LEZINGENSERIE VOORJAAR 2014
ONRUST, OMWENTELINGEN EN ORANJE
19 februari-5 maart-20 maart-2 april 2014 PROGRAMMABOEKJE
ONRUST, OMWENTELINGEN en ORANJE Lezingen over de periode 1748-1840 – Groningen van gewest tot provincie. In het voorjaar van 2014 organiseren de NGV afdeling Groningen, de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande en het RHC Groninger Archieven vier avonden over het onderwerp ‘Onrust, omwentelingen en Oranje’. Deze serie lezingen sluit aan bij het thema van de laatste Maand van de Geschiedenis: “Volk en vorst”. In november 2013 was het tweehonderd jaar geleden dat Nederland na de inlijving bij Frankrijk zijn onafhankelijkheid herkreeg. Tot november 2015 zijn er daarom allerlei activiteiten rond de wording van ons koninkrijk. Daarom gaat de lezingenserie van dit voorjaar over de Bataafs-Franse tijd, de verwarrende maand november 1813 en de regeringsperiode van Koning Willem I. Maar we beginnen met de voorgeschiedenis: de ontwikkelingen in de tweede helft van de achttiende eeuw. In de periode van ongeveer honderd jaar, die de lezingenserie behandelt, veranderde de positie van Groningen ook: van een gewest in de Republiek tot een provincie van Nederland. Daarom is er in deze lezingen ook ruimte voor de landelijke geschiedenis. Alle sprekers gaan in op de verschillen tussen de ontwikkelingen in Groningen en elders.
Het programma in het kort Woensdag 19 februari spreken Henk Boels en Harry Perton over de periode tot 1795: Voor of tegen Oranje? Stad en Lande in de jaren 1748-1795 en Orangisme als volksbeweging. Woensdag 5 maart spreekt Johan Joor over Nederland, en in het bijzonder Groningen, in de Napoleontische tijd (1806 – 1813): Beroering of berusting? Donderdag 20 maart spreekt Wilfried Uitterhoeve over de omwenteling in november 1813: ‘Zwarigheid en vreesachtigheid’ in Groningen en elders. Woensdag 2 april spreekt Jeroen Koch over de periode van Koning Willem I (1813 - 1840): Vorst en volk in tijden van revolutie.
Alle avonden vinden plaats in het gebouw van het RHC Groninger Archieven Cascadeplein 4 te Groningen. Aanvang 20.00 uur (zaal geopend vanaf 19.30 uur) Iedereen is van harte welkom en de toegang is gratis.
ONRUST, OMWENTELINGEN en ORANJE. Inleiding: De Nederlanden, 1748 - 1840 Met het Oproer van 1748 begon ook in het gewest Stad en Lande bijna een eeuw van onrust. de regenten en de landadel werden verantwoordelijk gehouden voor de economische en politieke malaise midden 18e eeuw. Het Oproer werd in de zomer van 1748 tevens een ‘pachtersoproer’, gericht tegen de belastingheffing en de belastingpachters. De opstand leidde tot een versterking van de oranjepartij en de stadhouder. Stadhouder Willem IV stelde in 1749 het Reglement Réformatoir in, een betere regeling van de belastingheffing en de rechtspraak en vooral ook een bestrijding van de misstanden in de Ommelanden. In de jaren zeventig en tachtig ontstond er een scherpe polarisatie tussen de Orangisten en de Patriotten, waarbij de laatste factie de macht van de stadhouder wilde inperken. Dit liep zo hoog op dat in 1787 een Pruisisch leger de positie van de stadhouder veilig moest stellen. Veel Patriotten weken uit naar Frankrijk. Daar brak in 1789 de Revolutie uit. De revolutionaire Franse legers verdreven in 1795 de Oranjes en daarmee kwam een einde aan het Ancient Régime. De Bataafs-Franse Tijd (1795-1813) kan worden onderverdeeld in drie perioden: de Bataafse Republiek met onder meer Schimmelpenninck (1795-1806), het koninkrijk Holland onder Lodewijk Napoleon, de broer van keizer Napoleon (1806-1810) en de inlijving bij Frankrijk (18101813). De Republiek der Verenigde Nederlanden, met de min of meer zelfstandige gewesten, werd getransformeerd in een eenheidsstaat. Dat betekende in de praktijk ook de uniformering van bestuur, rechtspraak, onderwijs, muntstelsel en belastingheffing. In deze tijd kwam ook de scheiding tussen kerk en staat tot stand. In 1813 werden de Franse troepen verdreven, al duurde het nog tot 1814 voor Delfzijl werd bevrijd. In het nieuwe Koninkrijk der Verenigde Nederlanden, inclusief de Zuidelijke Nederlanden, werden de Franse hervormingen integraal overgenomen. Met de invoering van het Algemeen Reglement van 1816 werd de Gereformeerde voortaan de Nederlandse Hervormde Kerk. Koning van de nieuwe staat werd Willem I, zoon van stadhouder Willem V. Het was een energieke vorst, die zich intensief bemoeide met de economie en de natte en droge infrastructuur. Om die reden werd hij ook wel de ‘koopmankoning’ of de ‘kanalenkoning’ genoemd. Na 1830 kreeg Willem I te maken met twee afscheidingsbewegingen. In 1830 begon in de Zuidelijke Nederlanden de ‘Belgische Revolutie’ , die in 1839 leidde tot de onafhankelijke staat België. In 1834 begon de Afscheiding uit de Nederlandse Hervormde Kerk, onder leiding van de Ulrumer predikant Hendrik de Cock. Deze Afgescheidenen namen later de naam Christelijke Gereformeerde Kerk aan. In 1840 abdiceerde koning Willem I ten gunste van zijn zoon, Willem II.
Woensdag 19 februari 2014: over de periode tot 1795
Voor of tegen Oranje? Stad en Lande in de jaren 1748 - 1795. Door Henk Boels Na de opstanden van 1748 bracht het jaar 1749 met het Reglement Réformatoir voor de provincie Stad en Lande een nieuwe grondwet. Hierin was de macht van de regenten teruggebracht, maar zeker niet gebroken en kreeg stadhouder Willem IV veel meer bevoegdheden. Hebben de Oranjestadhouders Willem IV en V inderdaad van hun uitgebreide bevoegdheden gebruik gemaakt? Dat is de vraag. In ieder geval zien wij langzamerhand in de jaren zeventig en tachtig een polarisatie ontstaan tussen de Patriotten (die naar veranderingen streefden) en de Oranjegezinden (die voor behoud van de status quo ijverden). Het jaar 1787 (Goejanverwellesluis) bracht weliswaar een overwinning voor de Oranjegezinden, maar na de komst van de Franse revolutionaire troepen en de vlucht van de Oranjes in 1795 triomfeerden uiteindelijk de Patriotten.
Henk Boels (1945) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is vooral geinteresseerd in de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) en is nu werkzaam als freelance-historicus.
Orangisme als volksbeweging Door Harry Perton In de 18e eeuw werd iemands politieke positie nog voornamelijk bepaald door diens houding tegenover de stadhouder. Van de meeste regenten weten we wel, hoe ze individueel over Oranje dachten. Wat betreft ‘het gewone volk’ echter, de mensen die ogenschijnlijk geen enkele politieke macht hadden, is het beeld nogal diffuus. In zijn lezing wil Harry Perton ingaan op het Orangisme van onderop. Hoe zagen gewone Groningers Oranje en met welke middelen zetten zij hun mening kracht bij? Onder meer wordt stilgestaan bij Orangistische liederen, wraakoefeningen en militaire organisatie. Harry Perton is historicus, eindredacteur van Stad & Lande en medewerker publieksactiviteiten van RHC Groninger Archieven.
Woensdag 5 maart 2014: over de Napoleontische tijd 1806-1813
Beroering of berusting? Nederland, in het bijzonder Groningen, in de Napoleontische tijd (1806-1813) Door Johan Joor In 1795 veroverde de Franse revolutionaire troepen de Nederlanden. Binnen korte tijd werden veel veranderingen doorgevoerd. De Napoleontische tijd (1806-1813) is om meer redenen van groot historisch belang. Vooral de invoering van de door de Fransen opgelegde belastingen en de militaire dienstplicht zette kwaad bloed. Deze periode is echter wel lange tijd afgeschilderd als een tijd van grote berusting en passiviteit onder het volk. Via systematisch en intensief bronnenonderzoek is onderzocht of dit beeld klopt. De resultaten van dit onderzoek zullen voor Nederland en met name voor Groningen worden toegelicht. Afzonderlijke aandacht zal worden besteed aan de dienstplicht. Johan Joor werkt als zelfstandig historicus en is als honorary fellow verbonden aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam. Promoveerde in 2000 op De Adelaar en het Lam; een studie over protesten in Nederland in de Napoleontische tijd (1806-1813)
Garde d’honneur Groningen 1812 Legermuseum Soesterberg
Donderdag 20 maart 2014: over november 1813:
1813: ‘Zwarigheid en vreesachtigheid’ in Groningen en elders Door Wilfried Uitterhoeve Na het vertrek van de Franse troepen in november 1813 ontstond er een machtsvacuüm. Twijfel en onzekerheid over de nabije toekomst was groot. Oude regenten, nieuwe bestuurders, stadsvolk en Ommelanders, gereformeerden en dissenters: iedereen had zijn eigen angsten en verwachtingen. In Groningen heeft men tot in de eerste week van december geaarzeld alvorens de Oranjekleur aan te nemen en zich te conformeren aan de richtlijnen van Van Hogendorp c.s. Daarbij speelden allerlei bezwaren en angsten op, die deels specifiek Gronings zijn, deels overeenstemmen met de gevoelens elders. Wilfried Uitterhoeve (1944) publiceerde, zowel tijdens als na zijn loopbaan in het uitgeverijbedrijf, op zeer uiteenlopend terrein, de afgelopen jaren vooral over de Bataafs-Franse tijd, die ook in zijn biografie (tevens dissertatie) van Cornelis Kraijenhoff uit 2009 centraal staat.
Woensdag 2 april 2014:
Koning Willem I. Vorst en volk in tijden van revolutie Door Jeroen Koch In de reeks revoluties die prins Willem Frederik/Koning Willem I tijdens zijn leven meemaakte, draaide het telkens om de vraag naar de juiste verhouding tussen vorst en volk. Al jong was hij getuige van de patriottenrevolutie die zijn vader, stadhouder Willem V, verdreef. In 1795 vluchtte hij voor de Franse en Bataafse revolutionairen die alle vorsten de wacht hadden aangezegd. Na zijn terugkeer in 1813 wenste men zijn macht aan een constitutie te binden. En in 1830 kwamen zijn Zuidelijke onderdanen tegen hem in opstand. In deze lezing zal ingewikkelde relatie tussen Willem I en het volk worden doorgelicht. Jeroen Koch is als historicus verbonden aan de Universiteit Utrecht. Vorig jaar verscheen zijn biografie van koning Willem I: Koning Willem I 1772-1843 (Boom, Amsterdam, 2013)
Literatuur bij de lezingen – een selectie • Henk Boels en Hidde Feenstra, Redres, revolutie en economische groei, 1749-1795. In: M.G.J. Duijvendak e.a., red., Geschiedenis van Groningen, II (Zwolle 2008) 345-391. • J.K.H. van der Meer, Patriotten in Groningen, 1780-1795 (Assen 1996). • K. Hildebrand, Het reglement reformatoir in Stad en Lande in de praktijk, 1749-1780 (Groningen 1932). • J.E. Heeres, De wijzigingen in den regeeringsvorm van Stad en Lande in de jaren 1748-1749 (Groningen 1885). • Harry Perton, Het loeit in het Oldambt. Kroniek van de boerenopstand van 1748 (Scheemda, 1998) • Johan Joor, De Adelaar en het Lam. Onrust, opruiing en onwilligheid in Nederland ten tijde van het Koninkrijk Holland en de inlijving bij het Franse Keizerrijk, 1806-1813. (Amsterdam, 2000). • Hilde Krips-van der Laan, Groningen op de drempel van de moderne tijd. In: M.G.J. Duijvendak e.a., red., Geschiedenis van Groningen, III (Zwolle 2009) 11-53. • H. Boels, Groningen onder Frans bestuur, 1810-1813. In: Stad&Lande, jaargang 19 (2010), afl. 2, 31-35. • Wilfried Uitterhoeve, 1813 – Haagse bluf. De korte chaos van de vrijwording (Nijmegen, 2013), met name hoofdstuk 20 over Groningen • Thomas von der Dunk, ’’Oude partijschappen, die voor altoos vergeten moeten zijn’’. De provincie Groningen gedurende de omwenteling van 1813. In: Historisch Jaarboek Groningen 2001, 61-81. • H. Boels, Weg met de Fransen! Leve Oranje? De chaotische machtswisseling van november 1813 in Groningen. In: Stad&Lande, jaargang 22 (2013), afl. 4, p. 1-8. • H. Feenstra, In de frontlinie: Delfzijl en omgeving, 1814’. In: Stad&Lande, jaargang 22 (2013), afl. 4, p. 9-11. • Jeroen Koch, Koning Willem I 1772-1843 (Boom, Amsterdam, 2013) • Jonn van Zuthem, Een nieuwe provincie 1814-1848. In: M.G.J. Duijvendak e.a., red., Geschiedenis van Groningen, III (Zwolle 2009) 55-121. De organisatoren van de lezingenserie: Nederlandse Genealogische Vereniging, afdeling Groningen http://groningen.ngv.nl Afdeling Groningen
Cultuur-historische vereniging Stad&Lande www.stad-lande.nl
Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven www.groningerarchieven.nl
Andere presentaties Tentoonstelling: De erfenis van Napoleon. De betekenis van de Bataafs-Franse Tijd (1795-1813) voor de geboorte van het moderne Nederland. In: Veenkoloniaal Museum te Veendam. Van 28 november 2013 tot en met 27 april 2014 www.veenkoloniaalmuseum.nl Dinsdag 15 april: van Beresteynlezing in Veendam De invloed van Napoleon op Nederland Napoleon en zijn ambities, hoe Napoleons ambities het einde van de Bataafse Republiek en het begin van het koninkrijk der Nederlanden inluidde. Door Sjoerd Idzerda In principe was Napoleon Bonaparte een werkloze artillerieofficier die in Italië naam had gemaakt bij het Directoire, dat Frankrijk bestuurde van 1795 tot 1799. Aangezien deze hem te ambitieus bevond stond zij het toe dat Napoleon naar Egypte ging, wat op aanvraag van Napoleon zelf gebeurde. Tijdens de Egyptecampagne van 1798 werden de ambities en kwaliteiten van Napoleon steeds duidelijker. Na terugkomst in Frankrijk in 1799 begon zijn politieke carrière. De dromen die hij in Egypte kon ontwikkelen, hebben een grote uitwerking gehad op de toekomst van Europa, met name die van Nederland. In deze lezing zal worden behandeld welke gevolgen de (militaire) ambities van Napoleon hebben gehad op de manier van oorlogvoeren en vooral op de toekomst van de Nederlanden. Hierbij zal speciale aandacht uitgaan naar het invasieplan van Engeland van 1803- 1806, de ondergang van Napoleon na de Rusland campagne in 1812-1813 en uitwerkingen tot vandaag de dag. Sjoerd Idzerda studeerde militaire geschiedenis aan de universiteit van Amsterdam. Zijn interessegebied ligt vooral bij militair-politieke verbanden in de Napoleontische tijd. Nu is hij werkzaam als freelancehistoricus. Tentoonstelling: Delfzijl, het laatste bolwerk der Fransen en 200 Jaar Delfzijl en de Oranjes. In Muzeeaquarium Delfzijl. Van 23 november 2013 tot en met 25 mei 2014 www.muzeeaquarium.nl Tentoonstelling: Dagelijks leven in de Franse tijd. In: Museum Stad Appingedam te Appingedam. Van 8 februari tot en met 27 april 2014. www.museumstadappingedam.nl Manifestatie: De laatste Vriend van Napoleon. Op locaties In Delfzijl. Van 13 november 2013 tot 24 mei 2014 . Dit is een kunstevenement met een groot aantal activiteiten ter herdenking van 200 jaar Ontzet Delfzijl , 200 jaar Koninkrijk der Nederlanden en 200 jaar Koninklijke Landmacht (belangrijke partner in het evenement). De aanleiding: Tussen november 1813 en mei 1814 werd Delfzijl nog bezet door de Fransen, omdat kolonel Pierre Maufroy weigerde te geloven, dat Napoleon de strijd had opgegeven. Georganiseerd door IVAK de Cultuurfabriek te Delfzijl, de Koninklijke Landmacht en vele, vele anderen. Van 13 november 2013 tot 24 mei 2014. www.delaatstevriendvannapoleon.nl Website: www.koninkrijk1813.huygens.knaw.nl Met de website Koninkrijk in wording. Een toegang tot de jaren 1813-1815 wil het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis duidelijkheid brengen en inzicht verschaffen in de ontstaansgeschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden. Met kalender met belangrijke data, overzicht van publicaties, toegang tot bronnenmateriaal en afbeeldingen, en levensbeschrijvingen. Website: www.200jaarkoninkrijk.nl De website van het Nationaal Comité, dat tussen november 2013 en oktober 2015 de viering van 200 jaar Koninkrijk der Nederlanden organiseert en coördineert. In november 2013 was het tweehonderd jaar geleden dat Nederland na de inlijving bij Frankrijk zijn onafhankelijkheid herkreeg. Nederland maakte daarmee, na een eerste begin vanaf 1798, een nieuwe start als eenheidsstaat. De terugkeer van de Prins van Oranje in november 1813 leidde uiteindelijk op basis van een nieuwe Grondwet tot zijn inhuldiging als Koning Willem I te Brussel in september 1815.
