Lesmateriaal: DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER

1

Lesmateriaal: DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER Info Duitsland 2015, 105 min Releasedatum: 1 oktober 2015, Alamode Filmverleih Regisseur

Lars Kraume

Scenario

Lars Kraume, Olivier Guez

Camera

Jens Harant

Montage

Barbara Gies

Muziek

Julia Maas, Christoph M. Kaiser

Producent

Thomas Kufus

Acteurs / actrices

Burghart Klaußner (Fritz Bauer), Ronald Zehrfeld (Karl Angermann), Lilith Stangenberg (Victoria), Jörg Schütauf (Paul Gebhardt), Sebastian Blomberg (Ulrich Kreidler)

Kijkwijzer

12 jaar (Discriminatie)

Aanbevolen leeftijd

16 jaar; klas 4

Onderwerpen

Gevolgen van Tweede Wereldoorlog, de Holocaust, Eichmann Trial, homoseksualiteit in het Derde Rijk en na de Tweede Wereldoorlog, democratie, politiek, biopics

Gerelateerde vakken

Duits, ethiek/ religie, geschiedenis, kunst

Opbouw en doel van deze lesmap Deze lesmap stelt verschillende manieren voor waarop de film DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER in de klas kan worden behandeld. Een bespreking van de inhoud is hierbij net zo belangrijk als een discussie over de filmische vormgeving die de perceptie van de kijker stimuleert. Na een korte inleiding volgt een weergave van de gebeurtenissen in de film en een presentatie van geselecteerde thema's van de film, gekoppeld aan lesideeën. Deze suggesties zijn zo geformuleerd dat u deze kunt aanpassen aan het leerniveau van uw leerlingen. U zult ook sjablonen van werkbladen vinden die u kunt printen voor uw leerlingen. Suggesties voor de juiste oplossing van deze werkbladen kunt u in het eerste deel van de lesmap vinden. Van een uitgebreide beschrijving van de oplossing is echter bewust afgezien, om de bespreking van de film niet te beperken tot enkele vooraf bepaalde interpretaties. Het is niet nodig de lesmap of werkbladen volledig en chronologisch te behandelen. Kies in plaats daarvan de thema’s en opdrachten die voor uw leerlingen in het beschikbare tijdsbestek het meest zinvol zijn en wijzigt u de materialen indien nodig om deze optimaal aan te passen aan de lessen.

2

De schaduw van het verleden Tegenwoordig is Duitsland trots op haar economische welvaart. Duitsland is ook trots het vaderland van Goethe en Beethoven te zijn. Maar Duitsland is ook het land van Hitler, Eichmann en hun vele trawanten en volgers. Maar net als een etmaal uit dag én nacht bestaat, heeft ook het verhaal van elk volk licht- en schaduwzijden. Ik geloof dat de jonge generatie in Duitsland klaar is het hele verhaal, de hele waarheid, te kennen, waarmee hun ouders soms moeilijk om kunnen gaan. Fritz Bauer in een op televisie uitgezonden toespraak in het kader van het Eichmann-proces De schaduw van het verleden ligt in de Bondsrepubliek Duitsland in de late jaren 1950, versluierd door het toenmalige grote succes van de economie, dat de wil om de verschrikkingen van het Nazisme te vergeten vergemakkelijkte. Er was echter nog niet veel tijd verstreken sinds de tijd van het Derde Rijk, en ondanks de overgang van een barbaarse dictatuur naar een democratie was er geenszins een compleet nieuw land ontstaan. ‘De Moordenaars Zijn Onder Ons’ was al de titel van Wolfgang Staudtes beroemde film uit 1946. De voormalige Hessische procureur-generaal Fritz Bauer, die zelf vanwege zijn Joodse afkomst en zijn lidmaatschap bij de SPD tijdens het Derde Rijk vervolgd werd, wil echter niet weg kijken. Zonder persoonlijke wraak te willen eisen, wil hij zorgen voor rechtvaardigheid en diegenen in de rechtszaal brengen, die zich in het Derde Rijk schuldig maakten en mede verantwoordelijk waren voor de Holocaust. Als spannende mix van biopic, misdaadfilm en tijdsbeeld van Duitsland in de late jaren 1950, laat Lars Kraume in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER de strijd van deze man zien, die daarbij steeds tegen zijn eigen grenzen aanloopt. Want bijna niemand lijkt geïnteresseerd in een proces dat de schijnbare harmonie in de Bondsrepubliek zou verstoren en ongemakkelijke vragen teweeg zou brengen - zeker niet de werknemers van justitie en de geheime dienst, die eerder nog voor het Naziregime hadden gewerkt. Derhalve wordt de film een misdaadfilm, waarin met alle middelen wordt geprobeerd om Bauers onderzoek te saboteren. Maar hij laat zich niet ontmoedigen door de tegenstand. Zeker niet wanneer hij bewijzen tegenkomt dat Adolf Eichmann in Argentinië verblijft. Hoewel DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER vrij flexiebel omgaat met de feiten waarop het verhaal is gebaseerd, maakt de film duidelijk hoe belangrijk Bauers idealisme en betrokkenheid was. Hierdoor wint de film aan actualiteit en relevantie, want in principe vertelt de film niet alleen een historisch verhaal. DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER kan óók worden opgevat als een pleidooi om in de strijd voor gerechtigheid tegen verzet door te zetten. De film houd zich tenslotte bezig met de algemeen geldige kernvraag: In welke maatschappij willen we leven? DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER is vooral geschikt voor leerlingen vanaf klas 4 en biedt uitgangspunten voor discussies binnen de vakken Duits, ethiek/ religie, geschiedenis en kunst.

De lesmaterialen behandelen volgende thema’s: -De sociale en politieke context van Duitsland in de late jaren 1950 -Wie Fritz Bauer was en wat zijn bijzondere prestaties waren -Het Eichmann-proces en de gevolgen daarvan -Hoe en met welke bedoeling de film feiten en fictie verbindt -Hoe de film het klimaat van vergeten en repressie in de jaren 1950 tot uitdrukking brengt -Hoe de film voor het opeisen van rechten en de inzet voor rechtvaardigheid pleit 3

Het verhaal "Mijn eigen gezag is vijandelijk gebied", zegt Fritz Bauer boos. Hoewel de zaak van het verdwijnen van de records van een voormalige Nazicollaborateur snel opgehelderd is, heeft de Hessische procureur-generaal met zijn uitspraak geen ongelijk. Zijn jacht op Nazioorlogsmisdadigers in 1957 lijkt hopeloos, want in het economische wonder van de Bondsrepubliek Duitsland wil niemand zich de donkere jaren van het Derde Rijk en de rol van de Duitsers als daders herinneren. Vooral die rechters, advocaten en medewerkers van de inlichtingendiensten die eerder zelfs de Nazistaat hadden gediend, aanschouwen Fritz Bauers onderzoek met wantrouwen willen zich het liefst van hem ontdoen. Bauer is ervan overtuigd dat de Duitse geheime dienst (Bundesnachrichtendienst, BND) meer over de verblijfplaatsen van voormalige Nazi-ambtenaren zoals Adolf Eichmann weet dan hij toegeeft. Maar dan stoot Bauer op een aanwijzing die naar Buenos Aires leidt. Eichmann, mede verantwoordelijk voor de deportaties in het Derde Rijk, zou daar onder een valse naam verblijven. Bauer is geobsedeerd door het idee om Eichmann in Duitsland voor de rechter te brengen en in het proces nog meer medeplichtigen te belasten. Bijvoorbeeld Hans Globke, die tijdens de Naziperiode aan de “Neurenbergse rassenwetten” heeft gewerkt en ondertussen het hoofd van het bureau van bondskanselier Konrad Adenauer is. Omdat hierdoor de Bondsregering -een belangrijke bondgenoot van de Verenigde Staten -zou gaan wankelen, vreest men een zodanig proces in Duitsland. Zo zet Bauer, bijgestaan door de trouwe en integere officier van justitie Karl Angermann, geheime onderzoeken in gang om Eichmann op te sporen. Hij neemt zelfs contact op met de Israëlische geheime dienst, de Mossad, omdat deze niet door de Duitse geheime dienst (Bundesnachrichtendienst, BND) wordt ondersteund – een stap waarmee hij een aanklacht wegens landverraad riskeert. Met name de BKA (Bundeskriminalamt)-medewerker Paul Gebhardt en de officier van justitie Ulrich Kreidler spinnen ondertussen intriges tegen Bauer en laten hem vervolgen. Een manier hiervoor vinden zij in het feit dat Bauer waarschijnlijk homo is -en homoseksuele relaties tussen mannen, eind van de jaren 1950, na aanleiding van § 175 strafbaar zijn. Terwijl zij Bauer zelf nog niets kunnen verwijten, wekt vertrouweling Angermann in toenemende mate de aandacht van Bauers tegenstanders: De officier van justitie is stiekem homo. Wanneer Bauer eindelijk kan aantonen dat Adolf Eichmann onder de naam Ricardo Klement in Buenos Aires bij een dochteronderneming van Daimler-Benz werkt, wordt Eichmann in Mei 1960 door de Mossad ontvoerd en naar Israël gebracht. Dan wordt Bauer door twee tegenslagen geraakt: ten eerste beslist de regering om geen uitleveringsverzoek naar Duitsland te eisen. Ten tweede wordt Angermann gechanteerd, nadat hij met een transgender prostituee werd betrapt: hij wordt gedwongen om Bauer van landverraad te beschuldigen. "Ze vinden altijd een manier om ons te stoppen", stelt Bauer. Op dat moment wordt Angermann zich ervan bewust dat zijn chantage één van deze manieren is en besluit, dit niet toe te staan. Angermann geeft zich aan bij de politie en berooft de vijand daardoor van hun dwangmiddel. Bauer zelf kunnen Gebhardt en Kreidler namelijk nog steeds niets verwijten, en Bauer laat zich ook in de toekomst niet intimideren. Fritz Bauer: Biografische details Fritz Bauer werd op 16 juli 1903 in Stuttgart geboren als zoon van Joodse ouders. Hij studeerde rechten en werd na zijn promotie jongste staatsrechter van het Duitse Rijk. In 1933 werd de SPD-aanhanger, nadat de Nazi’s aan de macht kwamen, vastgehouden in het concentratiekamp Heuberg, maar kwam via een zogenaamde “verklaring van onderwerping” weer vrij. Deze verklaring werd uiteindelijk als een "verklaring van loyaliteit van voormalige Sociaaldemocraten" gepubliceerd. Het is onduidelijk of zijn handtekening afgeperst of vervalst was. Bauer emigreerde eerst naar Denemarken en vervolgens naar Zweden. 4

Naar Duitsland keerde hij in 1946 terug, waar hij in 1950 tot de procureur-generaal bij het Oberlandesgericht Braunschweig werd benoemd. In het Remer-proces bevorderde hij als officier van justitie dat de daders van het attentaat van 20 juli 1944 als verzetsstrijders tegen een onrechtvaardige staat en niet als landverraders werden behandeld. In 1956 werd Bauer Hessische procureur-generaal in Frankfurt. In deze functie was hij er grotendeels verantwoordelijk voor dat Adolf Eichmann werd opgespoord in Argentinië en tenslotte in Jeruzalem voor de rechter gebracht kon worden. Op Bauers initiatief vonden later ook de Auschwitz-processen in Frankfurt plaats. Bauer zette zich altijd in voor het juridische achtervolgen van Nazimisdadigers en bood weerstand aan de nalatigheid en het verzwijgen van Nazi-onrecht. Fritz Bauer overleed op 1 juli 1968 in Frankfurt.

Media tips Deze schoolmaterialen richten zich vooral op hoe DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER over Bauer vertelt en ondersteunen een analytische blik op de film. Voor gedetailleerde achtergrondinformatie over het leven en werk van Fritz Bauer, zoals de geschiedenis van de Nazimisdaden en de effecten daarvan, kunt u terecht bij het interdisciplinaire en onafhankelijke Fritz Bauer Institut (www.fritz-bauer-institut.de). Interessant in de context van de film zijn met name de volgende publicaties: -Einsicht 05: Adolf Eichmann vor Gericht. Der Prozess in Jerusalem (2011) gratis als PDF-bestand te downloaden via www.fritz-bauer-institut.de/fileadmin/user_upload/uploadsFBI/einsicht/Einsicht-05.pdf -Fritz Backhaus, Monika Boll, Raphael Gross (Hrsg.): Fritz Bauer. Der Staatsanwalt. NS-Verbrechen vor Gericht. Schriftenreihe des Fritz Bauer Instituts, Band 32 (Campus Verlag, 2014) Begleitband zur gleichnamigen Ausstellung des Fritz Bauer Instituts und des Jüdischen Museums Frankfurt am Main -Irmtrud Wojak: Fritz Bauer 1903–1968. Eine Biographie Schriftenreihe des Fritz Bauer Instituts, Band 23 (C. H. Beck, 2009)

Thema's en lesplannen Voorbereiding op het bioscoopbezoek “Eindelijk de donkere periode van het Nationaalsocialisme achter zich laten” -dat was de wens van veel Duitse staatsburgers in de naoorlogse periode en in de jaren 1950. Het economische herstel en het vooruitzicht op de individuele ontwikkeling en welvaart hielpen bij deze repressie. Zo werd snel vergeten dat invloedrijke Nazioorlogsmisdadigers nog niet opgepakt waren en in de justitie van de Bondsrepubliek, zoals in scholen, nog steeds dezelfde mensen werkten als in het Derde Rijk. DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER vertelt over een tijd van grote sociale onrust en verandering. Twaalf jaar voorafgaand aan het plot van de film veranderde binnen korte tijd een dictatuur in een democratie, of in de woorden van Fritz Bauer: in een schurkenstaat, een rechtsstaat. Op papier lijkt deze scheiding duidelijk. In werkelijkheid echter, toonden zich problemen. Tenslotte laten ideologieën zich niet van de ene dag op de ander opheffen. Controversieel was bijvoorbeeld de benoeming van Hans Globke, voorheen onder andere als administratief advocaat betrokken bij de Neurenbergse rassenwetten, tot staatssecretaris en hoofd van het bureau van bondskanselier Adenauer in 1953. Ook de Duitse geheime dienst (BND), voortgekomen uit "Organisatie Gehlen", verzamelde een groot aantal oud-leden van SS en SD, de Gestapo en de Wehrmacht. Bepaalde basiskennis met betrekking tot de late jaren 1950 in Duitsland is voor de bespreking van DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER in de klas van bijzonder belang, omdat de sociale en politieke omstandigheden de oorzaak zijn van Fritz Bauers kritiek en zijn betrokkenheid alleen met deze achtergrondinformatie écht kan worden begrepen.

5

Lesvoorstel: 1957 tot 1960 -Een Overzicht DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER speelt in de periode 1957-1960 in Duitsland. Op een tijdlijn noteren leerlingen belangrijke sociale en/of politieke gebeurtenissen uit deze tijd. Deze taak kan als groepswerk worden uitgevoerd, waarbij elke groep een bepaalde periode bewerkt. Een goede research tool voor studenten is het Lebendige Museum Online (LeMO) van het Duitse Historische Museum in Berlijn. Op de uitgebreide website zijn niet alleen tal van tekst- en beelddocumenten beschikbaar, maar ook duidelijke mijlpalen. Mogelijke gebeurtenissen van 1957 zijn bijvoorbeeld: -De dochterondernemingen van het bedrijf IG Farben moeten schadevergoedingen betalen aan voormalige Joodse gevangenen van concentratiekampen. -Bondskanselier Adenauer pleit in een persconferentie voor de nucleaire bewapening van de Bundeswehr. -De Bundestag neemt een wet aan over de gelijkheid van man en vrouw. -Konrad Adenauer wordt herkozen als bondskanselier. (Fragmenten uit het jaaroverzicht van het Duitse Historische Museum, te vinden op www.hdg.de/lemo/jahreschronik/1957.html)

Takenlijst 1: Voorbereiding op het bioscoopbezoek Onderverdeeld in de onderwerpen ‘politiek’, ‘maatschappij’ en ‘omgaan met het Naziverleden’, bieden de werkbladen suggesties om de situatie en het sociale/politieke klimaat van Duitsland in de late jaren 1950 te illustreren en vatbaar te maken. Deze variëren van informatie over de bondskanselier (Konrad Adenauer) tot de persoon Adolf Eichmann. In het vragenblok 'maatschappij' wordt ook op genderverhoudingen ingegaan en wordt de toenmalige houding ten opzichte van homoseksualiteit uitgelegd; beide kwesties spelen ook in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER een rol. Ook voor het beantwoorden van deze vragen wordt de website van het LeMO aanbevolen (zie het lesvoorstel hierboven).

Fictie en authenticiteit Soms voegt DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER de gebeurtenissen van 1957 tot 1960 bij elkaar, en worden bekende publieke optredens verschoven (de Tv-opname in de “Heute Abend Kellerclub" vond bijvoorbeeld pas in 1964 plaats). Daarnaast kreeg Bauer een fictieve officier van justitie aan zijn zijde om het verhaal te dramatiseren. Strikt historisch gezien verschilt de film dus aanzienlijk van de werkelijkheid. Anderzijds kan DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER niet beschuldigd worden de realiteit ongepast te verstoren. Integendeel, het lukt de film daardoor juist om bepaalde aspecten te benadrukken en in een onderhoudend kader spannend en begrijpelijk te maken. De film combineert zo ook elementen van het biopic- en het misdaadgenre. In eerste plaats richt de film zich op een belangrijke fase in het leven van Fritz Bauer, op basis waarvan zijn bijzondere karaktereigenschappen en prestaties goed kunnen worden geïllustreerd. Ten tweede wordt de jacht op Adolf Eichmann als een strafzaak in scène gezet, waarbij bewijsmiddelen en sporen verzameld moeten worden en het werk van de onderzoeker herhaaldelijk bedreigd wordt door intriges. Spannend is de film ook door het feit dat een soort underdog in het middelpunt wordt gezet; iemand die anders denkt en op geen manier aan de destijds gebruikelijke ideeën over conformiteit voldoet. Deze omvatten ten eerste Bauers seksuele geaardheid, die historisch controversieel is, en ten tweede zijn vurig verlangen naar opheldering: hij is vastbesloten om de daders van de Naziperiode ter verantwoording te roepen. Niet uit wraak -het stereotype van de wraakzuchtige Jood wijst hij met nadruk van zich af; zijn 6

religieuze oorsprong speelt daarom ook voor zijn identiteit in de film geen rol -maar omwille van de rechtvaardigheid. Bauer heeft idealen en een scherp begrip van hoe hij zich een nieuwe Duitse samenleving voorstelt.

Lesvoorstel: Fritz Bauer -een biografie Ter voorbereiding, of als een inleiding voor een analyse na het bioscoopbezoek, is een presentatie over Fritz Bauer aan te raden, die beknopt alle belangrijke stadia van zijn leven en zijn belang weergeeft. Interessant zou het ook kunnen zijn om (bewegende) beelden in deze presentatie te integreren. Aanvullende informatie over Bauer biedt onder ander de duo-dvd FRITZ BAUER: GESPRÄCHE INTERVIEWS UND REDEN. AUS DEN FERNSEHARCHIVEN 1961-1968, uitgegeven door absolut Medien.

Takenlijst 2: fictie en authenticiteit De taken van dit blok stimuleren in de eerste plaats om de filmische realisatie van Fritz Bauer te analyseren en mogelijk ook te ondervragen. Als voorbeeld kan hierbij de openingsscène dienen, waarin Fritz Bauer na een gevaarlijk mengsel van alcohol en slaaptabletten in zijn bad verdrinkt -zonder suïcidale intentie. Ten eerste kunnen twee foto’s van deze scène al snel worden opgevat als een anticipatie van zijn situatie in de film: het water komt hem – letterlijk en figuurlijk – aan de lippen. En hij dreigt onder te gaan – precies zoals hij later tegen de weerstanden binnen zijn eigen gezag en zijn professionele omgeving dreigt toe te geven. Tegelijkertijd wordt deze blunder van Bauer getoond als een reden voor zijn tegenstander om hem te belasteren. Zo beschrijft deze scène treffend het ‘vijandelijk gebied’, waarin Bauer zich bevindt. Heel anders is uiteindelijk het slotbeeld: op zijn vuisten leunt Bauer op zijn bureau en demonstreert zijn wil om niet op te geven. Zó wil de film het imago van Bauer en zijn politieke rol schetsen. Ter afsluiting bespreken de studenten de verhouding van fictie en authenticiteit. Ze bespreken wat door het afwijken van de werkelijkheid kan worden bereikt en in hoeverre dit invloed kan hebben op de weergave van de geschiedenis.

De jaren 1950 DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER laat het politieke en maatschappelijke klimaat van de naoorlogse BRD zien, waar de misdaden van het Nationaalsocialisme het liefst verborgen gehouden worden (zie ook "voorbereiding op het bioscoopbezoek"). Dit is ook in visueel opzicht te zien. Zo vinden opvallend vaak scènes in donkere kamers plaats. Geen licht van de buiten lijkt de kantoren binnen te komen: verduistering in plaats van opheldering. Tegelijkertijd verwijst Bauers engagement naar een nieuwe manier voor het omgaan met de schuld: Bauer beschuldigt de oudere generatie dat ze bewust wegkijken. In de jaren 1960 zal de volgende generatie opheldering eisen en hun ouders ongemakkelijke vragen stellen over hun rol in het Naziregime.

7

Takenlijst 3: de jaren 1950 Aan de hand van de stills uit de film analyseren de studenten hoe de "moffen” jaren 1950 worden weergegeven en hoe de duisternis in de ruimtes in de film overeenkomt met de houding van mensen en het omgaan met de misdaden van de Naziregime. Daarnaast wordt – ook aan de hand van de stills uit de film -de rol van Fritz Bauer geanalyseerd. Wanneer de Mossad een tweede bron voor Eichmanns identiteit eist, voordat zij kunnen ingrijpen, voelt Bauer zich gevangen – hiernaar verwijzen ook de bars op de achtergrond van het beeld. In een andere scène gooit hij demonstratief een raam open om eindelijk lucht en licht in de donkere ruimtes te laten: hij heeft de rol het Nazitijdperk op te helderen, geen gebeurtenissen in het donker te laten, zodat dingen niet in vergetelheid belanden. Een andere opdracht verwijst naar de relatie tussen de generaties. De leerlingen bestuderen door middel van een citaat hoe Bauer al naar de komende generatie van ‘68 verwijst.

Een tweede laag van het verhaal Dat Fritz Bauer in Deens ballingschap door de politie met mannelijke prostituees werd betrapt, is een feit. Over hoe hij later als Hessische procureur-generaal met zijn seksualiteit is omgegaan, kan alleen maar gespeculeerd worden. We hebben dit daarom in de film zo voorzichtig mogelijk behandeld. Lars Kraume over DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER In het middelpunt van DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER staat Bauers jacht op Adolf Eichmann. Naast deze verhaallijn voegt de film echter een interessante tweede laag aan het verhaal toe door de homoseksualiteit van Angermann - zoals reeds genoemd een puur fictief karakter - en van Bauer bijzonder belang toe te kennen. Want hierdoor komen de twee mannen in de conservatieve samenleving van de jaren 1950 nog meer in de problemen. Vanuit het huidige perspectief is het ondenkbaar dat homoseksuele relaties op dat moment nog steeds beschouwd werden als misdrijf en gevangenisstraf tot gevolg konden hebben. Aan de ene kant kan de film zo de nauwe band van het naoorlogse Duitsland met het Derde Rijk zichtbaar maken, want zelfs in de nieuwe wetgeving werd de aangescherpte versie van § 175 van de Nazi's overgenomen, waarin de criminalisering van homoseksualiteit vastgelegd was. Anderzijds slaagt de film hierdoor in het openbaren van de intolerante morele standaard en het interpreteren van Bauers en Angermanns weerstand als strijd voor de vrijheid in bredere zin: als pleidooi in alle opzichten een andere maatschappij te creëren. Deze dubbelzinnigheid wordt bijvoorbeeld duidelijk wanneer Bauer aan Angermann vertelt dat hij in 1933 in een concentratiekamp een zogenoemde “verklaring van onderwerping” ondertekende om vrij te komen, en zich sindsdien schuldig voelt. Men mag nooit voor de tirannie buigen, vertelt hij Angermann. Op dit moment verwijst zijn uitspraak niet alleen naar de onderdrukking door het Naziregime, maar naar elke vorm van discriminatie van minderheden.

Takenlijst 4: een tweede laag van het verhaal Uitgaande van de hierboven beschreven scène analyseren de leerlingen de diepere betekenis van de film. Ze ondervragen kritisch wat er door het benadrukken van de seksuele geaardheid van Bauer en Angermann in dramatische zin bereikt wordt en waarom dit belangrijk is voor de film.

8

Lesvoorstel: § 175 In een presentatie leggen de leerlingen uit wanneer § 175 werd ontwikkeld (1872), hoe het artikel in het Derde Rijk door het verhogen van de potentiële gevangenisstraf en de uitbreiding van strafbare feiten werd verergerd, waardoor hij zelfs nog in de BRD voort bestond (omdat men hierin geen typische Naziwereldbeschouwing terug zag) en wanneer het artikel werd afgeschaft (1994). Ook moet in de presentatie worden ingegaan op de morele standaard die zich achter het artikel schuilhield. Deze zal dan in het bijzonder met de huidige opvattingen over seksuele moraal of de diversiteit van seksuele geaardheden worden vergeleken.

De erfenis van Fritz Bauer DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER eindigt na de arrestatie van Eichmann door de Israëlische geheime dienst, de Mossad, in Argentinië en het besluit om hem in Israël te veroordelen. Op dat moment was nog niet bekend welke invloed de Hessische procureur-generaal bij het oppakken van de gezochte Nationaalsocialist had. Met het daaropvolgende proces kan Bauer echter een van zijn belangrijkste doelstellingen verwezenlijken: de burgers en politici ertoe te brengen de misdaden van het Naziregime te verwerken, in plaats van deze stilzwijgend te vergeten. Het Eichmann-proces werd uitgezonden op radio en televisie over de hele wereld en veranderde de publieke perceptie van de Holocaust. Hoewel het proces niet in Duitsland plaatsvond, zoals Fritz Bauer het graag had gewild, was het alsnog een uitgangspunt voor verdere processen. Nadat Bauer documenten over moorden in Auschwitz in handen kreeg, kon hij de zogenaamde Auschwitz-processen initiëren die uiteindelijk vanaf 1963 in Frankfurt plaatsvonden. Maar zelfs in de afgelopen jaren werden er nog meerdere processen gehouden tegen personen die in concentratiekampen hebben gewerkt, zoals van 2009 tot 2011 tegen het vroegere lid van een SS-hulptroep John Demjanjuk in München of in 2015 tegen de voormalige SS'er Oskar Gröning in Lüneburg.

Takenlijst 5: de nalatenschap van Fritz Bauer In kleine groepen werken de leerlingen aan presentaties over het Eichmann-proces in Jeruzalem. Verschillende onderwerpen kunnen daarbij in de focus staan. Zo werkt één groep intensief aan het proces zelf - wat ook de mogelijkheid biedt om archiefmateriaal zoals foto's of film van Eichmann te gebruiken. Een ander onderwerp is bijvoorbeeld Hannah Arendts theorie over de "banaliteit van het kwaad", die Eichmann als een nauwgezette bureaucraat zonder moraal beschreef. Interessant is het ook om Arendts stelling (in deze vorm ondertussen weerlegd) met fragmenten van Eichmann uit de Sassen-interviews te vergelijken, waarin Eichmann zich in Argentijnse ballingschap als een overtuigde Nazi presenteert. Bovendien kan ook het effect van het Eichmann-proces op de opheldering van Nazimisdaden in Duitsland worden besproken en op basis hiervan ook de volgende rechtszaken, zoals bijvoorbeeld de Auschwitzprocessen.

9

Lesvoorstel: van dictatuur naar democratie Het feit dat veel volgelingen van, of zelfs medeverantwoordelijken voor, de Holocaust in de BRD hoge posities mochten blijven bezetten, is geen ongekend probleem. Vergelijkbare moeilijke situaties kunnen worden waargenomen in andere landen, die soortgelijke veranderingen hebben ondergaan. In Duitsland gaat het hierbij om ongeveer vierenhalve decennia na het einde van de Tweede Wereldoorlog en de hereniging. Tal van Statieleden hoefden geen verantwoording afleggen, maar mochten stilletjes in het dienstverband van de overheid door blijven werken. In Zuid-Afrika werd na het einde van het apartheidsregime de zogenaamde “Truth and Reconciliation Commission” (Waarheids-en Verzoeningscommissie) opgericht, om een verzoening tussen de voorheen vijandige populaties te garanderen. Verder zijn er ook nog steeds aspiraties om oorlogsmisdadigers en degenen die verantwoordelijk zijn voor genocide of misdaden tegen de menselijkheid voor de rechter te brengen. De zoektocht naar oorlogsmisdadigers uit de burgeroorlog in het voormalige Joegoslavië houdt het Internationale Gerechtshof in Den Haag zelfs vandaag nog bezig. Dergelijke voorbeelden nodigen uit voor presentaties en discussies in de klas, bijvoorbeeld over hoe de overgang van dictatuur naar democratie in andere landen afgerond werd en hoe deze het best opgesteld kan worden.

10

Takenlijst 1: Voorbereiding op het bioscoopbezoek DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER speelt in de periode van 1957 tot 1960. Beantwoord voorafgaand aan het bioscoopbezoek de volgende vragen: → Politiek

Wie is bondskanselier?

Welke partijen vormen de regering?

Met welke steekwoorden kan het politieke beleid van deze tijd worden omschreven? DDR:

Wat is de verhouding van de BRD met andere landen?

Verenigde Staten:

Israël:

→ Maatschappij

Wat is de economische situatie?

Welke sociale rollen hebben mannen en welke hebben vrouwen?

11

Hoe wordt homoseksualiteit sociaal en wettelijk waargenomen?

Wat is de rol van de Tweede Wereldoorlog in het sociale en het politieke leven?

→ Omgaan met het Naziverleden Wie is in 1957 het hoofd van het bureau van de bondskanselier? Wat is hierover bekend?

Wat was de ‘Gehlen organisatie’? Wat is de relatie tot het Nazitijdperk?

Wat is er met bekende Nazioorlogsmisdadigers en -functionarissen (zoals Hermann Goering of Rudolf Hess) gebeurt?

Wie was Adolf Eichmann?

Beschrijf samen in de klas de stemming in Duitsland op dat moment. Welke conflicten zijn volgens jullie duidelijk in deze situatie?

12

Takenlijst 2: fictie en authenticiteit Fritz Bauer wordt geïntroduceerd DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER begint met een scène waarin Fritz Bauer als gevolg van een mix van alcohol en slaaptabletten bijna (echter zonder suïcidale intentie) verdrinkt in zijn badkuip.

Interpreteer de symboliek van deze beelden: Wat vertelt het over de situatie van Fritz Bauer die later in de film wordt getoond? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________

Wat leren we in deze scène over Fritz Bauer? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________

Welke verwachtingen wekt de film door deze openingsscène, die ook aan de hand van de reactie van zijn collega's en het BKA (Bundeskriminalamt) naar voren komen? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________

Denk in kleine groepen na over een alternatieve korte openingsscène, die de personage van Fritz Bauer introduceert. Presenteer je suggesties aan de klas en bespreek welk beeld hierdoor van Fritz Bauer wordt geschetst en welke verwachtingen de scène zou aanwakkeren voor de film.

13

Fritz Bauer aan het einde van de film Hier zie je het laatste shot van de film.

Vergelijk deze scène met de eerste scène van de film. Hoe wordt Fritz Bauer nu afgebeeld? In hoeverre is hij veranderd? Welk beeld wil de film door dit shot van Fritz Bauer schetsen? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________

Beschrijf de schermindeling: door welke middelen wordt dit effect bereikt? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________

Tussen fictie en authenticiteit DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER is niet alleen op feiten gebaseerd, maar verandert deze ook. Zo bestond Karl Angermann bijvoorbeeld niet en ook het TV optreden in de “Kellerclub”, dat in de film wordt getoond, vond pas jaren later plaats. Bespreek samen in de klas in hoeverre dergelijke afwijkingen van de werkelijkheid acceptabel zijn. Ga hierbij in op de volgende aspecten: • • •

In hoeverre hebben de veranderingen effect op de historische kennis van het publiek? In hoeverre wordt het effect van de film hierdoor beïnvloed? Wat kon er door de variaties van de realiteit en toegevoegde gebeurtenissen in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER duidelijker worden verteld? 14

Takenlijst 3: De late jaren 1950 Het sociale en politieke klimaat van de late jaren 1950 in de BRD In een ontmoeting met minister-president Georg-Augustus Zinn kan Fritz Bauer zijn teleurstelling niet verbergen: Ik dacht echt dat we na '45 het kwaad hadden overwonnen. Ik dacht dat we nu een nieuwe samenleving op konden bouwen, vrij, eerlijk, broederlijk. Maar mensen willen geen visioenen. Ze willen naar hun vriendelijke eengezinswoningen verhuizen en een kleine auto kopen. Ze willen Adenauers vervloekte verzoening. De restauratie heeft opnieuw de revolutie verslagen, zoals al zo vaak in Duitsland. Ik krijg hier geen lucht meer. Fritz Bauer in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER Schrijf een korte toespraak waarin Fritz Bauer uitlegt hoe hij zich de samenleving na 1945 voorstelt en wat voor hem belangrijk is. Met beelden vertellen De stemming wordt in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER onder ander door het beeldontwerp bepaald. De volgende stills uit de film komen uit verschillende scènes. a) Interieur Beschrijf het beeldontwerp van de twee stills. In welke kamers bevinden we ons? Wat is het effect van deze ruimtes? Ga ook in op de lichtverhoudingen.

___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ Hoe verhoudt het beeldontwerp zich met hoe Fritz Bauer het sociale en politieke klimaat in de Bondsrepubliek ondervindt? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ 15

b) In welke rol ziet Fritz Bauer zichzelf? Vertel eerst uit welke scènes deze stills komen en waarover die gaan. Leg daarna uit hoe Fritz Bauers situatie door het beeldontwerp van de scène of via of die getoonde handeling wordt verduidelijkt.

___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ Betekenis beeldontwerp/ gebaren

Betekenis beeldontwerp/ gebaren

___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________

Een generatiekloof kondigt zich aan Tegenwoordig is Duitsland is trots op haar economische welvaart. Duitsland is ook trots het vaderland van Goethe en Beethoven te zijn. Maar Duitsland is ook het land van Hitler, Eichmann en hun vele trawanten en volgers. Maar net als een etmaal uit dag én nacht bestaat, heeft ook het verhaal van elk volk licht- en schaduwzijden. Ik geloof dat de jonge generatie in Duitsland klaar is het hele verhaal, de hele waarheid, te kennen, waarmee hun ouders soms moeilijk om kunnen gaan. Fritz Bauer in een op televisie uitgezonden toespraak in het kader van het Eichmann-proces

Leg uit op welke generatiekloof Fritz Bauer in deze toespraak anticipeert. Bespreek ook wat tegenwoordig de verschillende politieke opvattingen van jouw generatie en die van je ouders zijn.

16

Takenlijst 4: een tweede laag van het verhaal “Nooit voor de tirannie buigen” In een scène van de film vertelt Fritz Bauer Karl Angermann hoe hij zich vrij kon “kopen” uit het concentratiekamp Heuberg. Ik heb mezelf in een open brief aan de Nazi’s onderworpen. Zij hebben deze in de krant geprint. De Socialist Bauer onderwerpt zich. Toen kwam ik vrij. Ik heb mezelf nooit vergeven. Schumacher onderwierp zich niet. – Voor de tirannie mag men nooit buigen, Karl. Nooit. Fritz Bauer in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER Ten eerste wordt in de film de beslissing om zijn eigen idealen voor zijn vrijheid te offeren, als oorzaak voor de latere betrokkenheid van Fritz Bauer geïnterpreteerd. Ten tweede ontstaat er in de bovengenoemde scène ook een tweede verhaallijn. Welke andere betekenis kan de zin ‘dat men nooit mag buigen voor de tirannie’ in de scène tussen de twee mannen nog meer hebben? Waarop zou dit betrekking kunnen hebben? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ Verder dan alleen de historische context DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER gaat steeds in op het feit dat Fritz Bauer waarschijnlijk homo was. Wanneer alleen Bauers prestaties getoond hadden moeten worden, was dit op zich niet nodig geweest. Leg uit waarom de seksuele geaardheid van Fritz Bauer echter wél belangrijk is voor de film. Laat zien hoe hierdoor de toenmalige omstandigheden en weerstanden duidelijker konden worden aangetoond. _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ Vul Bauers inzet, om voormalige Naziambtenaren en -misdadigers voor de rechter te brengen, aan met het tweede niveau van de verhaallijn. Waarvoor pleit Fritz Bauer in de film in het algemeen? _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________ Schrijf een portret van Fritz Bauer om zijn leven en werk te eren. Stel het portret in de klas ter discussie. Bespreek dit met elkaar en onderscheid daarbij nodige kennis van het privéleven van Bauer, speculatie en gegarandeerd authentieke informatie. 17

Takenlijst 5: de nalatenschap van Fritz Bauer Het Eichmann-proces in Jeruzalem DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER eindigt na de arrestatie van Eichmann door de Israëlische geheime dienst, de Mossad, in Argentinië en het besluit om hem in Israël te veroordelen. Kies in kleine groepen een van de volgende taken: a) Een presentatie over het Eichmann-proces Zoek in kleine groepjes de achtergronden van het Eichmann-proces op en werk deze uit voor een presentatie. Geef daarbij kort het verloop van het proces weer. Ga hierbij in het bijzonder in op de zelfpresentatie van Eichmann. Gebruik hiervoor ook foto's en bewegend beeldmateriaal. b) De "banaliteit van het kwaad" Bereid een presentatie voor over Hannah Arendts stelling van “de banaliteit van het kwaad”. Leg uit wat de politieke theoreticus Hannah Arendt met de “banaliteit van het kwaad” bedoelt. c) Eichmann in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER Een scène in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER laat zien hoe Eichmann door de rechtse journalisten Willem Sassen in Argentinië wordt geïnterviewd. In de film zegt Eichmann: Hadden we van de 10,3 miljoen Joden 10,3 miljoen vernietigd, dan was ik nu tevreden en zou ik zeggen: ‘nou, we hebben een vijand vernietigd’. Onze verantwoordelijkheid voor ons bloed, onze mensen, de vrijheid van de mensen hadden we dan afgelegd. Ook ik was schuldig dat de door mij ontworpen eliminatie van onze vijand niet volledig kon worden uitgevoerd. Ik was een gebrekkige geest. Daarin schuilt mijn schuld. Ik had in werkelijkheid meer kunnen en moeten doen. Fragment van een dialoog in DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER Commentaar Dit fragment van een dialoog is een aanpassing van de overgeleverde interviewmanuscripten. De originele passage is hierdoor ingekort, maar houdt zich zeer nauw aan het origineel. Met betrekking tot het origineel moet worden opgemerkt dat deze reeds getranscribeerd werd van bandopnames van Willem Sassen en dus ook bewerkt is en waarschijnlijk niet tot in het detail overeenkomt met de formulering die Eichmann daadwerkelijk gebruikte. Geef in een presentatie weer hoe Eichmann zich verdedigde in het proces. Vergelijk deze uitspraken met die van het Sassen-interview. d) In DER STAAT GEGEN FRITZ BAUER is Fritz Bauer fel tegen het gebruik van Eichmanns proces als slechts een exempel en hem als enige verantwoordelijk te maken voor de Holocaust. Hij wil ook dat het proces in Duitsland plaatsvindt. Leg in een presentatie uit wat Bauer hiermee wilde bereiken. e) Het Eichmann-proces en de gevolgen daarvan Zoek uit hoe het proces tegen Eichmann in het bijzonder in Duitsland en Israël werd waargenomen en welke consequenties het had. Presenteer je resultaten aan de klas. Verdere processen tegen Nazimisdadigers Laat zien welke invloed Fritz Bauer op de Auschwitzprocessen had. Bespreek samen in de klas het belang van processen tegen voormalige Nazimisdadigers tot vandaag de dag – bijvoorbeeld aan de hand van de cases van John Demjanjuk of Oskar Gröning. 18

Impressum Uitgever: Alamode film Dachauerstraße 233 80637 München Telefoon: 089-17 99 92 0 [email protected] Foto credit: Alamode film Tekst en concept: Stefan Stiletto [email protected] Vertaling: Maren Scheffler, Cinéart Nederland BV [email protected]

19