Lezing door Ahmed Aboutaleb, directeur organisatie van FORUM, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling, in Agnietenkapel te Gouda op 14 oktober 2001 over het thema “Samenhang in de samenleving” Inleiding: samenleven na 11 september Mij is gevraagd u iets te vertellen over het thema “Samenhang in de samenleving”. Een thema dat, zeker sinds 11 september van dit jaar, weer erg actueel is geworden. De gewelddadige beelden die ons op 11 september bereikten en de nasleep van de gebeurtenissen, lijken onze wereldbeelden veranderd te hebben. Op het eerste gezicht althans. Sommigen spreken zelfs van een nieuwe fase in de geschiedenis van de mensheid. Het zal nooit meer zijn als vroeger, zegt men, en dan doelt men op het idee dat wij (in het westen althans) ons veilig voelden, ver van oorlog en ellende. Het idee dat we met het nieuwe millennium een nieuw tijdperk betraden lijkt snel omgeslagen, en lijkt plaats te hebben gemaakt voor een toekomst waarin vooral gevaren dreigen: gevaren voor terroristische aanslagen, voor nieuwe oorlogen, zelfs met bacteriologische wapens, gevaren voor een wereldwijde economische recessie en de gevolgen daarvan. Wat de aanslag op de Twin Towers ons ook laat zien, is dat we in het technocratische en overgeorganiseerde westen erg kwetsbaar zijn; dat onze wereld klein is, en dat de volken en naties op deze “derde planeet van de zon” in een wankel evenwicht met elkaar leven. Maar daar blijft het niet bij. De aanslagen in de VS en de daaropvolgende aanval op de Taliban-regering in Afghanistan lijken ook gevolgen te hebben voor de Nederlandse multiculturele samenleving. De kapers begingen hun daden uit naam van een religie waarvan ook aanhangers in Nederland woonachtig zijn. Sommige autochtonen rekenen hen dit aan, of vragen hen in ieder geval zich te distantiëren van deze gebeurtenissen en trouw te belijden aan de westerse waarden. Veel islamitische allochtonen van hun kant, menen dat er voor hen geen ruimte overblijft om een eigen houding in deze crisis in te nemen. Zij kunnen de druk vanuit de autochtone samenleving als bedreiging en teken van wantrouwen ervaren. De verhouding tussen allochtonen en autochtonen lijkt door de recente gebeurtenissen op zijn minst getroebleerd. Onderling wantrouwen kwam aan de oppervlakte. Allochtonen in ons midden worden soms zelfs uitgescholden, geslagen, beschimpt, en hun bezittingen worden beklad of in brand gestoken. Culturele en religieuze uitingen van deze minderheden worden beschouwd als tekenen van fundamentalisme en daarmee als bedreigend. Er lijkt sprake te zijn van groeiende islamofobie. Zijn we nog wel zeker van de loyaliteit van een categorie mensen die ‘anders’ zijn en die nog bindingen onderhouden met de landen van herkomst, of die naar andere televisiezenders kijken? Hebben we geen vijfde colonne in onze achtertuin? Zijn alle moslims in Nederland geen potentiële terroristen? In antwoord op deze vragen zie je in grote lijnen twee visies: 1. Sommige mensen in Nederland menen in de recente gebeurtenissen en de reacties daarop het bewijs te zien dat de multiculturele samenleving gedoemd is te mislukken. Dat hebben ze altijd al gedacht en nu halen ze hun gelijk: een multiculturele samenleving is een onhaalbaar ideaal. De Islam is volgens hen per definitie een antidemocratische godsdienst en dat maakt de aanhangers van deze religie in hun visie tot onbetrouwbare burgers. Bovendien heeft de jarenlange en miljoenen kostende beleidsaandacht voor deze groepen geen effect gehad. De integratie is mislukt. Niet alleen zijn hardere maatregelen nodig, zoals uitzetting uit het land voor degenen met afwijkende meningen, maar ook dienen we af te rekenen met het softe minderhedenbeleid. 2. Weer anderen denken dat deze en komende gebeurtenissen de klok jaren zullen terugzetten. Allochtonen zullen zich terugtrekken in de eigen groep, de relaties tussen allochtonen en autochtonen zullen zich polariseren en verharden, hetgeen de segregatie in de samenleving zal versterken. Het zal lang duren voordat deze schade weer hersteld is. Ik denk dat beide inschattingen onjuist zijn, en dat aan deze denkbeelden een verkeerde opvatting ten grondslag ligt over wat een multiculturele samenleving is of zou moeten zijn. Dat brengt mij op de vraag: Wat is dat dan, de multiculturele samenleving?
1
Wat is het niet? Voor de duidelijkheid: de multiculturele samenleving is geen paradijs, is geen onhaalbare, ideale samenleving zonder conflicten tussen bevolkingsgroepen, zonder achterstelling en achterstanden. Mensen met die opvatting moeten wel erg teleurgesteld zijn wanneer ze ervaren dat op spannende momenten de verschillende bevolkingsgroepen ver van elkaar af lijken te staan. Ook is de multiculturele samenleving geen samenleving waar allochtonen en autochtonen “toevallig” bij elkaar wonen, terwijl ze eigenlijk volstrekt langs elkaar heen leven. Multicultureel heeft dan alleen betrekking op de aanwezigheid van verschillende culturen: letterlijk Multi plus Cultureel. Het is ook geen samenleving van geharkte voortuintjes, uniforme slaapsteden, en ‘we zijn het met zijn allen eens’, en ‘ze passen zich maar aan’. Wat is het dan wel? De multiculturele samenleving is naar mijn smaak een samenleving waar allochtonen en nieuwkomers de kans krijgen en ook pakken om zich als groep en als individu een plaats te veroveren. Maar ook de kans om op hun eigen manier bij te dragen en vorm te geven aan de samenleving. Het is een samenleving waarin autochtonen en allochtonen leren omgaan met culturele verschillen. Een samenleving die niet op zoek is naar een eenheidsworst of naar gekloonde burgers, of naar het dempen van onderlinge verschillen en conflicten. Het is een samenleving waar samengeleefd wordt met alle conflicten en uitdagingen die daarbij horen. Het is ook een samenleving die voortdurend in beweging is; een dynamische samenleving, die nooit “af” is. Het is eerder een samenleving van leren omgaan met elkaar waar dat nodig is, van rekening houden met elkaar, van aanpassen, maar dan wél van twee kanten. Niet zonder strijd, maar wel vasthoudend en in de wetenschap dat het ons profijt oplevert. Wat doet FORUM? FORUM kent zich een taak toe in het bevorderen van multiculturele ontwikkeling. Multiculturele ontwikkeling is een maatschappelijk proces waarin vier elementen te onderscheiden zijn: 1. Acceptatie 2. Respect voor diversiteit 3. Participatie 4. Stimuleren van verantwoordelijkheid Ik zal nu wat dieper ingaan op deze vier elementen. 1. Acceptatie Het eerst element in de bevordering van multiculturele ontwikkeling is de acceptatie van de komst en aanwezigheid van die personen die het recht hebben verworven op een verblijf in Nederland. Autochtonen zien immigranten en hun nakomelingen te vaak nog als indringers, die een bedreiging vormen voor de welvaart en verworvenheden van dit land, een bedreiging voor hun manier van leven. Integratie en multiculturele ontwikkeling is onmogelijk zonder de brede erkenning dat iedereen die hier rechtmatig verblijft ook geaccepteerd en geduld wordt, en evenzeer het recht heeft om zich te organiseren en te manifesteren. Een noodzakelijke voorwaarde voor integratie is dat migranten het gevoel hebben dat ze hier welkom zijn, thuis horen, en dat Nederland hun vaderland is. Zonder dat gevoel en zonder de acceptatie van de bevolking die daarvoor kan zorgen, kan niet verwacht worden dat mensen zich inspannen om de taal te leren en bij te dragen aan de samenleving. Die acceptatie door de meerderheid van nieuwkomers is ook alleen mogelijk bij een door de overheid gereguleerde immigratie. Voorstellen voor liberalisering van immigratie, die inhouden dat de markt zijn werk zal doen als de grenzen voor migranten worden opengesteld, dienen vanwege het noodzakelijke draagvlak in de samenleving afgewezen te worden. Een samenleving (en zeker op het niveau van een stad of wijk) kan geen ongebreidelde immigratie aan. Maar het gaat niet alleen om acceptatie door autochtonen. Het gaat net zo goed om acceptatie door allochtonen: de acceptatie dat zij in dit land wonen en nergens anders. De erkenning en vaststelling dat hun leven zich hier afspeelt, en de gevolgen daarvan voor hun dagelijks leven en hun toekomstplannen. Mensen die hun verblijf als tijdelijk zien of die niet weten waar hun toekomst ligt, missen een voorwaarde voor aanpassing en integratie.
2
Tot slot gaat het ook nog om de acceptatie door allochtonen van elkáárs aanwezigheid, van de aanwezigheid van andere groepen die een afwijkende cultuur, mening en godsdienst hebben, zelfs dusdanig dat zij elkaar in eigen land mogelijk als vijanden zien. De meerderheidssamenleving heeft inmiddels politiek en publiekelijk de aanwezigheid van allochtonen geaccepteerd. Individuen en partijen die openlijk de aanwezigheid van allochtonen betwisten, kunnen rekenen op veroordeling. Bij meningsverschillen en spanningen tussen autochtonen en allochtonen blijkt dat die acceptatie onder druk komt te staan. Ook rond de gebeurtenissen in de VS zien we dit verschijnsel. 62% van de lezers van de Volkskrant was desgevraagd van mening dat allochtonen die de aanval op New York goedkeuren, Nederland zouden moeten worden uitgezet. En ook als het allochtone criminelen betreft, blijkt de acceptatie van hun aanwezigheid flinterdun. 2. Participatie Het tweede proces in multiculturele ontwikkeling is de bevordering van sociaal-maatschappelijke en culturele participatie van alle burgers. Enerzijds gaat het om deelname van burgers aan zoveel mogelijk niveaus van de samenleving, de zogenaamde brede participatie. In een multiculturele samenleving is het niet gewenst dat bepaalde bevolkingsgroepen zich afzijdig houden en zich opsluiten in eigen kring. Isolement is een indicatie van stagnatie en belemmering in de ontwikkeling. Immigranten moeten dus worden uitgenodigd om alle domeinen en sectoren van de samenleving te verkennen, en van hun kant moeten maatschappelijke instellingen, verbanden en verenigingen hun drempels verlagen. Het proces van participatie heeft daarnaast ook betrekking op de deelname aan centrale maatschappelijke instituties, namelijk onderwijs, arbeid en huisvesting. Het is voldoende vastgesteld dat er grote categorieën allochtonen zijn die op een of meer van deze domeinen achterstanden hebben. Structurele achterstanden voor sommige groepen en ongelijke verdeling van maatschappelijke goederen stagneren de multiculturele ontwikkeling van onze samenleving. Gebrek aan mogelijkheden voor maatschappelijke vooruitgang zal op termijn de relatie tussen etnische groepen en de samenleving frustreren. Multiculturele ontwikkeling staat of valt met de vergroting van participatie. Participatie is overigens geen eenzijdig proces, waarbij de meerderheid kansen creëert voor de minderheid. Het is ook een proces waarin de minderheid naar kansen zoekt en kansen aangrijpt. Volgens de laatste gegevens van het Sociaal Cultureel Planbureau zijn er flinke vorderingen gemaakt in de participatie van allochtonen. Deze vooruitgang is mede te danken aan het minderhedenbeleid dat sinds de jaren ‘80 de nadruk heeft gelegd op bevordering van participatie, met name in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Het is goed om hierbij op te merken, dat de integratie van allochtonen tot op grote hoogte al gerealiseerd zijn geweest, zonder nieuwe immigratie. Het feit doet zich echter voor dat er jaarlijks redelijk omvangrijke nieuwe groepen nieuwkomers naar ons land komen. De soep wordt dus steeds opnieuw met koud water aangelengd. Sinds een aantal jaren realiseren we ons dat we deze nieuwkomers niet aan hun lot moeten overlaten, maar hen cursussen moeten aanbieden in de Nederlandse en in maatschappij oriëntatie. Het gaat onder andere om huwelijkspartners en kinderen van hier wonende migranten, en om vluchtelingen die toegang hebben verworven tot Nederland. Het is zaak om een ieder die volgens de nationale en internationale regels recht verwerven op verblijf in Nederland, in korte tijd daar waar nodig bij te spijkeren, zodat hun kansen op participatie in deze samenleving worden vergroot. 3. Respect voor diversiteit Met acceptatie van de aanwezigheid en het bevorderen van participatie zijn we er nog niet. Multiculturele ontwikkeling is ook het respect voor diversiteit. Een samenleving, cultuur of economie is niet gediend met eenvormigheid. Het zijn de verschillen tussen mensen die uitdagen tot discussie en creativiteit, tot de introductie van nieuwe ideeën, werkwijzen en inzichten. In de verscheidenheid van mensen en culturen liggen potenties verborgen voor groei en ontwikkeling. Het bevorderen van respect voor diversiteit is dus geen deugd, maar een uitdaging en investering. Respect voor diversiteit betreft niet alleen de verscheidenheid in cultuur, maar ook andere vormen van diversiteit in de bevolking, zoals verscheidenheid in sekse, in leeftijd en levensfase, en levensbeschouwelijke opvatting. Respect voor diversiteit is ook nodig om mensen het gevoel te geven dat ze zichzelf kunnen zijn. Veel allochtonen (van de eerste maar zeker van de tweede generatie) proberen een verbinding te leggen tussen hun eigen cultuur en de algemene Nederlandse cultuur. Ze stellen zich de vraag wie ze zijn, tot welke groep ze behoren en hoe ze zich naar buiten toe willen manifesteren. Ze dienen ruimte te krijgen om dit te onderzoeken. Naarmate ze daarvoor meer ruimte krijgen door de meerderheid, zal hun keuze en oriëntatie ook de Nederlandse samenleving en waarden omvatten.
3
Afwijzing en zelfs verbod op hun afwijkende mening en op culturele uitingen (zoals klederdracht, hoofddoekjes, spreken van de taal, zich organiseren in eigen kring) beperkt hen in hun keuze en draagt bij aan de orientatie op de eigen groep. Onze samenleving is dus gebaat bij een open houding en bij respect voor uitingen van diversiteit. De afgelopen weken is dat respect voor afwijkende meningen danig op de proef gesteld. Allochtonen die een ander geluid lieten en laten horen op de gebeurtenissen in de VS en de acties die nu plaatsvinden in Afghanistan, worden als echte dissidenten behandeld, worden ervan beschuldigd geen loyale burgers van dit land te zijn. De meerderheid heeft de neiging om in crisissituaties de gelederen te sluiten en met één stem te spreken, waardoor er geen ruimte is voor afwijking van opvatting. In zo’n situatie blijft voor andersdenkenden weinig ruimte over. Ze worden bevestigd in hun rol van minderheid tegenover een opdringerige meerderheid die hen de wet voorschrijft. Maar het is juist nu zaak om met elkaar in gesprek te blijven, om beter naar elkaar te luisteren dan ooit. 4. Eigen verantwoordelijkheid Het laatste element in het proces van multiculturele ontwikkeling is dat van de eigen verantwoordelijkheid. Een multiculturele samenleving kan zich niet verder ontwikkelen zonder de overtuiging dat wij allen de samenleving vorm geven en maken. Het aannemen van een slachtofferrol is daarbij funest. Het is misschien wel de grootste handicap van mensen en groeperingen om het gevoel te hebben slachtoffer van de situatie te zijn, machteloos te staan tegenover de krachten die de samenleving lijken te beheersen. De opvatting dat de verantwoordelijkheid voor de samenleving exclusief ligt bij politieke leiders, ondernemers of andere factoren, is onvruchtbaar, verlammend en verwerpelijk. In een welvaartstaat worden individuen die het niet op eigen kracht redden, ondersteund. Het gevaar bestaat dan wel, dat de betrokkenen in hun rol van afhankelijkheid bevestigd worden. Ten aanzien van migranten die zich nog vaak vreemdeling voelen in dit land en weinig kennis en inzicht hebben van de mechanismen en mogelijkheden om hun positie door eigen en gezamenlijke acties te verbeteren, geldt dit gevaar voor afhankelijkheid en zich slachtoffer voelen, nog meer. Het stimuleren van de eigen verantwoordelijkheid is daarom een belangrijke onderdeel van multiculturele ontwikkeling. Conclusie: Hoe nu verder? Na deze uitweiding kunnen we ons opnieuw de vraag stellen of de gebeurtenissen in New York en de aanstaande gebeurtenissen het einde betekenen van de multiculturele samenleving? Of de jarenlange inspanningen van beide zijden teniet zullen doen? Ik ben daarover in het geheel niet pessimistisch. Ik ben ervan overtuigd dat de multiculturele ontwikkeling van onze samenleving inmiddels zo ver gevorderd is, dat zij bestand is tegen een stootje. Er zijn talloze verbindingen tussen allochtone instellingen en organisaties en de Nederlandse samenleving. Er zijn ook talrijke relaties en contacten tussen allochtonen en autochtonen, die niet weg zullen vallen door deze gebeurtenissen. We kunnen vaststellen, dat de multiculturele ontwikkeling van onze samenleving al lang niet meer gezien wordt als de verantwoordelijkheid van de overheid en enkele organisaties zoals FORUM, maar breed wordt ondersteund door talloze verbanden, organisaties, verenigingen en individuen. De huidige toestand is in mijn ogen een belangrijke test voor de democratie in het Westen. Immers, de kracht van democratie wordt niet alleen gesymboliseerd door het bestaan van de democratische instituties, maar zeker ook door het respecteren van minderheden en het verdragen van verschillen. De opinies van moslims –hoe verwerpelijk ze voor sommigen ook mogen lijken- moeten een plek hebben in het publieke domein. De roep van de meerderheid om moslims met een afwijkende mening uit te wijzen, getuigt daarom van een selectieve perceptie van democratie. Natuurlijk moeten we voorzorgsmaatregelen nemen om te voorkomen dat burgers slachtoffer worden van terrorisme. Maar we moeten ook oppassen dat fundamentele vrijheden rigoureus aan de kant worden gezet. Het moet gaan om intelligente maatregelen die de verworven vrijheiden waarborgen en tegelijkertijd ongewenste elementen de pas afsnijden. Een identificatieplicht zoals door het CDA wordt bepleit, is daarvoor een grof instrument met op de lange duur schadelijke gevolgen voor de verhoudingen tussen gekleurde minderheden en de staat. De kapers die het vreselijke drama op hun geweten hebben, hebben zich allemaal kunnen identificeren, al dan niet met valse papieren. Het heeft niet mogen baten. Het is zaak dat we in onze reacties en maatregelen niet doorschieten. Een Marokkaanse jongen die begrip zegt te hebben voor de aanslagen mag een opleiding tot soldaat niet volgen. Gezien de hectiek van dit moment, zullen veel mensen het eens zijn met deze beslissing. Maar van een afstand bezien kan men ook stellen dat er wellicht sprake is van een beroepsverbod, zoals vroeger mensen die begrip hadden voor het 4
communisme ook geweerd werden van overheidsfuncties. Het is een zorgelijk ontwikkeling, zorgelijk te meer omdat tegen andere uitwassen, namelijk racisme bij politieopleiding, niet in gelijke mate wordt opgetreden. Agenten in opleiding, die zich schuldig maken aan racistisch taalgebruik, maken hun opleiding gewoon af. Dat geeft toch wel te denken.
5
