Lesbrief over verhalen en vertellen Mensen vertelden elkaar verhalen tijdens lange koude winteravonden, als levensles of waarschuwing. Vaak waren het mensen die niet konden lezen die elkaar op deze manier vermaakten. Ze vertelden de verhalen uit hun hoofd en pasten deze waar nodig aan de situatie aan. Want in volksverhalen maakt het niet uit of dingen ook echt gebeurd zijn. Fantasie en werkelijkheid lopen naadloos in elkaar over. Bijna alles kan in de verhalen. Mondelinge overlevering is voor het moderne volksverhaal niet meer een belangrijke voorwaarde. Dankzij moderne communicatievormen (zoals internet en de mobiele telefoon) verspreiden nieuwe verhalen zich razendsnel. Ze bevatten naast woorden tegenwoordig ook vaak beelden. Er zijn veel soorten volksverhalen. Bekende varianten zijn sprookjes, sagen, legenden, mythen en urban legends of broodje aap-verhalen. Hoaxes (‘waarschuwingen’ en andere grappen) die per e-mail rondgestuurd worden zijn een voorbeeld van superkorte, moderne volksverhalen. Maar ook sterke verhalen en moppen behoren tot de volksverhalen.
1
Verhalen Mensen vertellen elkaar graag verhalen. Dat doen ze al vanaf het begin van de geschiedenis. Ze spreken of schrijven over gebeurtenissen die echt hebben plaats gevonden, maar vaak gaat het juist ook om verzonnen vertellingen. Soms zijn verhalen voor een deel verzonnen en voor een deel echt gebeurd. In een verhaal maken hoofdpersonen iets mee. Meestal is er sprake van een uitdaging. De hoofdfiguur moet iets oplossen of een karwei klaren. Verhalen vermaken mensen, laten ze nadenken, of maken ze aan het schrikken. Verhalen kunnen veel vormen hebben. Je komt ze tegen in boeken voor kinderen en volwassenen, televisie-series, films, toneelvoorstellingen, musicals, strips of hoorspelen voor de radio.
Opdrachten 1 Welke functies kunnen verhalen hebben? 2 Wat is het laatste verhaal dat je gelezen, gehoord of gezien hebt? 3 Wat zijn hoorspelen?
1
2
Sprookjes en sagen
Een bekend soort verhalen zijn sprookjes. Sprookjes beginnen vaak met ‘er was eens…’ en eindigen met ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’. Ze spelen zich af op een verzonnen plek vaak in ‘een land hier ver, ver vandaan.’ Een voorbeeld van zo’n verzonnen plek is Luilekkerland. De hoofdpersonen in sprookjes maken allerlei dingen mee die in het echt niet kunnen. Zo kunnen kikkers in prinsen veranderen en stro in goud. De held of heldin van een sprookje wordt voor een probleem gesteld dat hij of zij in het verhaal oplost. Het kan bijvoorbeeld gaan om het verslaan van een draak die een kasteel bewaakt. Tovenarij, armoede, honger, jaloezie en huwelijken komen veel voor in sprookjes. De hoofdrol wordt gespeeld door prinsen en prinsessen, maar ook vaak juist door heel arme kinderen. Bekend zijn de sprookjes van Grimm. Deze Duitse broers verzamelden in de negentiende eeuw veel sprookjes en gaven deze uit. Sagen zijn meestal korter dan sprookjes en de plaats en tijd waarin ze spelen wordt meestOpdrachten al duidelijk genoemd. Net als in sprookjes spelen wonder1 Omschrijf hoe voor jou Luilekkerland eruit ziet. lijke zaken in sagen een rol. In 2 Wat is jaloezie? Welke rol speelt jaloezie in het sagen komen sprookje over Sneeuwwitje? vreemde wezens 3 Noem een sprookje waarin honger een rol voor, zoals speelt. reuzen, weerwol4 Verzin zelf een niet bestaand sprookjeswezen. ven, heksen en Maak er eventueel een tekening bij. kabouters. Een bekend voorbeeld van een sage is ‘de vliegende Hollander.’
2
Broodje aap verhalen
3
Broodje aap verhalen zijn korte sagen die in het hier en nu spelen. Het zijn zogenaamd waargebeurde verhalen over gruwelijke of vreemde gebeurtenissen. Ze gaan over zaken die ‘een vriend van een vriend’ zouden zijn overkomen. Als iemand je vertelt over iets wat de buurvrouw van de tante van de loodgieter zou hebben meegemaakt, dan gaat het Opdrachten waarschijnlijk om een broodje aap verhaal. Een beroemd broodje aap verhaal gaat over de oude mevrouw die 1 Waarom vertellen mensen elkaar broodje haar natgeregende hondje in de magneaap verhalen denk je? tron zou hebben gedroogd. Het gaat bij 2 Geloof je het verhaal dat Walt Disney de het vertellen van broodje aap verhalen bedenker van Donald Duck zich na zijn steeds om het doorgeven van gruwelijke, dood zou hebben laten invriezen om later schokkende of erg onwaarschijnlijke weer tot leven gewekt te kunnen worden? zaken. 3 Een bekend broodje aap verhaal is dat De naam ‘broodje aap’ komt van een verhaal over een restaurant waar ze over de poema op de Veluwe. Bedenk zelf broodjes met apenvlees zouden verkopen. zo’n onwaarschijnlijke combinatie.
3
4
Opdrachten 1 Ken je namen van Griekse of Romeinse goden? 2 Ken je een verhaal uit de Bijbel?
Verhalen en geloof
3 Een legende is een christelijk verhaal. Wat is de betekenis van de term ‘legendarisch’?
Mensen die geloven, hechten vaak veel waarde aan verhalen. De erin beschreven gebeurtenissen laten hen zich verbonden met elkaar en met hun geloof voelen. Zo zijn er tal van beroemde verhalen over het leven van Jezus, Mohammed of Boeddha. Ook het hindoeïsme kent tal van spannende vertellingen over wonderlijke goden. In de Griekse Oudheid geloofde men in meerdere goden, die zouden verblijven op de berg Olympus. De goden hadden in die verhalen, ook wel mythen genoemd, vaak ruzie met elkaar. In de Bijbel staan veel verhalen over het joodse volk en over het leven van Jezus. Het zijn verhalen waar je met Jezus en zijn moeder Maria en vader Jozef mee kunt leven. De aantrekkingskracht van de Bijbel is mede te verklaren door de vele verhalen die er in verteld worden, van de manier waarop David de reus Goliath versloeg tot de vertelling over de wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging. Een legende is een verhaal dat niet in de Bijbel staat maar wel met het katholieke geloof te maken heeft. Een voorbeeld is de vertelling over Sint Joris die de draak versloeg.
4
Verhalen uit heel de wereld
5
Verhalen worden overal op de wereld verteld. Ze laten mensen zich verbonden met elkaar voelen. Ze maken mensen mede tot wie zij zijn. Verhalen vertellen je iets over het volk waarvan ze afkomstig zijn. Sommige verhalen komen echter bij veel verschillende volken voor. Zo wordt er over een grote overstroming verteld in de Bijbel, maar komt deze ook voor in de verhalen van de Lakota-Indianen en de Eskimo’s (ook bekend als Inuit). Beroemd zijn de vertellingen over de spin Anansi uit West-Afrika, Suriname en de Antillen. Anansi is in de verhalen iedereen steeds te slim af. Dierenverhalen worden soms fabels genoemd. Bekende dierenverhalen uit Europa zijn die over Reynaert de vos. Deze is net als Anansi erg sluw. Een beroemde figuur uit Turkse verhalen is Nasreddin Hodja. Zijn roem verspreidde zich ook naar Noord-Afrika. Net als Anansi is hij andere personages steeds te slim af. De vertellingen rond Nasreddin Hodja zijn grappige verhalen die wat lijken op moppen.
Opdrachten 1 Zoek op internet of in de bibliotheek naar een verhaal over Anansi. Wat vind je van het karakter van deze spin? 2 Zoek op internet of in de bibliotheek naar een verhaal over Nasreddin Hodja. Vind je het grappig? Wanneer vind je iets grappig?
5
6
Beroemde vertellers Eén van de beroemdste vertellers uit de geschiedenis was de Griek Homerus. Hij vertelt in zijn beroemde geschriften over de belegering door de Grieken van de stad Troje en over de omzwervingen van de held Odysseus. Er is erg weinig bekend over Homerus en sommige onderzoekers denken dat hij nooit bestaan heeft. Een vermaarde vertelster speelt een grote rol in de Sprookjes van Duizend en een nacht. Sherazade vertelt aan haar man, de sultan, elke nacht een nieuw verhaal dat niet af is. Daarmee weet ze te voorkomen dat ze gedood zal worden, omdat de sultan het vervolg wil weten. Hij heeft namelijk bepaald dat hij elke dag een nieuwe vrouw zal trouwen na de vorige in de ochtend te hebben laten doden. Maar hij is nieuwsgierig en laat Sherazade leven, zodat ze de volgende nacht verder kan vertellen. Bekende verhalen uit de Sprookjes van Duizend en een nacht zijn Opdrachten die over Aladdin, Sinbad en Ali Baba. 1 Wat is je mening over de sultan uit Beroemde vertellers uit de negentienDuizend en een nacht? de eeuw waren Alexandre Dumas en 2 Met welk beroemd voorwerp wordt Charles Dickens. Dumas is bekend Aladin in verband gebracht? door De drie musketiers en De Graaf 3 Wat is een kerstverhaal? Kun je iets van Monte Cristo, terwijl Dickens onder vertellen over Dickens’ beroemde meer over Oliver Twist schreef. Hij is kerstverhaal? ook beroemd vanwege zijn kerstverhaal over de gierigaard Scrooge.
6
7 Zelf een verhaal bedenken Het bedenken van verhalen is een favoriete bezigheid van veel mensen. Sommigen beperken zich tot het bedenken en vertellen van moppen, anderen schrijven korte verhalen of hele boeken, of ze bedenken het verhaal van een film of tv-serie. Verhalen bedenken is leuk omdat je mensen dan kunt mee voeren naar een eigen wereld, naar de wereld van je fantasie. Het is een uitdaging om mensen te laten meeleven met de personages die je hebt bedacht. Een verhaal heeft een begin, een midden en een einde. In het begin wordt duidelijk wie de hoofdfiguren zijn en voor welke taak ze gesteld zijn. In het langste deel, het midden, beleven de bedachte figuren tal van avonturen en aan het einde vertelt de verteller over hoe het verhaal afloopt.
Opdrachten 1 Welk soort verhalen vind je het leukst? Waarom? 2 Wat is fantasie? Wat is de rol van fantasie bij het bedenken van een verhaal? 3 Ken je verhalen die slecht aflopen? Wat vind je van zulke verhalen?
Er zijn veel soorten verhalen. We hebben al gezien dat er sprookjes, sagen, broodje aap verhalen, legenden en mythen bestaan. Er zijn hiernaast nog tal van andere verhaalsoorten. Zo heten verhalen over cowboys westerns. Verder heb je bijvoorbeeld veel verhalen over liefde tussen mensen, detective-verhalen, piratenverhalen, ridderverhalen en verhalen over ziekenhuizen.
7
8
Helden
De hoofdpersonages uit veel verhalen worden helden genoemd. Helden zijn mensen of wezens die iets bijzonders verrichten. Figuren die dapperder of slimmer zijn dan anderen. Beroemde helden zijn bijvoorbeeld de Griek Heracles of Harry Potter. Zij kunnen dingen die normale mensen niet kunnen. Ook stripfiguren als Superman, Spider-man en Batman zijn helden. Helden spreken aan, omdat veel mensen zich door het volgen van hun daden zelf ook een beetje een held kunnen voelen. Verhalen over helden komen tegemoet aan de fantasie van mensen om zichzelf als bijzonder te zien. Naast helden bestaan er ook antihelden. Dat zijn bedachte figuren waarom gelachen wordt en die n iemand serieus neemt. Denk aan Olivier Blunder of Homer Simpson.
Opdrachten 1 Wie is jouw favoriete held of heldin ? Waarom? 2 Welke eigenschappen heeft een held? 3 Kun je voorbeelden noemen van speelgoed dat met helden te maken heeft? 4 Wat is de functie van antihelden?
8
Slechteriken
9
Slechteriken zijn de tegenstanders van helden. Zij willen voorkomen dat de hoofd persoon in een verhaal zijn of haar doel bereikt. Ze hebben slechte eigenschappen. Ze streven naar macht, zijn jaloers, gierig of gemeen. Beroemde slechteriken zijn bij voorbeeld de stiefmoeder uit Sneeuwwitje of de wolf uit Roodkapje. De rol van slechterik wordt vaak gespeeld door rovers, piraten, tovenaars, maffiamensen en machthebbers. Zij worden vaak ondersteund door anderen en zijn een serieuze bedreiging voor het geluk of de doelen van de held of heldin. Als de tegenstander niet machtig is, is het verhaal niet spannend. De slechtheid van de tegenstander wordt vaak overdreven, zodat de lezer of kijker extra Opdrachten meeleeft met de hoofdpersoon. Zo zijn de slechteriken dieren1 Welke schurken uit verhalen ken je? beulen, geldwolven, 2 Als je een slechterik zou moeten bedenken, pestkoppen of wreedaards. welke eigenschappen zou je deze dan geven? Soms geeft een verhalen 3 Van wat voor mensen of wezens word jij verteller de slechterik ook een bang? goede eigenschap om hem of 4 Ken je het verhaal ver Roodkapje en de wolf? haar iets geloofwaardiger te maken.
9
10
Spanning Zonder spanning is er geen verhaal. In elk interessant verhaal is er sprake van tegen strijdige belangen of van negatieve krachten. De held wil iets bereiken, de tegenstander wil dit voorkomen. Spanning kan ook worden veroorzaakt door de natuur: denk aan aardbevingen, schipbreuken en vulkaanuitbarstingen. Veel verhalenvertellers bouwen spanning op. Ze wisselen spannende gebeurtenissen af met minder belangrijke gebeurtenissen. Als er alleen maar achter elkaar spannende dingen gebeuren kan dit vermoeiend werken voor de kijker of lezer. Bij spannende verhalen denk je misschien als eerste aan actiefilms of thrillers, maar in elk goed verhaal zit spanning: komen de geliefden bij elkaar, weet de hoofdpersoon zijn of haar ziekte te overwinnen of wordt de familieruzie bijgelegd? Het zijn allemaal voorbeelden van spannende elementen in een verhaal. Alleen als het eventueel ook mis zou kunnen gaan, is er sprake van spanning.
Opdrachten 1 Wat is het spannendste verhaal dat je kent? Waarom is het zo spannend? 2 Wat is een rampenfilm? Waarom spreken dergelijke films mensen aan? 3 Ken je een erg saai verhaal? Waarom is het saai?
10
De moraal van het verhaal
11
Veel verhalen hebben een boodschap. Het kan bijvoorbeeld gaan om wijsheden als ‘haastige spoed is zelden goed’, ‘niet geschoten, altijd mis’ of ‘hoogmoed komt voor de val.’ De hoofdpersonages leren in dergelijke verhalen een levensles. Door wat ze mee maken, zullen ze in de toekomst hun gedrag aanpassen. Ze hebben iets geleerd. Bovendien wordt de lezer of kijker een spiegel voorgehouden: als je zus of zo handelt, komen er problemen. Verhalen met een boodschap worden wel moralistisch genoemd. Ze zijn niet bij iedereen populair. In het sprookje van Roodkapje leert de hoofdpersoon dat je geen onbekenden (in dit geval de wolf) meteen moet vertrouwen. De bekende Nederlandse Opdrachten sage over het vrouwtje van Stavoren gaat over hoogmoed. 1 Zoek het verhaal van het vrouwtje van Door haar trots veroorzaakt Stavoren op. Wat is hoogmoed? deze vrouw de ondergang van 2 Wat vind jij van verhalen met een les? haarzelf en haar stadje. 3 Ken je een verhaal waar je echt iets van geleerd hebt?
11
12
Slotopdracht
Bedenk zelf een verhaal waarin een held of heldin tegenover één of meer schurken wordt geplaatst. Zorg dat de hoofdpersonen iets hebben dat ze willen bereiken, wat niet gemakkelijk is. Je kunt kiezen voor een liefdesverhaal in
Tenslotte Hierbij ook een verhaal dat speciaal voor jou is. Bij het verhaal zijn zes ansichtkaarten gemaakt die je kunt ver sturen aan bekenden die ook van verhalen houden.
een ziekenhuis, maar ook voor een ridderverhaal. Voorwaarde is dat het gegeven spannend is.
Je kunt bijvoorbeeld een verhaal voor een toneelstuk of musical bedenken, maar ook een getekende strip, een strip van foto’s of een hoorspel. Je kunt er ook voor kiezen een sprookje of broodje aap verhaal te vertellen.
Laat de personages iets bereiken in het verhaal. Ook kun je de personages iets te weten laten komen dankzij wat er in het verhaal gebeurt. Dat kan een bepaalde les zijn, maar het kan ook gaan om een geheim dat onthuld wordt.
12
De reddende ratten van Deventer In de tweede helft van de Middeleeuwen bloeide Deventer als Hanzestad, al kende de plaats aan de IJssel in deze tijd ook perioden van economische tegenspoed. Deze vertelling gaat over zo’n periode vol tegenslag. Er heerste in de Late Middeleeuwen een hongersnood in de latere koekstad. Het stadsbestuur had er geen passend antwoord op en de burgers leden erg. Er werd te weinig voedsel aangevoerd, of het was zo duur dat de gewone Deventenaren het niet konden betalen. In de stad woonde echter ook een zekere Govert, een zeer rijke koopman, wiens pakruimte van zijn statige huis aan de Brink vol lag met graan. Hij wilde dit echter niet ter beschikking stellen van zijn plaatsgenoten. Hij vroeg er woekerprijzen voor. Goverts kennis, de boekdrukker Tijmen besloot dat hij hem moest gaan vragen zijn graan goedkoper van de hand te doen. Hij betrad Goverts statige pand. ‘Dag Govert,’ zei Tijmen. ‘Hoe gaat het?’ ‘Goed. Ik heb gisteren mijn geld nog eens geteld. Ik ben nu officieel steenrijk,’ antwoordde Govert. Tijmen knikte vriendelijk: ‘Dan kunt ge uw graanprijzen zeker wel naar beneden doen?’ De koopman keek ontzet. ‘Natuurlijk niet. Ik ben geen liefdadige instelling. Ik houd niet van mensen.’ Tijmen zuchtte: ‘Ge weet dat Deventer een centrum is van de humanistische boekdrukkunst. Ik zou als drukker uw roem als redder in nood middels gedrukte teksten over heel Europa kunnen verspreiden.’ ‘Ik geef niet om roem. Ik geef om geld. Dit gesprek is afgelopen.’ Zuchtend verliet Tijmen het koopmanshuis. De burgemeester van Deventer besloot toen om Govert zelf te bezoeken en hem te smeken het graan
De gierige koopman Govert die geld aan het tellen is
I
tegen redelijke bedragen te verkopen. ‘Beste Govert,’ sprak hij tegen de man. ‘Bent ge niet begaan met het lot van de Deventenaren, uw medeburgers? Wilt ge niet te boek staan als de redder van de stad? Wilt ge niet de trots van Deventer zijn, een man qua impact vergelijkbaar met Geert Grote, de uit onze contreien afkomstige geestelijke?’ Govert keek de burgervader loensend aan en lachte een eng lachje: ‘Nee, burgemeester. Ik ben juist zo rijk omdat ik niet nobel ben. Zou ik de rijkste koopman van de stad zijn als ik alles verkwanselde? Ik dacht het niet.’ ‘Maar’, antwoordde de burgemeester. ‘Maakt het u dan echt niets uit dat iedereen lijdt? Dat de ouden van dagen in de straten creperen, dat de opgroeiende kinderen moeten overleven op een dieet van twee broodkruimels elke avond?’ Govert lachte weer zijn enge De rattenvorst lach. ‘Nee, dat interesseert me niet. Zolang ik er zelf maar van gevrijwaard ben. ‘ Terneergeslagen verliet de burgemeester het koopmanshuis aan de Brink. Hij liep door de oude straten en daarna door Deventers buitengebied, de Wigbold. Hij bracht een bezoek aan de nabijgelegen nonnenabdij. Daar vroeg hij om een onderhoud met de abdis. Deze was net als hij doordrongen van de ernst van de situatie. ‘Ik zal Govert een bezoek brengen. Hij moet tot barmhartigheid worden bewogen, zoals een echte Deventenaar betaamt,’ sprak ze vol overtuiging. ‘Het is de wil van de Heer.’ Nog die middag betrad de abdis het koopmanshuis. Govert keek haar aan met een gemene blik in de ogen. De abdis was ondanks zichzelf onder de indruk van de pracht en praal in het pand. Ze zag kleurige wandtapijten, mooie schilderingen, ivoren tafels en gouden huisraad. ‘Wat wil je, vervelend mens?’ zei Govert. ‘Govert, ik kom een beroep doen op uw christelijke naastenliefde. Ge wilt toch na uw dood niet branden in de hel omdat ge geen oog had voor de behoeften van de Deventenaren?’ De abdis keek de koopman diep in de ogen. De man keek boos terug: ‘Ga weg, oude vrouw. Ik geloof niet in God. Ik geloof alleen in geld en zie waar mijn levensvisie me gebracht heeft: ik ben een welvarend man.’
II
‘Maar geestelijk zijt ge een vrekkig wrak. Ik zie geen mededogen in uw ogen.’ ‘Nee, waarom zou ik mededogen moeten voelen? Iedereen moet gewoon werken voor zijn geld. Als mensen mijn prijzen kunnen betalen, dan krijgen ze het graan. Dat broodnodige graan. Hihihi.’ De abdis keek geschokt. ‘Lach niet zo satanisch, Govert. De Heer kijkt toe. Ge wilt het graan niet tegen schappelijke prijzen ter beschikking stellen van de hongerigen?’ Goverts blik werd nu echt strak. ‘Dat was toch al duidelijk? Ik begrijp niet wat ge hier komt doen. Nog liever geef ik het graan aan de ratten dan voor bijna niets aan de Deventenaren.’ Ook de abdis verliet terneergeslagen het pand. Wat ze echter niet wist, was dat het gesprek tussen haar en de vrek was afgeluisterd door een vriendelijke rat, Arie. Deze Arie had gehoord dat de koopman zijn graan liever aan de ratten gaf dan aan
De ratten die graan stelen
III
de hongerige Deventenaren. ‘Daar gaan we hem aan houden’, dacht de rat. Hij ging naar de ondergrondse veste van Rodrigo de rattenvorst. Deze was het roerend met Arie eens. Hij riep een grote vergadering van alle ratten uit de streek bij elkaar. ‘Waarde ratten, mijn geliefd volk. We gaan Govert, de nare koopman, een lesje leren. We stelen al zijn graan en geven het aan de mensen.’ Hierop juichten de beesten in luide gezamenlijkheid. En in de nacht gingen honderden ratten door de straten naar het huis van de koopman aan het oude, statige plein. Ze kregen toegang via een klein gat in de muur en zagen dat Govert te midden van deels verslonden wildbraad en kannen mede zijn roes aan het uitslapen was. Hij snurkte luid. De ratten moesten een beetje lachen om de malle koopman. Ze glipten de pakruimte binnen en stopten al het graan in meegebrachte buidels. Toen verlieten ze stilletjes het pand.
De ratten die het graan in het klooster brengen,
IV
Blije nonnen die het graan vinden
Ze liepen de hele weg naar de abdij en legden er het graan op een grote hoop. ‘Dit is het geschenk van de ratten aan de Deventenaren’, schreef de rattenvorst op een stuk perkament. De volgende ochtend al heel vroeg vonden de nonnen het graan. ‘De heer zij geprezen! riepen ze uit. Ze wekten een boer die nabij woonde en ze plaatsten al het graan op zijn wagen. Ze reden ermee naar de stad. In Deventer was men extatisch over de redding. ‘Leve de nonnen!’ riepen de Deventenaren. De abdis zei echter: ‘Dank niet ons maar de ratten. Zij waren uw redding.’ Vanuit zijn huis keek Govert woedend toe. De rest van zijn leven wijdde hij aan zijn wraak op de ratten, maar al zijn pogingen bleven tevergeefs. Hij stierf als een verbitterd man. Maar Deventer kwam er weer bovenop. Volgens een oud verhaal werd het graan van de ratten onder meer gebruikt bij het bakken van de eerste Deventerkoek.
Dit verhaal is gebaseerd op Herman Kortelings versie van Het rattenhuis aan de Brink in ‘Verhalen van stad en streek. Sagen en legenden in Nederland’ pagina 164-165. Het rattenhuis
V
VI
F.C. Dondersstraat 1, 3572 JA Utrecht Telefoon 030 – 276 02 44 E-mail
[email protected] Websites www.volkscultuur.nl l www.jaarvanhetimmaterieelerfgoed.nl
Colofon Tekst: Tekeningen:
Olivier Rieter Sandra Kleine Staarman
