het goedkoopste geld is geld uit verkopen van je product. Dus je moet zo snel mogelijk naar de markt. Er zijn medische ondernemingen die tien miljoen omzet per dag maken. Eén dag eerder naar de markt met je product, dat is dus veel geld.” Het plezier haalt Di Biase uit de samenwerking met mensen. “Dat is de fun. Bij 20Med en Encapson werk ik met verschillende mensen. Elke dag moet je dealen met een nieuwe situatie. Dan is het belangrijk dat je de juiste mensen om je heen verzamelt. Heb je die niet aan boord, dan word je niet succesvol. Dit zijn relatief kleine bedrijven. Bij grote organisaties met veel medewerkers is iedereen verantwoordelijk voor een klein gebied. Bij een startup moet iedereen een stap extra zetten,

geen negen tot vijf mentaliteit hebben en gemotiveerd zijn. De skillset van die mensen moet ook breed zijn. Wat dat betreft is de regio Twente uitstekend. De mensen hier hebben de juiste mentaliteit.” Niet minder belangrijk is communiceren, vervolgt hij: “Het is intensief overleg hebben en dat gaat 24 uur per dag door.” Uiteraard lopen zaken in de praktijk anders. Een kwestie van niet in paniek raken, stelt Donato di Biase: “Ik hanteer een helicopterview, the big picure. Als er een probleem is zoom ik uit om de oplossing, de uitweg te zoeken. En vervolgens zoom ik weer in op de details.” Het laatste dat een serial entrepreneur mag hebben, is arrogantie. “Pertinent niet. Dat is een fout die in beginsel al wordt gemaakt: een startup denkt een product te hebben waar de hele wereld op zit te wachten. Maar dan ben je intern gericht en je weet niet hoe de klant jouw product ziet. Daarom moet je altijd verbinding hebben naar buiten, netwerken, communiceren. En daarbij heb ik geleerd dat arrogantie niet werkt. Als ondernemer moet je bescheiden zijn”, besluit Di Biase.

[32] Industiral Design Centre < INgenieus < INNOvation

Een koffer van vlas Industrial Design Centre leidt tot innovatie

INNOvation > INgenieus > Industiral Design Centre [33]

Kun je een volledige koffer, inclusief wieltjes en sluitingen, maken uit één en hetzelfde materiaal? En zo ja, is die koffer dan te maken van een biocomposiet met hernieuwbare materialen en is het geheel weer recyclebaar? Antwoord op die vragen vereist veel onderzoek. Onderzoek waarbij de theorie en de praktijk beurtelings elkaar vooruit helpen.

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

Eric Hulshof is de vierde generatie die leiding geeft aan wat ooit Hulshof Leder en Metaal heette. Het bedrijf in Lichtenvoorde begon begin vorige eeuw met het maken van fietszadels. Een eigen leerlooierij vormde de basis. Later kwamen er hutkoffers en tassen bij en maakte het leer plaats voor modernere materialen. Eric Hulshof gooide het roer om. “We produceren nu koffers voor zakelijk gebruik, voor specifieke doelgroepen, zoals flex- en mobiele werkers.” Speciale koffers met wieltjes, soms met een ingebouwde printer, pilotenkoffers. De leerlooierij is verdwenen en de productie van nu bestaat uit montage en assemblage. Hulshof business cases, zoals het familiebedrijf nu heet, kenmerkt zich door innovatieve producten. En daarbij horen ook innovatieve materialen. De zoektocht bracht hem bij het IDC, het Industrial Design Centre. Tonny Grimberg van het IDC: “Het IDC is een initiatief van de Universiteit Twente en Saxion in samenwerking met een aantal ontwerpbureaus, waarin ook circa tachtig bedrijven participeren. Doelstelling is om de toegevoegde waarde van industrieel ontwerpen duidelijk te maken en het stimuleren van samenwerking in productontwikkeling tussen bedrijven onderling en met kennisinstellingen als de UT en Saxion. Het gaat niet alleen om het technisch ontwerp maar ook van aspecten als de user interface, de look en feel. Het totale integrale aspect: hoe kom je van een idee tot verkoopbare producten.” Daarbij initieert en participeert het IDC innovatie in projecten samen met het bedrijfsleven. Drie jaar geleden kreeg dat een extra boost dankzij het Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT), waarin het Saxion Kenniscentrum Design en Technologie, BiomimicryNL en het IDC samen op zoek gingen naar mogelijkheden Tonny Grimberg en Eric Hulshof

en bruikbaarheid van nieuwe materialen. Doelstelling: materiaalkennis actief verspreiden in de regio en duurzaam te verankeren zodat dit leidt tot innovaties, continuïteit van het bedrijfsleven en verhogen van het aantal kenniswerkers in de regio. Het project was vastgesteld op een duur van drie jaar en is jongstleden mei afgerond. De kansen en mogelijkheden voor uiteenlopende materialen werden bestudeerd. Zoals piëzo-materialen die onder druk elektrische spanning produceren en Bluedec, een sterk isolerend materiaal op basis van aerogel: een vaste stof dat één van de laagste dichtheden van materiaal ter wereld heeft. Het IMTP onderzocht ook de mogelijkheden van geschuimd beton, een combinatie van massief beton en schuimbeton. Grimberg: “Uiteindelijk zijn er meerdere resultaten geboekt. In de eerste plaats is er bij het Saxion Kenniscentrum Design en Technologie een databank gebouwd met innovatieve materialen en de kennis daarover. Bedrijven kunnen daar een beroep op doen. Daarnaast, in het kader van Hightech Systems en Materials, hebben we geleerd hoe je de link moet leggen tussen bedrijven met een behoefte en materialen met specifieke eigenschappen. En er zijn, zoals in het geval van Hulshof business cases, verkenningen verricht voor bedrijven.” De verkenning voor Hulshof had een tweeledig doel: in eerste instantie of er bio composiet materialen geschikt zijn om een koffer van te maken. En daarnaast een antwoord vinden op de vraag of er een koffer uit één materiaal geproduceerd zou kunnen worden. Eric Hulshof: “Als bedrijf zoeken wij nieuwe kansen. Bijvoorbeeld als het gaat om milieu en duurzaamheid. Vooral lichtere materialen, die ook sterk

zijn. Een duurzame koffer, gemaakt van een bio composiet, die je ook nog eens helemaal kunt recyclen, dat is interessant. Ook uit marketingoogpunt.” De zoektocht leidde naar PLA, een thermoplastisch polymeer van melkzuur, dat versterkt wordt met vlas. Een compleet natuurlijk product. “We hebben er de buitenschaal mee gemaakt van een bepaalde type koffer. En dan blijkt dat je in de praktijk tegen problemen aan loopt”, vertelt Hulshof. Uitdaging was met name de matrijs, waarin de buitenschalen gevormd worden. Het PLA reageerde anders dan bijvoorbeeld ABS, kunststof, waardoor er lichte vervormingen ontstonden. Inmiddels is er een fraai prototype van een koffer met vlas. Maar het is niet het eindpunt: de bedoeling is om te komen tot een volledig nieuw concept van een koffer, waarvoor het Twentse ontwerpbureau D’Andrea & Evers de eerste schetsen op papier heeft gezet. “Die koffer moet dan nagenoeg volledig uit bio-elastomeer worden gemaakt. Ook de onderdelen zoals hengsel, sluiting en scharnieren”, zegt Hulshof. Voor het Innovatief Materialen Platform Twente zit het werk er nu op. “Maar het piketpaaltje staat er”, zegt Tonny Grimberg van het IDC: “Het is belangrijk geweest dat er zo’n sterke focus was op innovatieve materialen in het kader van Hightech Systems en Materials. Er zou nu een IMPT 2 moeten komen zodat nog meer bedrijven bewust worden van de gigantische stap die ze kunnen maken dankzij vernieuwende materialen. Het was zweten en hier en daar een traantje laten, maar tja, anders krijg je ook geen innovatieve producten en dus continuïteit voor je bedrijf.”

“Als bedrijf zoeken wij nieuwe kansen, bijvoorbeeld als het gaat om milieu en duurzaamheid”

[34] Solar Solutions Worldwide < INzake < INNOvation

INNOvation > INzake > Solar Solutions Worldwide [35]

Warmte uit ijswater Maakt Solar Freezer aardgas overbodig?

“We hebben nog veel meer revolutionaire innovaties op de plank liggen”

Een huis verwarmen zonder aardgas te verstoken. Het lijkt een utopie maar het is mogelijk dankzij de inventiviteit van twee

tekst Erwin Gevers • fotografie Stock/Eric Brinkhorst

Enschedese entrepreneurs: de broers Floris en Roderick Wolters. Met hun bedrijf Solar Solutions Worldwide combineren de twee voormalige Saxion-studenten proven technology tot iets compleet nieuws: Solar Freezer. “Het is revolutionair, maar we zeggen er eerlijk bij: het is uit noodzaak geboren” Hoewel hun vader werktuigbouwkundig ingenieur is, hebben de broers Floris en Roderick weinig met techniek. Ze studeerden in een heel andere richting af aan Saxion. Floris (29) deed Small Business en Retail Management, Roderick (31) International Business. Roderick: “We hebben wel gevoel voor techniek maar zijn meer commercieel ingesteld.” Zijn broer voegt toe: “Ook al omdat ondernemen in feite de basis van alles is.” Dat ondernemen kwam al snel: de broers zetten het bedrijf Solar Solutions Worldwide op en begonnen met de verkoop

van zonnepanelen. Daarnaast exploiteerden de heren in hun studententijd al een webshop voor vrijetijdsproducten, zoals tuinmeubelen en barbecues. “Maar dat is wegens succes gestopt: we wilden eerst afstuderen.” De zonnepanelen vormen nog wel een bron van inkomsten, alhoewel de Woltersen hier weinig toekomst in zien: “Het is een eindig product omdat de markt verzadigd raakt. Er blijven op termijn maar een paar bedrijven”, aldus Roderick.

Als entrepreneurs pur sang zien de heren wel mogelijkheden in vernieuwende toepassingen met zonnepanelen, zoals het door hen ontwikkelde Mobile Solarpark: een systeem dat snel verplaatst kan worden en met een unieke anti diefstal beveiliging: Floris: “Het kan bijvoorbeeld worden gebruikt bij evenementen, maar is eigenlijk ontworpen voor plaatsing op braakliggende terreinen, die geen geld opbrengen. Met een Mobile Solarpark benut je die grond, zodat het rendement oplevert.”

rendabel is, dus keken we om ons heen naar nieuwe toepassingen en mogelijkheden. We kwamen op het spoor van zonnecollectoren, waarmee je warm water kunt maken. Met dat idee zijn we uiteindelijk gaan stoeien.” Stoeien is een understatement want Solar Freezer is een geslaagde symbiose van natuurkundige principes, installatietechniek en, vreemd genoeg, ruimtevaart. Of anders gezegd: het concept is in alles de simpelheid zelve, maar wel van een hoog ‘je moet er maar op komen’-principe.

Achteraf moet worden geconstateerd dat het vingeroefeningen zijn geweest voor de vinding die Floris en Roderick Wolters binnenkort op de markt brengen: Solar Freezer. Ook hierbij is de basis niet de technische kennis van de broers, maar het vermogen om out-of-thebox te denken en bestaande techniek te combineren tot iets volledig nieuws. “Solar Freezer is uit nood geboren”, erkennen Floris en Roderick: “We zagen dat de handel in zonnepanelen op termijn niet meer

Solar Freezer combineert een waterbuffer in een grote rubberen zak, die in de kruipruimte kan worden neergelegd. Het water wordt verwarmd door zonnecollectoren, waarna met een warmtepomp de vertrekken in een woning of huis worden verwarmd, bij voorkeur met behulp van een vloerverwarmingssysteem. Het principe is simpel, zegt Roderick: “De energie wordt aan het water in de flexibele zak onttrokken waardoor er ijswater, zeg maar sludge, ontstaat. Vervolgens verwarmen de zonnecollectoren dit ijs weer tot water. Het is een >> beet-

[36] Solar Solutions Worldwide < INzake < INNOvation

INNOvation > Facts & Figures > Kennispark [37]

Facts & Figures

Uit innovatief Twente

UT studenten halen binnen 2 dagen 150.000 euro op met Homey Twente trekt Amerikaans investeringsfonds voor technologie startups aan Het Amerikaanse (pre-)seedfonds Cottonwood Technology Fund opent haar eerste Europese vestiging in Twente. Cottonwood heeft 10 miljoen beschikbaar voor investeringen in innovatieve bedrijven in Nederland en de VS. Het fonds investeert voornamelijk in technologiebedrijven actief in photonica, advanced materials, gezondheidszorg en clean energy. De komst van Cottonwood, een van de meest succesvolle seedfondsen in de Verenigde Staten, bevestigt dat Nederland aantrekkelijk is voor investeerders. Vertegenwoordigers van Cottonwood geven aan dat het ‘Twentse ecosysteem’ een belangrijke factor was in hun beslissing om voor Twente te kiezen. Volgens de Nederlandse partners Thales, de Universiteit Twente, Regio Twente en PPM Oost versnelt de komst van Cottonwood de ambitie Twente om uit te groeien tot toonaangevende hightech regio op het gebied van High Tech Systemen en Materialen in Europa.

Roderick en Floris Wolters je het principe van een koelkast.” Overigens is het geen nieuw principe, zegt Floris Wolters: “Wat wij hebben gedaan is het principe combineren met een warmtepomp en de waterbuffer in de vorm van een flexibele rubberen zak. En die zak kan eenvoudig in een kruipruimte worden gelegd. Voor de isolatie ervan maken we gebruik van een dunne folie, die is ontwikkeld voor de ruimtevaart.” Tot zover de theorie. Inmiddels is een complete proefopstelling gereed en wordt binnenkort een eerste woning voorzien van het systeem. Het moet bewijzen dat Solar Freezer leidt tot een enorme gasbesparing. Sterker nog: naar verwachting is aardgas voor de verwarming helemaal niet meer nodig omdat het rendement van het systeem hoog is. Bij de ontwikkeling kreeg Solar Solutions Worldwide veel steun van Kennispark Twente en de UT: “Zonder die partijen stonden we niet waar we nu staan. Kennispark heeft ons

geholpen met juridische kwesties, strategie en de weg gewezen naar technisch advies.” Financieel gezien hebben de heren er veel eigen geld in gestoken. Floris: “We hebben tachtig procent van de winsten in dit project gestoken, zodat het kon uitgroeien. Daarnaast hebben we gebruik kunnen maken van de TOP-regeling. Niettemin, we zoeken nu verdere investeerders om Solar Freezer breed en internationaal in de markt te zetten.” Er breekt nu een spannende tijd aan voor de beide broers. “We hebben met Solar Freezer tot nu onder de radar geopereerd en er niet teveel ruchtbaarheid aan gegeven. Nu kunnen we naar buiten, omdat het concept geoctrooieerd is. We denken een voorsprong van vijf jaar te hebben. Bovendien zit er heel veel slimme regeltechniek in. Dat bouw je niet zomaar na. En trouwens: we hebben nog veel meer revolutionaire innovaties op de plank liggen ”, aldus Floris en Roderick Wolters.

“Ondernemen is in feite de basis van alles”

Het zou wel eens het succesvolste Nederlandse project op Kickstarter kunnen worden:  Homey, een bol waarmee je allerlei apparaten in huis kunt bedienen. Je praat tegen Homey en de opdracht wordt uitgevoerd. Denk aan het bedienen van de televisie, lampen en het koffiezetapparaat. Homey is bedacht door twee jonge UT studenten uit Enschede, die via Kickstarter in twee dagen meer dan 100.000 euro hebben binnengehaald. Inmiddels staat de teller alweer op 130.000 euro. Geen enkel Nederlands Kickstarter project haalde zo snel zoveel geld binnen.

Succesvolle exits Twentse startups In het afgelopen half jaar is een aantal Twentse startups verkocht aan grotere bedrijven. Volgens Kees Eijkel van Kennispark Twente zijn dat enerzijds tekenen van een aantrekkende economie, maar anderzijds ook een bewijs van de kwaliteit en innovativiteit die de Twentse startups te bieden hebben. In het recente rijtje horen app-analytics bedrijf Distimo dat door het Amerikaanse AppAnnie is gekocht en Saxion spin-off Drukwerkdeal.nl dat gekocht is door Vistaprint. In mei kondigde Xsens, de UT spin-off die sensorpakken maakt voor de gaming en film industrie, te worden overgenomen door FairChild Semiconductors, grondlegger van Silicon Valley.

Universiteit Twente meest ondernemende universiteit De Universiteit Twente (UT) in Enschede is in 2013 uitgeroepen tot beste universiteit in Nederland op het vlak van valorisatie: het vertalen van wetenschappelijke kennis naar maatschappelijk en economisch nut. Dat blijkt uit een ranglijst van bureau ScienceWorks en Elsevier. De universiteit scoort het hoogst binnen de categorie ‘ondernemende universiteit’.

Twente gaat Londen, Berlijn en Parijs ruim voorbij Voor buitenlandse bedrijven is Twente een zeer aantrekkelijke regio om zich te vestigen. Dat blijkt uit het tweejaarlijkse Competitive Alternatives onderzoek van KPMG. Vooral op het gebied van Research & Development (R&D) scoort Twente goed. Alleen op het gebied van productie - de aanwezigheid van grote bedrijven - haalt Eindhoven de regio in. De twee Nederlandse regio’s gaan nagenoeg gelijk op in het onderzoek naar de kosten waar startende ondernemingen mee te maken krijgen. Binnen Europa zijn alleen in het Britse Manchester de kosten lager en wereldwijd scoren slechts Mexico (1) en Canada (2) hoger dan Nederland (3).

[38] Rabobank Enschede - Haaksbergen < INzake < INNOvation

INNOvation > INzake > Rabobank Enschede - Haaksbergen [39]

Rabobank Enschede-Haaksbergen

‘Wij hebben ervaring in innovatieve projecten’

Startende innovatieve ondernemers hebben doorgaans geen gebrek aan enthousiasme en doorzettingsvermogen. In combinatie met een goed idee of product zijn dat belangrijke voorwaarden voor succes. Maar toch kan het misgaan. De gevreesde ‘valley of death’ moet worden overbrugd. Rabobank Enschede-Haaksbergen houdt de start-up in alle stadia op de juiste koers. Giljam Wartena

tekst Erwin Gevers • fotografie Frank Visschedijk

“We organiseren de geldstroom,” aldus Giljam Wartena, manager Zakelijke Relaties Rabobank Enschede-Haaksbergen.

“Juist de achtergrond in de agrarische sector is onze kracht, want die sector is altijd innovatief geweest. Die ervaringen benutten we in ons werkgebied ook binnen andere sectoren.” Aldus Giljam Wartena, commercieel manager Zakelijke Relaties bij Rabobank Enschede-Haaksbergen. Hij voegt eraan toe dat de coöperatieve gedachte van de Rabobank verre van ouderwets is: “Wij zijn als lokale bank diep geworteld in de lokale samenleving. De Rabobank is bij uitstek betrokken bij innovatie en kan inspelen op ontwikkelingen en gebeurtenissen.” Daarom is Rabobank Enschede-Haaksbergen nauw betrokken bij de economische ontwikkelingen die ontkiemen in de vruchtbare bodem van Universiteit Twente en Saxion hogeschool. De bank is een van de deelnemers van de TOP-regeling, een programma voor jonge kansrijke start-ups aan de UT. “Daarmee heeft de bank een sturende functie in het ecosysteem”, voegt Vincent Heutinck toe. Vincent is accountmanager en onderhoudt de zakelijke relaties met start up bedrijven vanuit UT en Saxion hogeschool: “We zijn niet alleen een financiële partner die geld ter beschikking stelt, maar ook toegevoegde waarde levert door onze ervaring met soortgelijke bedrijven en dus weet welke kansen, bedreigingen en valkuilen er zijn in de diverse levensfasen van een jonge onderneming. We leveren, samen met andere partners, een belangrijke bijdrage in de ontwikkeling van een bedrijf.” Voor een bank is het niet vanzelfsprekend jonge start-ups met innovatieve ideeën te financieren. Banken stellen normaal gesproken een krediet beschikbaar op basis van prestaties uit het verleden en zekerheden. “Maar een starter heeft geen trackrecord en zekerheden, dat maakt het vaak lastig om die te financieren”, zegt Wartena, “Juist

daarom maken wij deel uit van de TOP-regeling. Op die manier kunnen wij bedrijven financieren die in principe alleen nog maar een idee hebben.” Daaraan gaat uiteraard een intensief proces vooraf waarbij, vanuit de TOP-regeling, diverse criteria worden gehanteerd.” Heeft de ondernemer de juiste visie en strategie, is het idee of het product levensvatbaar? Kortom, zien we niet alleen het idee zitten, maar hebben we ook het gevoel dat de markt het product of de dienst zal oppakken? Als het antwoord daarop positief is, stelt Rabobank Enschede-Haaksbergen als deelnemer in de TOP-regeling een renteloos krediet beschikbaar. Giljam Wartena: “Daarmee nemen wij een zeker risico maar de start-up kan zo de eerste fase doorkomen. Overigens, het is niet alleen een zak geld die wij bieden. We adviseren ook en ondersteunen op allerlei gebied.” De spannendste fase voor een ambitieuze ondernemer blijft het moment dat hij de zogeheten ‘valley of death’ betreedt. Giljam gebruikt die term liever niet, maar kent het knelpunt: “Uiteindelijk moet je met je product een keer naar de markt. Dat is de spannendste fase, want er is nog geen cashflow maar je moet gaan produceren, investeren in marketing en sales, klanten zoeken. Het idee is gerijpt, maar dan ga je echt kosten maken. Dat is een kwestie van een lange adem waarbij vaak risicodragend kapitaal moet worden gezocht en aangetrokken. Met als gevolg dat je als starter jezelf de vraag stelt: doe ik het alleen of zoek ik aandeelhouders? Als bank spelen wij dan een andere rol. Wij kijken samen met de start-up welke financieringsmogelijkheden er zijn. Anders gezegd, wij worden de organisator van de geldstroom.

Subsidiemogelijkheden, participanten, aandeelhouders, capital investors. Er is op zo’n moment meer kapitaal nodig. Als bank kunnen wij dat niet bieden, maar we laten de ondernemer niet alleen staan.”

helpen. Nieuwe bedrijven bieden werkgelegenheid en meer welvaart. Ze zetten onze prachtige regio en stad op de kaart en dat is voor mij zeker een drijfveer om me voor start-ups in te zetten.”

Rabobank heeft een groot netwerk en begeleidt de starter in verschillende fases van groei. Bijvoorbeeld door hem in contact te brengen met partijen die expertise en ervaring hebben in die levensfase waar het bedrijf zich op dat moment in bevindt. Dat zijn bijvoorbeeld oudondernemers met veel ervaring en externe financiers voor financiële stabiliteit.”

Nieuwe partner Innovation

Als het bedrijf een volgende fase doorkomt, is het risico dat de start-up alsnog op de klippen loopt veel kleiner. Bovendien zet Rabobank Enschede-Haaksbergen haar 250 medewerkers in. Dat maakt dat op elk punt en detail een starter kan worden gesteund. Ook als het bedrijf in de fase van oogsten komt: “Als die cruciale fase eenmaal voorbij is kunnen we de ondernemer verder helpen. Met kwaliteit, kennis en verdere financiering. Er ontstaat dan langzamerhand een trackrecord, waar we naar andere kwaliteiten van de ondernemer gaan kijken. Dan kijken we de ondernemer in de ogen en stellen we ons zelf de vragen: heeft hij/zij kwaliteit, wat is zijn/haar strategisch vermogen en heeft hij/zij toekomstvisie? En natuurlijk houden we rekening met de branche waarin wordt ondernomen.” “Als coöperatieve organisatie heeft de Rabobank altijd oog gehad voor maatschappelijke ontwikkelingen”, zegt Giljam Wartena tot slot: “Daarin ligt ook ons enthousiasme om nieuwe ondernemers zoveel mogelijk te

Rabobank Enschede-Haaksbergen is een nieuwe partner binnen het magazine Innovation. In ieder nummer zal Rabobank Enschede-Haaksbergen zich presenteren vanuit haar vakgebied en discipline. Giljam Wartena: “Wij verheugen ons bijzonder op onze deelname aan INNOvation en leveren graag een aanvullende bijdrage aan de redactionele inhoud.” In de volgende uitgave van Innovation belicht Rabobank Enschede-Haaksbergen weer een nieuw onderwerp. Rabobank heeft voor elke sector een uitgebreid kennispakket met regelmatige (thema-)updates, cijfers en trends. Ook deelt Rabobank graag economische kennis uit binnenen buitenland met de lezer, evenals de internationale landenkennis. Lees meer hierover op onze kennispagina: www.rabobank.nl/bedrijven/kennis.

INNOvation > opINie > Arnold Poelstra [41]

BTC [40] < Facts & Figures < Innovation

Facts and figures

Uit BTC-Twente de Twentse incubator

KienhuisHoving in The Gallery The Gallery is een gebouw dat bruist van kennis, innovatie en ondernemerschap. KienhuisHoving levert daar graag haar bijdrage aan en is huurder van een van de ondernemersloketten in The Gallery. Vanuit deze ruimte biedt zij op een toegankelijke manier hoogwaardige juridische dienstverlening aan de ondernemers in The Gallery. Juridisch advies is namelijk van essentieel belang voor het succes en de toekomst van een onderneming. KienhuisHoving is graag uw sparringpartner bij ieder juridisch vraagstuk. KienhuisHoving investeert graag in een duurzame relatie met haar klanten. Dit betekent dat men gerust kan binnenlopen voor advies en een kop koffie, zonder dat de ‘teller’ onmiddellijk begint te lopen. Dan bekijken de medewerkers van KienhuisHoving op welke wijze wij zij de klant van dienst kunnen zijn. Laagdrempelige dienstverlening met de kwaliteit die van KienhuisHoving verwachten mag worden. Bij KienhuisHoving werken advocaten en notarissen onder één dak. Daardoor verloopt de

Arnold Poelstra I partner bij Grant Thornton I An Instinct for Growth

Het Gallery team (vlnr): Mark Huizenga (advocaat Ondernemingsrecht), Kristina Adam (advocaat, Internationaal Contractenrecht en lid German Desk), Martijn Kortier (advocaat Intellectueel Eigendom, ICT-recht & Privacy) en Frank Röben (kandidaat-notaris Ondernemingsrecht). samenwerking tussen deze verschillende disciplines gemakkelijk en als vanzelf. En omdat vrijwel alle rechtsgebieden in huis zijn, kan KienhuisHoving juridische problemen snel onderkennen en oplossen. Bij KienhuisHoving krijgen klanten een afgewogen advies, samengesteld door echte specialisten. Graag tot ziens in The Gallery! [email protected] of 053 483 68 76

Itmundi, Twents digitaal productiehuis Als nieuwe huurder in The Gallery is Itmundi zeker geen nieuwkomer in hun branche. Itmundi heeft namelijk al negen jaar ervaring op het gebied van het ontwikkelen van hoogwaardige online applicaties (met of zonder backoffice-koppelingen), intranetten en mobiele apps. Daarnaast zit eigenaar Koen Nijhuis al ruim 15 jaar in de vak en telt het bedrijf inmiddels veertien medewerkers. Met Itmundi samenwerken is kiezen voor een systematische aanpak en snelle productie. Dit merk je al wanneer bij de start van een opdracht de vraag wordt opgedeeld in behapbare brokken en daarna het door vertalen in technische taken voor hun design- en ontwikkelteams. De opdrachtgever

kan realtime meekijken bij de ontwikkeling door aan te schuiven bij de teams (digitaal of fysiek). Partijen als Woningcorporatie Domijn, FC Twente, KienhuisHoving, Unilever en Wegener Media hebben reeds kennis kunnen maken met de werkwijze en professionele aanpak van Itmundi. Naast de locatie op het Kennispark heeft Itmundi zijn hoofdkantoor gevestigd in Albergen. Hier zit het grootste deel van het team. The Gallery is voor Itmundi een extra locatie om uit te kunnen wijken voor projecten en om nieuwe sales te kunnen bedrijven. Itmundi vindt dat het technische bedrijf hoort op dit innovatieve park en inmiddels zijn daarvan de eerste vruchten al geplukt.

Pioneering maakt experimenteren mogelijk in BTC-gebouw Stichting Pioneering stimuleert sinds 2009 innovatie in de bouw in Twente door bedrijven en instellingen aan elkaar te koppelen en bedrijven te prikkelen om tot vernieuwing te komen. Dit heeft in meer dan tachtig projecten geleid tot diverse innovaties en samenwerkingen branchebreed. Een voorstel van Pioneering is vorig jaar gehonoreerd door AgentschapNL. Hierin werken veertien bedrijven de komende twee jaar in kleine groepen, onder begeleiding van Pioneering en met behulp van de kennisinstellingen aan zeven innovaties. Deze ontwikkelingen hebben betrekking op de industrialisatie van het werkproces, het ontwikkelen van prefabproducten en individuele, duurzame en transformeerbare bouwconcepten. Omdat bleek dat de Pioneering-leden een sterke behoefte hebben aan een plek om activiteiten uit de bouw samen te brengen en kennis te delen, is Pioneering bezig met het oprichten van De Bouwcampus Oost. Dit initiatief heeft inmiddels aansluiting gevonden bij de nationale Bouwcampus in Delft. Een eerste start met een fysieke locatie is gemaakt met het Pioneering ExperimenteerLab op het Kennispark Twente. Hiervoor huurt Pioneering sinds 1 januari 2014 een bedrijfshal in het BTC-gebouw, die inmiddels ingericht is als onderzoeks- en testruimte. Samen met de Universiteit Twente, Saxion en het ROC van Twente kunnen bedrijven hier hun bouwgerelateerde vragen onderzoeken en beantwoorden, hun innovaties testen en monitoren. www.pioneering.nl.

Techno Park Twente; het ei van Atatürk! Onze fiscale wetgeving kent een aantal incentives voor uitgaven voor research and development. Denk aan de innovatiebox en de RDA (research and developmentaftrek). Ook is de loonkostensubsidie WBSO een bekend fenomeen. In een artikel voor de maakindustrie dit voorjaar schreef ik al dat het MKB de Nederlandse regelingen soms lastig toepasbaar vindt. Ze gaan gepaard met de nodige administratieve lastendruk. Ook ervaren ondernemers onevenredig veel discussie met de fiscus om gefaciliteerd te worden. Kan het ook anders? Ja. Een aantal landen pakt het beter aan. Een bekend en extreem voorbeeld is Dubai. Daar betalen alleen banken en oliemaatschappen belasting, verder niemand. Dan heb je ook geen incentives nodig. Zo’n ruime regeling kan niet ieder land zich veroorloven. Dichter bij huis zijn er ook landen waarvan wij kunnen leren. Kijk maar eens naar Turkije. Bij het publiek vooral bekend als vakantieland waar je - voor relatief weinig geld ook nog eens je gebit kunt laten renoveren of je ogen kunt laten laseren. Echter, ook op het gebied van ICT en innovatie doet Turkije goed mee. Al in 2011 sprak de Turkse informatica- en industrieassociatie de ambitie uit om in 2023 een ICT markt van 160 miljard dollar te hebben met 30 miljard high tech export. De afgelopen jaren opende een toenemend aantal ICT bedrijven een ontwikkelbedrijf (of vestiging) in dit land. Waarom? Turkije beschikt over veel hoogopgeleide, ondernemende en ambitieuze ICT-professionals (van wie een deel in Nederland en in Duitsland is opgeleid). Fiscaal doet de overheid er alles aan om haar ambities waar te maken. Zit je als ondernemer in een Techno Park, dan zijn alle inkomsten uit R&D-activiteiten en softwareproducties volledig vrijgesteld van winstbelasting. Personeel dat werkzaam is in een Techno Park hoeft geen inkomstenbelasting te betalen over zijn salaris, sociale verzekeringspremies worden gehalveerd en BTW is evenmin verschuldigd. Voor diegenen die buiten een Techno Park gehuisvest zijn, geldt dat alle uitgaven voor R&D volledig aftrekbaar zijn. Personeel dat werkt aan ontwikkeling behoeft over tachtig à negentig procent van hun salaris geen inkomstenbelasting te voldoen. Wauw. Daar kunnen wij nog wat van leren. Iedere ambitie vraagt om ondersteuning en financiële middelen. Daar ontbreekt het, in elk geval in praktische zin, in Nederland nog wel eens aan. Nu ik er over nadenk: het Kennispark in Enschede en High Tech Campus Twente als fiscaalvriendelijk Techno Park! Dat zou pas een impuls geven aan de regio.

www.gt.nl • [email protected] • nl.linkedin.com/Arnold Poelstra • twitter.com/APoelstraGT

INNOvation > INformatie > organisatie & colofon [43]

Partners in Innovation Bent u een groeiondernemer of heeft u groeiambities? Grant Thornton ondersteunt u om deze te realiseren. Ga naar gt.nl/enschede

Wilt u groeien door te innoveren? Start bij de Kennispark Portal to Innovation en bel 088 444 04 69.

Op zoek naar flexibele bedrijfshuisvesting op basis van een full-service concept? Neem dan contact op met BTC-Twente BV, 053 483 63 55. Met onze innovatiedesk bieden we gespecialiseerd advies, toegesneden op de vraag van innovatieve bedrijven. Ga naar rabobank.nl/eh onder Bedrijven of bel 053 488 58 35.

In één oogopslag alle vacatures in hightech Twente zien: twente.com/vacatures.

• KENNISPARK TWENTE

• BLADMANAGER:

Vanaf de innovatiecampus in Enschede zet stichting Kennispark Twente zich in om een optimaal

Anno Oude Engberink

ecosysteem voor innovatie en ondernemerschap in Twente te creëren. Die omgeving biedt kansen voor innovatieve ondernemers, die door te groeien en kansen te pakken de innovatiekracht van onze regio en Nederland vergroten. Kennispark Twente staat voor innovatie en versnelling, op basis van de kennis van het talent van onze bedrijven en kennisinstellingen.

• VORMGEVING: Anneke Semmekrot/Mirel Borgerink/ Eline Knops

Adresgegevens Kennispark Twente: The Gallery, Hengelosestraat 500, 7521 AG Enschede, 053 48 94 118, [email protected], www.kennispark.nl • COLOFON

Kennis voor ondernemers.

Maar ook door ondernemers.

• AAN DEZE UITGAVE WERKTEN MEE: • Samenwerkende partners zijn: Grant Thornton, Twente Branding, BTC-Twente en Rabobank

Eric Brinkhorst, Karin Effing, Janinka Feenstra, Erwin Gevers, Kiki Haasewinkel, Rob de Koning,

Enschede-Haaksbergen.

Odette van der Kuil, Eric Nijkamp, Claudia MosJan Noltes, Gijs van Ouwerkerk, Arnold Poelstra, Mirella Smit, Marcel van Rijnbach, Frank Visschedijk, Giljam Wartena en team Kennispark Twente.

• UITGEVERIJ:

• COPYRIGHTS:

Van Deinse Media, Postbus 40194, 7504 RD Enschede, www.vandeinsemedia.nl,

Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd worden op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande,

telefoon 053 478 20 71, fax 053 478 20 70, e-mail: [email protected].

Kennis voor ondernemers die we in huis hebben, creëren we samen met

Als bijlage bij TOM – Twents Ondernemers Magazine. Tevens verkrijgbaar via Kennispark Twente.

Innovation is een gezamenlijke uitgave van Kennispark Twente en Van Deinse Media.

• Oplage: 10.000 stuks.

Dat maakt de kennis van de Rabobank zo toepasbaar.

• DISTRIBUTIE:

• UITGEVER: Jeroen Achterberg

schriftelijke toestemming van de uitgever en andere auteursrechthebbenden. Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. De uitgever aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid voor onvoorziene gevolgen van onvolkomenheden of vermelding van onjuiste gegevens. Aan de inhoud van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. ©Van Deinse Media BV

ondernemers. Die kennis delen we voortdurend. In publicaties en sectorprognoses, maar ook via inspiratiesessies, de Rabo Kennis App en sectorgroepen op LinkedIn.

Kijk op rabobank.nl/kennis Samen sterker Accountancy - Belastingen - Advies

INNOVATIE IS TRADITIE IN TWENTE Elke 20ste van de maand twintig hightech highlights op twente.com Get Connected.

twente.com