LEREND BEHEREN KWALITEITSBEWAKING COLLECTIEVE BEHEERPLANNEN H ANDLEIDING VOOR GEBIEDSCOÖRDINATOREN EN AGRARISCHE NATUURVERENIGINGEN
Haarlem, juli 2012 Veelzijdig Boerenland Mark Kuiper Astrid Manhoudt José van Miltenburg
Lerend beheren Kwaliteitsbewaking Collectieve Beheerplannen Handleiding voor gebiedscoördinatoren en agrarische natuurverenigingen
Mark Kuiper Astrid Manhoudt José van Miltenburg
In het kader van de Prestatieovereenkomst 2012 die Veelzijdig Boerenland heeft met de provincie Noord-Holland is deze handleiding opgesteld.
Veelzijdig Boerenland, Haarlem, 2012
INHOUD 1
Inleiding ......................................................................................................................................................................................................................... 5
2
Leeswijzer ..................................................................................................................................................................................................................... 6
3
Uitgangspunten voor collectief beheerplan ................................................................................................................................................. 8
4
Nestregistratie, gedragswaarnemingen, territoriumtelling, alarmtelling .................................................................................. 10
5
6
7
8
9
4.1
Benodigde informatie .............................................................................................................................................................................. 11
4.2
Nestgegevens verzamelen en vastleggen ....................................................................................................................................... 11
4.3
Gedragwaarnemingen ............................................................................................................................................................................. 13
4.4
Gebiedsdekkende territoriumtelling ................................................................................................................................................ 14
4.5
Alarmtelling .................................................................................................................................................................................................. 16
4.6
Rondes voor het einde van een rustperiode ................................................................................................................................. 17
4.7
De keuze van geschikte telmethode(n) voor een gebied ........................................................................................................ 18
Evaluatie ..................................................................................................................................................................................................................... 21 5.1
Evaluatie met behulp van inventarisaties ...................................................................................................................................... 26
5.2
Inplannen van kuikenland ..................................................................................................................................................................... 28
5.3
Evaluatie met behulp van nestgegevens ......................................................................................................................................... 30
5.4
Evaluatie omzetten naar doelen voor het volgende seizoen ................................................................................................ 33
Spelen met water.................................................................................................................................................................................................... 35 6.1
Interpretatie van de drooglegging ..................................................................................................................................................... 36
6.2
Aanleg van plas-dras ................................................................................................................................................................................ 38
6.3
Tijdelijk uitzetten van de onderbemaling ...................................................................................................................................... 38
6.4
Kuikenlandpeilvakken met tijdelijke uitschakeling onderbemaling ................................................................................ 39
6.5
Opzetten waterpeil .................................................................................................................................................................................... 40
6.6
De hoogtekaart voor de selectie van kansrijk kuikenland ..................................................................................................... 41
Relatie kuikenland – bedrijfsvoering............................................................................................................................................................ 43 7.1
Waar het niet kan ....................................................................................................................................................................................... 43
7.2
Ver van het bedrijf: rust voor weidevogels ................................................................................................................................... 44
7.3
Openheid van het landschap ................................................................................................................................................................ 47
7.4
Graslandstructuur ..................................................................................................................................................................................... 48
7.5
Kwaliteitsverbetering van het grasland.......................................................................................................................................... 50
Het opstellen of wijzigen van het collectief beheerplan ...................................................................................................................... 52 8.1
Analyse van de verspreidingsgegevens .......................................................................................................................................... 52
8.2
De locatie van kuikenland in een mozaïek..................................................................................................................................... 53
8.3
Analyse van de graslandkwaliteit ...................................................................................................................................................... 54
8.4
Kuikenland kwaliteit plan...................................................................................................................................................................... 56
8.5
Last minute beheer ................................................................................................................................................................................... 57
8.6
Ecologische commissie ............................................................................................................................................................................ 57
Selectie van de gebruikte literatuur .............................................................................................................................................................. 59
1
INLEIDING
Het Subsidiestelsel Natuur- en Landschapsbeheer (SNL) geeft boeren gereedschap in handen om de weidevogels te beschermen. De effectiviteit van de beheerpakketten is in hoge mate afhankelijk van een doordachte toepassing van de beheer- en inrichtingspakketten. Het doel is om de weidevogels voldoende bescherming te bieden om het hele reproductieproces, van vestiging tot aan vliegvlug worden van de jongen, te doorlopen zodat het een gezonde weidevogelpopulatie oplevert. De voortdurende achteruitgang van de weidevogelpopulaties is echter een teken dat verbetering van het gevoerde beheer nodig is. Het subsidiestelsel SNL werkt met gebiedscoördinatoren die verantwoordelijk zijn het maken van beheerafspraken met de boeren en voor de effectieve besteding van de gelden. Zij hebben daarbij de bevoegdheid de afspraken ieder jaar bij te stellen om de effectiviteit van het weidevogelbeheer te optimaliseren. Het stelsel regelt niet dat de informatie over de vogels (waar broeden ze, komen de nesten uit, worden de kuikens volwassen) systematisch wordt verzameld en verwerkt. Zolang dit manco niet is opgelost, moeten de gebiedscoördinatoren en agrarische natuurverenigingen binnen de mogelijkheden die ze hebben met vrijwilligers en de vergoeding voor de organisatiekosten of andere geldstromen, de informatie verzamelen om hun plannen te evalueren en bij te stellen. Wat ontbreekt is voor de gebiedscoördinatoren een handvat waarmee zij, met de beschikbare instrumenten, het weidevogelbeheer kunnen optimaliseren. In deze handleiding beschrijven we verschillende methoden om het weidevogelbeheer onder de telkens wisselende omstandigheden effectief te krijgen en te houden. Deze handleiding schetst een stappenplan, waarbij op elk moment ingestapt kan worden, afhankelijk van de huidige inrichting en kwaliteit van het mozaïekbeheer. De handreiking beschrijft verschillende instrumenten die de gebiedscoördinator kan kiezen om de kwaliteit van het beheer te vergroten. Het is niet alleen een stuk dat van de eerste tot laatste bladzijde gelezen kan worden, maar vooral een verzameling instrumenten waar naar behoefte iets kan worden uitgepikt om in de praktijk te brengen.
5
2
LEESWIJZER
De handleiding is te gebruiken als een checklist: weten we dit? kunnen we dit toepassen? of als een gereedschapskist: we willen dit punt verbeteren en welke acties kunnen we ondernemen? De onderwerpen worden daarom in op zichzelf staande hoofdstukken gepresenteerd. Uiteraard is er een logische samenhang tussen verschillende onderdelen. Wie zoekt naar een optimale positie voor kuikenland, zal eerst in kaart moeten brengen waar de vogels broeden, wat de geologische kenmerken van een polder zijn, hoe de bedrijfsvoering bij de verschillende bedrijven gewoonlijk is etc. Tijdens het proces van het collectief weidevogelbeheer zijn diverse momenten waarop de gebiedscoördinator kan sturen op het verbeteren van de kwaliteit van beheer. Op welk moment acties moeten worden ingezet, zal per situatie verschillen. Wie precies weet hoe het met de vogels is, zal verbetering zoeken in het bijstellen van het collectief beheerplan. Wie wil weten of het collectief beheerplan werkelijk voldoet, zal met inventarisaties moeten beginnen. Tijdens het proces heeft de gebiedscoördinator verschillende instrumenten en methoden tot zijn beschikking voor het verbeteren van het collectief beheer in zijn gebied. De huidige inrichting en kwaliteit van het beheer en de benoemde doelen voor het mozaïek bepalen welke instrumenten of aanpak de gebiedscoördinator op dat moment het beste kan gebruiken.
Figuur 1: Overzicht van de cyclus van het opstellen, wijzigen en uitvoeren van het collectief beheerplan.
6
Aan de hand van de cyclus van het opstellen, wijzigen en uitvoeren van het collectief beheerplan zoals is weergegeven in Figuur 1 wordt in deze handleiding een overzicht gegeven van alle beschikbare instrumenten en methoden voor het continue verbeteren van het collectief beheerplan. Deze handleiding is opgebouwd met hoofdstukken die het proces van het beheerplan volgen, te beginnen met de stap “Inventarisaties” in hoofdstuk 4. Hoofdstuk 5 volgt met instrumenten voor de evaluatie. In hoofdstuk 6 beschrijven we de tips en methoden die er zijn om voldoende vochtige gebieden in het beheerplan te krijgen. Hoofdstuk 7 geeft weer hoe de relatie tussen weidevogelbeheer en bedrijfsvoering kan worden afgestemd, terwijl hoofdstuk 8 nadere adviezen geeft voor het opstellen en bijstellen van het collectief beheerplan. Ieder hoofdstuk bevat de daarbij handige instrumenten en methoden. Op ieder moment in de cyclus kan worden ingestapt. Voorafgaand aan deze stappen geven we in hoofdstuk 3 een aantal uitgangspunten.
7
3
UITGANGSPUNTEN
VOOR COLLECTIEF BEHEERPLAN
Op basis van wetenschappelijk onderzoek in combinatie met de nodige praktijkervaring geven we hier een aantal uitgangspunten die van belang zijn voor een effectief collectief beheerplan. Deze uitgangspunten zijn de rode draad in deze handleiding.
Basis voor het Mozaïekbeheer Algemeen wordt aangenomen dat met mozaïekbeheer voldoende variatie in de gewenste biotoop voor weidevogels kan worden gerealiseerd. Weidevogels, en met name de kritische soorten, stellen hoge eisen aan hun vestiging, voedsel-, broed- en kuikenbiotoop. Belangrijk zijn voldoende variatie in graslandstructuur en maaipatronen, beweiden, bemesten en natte en droge omstandigheden. Er ontstaat dan een mozaïek van gemaaid, beweid en ongemaaid grasland. Er zijn percelen met lang en kort gras met voldoende ruimte voor weidevogels om te foerageren en om beschutting te vinden.
Uitgangspunten voor het collectief beheerplan:
Mozaïekbeheer is pas effectief als ook aan andere voorwaarden wordt voldaan, zoals voldoende openheid en rust, variatie in waterpeil en beperkte predatiedruk.
De aanleg van plas-dras heeft een aantrekkende werking voor de vestiging van grutto’s en tureluurs en kan daarom gebruikt worden om in het gebied de vestiging van grutto’s naar een bepaalde locatie in het gebied te sturen.
Variaties in de drooglegging in een gebied kunnen benut worden voor de sturing op de vestiging van de weidevogels, gekoppeld aan het kuikenlandbeheer.
Het (tijdelijk) verhogen van de waterstand trekt broedvogels aan en verhoogt de kwaliteit van het kuikenland, dit is een belangrijk instrument om vogels en kuikenland bij elkaar te brengen.
Een analyse van de graslandstructuur op basis van het maairegime en de beweiding tijdens het weidevogelseizoen geeft een beeld van mogelijkheden voor kuikenoverleving en zo voor het benodigde kuikenland door het seizoen heen.
Een gebiedsdekkende analyse van de graslandkwaliteit (kruidenrijk, open structuur) geeft inzicht in geschikte locaties voor kuikenland.
Volwassen grutto's kunnen profiteren van regulier agrarisch land dat rijk is aan voedsel en snel hoog gras biedt om in te broeden ('wormenland'), maar dit geeft geen ruimte om kuikens in groot te brengen ('kuikenland').
Voor de gezinnen is voldoende kuikenland (vochtig grasland met een open structuur in juni) nodig. Bij een hoge gruttodichtheid op zeer geschikt weidevogelland is het benodigde oppervlak per gezin kleiner dan bij lagere dichtheden 8
en kwalitatief minder kuikenland. De waarden liggen tussen 0,5 (topgebied) tot 1,5 ha (normaal agrarisch land), per gezin.
Uitgesteld maaien is alleen effectief bij een voldoende open structuur van het gras.
Na de afloop van een afgesproken rustperiode dient voor het maaien gecontroleerd te worden of er nog gezinnen aanwezig zijn. Het maaien van een perceel met gruttogezinnen betekent dat de rustperiode een zinloze operatie is geweest!
Uitgesteld maaien of last minute beheer op turbogras heeft al snel in het seizoen geen waarde voor de overleving van de pullen.
Voorweiden is een geschikt instrument om percelen met turbogras in de periode eind mei/begin juni als kuikenland te laten functioneren.
Aaneengesloten kuikenland heeft meer effect dan verspreid liggend kuikenland.
Nesten en kuikenland moeten zoveel mogelijk samenvallen of dicht bij elkaar liggen.
Een analyse van de typen bedrijven in een gebied maakt het mogelijk te sturen op de inpasbaarheid van het gewenste beheer voor de boer.
De effectiviteit van de gebiedsbeheersplannen in de SNL staat of valt met de actualiteit en de kwaliteit van de informatie over aantallen vogels, nesten, broedparen, vliegvlugge kuikens, drooglegging, beheer enzovoort.
9
4
NESTREGISTRATIE ,
GEDRAGSWAARNEMINGEN , TERRITORIUMTELLING , ALARMTELLING
De effectiviteit van de gebiedsbeheerplannen in de SNL staat of valt met de actualiteit en de kwaliteit van de informatie. Informatie van drie of zes jaar oud is onvoldoende. Informatie die bestaat uit anekdotische kennis op bedrijfsniveau is onvoldoende. Niet alleen de bedrijfsvoering van de boerenbedrijven, ook de ruimtelijke inrichting van een gebied kan snel veranderen. Het weer, het optreden van predatoren, recreanten, loslopende honden of katten kunnen grote veranderingen in de weidevogelbevolking veroorzaken. Weidevogelbeheer is een proces waarin voortdurend aanpassingen nodig kunnen zijn. Gegevens over weidevogelaantallen en de plek waar ze voorkomen kunnen worden verzameld door middel van veldinventarisaties. In dit hoofdstuk beschrijven wij de diverse methoden. Actuele gegevens over de verspreiding van de weidevogels zijn essentieel voor de gebiedscoördinatoren om te kunnen sturen op:
last minute beheer in de vorm van kuikenvelden; last minute beheer in de vorm van het verschuiven van de einddatum van de rustperiode; flexibel beheer in de vorm van het aanpassen van de locatie van het beheer; flexibel beheer in de vorm van het aanpassen van het type pakket op een perceel.
10
4.1 BENODIGDE INFORMATIE Voor een goede sturing op het last minute beheer en het flexibel beheer zijn meerdere methoden beschikbaar voor de veldinventarisatie. Uiteindelijk is het van belang dat de gebiedscoördinator een zo volledig mogelijk beeld heeft van de verspreiding en de dichtheid van de weidevogels in het gehele gebied en de locaties van de nesten op met name de percelen met legselbeheer. Voor de veldinventarisatie zijn verschillende methoden beschikbaar:
nestgegevens; gedragwaarnemingen; gebiedsdekkende territoriumtelling; alarmtelling.
De inrichting van het gebied, de ligging van de mozaïeken, het type beheer en de aaneengeslotenheid van de mozaïeken bepalen uiteindelijk welke methode of combinatie van methoden het meest geschikt is voor een bepaald gebied.
4.2 NESTGEGEVENS VERZAMELEN EN VASTLEGGEN Op percelen met legselbeheer worden nesten zo nodig gemarkeerd en beschermd bij landbouwkundige werkzaamheden. Hiervan wordt ten minste op bedrijfsniveau administratie bijgehouden. Deze nestadministratie is een belangrijke bron van informatie. Door vrijwilligers en boeren te stimuleren hun waarneming goed te noteren, kan er meer informatie worden verkregen dan het aantal nesten alleen. Het meest basale niveau is het noteren van de nesten op een stalkaart en een plattegrond.
Figuur 2: Voorbeeld van een stalkaart en plattegrond.
11
De stalkaart en plattegrond geven nestinformatie die na het seizoen verwerkt kan worden om de relatie tussen nesten en beheer in beeld te krijgen. De kaart is niet alleen nodig volgens de regeling, maar ook tijdens overleg met de boer over last minute beheer is de kaart onmisbaar! Op de stalkaart moeten de beheerafspraken staan aangegeven, zodat de vrijwilligers weten waar ze vroeg in het seizoen geen nesten hoeven te zoeken. Het is belangrijk dat de controle van de stalkaarten door de veldmedewerker ook plaatsvindt vóór de eerste snede. Dit is het moment om op percelen met veel nesten in het kader van Last Minute beheer nog kuikenvelden af te spreken. De nestgegevens kunnen eenvoudig worden ingevoerd in de website www.weidevogelbescherming.nl van Landschapsbeheer Nederland. Vrijwilligers, boeren en/of anv’s kunnen hier hun nestgegevens invoeren op perceelsniveau. Groot voordeel van het gebruik van deze website is dat de informatie via internet meteen voor iedereen die geautoriseerd is, beschikbaar is en goed te communiceren is naar anderen. Ook kunnen de GPS-coördinaten van gevonden nesten worden ingevoerd. In dat geval kunnen gebruikers van een Geografisch Informatie Systeem (GIS) de informatie van de nesten downloaden en met een druk op de knop projecteren op bijvoorbeeld de kaarten met het kuikenlandbeheer. Zo komt een digitaal beeld op het scherm dat in één oogopslag laat zien of de nesten dicht genoeg bij kuikenland liggen.
Figuur 3: Nestgegevens ingevoerd op de website weidevogelbescherming.nl
Nog beter is het wanneer de beschermers de gegevens over de nesten direct invoeren (op de pc, via GPS of smart phone). De gegevens zijn dan voor iedereen: veldmedewerker, boer, gebiedscoördinator, te raadplegen op het gewenste moment, dus ook gedurende het broedseizoen. Het is verhelderend zijn om per mozaïek een kaart te maken van de gevonden nesten:
In principe kan dit met stift en papier. De gegevens zijn beter bruikbaar wanneer ze beschikbaar zijn via GIS.
12
Een projectie van de gevonden nesten op een plattegrond met het kuikenlandbeheer van een mozaïek geeft een indruk van de beschikbaarheid en de bereikbaarheid van kuikenland voor grutto's.
Figuur 4: Voorbeeld van projectie van de nesten op de beheerkaart
Met een druk op de knop zijn de gegevens van de website www.weidevogelbescherming.nl in een GIS-systeem te laden. In figuur 4 is te zien hoe de nesten zijn geprojecteerd op een plattegrond met het maaibeheer. Merk op dat op percelen met uitgesteld maaien geen nesten zijn gezocht. De gebiedscoördinator kan bij Landschapsbeheer een autorisatie aanvragen voor toegang tot de nestgegevens in zijn gebied.
4.3 GEDRAGWAARNEMINGEN Lang niet alle nesten kunnen worden gevonden. Lang niet alle nesten hoeven te worden gemarkeerd, bijvoorbeeld omdat er nog een fikse rustperiode in het vooruitzicht is. Hierdoor geven de nestgegevens een fragmentarisch beeld van het werkelijk aantal broedvogels. Om de informatie die de nestgegevens oplevert aan te vullen, kunnen vrijwilligers ook hun overige waarnemingen systematisch noteren. Omdat gegevens op een kladkaartje niet makkelijk verspreid worden, is het een grote stap voorwaarts als gegevens als waarnemingen worden ingevoerd op dezelfde website als de nesten. Ook deze gegevens zijn direct te downloaden en in GIS te verwerken. 13
Figuur 5: Ingevoerde weidevogelwaarnemingen op de website.
4.4 GEBIEDSDEKKENDE TERRITORIUMTELLING Een systematische telling van een mozaïek als geheel in één keer door een ervaren teller (niet iedere vrijwillige nestbeschermer kan dit) geeft het meest betrouwbare beeld van de territoria van de weidevogels. Waar nestgegevens ontbreken, is dit een goed alternatief. Wel ontbreekt uiteraard de informatie over uitkomstpercentage, bescherming et cetera. De stippen van een enkele, goed getimede ronde (niet te vroeg in het seizoen en met goed weer) geven het meest heldere beeld, al moet men beseffen dat het slechts een momentopname is. Het beste moment om de telling uit te voeren, is wanneer het gros van de vogels broedt: meestal in de tweede helft van april, niet eerder. Als de vogels, door de weersomstandigheden gedwongen bijvoorbeeld, niet erg synchroon broeden, maar voor een deel vroeg (begin april) en voor een deel ook laat (begin mei), dan kan één enkele telling een onderschatting opleveren. De gegevens van de territoriumtellingen kunnen direct worden ingevoerd op de website www.weidevogelbescherming.nl. GIS-gebruikers kunnen de informatie vervolgens direct downloaden en combineren met hun kaarten.
14
Figuur 6: Weergave van territoriumtellingen op de website www.weidevogelbescherming.nl
Projectie van de waarnemingen van de gebiedsdekkende telling op het geplande kuikenland is een belangrijk middel om inzicht te krijgen in de effectiviteit van het beheer. Vogels zonder kuikenland zijn in gevaar. Kuikenland zonder grutto's is weinig zinvol.
Figuur 7: Projectie van de waarnemingen van territoria op de kaart met beheerafspraken.
Wanneer er bij de telling onderscheid wordt gemaakt tussen nesten en waakse partners enerzijds en paren waarvan beide partners nog rondlopen anderzijds, krijgt men een algemene indruk van de timing van het broeden. Dit kan binnen een mozaïek nogal verschillen. Op drogere, voedselrijkere delen van de polder, met een snelle grasgroei en 15
veel voedsel, zullen de vogels sneller broeden. Terwijl in de gebieden die natter en schraler zijn, zoals vaak bij kuikenland het geval is, de vogels vaak wat later eieren leggen. De kennis in welke fase de vogels verkeren (vestigingsfase, broedend, alarmerend) kan aanvullende informatie geven of de hoeveelheid en ligging van het kuikenland en de duur van de rustperiode afdoende zijn. Zo is in figuur 8 te zien dat begin mei veel grutto´s nog aan de eifase moesten beginnen. Op basis hiervan kon vast worden aangekondigd dat de rustperiode tot 15 juni in die delen verlengd zou moeten worden.
Figuur 8: Projectie van de waarnemingen naar fase, op de kaart met beheerafspraken.
4.5 ALARMTELLING Een effectief, feitelijk onmisbaar, instrument om zowel last minute beheer als flexibel beheer effectief uit te voeren, is het houden van alarmtellingen. Bij een alarmtelling wordt een polder in zijn geheel in één dag geteld. Hierbij lopen de tellers de hele polder systematisch door en noteren zij de alarmerende grutto paren – dat zijn vogels met kuikens – en eventueel de grutto's die nog broedgedrag vertonen. Aanvullend wordt eventueel per perceel genoteerd wat de grastoestand is (gemaaid, beweid, ongemaaid, kruidenrijk, open, turbogras en dergelijke). Dergelijke tellingen leveren een beeld waar kuikenlandmaatregelen wel of niet effectief zijn en geven ook een goede indicatie of het beheer überhaupt effect heeft.
16
Ook alarmtellingen kunnen rechtstreeks worden ingevoerd op de website. De gegevens kunnen ook worden gedownload voor GIS. De maat voor het broedsucces is het Bruto Territoriaal Succes (BTS). Dat is het percentage gruttogezinnen ten opzichte van het totaal aantal territoria in april. Aangenomen wordt dat het BTS over een reeks jaren gemiddeld boven de 50 % moet liggen om de populatie op peil te houden. Uiteraard zijn deze getallen slechts indicatief.
Figuur 9: Weergave van alarmtellingen op de website www.weidevogelbescherming.nl
De alarmtellingen kunnen het beste uitgevoerd worden op het moment vlak voordat de eerste kuikens vliegvlug worden. Meestal valt die datum samen met de eerste snede van het gangbare beheer. In vroege gebieden wordt daarom vroeger geteld dan in late. Overigens zijn de vogels ook dikwijls vroeger in gebieden waar vroeger gemaaid wordt. Door ook deze telling, net als de territoriumtelling van april, snel onder alle betrokken partijen, de boeren in de eerste plaats, te verspreiden, is de alarmtelling het belangrijkste instrument om effectief last minute beheer in te zetten. Ook hier is de combinatie van www.weidevogelbescherming.nl, en daarvan afgeleid een eigen website, e-mail en brief, buitengewoon nuttig.
4.6 RONDES VOOR HET EINDE VAN EEN RUSTPERIODE Het is niet zinvol om gruttokuikens voor veel geld te sparen tot 1 of 8 juni en de dieren dan alsnog om zeep te helpen door kuikenland te maaien. Het is daarom een essentieel onderdeel van de combimethode dat kuikenland op percelen met een contract voor een rustperiode worden onderzocht op de aanwezigheid van gruttogezinnen, daags voor het aflopen van de contractdatum. Dit vereist dat de veldmedewerker of vrijwilliger het perceel inloopt en controleert op alarmerende grutto's of tureluurs.
17
Zijn er daadwerkelijk gruttokuikens aanwezig en kunnen de vogels niet naar aanliggend kuikenland, dan dient er een dringend beroep gedaan te worden op de gebruiker van het grasland om een contract voor last minute beheer af te sluiten. Ook bij reservaatbeheer is het gevaarlijk om met een vaste maaidatum te werken (alles maaien op 15 juni). Zijn de grutto's laat, wat vooral in de nattere reservaten het geval is, dan komt alsnog de hele populatie om. Ook hier is het Beter als de gebruiker pas mag maaien als na controle is gebleken dat er geen jonge vogels in het perceel zijn.
4.7 DE KEUZE VAN GESCHIKTE TELMETHODE(N) VOOR EEN GEBIED De keuze voor een bepaalde telmethode in een gebied is afhankelijk van de grootte van het gebied, de spreiding van het beheer en de beschikbare financiën. Elke methode levert andere informatie op en heeft daarom ook verschillende voor- of nadelen. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de eerder beschreven telmethoden met per methode een aantal overwegingen waarom deze geschikt is.
18
Tabel 1: Overzicht van de voor- en nadelen van de beschikbare telmethoden voor het collectief beheer Methode Punttelling Resultaat:getallen die het aantal waargenomen vogels per tijdseenheid weergeven. Voor: goedkoop Optelsom van veel tellingen over veel jaren geeft een trend aan. Tegen: geen bruikbare informatie voor beheer BMP 5 rondes Resultaat gewoonlijk: verslag met territoriumstippen. Dit is onvoldoende rendement! Dus: Voor: degelijk, veel informatie, aansluiting bij eerder tellingen
Tegen: veel inspanning/geld in verhouding tot het rendement
Combimethode 2 rondes Voor: effectieve manier op informatie te verzamelen. Ondersteuning nestbescherming. Tegen: afwijkingen zijn iets groter dan bij vijf ronden, geen aansluiting bmp/tellingen Combimethode Aanvulling nestgegevens en gedragswaarnemingen
Voor het beheer is het interessanter om de stippen per ronde te zien, zo komen de veranderingen in beeld, bijvoorbeeld als gevolg van het maaien. Meer inzicht is te verkrijgen door per ronde per perceel de gewastoestand in beeld te brengen (lang, kort, gemaaid, beweid); in 2e of 3e ronde de aan elk perceel een waardering te geven voor geschiktheid als kuikenland (ongeschikt=turbogras, redelijk geschikt, of goed=open structuur en/of kruidenrijk); van iedere ronde de stippen te projecteren op de SNLcontracten; op basis van ronde 2 en 4 het BTS te berekenen. Probeer oorzaken van succes en verlies te zien. het BTS+ te berekenen door in beeld te brengen hoeveel procent van de gezinnen 'veilig' is – d.w.z. in percelen die niet gemaaid worden voor de kuikens vliegvlug zijn. Resultaat: stippen met territoria (nesten en zich vestigende paren) in april. Stippen met nesten en gezinnen met kuikens in april. Extra´s: Per ronde per perceel de gewastoestand in beeld. Een waardering voor geschiktheid als kuikenland (ongeschikt=turbogras, redelijk geschikt, of goed=open structuur en/of kruidenrijk). Stippen projecteren op de SNL-contracten. Bereken op het BTS. Probeer oorzaken van succes en verlies te zien. Bereken BTS+ door in beeld te brengen hoeveel procent van de gezinnen 'veilig' is – d.w.z. in percelen die niet gemaaid worden voor de kuikens vliegvlug zijn. Resultaat: stippenkaart met gevonden nesten en stippenkaart met waarnemingen van territoriaal gedrag.
Extra aanvulling Combimethode Rondes voor afloop van rustperiode
Vergelijking van territoriumstippen met nestvondsten 'ijken' elkaar. Gedragswaarnemingen vormen nuttige aanvulling op de momentopname van de tellingen. Resultaat: informatie over gezinnen vult alarmtellingen aan en versterkt de informatie voor de bepaling van het BTS+ Belangrijkste winstpunt is invoer van Last Minute beheer!
Voor: effectiviteit van beheer aanzienlijk verhogen; BTS+ nog beter in beeld; Tegen: niets 19
Ook kunnen er keuzes gemaakt in het schaalniveau waarop de tellingen worden uitgevoerd (zie tabel 2).
Tabel 2: Overzicht van de voor- en nadelen van het schaalniveau waarop binnen een gebied geïnventariseerd kan worden. Gebiedsdekkend Geldt niet voor punttelling! Voor: compleet beeld en daarmee inzicht. Tegen: kost extra tijd/geld; toegang van percelen regelen
Resultaat: compleet beeld per polder
verantwoorde inschatting van BTS (+) goede basis voor evaluatie
Alleen SNL
Resultaat: beeld voor percelen met beheer.
Voor: besparing tijd/geld
Door incompleetheid beheer
Tegen: informatie verliest groot deel van zijn waarde en bruikbaarheid.
geen berekening BTS (+) mogelijk; onvoldoende basis voor evaluatie
Door verschillende methoden slim te combineren samen met goede afspraken over het verzamelen van de gegevens van de stalkaarten moet dit kunnen leiden tot een goed en actueel beeld van de weidevogelstand in een gebied. Ook zal dat voldoende aanknopingspunten geven voor de gebiedscoördinator voor het maken van nieuwe afspraken voor last minute beheer. Het financiële budget hoeft hiervoor geen beperking te zijn. Omdat elk gebied anders georganiseerd is, is het moeilijk op voorhand algemene uitspraken te doen over de meest geschikte methoden of de organisatie van de inventarisatie. Daarom is het verstandig om dit per gebied uit te werken in samenhang met de financiën.
20
5
EVALUATIE
Een evaluatie van een collectief beheerplan met als doel het zoeken van verbeterpunten in het kader van het flexibel beheer kan alleen worden uitgevoerd op basis van actuele informatie over de vogels. Daarnaast is natuurlijk ook het beheer en de bedrijfsvoering van de boer zeer belangrijk. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de analyse van de informatie over de weidevogels. In het voorgaande hoofdstuk zijn methoden uitgewerkt waarmee de benodigde informatie over de weidevogels verzameld kan worden. In de evaluatie is het van belang de volgende ontwikkelingen in het gebied zichtbaar te krijgen:
Is het percentage nesten dat uitkomt voldoende (70 % of hoger)? Is het Bruto Territoriaal Succes, de verhouding tussen het aantal vogels dat een territorium in het gebied vestigt en het aantal gezinnen eind mei, voldoende namelijk 50% of hoger (Zie kader volgende pagina)? Neemt de populatie weidevogels toe of af? Verandert de spreiding van de weidevogels in het gebied?
21
Kader: Beschrijving hoe de analysemethoden nestresultaat, BTS en BTS+ bepaald kunnen worden. NESTRESULTAAT Neem het aantal nesten waarvan het resultaat bekend is in de nestregistratie. Bepaal het percentage nesten dat verloren is gegaan en dat is uitgekomen. Splits de verliesoorzaak zo mogelijk op in type oorzaak: werkzaamheden, verlaten, predatie. Bekijk dit ook per soort: kievit kan sterk verschillen van grutto! Kievit kan ook meer eiverlies aan dan grutto doordat er meer tweede of zelfs derde legsels volgen. Gaat 30 % of meer verloren, dan is er een probleem met bijvoorbeeld beheer, vossen of kraaien. Bij beheer, overleg met boeren. Bij predatie: oplossingen zoeken in minder nesten markeren of anders markeren en zo mogelijk beheer van predatoren. BTS Neem het aantal gruttoterritoria dat in de telling van de tweede helft van april is vastgesteld. Stel vast welk percentage hiervan eind mei met kuikens wordt waargenomen. Is het BTS lager dan 50 %, dan zal de populatie afnemen. Controleer of het verlies al in de eifase plaatsvindt. Zo niet, dan moet een oplossing worden gezocht in het kuikenland: een betere situering, een betere kwaliteit of meer. BTS+ Na de alarmtelling is de race om het bestaan niet voorbij. Het is daarom belangrijk te kijken wat het beheer van de percelen in de periode na de alarmtelling is. Een alarmtelling op 25 mei met een goed resultaat heeft natuurlijk geen betekenis als op 1 juni de hele polder wordt kaal gemaaid. Door de beheerpakketten van de SNL en eventueel andere gegevens onder de stippen van de telling te projecteren, komt in beeld of de gezinnen in de weken die volgen veilig kunnen opgroeien door voldoende lang rust te bieden.
In de evaluatie stellen we deze vragen: 1. Komen de nesten uit? Wat zijn de oorzaken van nestverlies? 2. Beschikken de grutto's die in het gebied broeden gedurende het hele seizoen over voldoende, bereikbaar kuikenland? a. Afhankelijk van de kwaliteit van het grasland en de dichtheid van de gruttopopulatie streven naar 1,5 ha kuikenland per paar (bij intensief gebruikt land en een niet te hoge dichtheid aan vogels) tot 0,5 ha per paar (bij goed kuikenland en hoge dichtheid). b. Jonge gezinnen zijn nauwelijks in staat net gemaaide percelen levend over te steken. Grote blokken kuikenland zijn altijd beter dan verspreid liggende kleine stukjes. Zorg dat kuikenland zoveel mogelijk onderling verbonden wordt. Maak eventueel verbindingsstroken tussen kuikenlandpercelen met kuikenvelden of stroken in last minute beheer. c. Is er door het seizoen heen op enig moment onvoldoende bereikbaar kuikenland in het gebied? Bijvoorbeeld begin mei of juist na 1 of 8 juni omdat het ongemaaide gras te lang is? Omdat hergroei onvoldoende is?
22
3. Zijn er investeringen in legselbeheer of kuikenlandmaatregelen (rustperiode, voorweiden, extensief weiden, kruidenrijk weidevogelgrasland, plasdras) die niet door vogels worden gebruikt en beter elders (of niet) kunnen worden ingezet? 4. Analyse van externe factoren die een eventuele negatieve trend veroorzaken: a. Is de openheid van het landschap voldoende? b. Is het land vochtig genoeg? c. Zijn er verstoringfactoren, zoals wandelpaden, recreanten, honden, predatoren e.d.? Bij de analyse is het van belang te zien wat de cijfers zeggen en niet alleen af te gaan op een algemene indruk (we zagen veel grutto's in april)! Is een gebied goed of lijkt het alleen maar zo? Oftewel: is het een put of een bron? Ter illustratie volgt hieronder een voorbeeld.
PUT OF BRON, THAT IS THE QUESTION Een gebied met een gemiddeld BTS lager dan 50% functioneert als een put (of sink) waardoor de gruttopopulatie wegspoelt. Verraderlijk is dat grutto's soms heel graag in gebieden met veel voedsel en een hoge grasproductie broeden. Aanvankelijk kunnen de verliezen door natuurlijke sterfte van de adulte vogels lang worden goed gemaakt door influx van vogels uit naburige gebieden, zodat ten onrechte het idee kan ontstaan dat het goed gaat (er worden jaarlijks veel nesten gevonden!). Een gebied met een gemiddeld BTS van 70% of hoger zal meer jonge grutto's in de wereld zetten dan er adulte vogels van nature sterven. Hier groeit de populatie of 'vloeit over' naar naburige gebieden. Dit is wat er met weidevogelbeheer bereikt moet worden.
PUT analyseren: 1. BTS: Is het percentage (ten opzichte van territoria) gezinnen eind mei lager dan 50%?
Vindt het verlies plaats in de ei-fase? Vindt het verlies plaats in de kuikenfase?
2. BTS+: Zijn de gezinnen eind mei veilig in de volgende weken?
Welk percentage zit op kuikenland dat niet gemaaid wordt tenzij de kuikens gevlogen zijn?
23
Een
Een
putje...
putje...wordt bron!
Na een jarenlang proces van leren beheren en de instelling van een reservaat in het hart van de polder is in 2011 eind mei nog bijna 40% ongemaaid en dat gras is voor 80% nog lange tijd zo open en kruidenrijk dat de kuikens er nog weken in kunnen verblijven. 90% van het gebruikte kuikenland zal pas gemaaid worden als uit controle is gebleken dat de kuikens vliegvlug zijn.Het aantal gezinnen eind mei steeg van 35 in 2005 naar 229 in 2011.
Op 26 mei 2005 bleek dat eind mei 70% van de gruttoparen uit de polder was verdwenen. 80% van de polder was kaal. De resterende 20% gras dat er nog stond, bestond voor meer dan de helft uit turbogras waar geen kuiken meer was te vinden. Conclusie: de gruttopopulatie krimpt omdat de reproductie lang niet voldoende is om de sterfte te compenseren.
Figuur 10:Illustratie van de overgang van put- naar een brongebied voor grutto’s met de uitleg van de wijzigingen in het beheer.
Afhankelijk van het beoogde doel voor een mozaïek, namelijk meer kuikenland of meer wormenland (eigenlijk alleen een probleem in uitgestrekte reservaten) heb je een andere analyse nodig van bijvoorbeeld de graslandkwaliteit en de hydrologie (zie tabel 3). De adulte grutto stelt andere eisen aan het mozaïek dan de kuikens.
24
Tabel 3: Een overzicht van het gruttogedrag en zijn behoefte aan typen land afhankelijk van de reproductiefase en de mogelijke ondersteunende maatregelen die daarvoor beschikbaar zijn binnen SNL. februari
maart
april
mei
juni
gruttogedrag
aankomst
vestiging
broeden
broeden/kuikens
kuikens
landgebruik
wormenland
wormenland
wormenland
wormenland
wormenland
wormenland
kuikenland
kuikenland opdrogend plasdras
ondiep water
plasdras
kuikenland opdrogend plasdras
legselbeheer
legselbeheer
rustperiode
rustperiode
rustperiode
kruidenrijk
kruidenrijk
kruidenrijk
ondiep water ondersteunende maatregel
plasdras
plasdras
extensief weiden extensief weiden extensief weiden (opzetten waterpeil)*
(opzetten waterpeil)*
voorweiden opzetten waterpeil*
voorgeweid opzetten waterpeil*
voorgeweid
* het opzetten van het waterpeil remt de grasgroei en maakt daarmee het gras geschikt als kuikenland in de maanden april, mei en juni
25
juli
Uitgangspunt voor de evaluatie zijn de volgende gegevens, die gedurende het broedseizoen zijn verzameld:
legselgegevens; territoriagegevens; kaart met SNL-beheer voor kuikens; kaart met afgesloten last minute beheer;overzicht van de graslandkwaliteit en structuur door het seizoen heen.
De evaluatie begint met het op-elkaar-leggen van de kaart van SNL (toolkit) en de beschikbare stippenkaarten. We proberen de aanpak met (fictieve) kaartbeelden te verduidelijken.
5.1 EVALUATIE MET BEHULP VAN INVENTARISATIES De traditionele stippenkaarten (zoals aangeleverd bij de bmp-tellingen) die alleen een territorium aangeven, zijn bruikbaar maar kennen beperkingen. Dergelijke beelden geven wel aan waar de concentraties van vogels zich 'gemiddeld' gedurende het seizoen bevinden. Deze clustering van grutto’s bepaalt het zoekgebied voor kuikenland. Omdat vogels die in vijf rondes zijn waargenomen, tot een enkele stip worden samengevoegd, is de informatie echter niet precies. De fusie-afstand die voor de grutto wordt gehanteerd is een kilometer. Het is dus mogelijk dat een paar dat in mei met de kuikens een kilometer verwijderd zit van het nest in april op deze kaart verschijnt als een stip midden tussen beide locaties – waar de vogels misschien wel nooit waren.
Figuur 11: Fictieve kaart met territoriumstippen van grutto. De stippen staan geconcentreerd; een indicatie waar het kuikenland moet liggen. Zoekgebied voor kuikenlandcontracten op basis van deze kaart is de rode cirkel.
26
Figuur 12: Illustratie van 'vertekening' van de locatie van de grutto op basis van de territoriumstippen. In april: gruttoman zit waaks in slootkant, groene stip. In mei: alarmerend gezin in ongemaaid land, een kilometer van het nest, rode stip. De territoriumstip komt tussen beide in, in een gebied waar geen grutto's zitten: blauwe stip.
In het voorbeeld hierboven hebben we te maken met een gruttopaar dat onvoldoende kuikenland heeft in de omgeving van het nest, doordat het op de verkeerde plek is ingetekend op basis van de BMP-telling. Het is zaak te zoeken naar mogelijkheden om goed kuikenland te creëren dichtbij het nest, dus bij de groene stip, niet bij de blauwe territoriumstip. Een goede manier om de werking van het beheer voor grutto's in beeld te krijgen, is een combinatie van de stippen met de nestlocatie met de stippen die aangeven waar de vogels met kuikens lopen. Dat is in de regel nadat de eerste snede in het gangbare beheer goeddeels is binnen gehaald. In het fictieve voorbeeld hierboven zijn dat de groene en de rode stip, aan de blauwe heb je natuurlijk weinig. De neststippen zijn de meest precieze informatie over de broedlocatie:
Deze kunnen worden aangevuld met stippen die waarnemingen representeren van vogels waarvan het nest niet is gezocht (of niet is gevonden). Een uitstekend alternatief is stippen die territoriaal gedrag (mannetjes die op wacht staan langs de slootkant) weergeven in de periode dat de meeste vogels broeden (vaak de tweede helft van april).
De toolkit biedt de mogelijkheid de stippen te projecteren op het SNL-beheer. Dit kan direct indien men beschikt over een GIS-applicatie. Wie die niet tot zijn beschikking heeft, kan met digitaal of handmatig kopieer- en plakwerk de kaarten ook maken.
27
5.2 INPLANNEN VAN KUIKENLAND Inplannen van het kuikenland is een continue proces van reageren op veranderingen. De belangrijkste uitgangspunten voor het selecteren van geschikte locaties voor het kuikenland zijn:
de ligging van het kuikenland in relatie tot de broedlocaties; het aansluiten van percelen tot grotere gebieden; de verbinding van kuikenstroken met kuikenland.
Om een idee te geven van de voor de hand liggende conclusies die in een oogopslag in beeld komen als de kaarten gemaakt worden, maar zonder de juiste informatie nooit in beeld komen(!), geven we hieronder beelden van SNL-mozaïek met (fictieve) stippen en de conclusies voor aanpassingen in beheer die daaruit volgen.
Figuur 13: Kuikenland dichtbij de nesten: op basis van nestinformatie en waarnemingen. Mozaïek is goed.
We zien in figuur 13 drie kleine (fictieve) 'kolonies' van grutto op of nabij percelen met kuikenlandbeheer. Conclusie: beheer ligt goed, zoeken naar uitbreiding ligt voor de hand.
28
Figuur 14: Kuikenland dichtbij de nesten: op basis van nestinformatie en waarnemingen. Mozaïek is fout.
Figuur 14 laat zien dat de grutto's zich in een grotere kolonie in het centrum van het mozaïek hebben gevestigd. Conclusie: vogels beschikken in het geheel niet over kuikenland, het geld dat wordt ingezet voor kuikenlandbeheer landt allemaal op de verkeerde plek. Het plan moet herzien worden.
Figuur 15: Kuikenland dichtbij de nesten: op basis van telling april (rood) en alarmtelling (blauw) in mei. Mozaïek: oppervlakte kuikenland te klein
29
We zien in figuur 15 drie 'kolonies' van grutto op of nabij percelen met kuikenlandbeheer. De gezinnen weten het kuikenland goed te gebruiken, maar het verlies is meer dan 50 %. Conclusie: kuikenlandbeheer ligt op de goede plek, maar er is onvoldoende oppervlak. Uitbreiding is nodig.
Figuur 16: Kuikenland dichtbij de nesten: op basis van telling april (rood) en alarmtelling (blauw) in mei. Mozaïek: kuikenland op foute plek.
In figuur 16 zien we grutto's in een kolonie in het centrum van het mozaïek. Conclusie: het kuikenland wordt niet of nauwelijks bereikt. De vergoeding voor legselbescherming is zinloos, de kuikens overleven nauwelijks. Nieuwe afspraken zijn nodig: kuikenland naar grutto's brengen en/of bestaand kuikenland aantrekkelijker maken voor broedvogels.
5.3 EVALUATIE MET BEHULP VAN NESTGEGEVENS Statistische verwerking van de nestgegevens kan inzichten opleveren die bijdragen tot de kwaliteit van het beheer:
Nuttig is bijvoorbeeld te onderzoeken hoeveel gemarkeerde nesten daadwerkelijk bescherming nodig hebben. Het streven moet zijn om onnodig zoeken en markeren van nesten tot een minimum te beperken. Door de gegevens van wel/niet beschermde nesten helder in beeld te brengen en te communiceren naar vrijwilligers en boeren, kan het 'nutteloos' zoeken/markeren van nesten worden teruggebracht (een nestbezoek verhoogt de verlieskans met 10 %).
Hieronder wordt voor de figuren 17 tot en met 21 een toelichting gegeven, waarvoor deze gebruikt kunnen worden. Alle figuren worden gemaakt op de website weidevogelbescherming.nl op basis van de daar ingevoerde gegevens.
30
Legsels per bedrijf in 2010 Beschermd
Niet beschermd
100 90 80 70
43
60 50 34
40 30
16 49
20
12
10 10
9 14 2
19 3 2
10
21
27
17
19
5
5
8 4
21 9
1
D
ic k
An dr Vo ie ss fv en an Bl aa de re H n ug o de Bo er Fa .B Fr un ed ni k va n de H M oe ar k ijk e de Jo ng W es Ko rre Ke l es La m H ba en lk k va n Jo Sc hn ha Sn ik el de rw aa rd Ad ri St am G ee r tT C ee im s m Ja er n va n W ee s
0
27
0
Figuur 17: Voorbeeld van een overzicht van wel en niet beschermde nesten per bedrijf.
Figuur 17 toont een overzicht van hoeveel van de gemarkeerde nesten bij welk bedrijf bescherming in de vorm van een nestenclave (maaien) of nestbeschermer (beweiden) nodig hebben (groen). Een deel van de nesten werd wel gemarkeerd, maar praktische bescherming was niet nodig (geel), omdat het merendeel van de nesten al uit was voordat er gemaaid of beweid werd. Het streven dient te zijn het te markeren aantal nesten zo klein mogelijk te laten zijn. Onnodig markeren verhoogt de risico's voor de nesten!
Nuttig is het wanneer van nesten bekend is of ze uitkomen.
Figuur 18: Een overzicht van het uitkomstresultaat van de gemarkeerde nesten bij een bedrijf over een periode van negen jaar.
In figuur 18 is te zien dat de uitkomst van gemarkeerde kievitsnesten daalt. Zijn er wellicht meer nesten naar bouwland gegaan en is de situatie daar onveiliger?
31
Figuur 19: Een overzicht van het predatie van de gemarkeerde nesten bij een bedrijf.
In figuur 19 blijkt dat het percentage gepredeerde nesten in dezelfde periode stijgt. Probleem met kraaien!? Minder markeren kan een deel van de oplossing zijn!
Figuur 20: Uitkomstresultaat van de gruttonesten.
In de polder in figuur 20 stijgt de kans dat een gemarkeerd gruttonest uitkomt. Misschien doordat in 2010 overgegaan is naar grote nestenclaves?
32
Figuur 21: Een overzicht van predatie van de gruttonesten in een polder.
De kans dat een gruttonest wordt geroofd in de polder van figuur 21 daalt. Betere bescherming door grotere enclaves die de krappe plukjes gras hebben vervangen of verdere uitbreiding van het kuikenland kunnen hiervoor de oplossing zijn geweest.
5.4 EVALUATIE OMZETTEN NAAR DOELEN VOOR HET VOLGENDE SEIZOEN De evaluatie wordt uitgevoerd om problemen in zicht te krijgen. Is er sprake van onvoldoende broedresultaat en/of onvoldoende kuikenoverleving, dan moet gezocht worden naar oplossingen. Nesten gaan verloren? Bepaal de oorzaken:
Verlies na werkzaamheden? Maak duidelijke afspraken over de bescherming. Door ruimer om nesten heen te maaien en bij clusters van nesten hele delen van een perceel te laten staan, kan de uitkomstkans van de nesten worden vergroot. Nesten in een geïsoleerd plukje gras gaan vaak alsnog verloren!
Predatie? Kijk of de openheid van het gebied is te verbeteren: bomen en polderbosjes kappen of gaan beheren als hakhout. Kunnen klompenpaden e.d. misschien beter gesloten worden in het broedseizoen? Hekken en palen die als uitzichtpunt gebruikt worden door kraaien uit het land halen.
Overleg met de WBE over beheer van vossen, ondersteun zo mogelijk een vergunningaanvraag voor een vangkooi.
Kuikenoverleving onder de maat (het belangrijkste probleem in Nederland)? Bepaal de oorzaken:
Controleer of het kuikenland bereikbaar is vanaf de nestplaatsen.
Controleer de beschikbaarheid van ongemaaid land in de hele periode dat kuikens aanwezig zijn.
Verplaats zo nodig het uitgesteld maaien naar de nestplaatsen.
33
Trek de vogels naar percelen waar laat gemaaid wordt d.m.v. plas-dras, hogere waterstand en/of ruige mest.
Verhoog de kwaliteit van het kuikenland door verschraling (geen kunstmest, geen drijfmest in het voorjaar, wel ruige mest) en tijdelijk hogere waterstanden. Overweeg opnieuw in te zaaien met een grasmengsel voor schraal land, aangevuld met kruiden.
Spreek af dat percelen met een uitgestelde maaidatum bij aanwezigheid van kuikens niet gemaaid worden als er nog kuikens lopen (last minute beheer).
Spreek af dat op percelen met legselbeheer kuikenvelden komen als er gruttokuikens lopen, zorg dat de kuikenvelden of -stroken aansluiten bij ander kuikenland.
34
6
SPELEN
MET WATER
De factor water is essentieel voor weidevogelbeheer waarbij de grutto een rol speelt. De vogel is afhankelijk van een vochtige bodem waaruit hij met zijn lange snavel voedsel kan pikken. De kuikens zijn afhankelijk van een relatief open en traag groeiende vegetatie die we juist in vochtige graslanden aantreffen. De verlaging van de waterstanden en het als gevolg daarvan intensievere gebruik van de graslanden worden algemeen gezien als de fundamentele oorzaak van de achteruitgang van de grutto in Nederlandse weiden. Water is bovendien een krachtig instrument om de vogels te sturen naar de plaatsen waar goed kuikenland aanwezig is en dus veiligheid voor hen is geregeld. Sturen op het waterbeheer is daarom het essentiële sluitstuk van het weidevogelbeheer. Goed waterbeheer heeft de volgende positieve effecten op het weidevogelbeheer:
nat = voedsel voor broedende grutto's; nat = tragere grasgroei voor kuikenland voor gruttokuikens; nat = hoge vogeldichtheid; nat = late bewerking door de boer, rustperiode past dus goed in de bedrijfsvoering.
In het algemeen geldt: vernatting is goed voor weidevogels. Natuurlijk zijn er grenzen: een heel reservaat zo nat maken dat het gras eind mei nog altijd geen dekking biedt aan kuikens, schiet zijn doel voorbij. Met name polders waar het waterpeil in de afgelopen decennia is verlaagd, met een achteruitgang van de grutto als gevolg, lenen zich voor vernattingsprojecten!
35
In polders is de drooglegging niet overal gelijk. In de regel zoeken weidevogels, en zeker grutto's, de nattere delen van de polder om te broeden en hun kuikens groot te brengen. Doordat deze lagere delen ook meestal het laatst in aanmerking komen om te worden gemaaid, lenen die zich goed om er kuikenlandbeheer af te spreken. Waterschappen zullen altijd bereid zijn hoogtekaarten of misschien zelfs droogleggingskaarten ter beschikking te stellen. Dit is een krachtig instrument om het kuikenland, zowel voor de vogels als uit oogpunt van de bedrijfsvoering, te plannen. Opties voor het verbeteren van het waterbeheer t.b.v. de voedselbeschikbaarheid voor de weidevogels zijn:
de aanleg van plas-dras; het tijdelijk uitzetten van de onderbemaling op percelen met een rustperiode; het tijdelijk opzetten van het waterpeil in het voorjaar op percelen met een rustperiode; het opzetten van het waterpeil in winter en voorjaar.
Hierna worden deze verschillende opties nader uitgewerkt. De financiële gevolgen van de verschillende maatregelen verschillen sterk: plas-dras wordt vergoed in de SNL. Het tijdelijk verhogen van de waterstand in het voorjaar, al dan niet door een onderbemaling uit te zetten, zal niet of nauwelijks een vermindering van de grasopbrengst veroorzaken. Mogelijk wordt de grasgroei langs de slootkanten wat vertraagd, maar dat is als er laat wordt gemaaid vaak meteen een verhoging van de kwaliteit van het kuilgras. Verhoging van het peil al in de winter zal een aanzienlijke vermindering van de grasopbrengst met zich meebrengen. Daarnaast zal soms ook externe financiering gezocht moeten worden voor de aanleg van bijvoorbeeld een apart peilvak.
6.1 INTERPRETATIE VAN DE DROOGLEGGING Droogleggingkaarten, in combinatie met kaarten van beheer en kaarten waarop is aangeduid waar de vogels zich concentreren, geven veel inzicht in polder. Figuur 22 laat dat zien. Figuur 22 toont linksboven een droogleggingkaart (hoogtekaart met daarop een kaart met het waterpeil. Let op: zomer, winter, gemiddeld waterpeil maakt verschil! Het is hanidg om zomer- en winterpeil naast elkaar te gebruiken. Alleen het gemiddelde waterpeil is te grof om goede locaties voor het beheer te bepalen. Rechtsboven toont een kaart met zwaar beheer en vogels. De relatie is duidelijk: zwaar beheer en vogels concentreren zich in de nattere gebieden. Merk op dat percelen die zo laag liggen dat ze langdurig onder water staan weinig door grutto's worden gebruikt. Dit was aanleiding om de waterstand na een proefperiode iets lager te houden. Zoiets leer je meestal pas in de praktijk! Linksonder het ruimtegebruik van de grutto. Groene kleuren zijn broedgebieden die geen kuikenland bieden, bruin tot rood de kuikenlandgebieden die deels ook broedgebieden zijn. Ook hier springt de relatie tot waterpeil in het oog.
36
Figuur 22: Interpretatie van de drooglegging in een polder: drooglegging (linksboven), beheer en vogels (rechtsboven) en behoefte aan kuikenland (linksonder).
37
6.2 AANLEG VAN PLAS-DRAS Plas-dras percelen kunnen verschillende functies hebben voor weidevogels. Op het moment dat het water hoog wordt gezet, bij voorkeur ergens rond 1 maart, komt er veel voedsel beschikbaar voor steltlopers zoals de grutto. Plas-dras percelen helpen zo de vogels snel een goede conditie te krijgen voor het broedseizoen. Bestaande ondiepe plassen hebben deze plotselinge piek in het voedselaanbod uiteraard niet. Is het gebied voldoende groot, bijvoorbeeld enkele hectaren, dan kan het ook functioneren als rustgebied. Grutto's staan graag met hun poten in het water! Ook in deze functie levert een plas-dras hoek een positieve bijdrage aan een goede conditie van de vogels. Belangrijke rustgebieden trekken soms grote aantallen vogels aan. Als er in een polder nieuwe kansen voor weidevogels worden gemaakt, zal ook een plas-dras hoek ook bijdragen aan het bevolken van deze geschikte percelen. Het makkelijkst is plas-dras te realiseren waar in een klein afgesloten peilvak de waterafvoer kan worden geregeld – of, zo nodig, water kan worden aangevoerd vanaf een hoger gelegen peilvak. Een dergelijke uitgangssituatie zal in de regel ook zeer succesvol zijn. Een voorbeeld hiervan is het 'Landje van Geijsel' bij Ouderkerk aan de Amstel. Waar deze condities niet voor handen zijn, kan gezocht worden naar natuurlijke laagtes in een polder. Hier is het wellicht mogelijk met beperkte (een paar sloten met schotten isoleren en volpompen) middelen veel te bereiken. In andere gevallen zal er een kade moeten worden aangelegd en moet het water met een pomp of molentje worden opgepompt. In veengebieden is dit technisch niet altijd even makkelijk uit te voeren, omdat het water vaak snel weg loopt! Controle of er nog voldoende water aanwezig is dan ook belangrijk.
6.3 TIJDELIJK UITZETTEN VAN DE ONDERBEMALING In veel gebieden vindt onderbemaling plaats vanwege de benodigde draagkracht van de bodem voor de diverse trekkerwerkzaamheden. Afhankelijk van de locatie van de peilvakken kan er voor worden gekozen om de onderbemaling tijdens het broedseizoen tijdelijk uit te schakelen. Alle voorjaarswerkzaamheden kunnen dan gewoon worden uitgevoerd waarna bijvoorbeeld in de periode april t/m mei de onderbemaling wordt uitgeschakeld. De hogere waterstand remt de grasgroei langs de slootkant wat af, waardoor er meer geschikt kuikenland is tijdens het broedseizoen. Ook de plas-dras oever die ontstaat doordat de sloot het land opkruipt is goed voor vogels – en is dat opnieuw als de onderbemaling weer aan wordt gezet, dan beschikken de vogels over een modderige oever. De negatieve effecten op de grasopbrengst zullen door de korte duur van de peilverhoging beperkt zijn. We zijn ervan overtuigd dat er op veel plaatsen mogelijkheden zijn om de onderbemaling in het voorjaar uit te zetten. Zo kan de bedrijfsvoering profiteren van de onderbemaling in het vroege voorjaar en gedurende de hele zomer en blijft de negatieve werking voor de vogels in april en mei beperkt. Het tijdelijk uitzetten van de onderbemaling moet wel gecombineerd worden met zwaar beheer zoals een rustperiode tot 1 juni of kruidenrijk grasland.
38
Figuur 23: Het zeer weidevogelrijke Marken. De grasopbrengst was hier door de hoge waterstand voor een normale bedrijfsvoering te laag. Een onderbemaling moet de productie in 2012 verhogen. Door de onderbemaling na de voorjaarswerkzaamheden (mest uitrijden) weer uit te zetten, is de waterstand in het voorjaar weer gunstig voor het kuikenland.
6.4 KUIKENLANDPEILVAKKEN MET TIJDELIJKE UITSCHAKELING ONDERBEMALING Uiteraard is peilverhoging vooral zinvol in combinatie met een rustperiode op de betreffende percelen. Is het peilvak veel groter dan de mogelijkheden om percelen een rustperiode te geven en is het hogere peil elders niet gewenst, dan kan er met behulp van schotten of dammen een apart peilvak worden gemaakt om de peilverhoging te beperken tot het gebied waar ook laat wordt gemaaid. In het peilvak moet dan vooral zwaar beheer afgesproken worden zoals een rustperiode tot 1 juni of kruidenrijk grasland.
Figuur 24: Illustratie van het aanbrengen van lokale peilverhoging.
39
Het is nuttig om op een kaart aan te geven waar onderbemaling plaatsvindt in relatie tot de pakketten met uitgesteld maaien. Overleg met de boer of er mogelijkheden zijn het water in sommige hoeken tijdelijk hoger te zetten – van negatieve gevolgen op het laat gemaaide gras is eigenlijk geen sprake! In figuur 24 is in het rode vak door het aanbrengen van schotten en dammen een nieuw peilvak gemaakt in een blok met onderbemaling. Al het land in het peilvak wordt in juni gemaaid. In april-mei staat de onderbemaling uit en profiteren de vogels op allerlei wijzen van de hogere waterstand. Hier zijn de achterste percelen van vijf verschillende bedrijven in het blok opgenomen.
6.5 OPZETTEN WATERPEIL Een stapje verder gaat het tijdelijk opzetten van het waterpeil, in april en mei, voor de weidevogels. De investeringen die hiermee gemoeid zijn, leveren een structurele verbetering voor de weidevogels op. De vertraagde grasgroei die het gevolg is van de hogere waterstand, is door de combinatie met laat maaien automatisch een verhoging van de graskwaliteit. In zo'n hoogwatergebied moet uiteraard minimaal een pakket met een rustperiode tot in juni worden afgesproken, waarbij pas gemaaid wordt als de vogels weg zijn. Als er interesse voor is, is het pakket kruidenrijk weidevogelgrasland (A01.01.05) het meest geëigende pakket. Wel de maaidatum zo nodig verder uitstellen dan 15 juni! Het beheer kan vergoed worden uit de SNL. Voor de aanlegkosten zal een andere bron moeten worden gezocht. De hoogte van de kosten is sterk afhankelijk van de uitgangssituatie en de gekozen methoden. Het aanleggen van dammen en de aanschaf van een pomp zijn kostbaar, maar met het afsluiten van een paar pijpen en het plaatsen van wat schotten kan soms met weinig geld veel tot stand komen! In figuur 25 is in paars het gebied met de tijdelijke uitschakeling van de onderbemaling aangegeven. Rood is een blok waar niet alleen de onderbemaling wordt uitgezet, maar een pomp het water nog 30 cm hoger zet, tot het maaiveld. In dit voorbeeld zijn drie bedrijven betrokken. De vogels blijken in grotere aantallen in het gebied met hoog water te broeden en zullen daar tot het vliegvlug worden van de kuikens bescherming vinden. Een duurzaam weidevogelbeheer zal in de toekomst niet ontkomen aan het inzetten van waterbeheer.
40
Figuur 25: Voorbeeld van het opzetten van het waterpeil
6.6 DE HOOGTEKAART VOOR DE SELECTIE VAN KANSRIJK KUIKENLAND In veel gevallen is een hoogtekaart een belangrijke sleutel om de kansrijke plekken voor kuikenland in beeld te brengen. Grutto en tureluur zijn voor hun kuikens vooral afhankelijk van vochtige graslanden – door de hoge waterstand in lage delen van een polder groeit het gras vaak minder snel en heeft het vanzelf de open structuur die de kuikens nodig hebben. Figuur 26 illustreert dat in een voorbeeld.
41
.
Figuur 26: Hoogtekaart, uitgewerkt naar het voorkomen van weidevogels en de ligging van het beheer.
Figuur 26 toont boven een hoogtekaart waarop de lagere gebieden rood en de hogere gebieden blauw zijn gekleurd. Bekijken we de stippen van 2011 (onder links), dan zien we voor grutto en tureluur (rode en groene stippen) een voorkeur voor de lagere delen van de polder (voor kievit, blauwe stippen, juist niet!). Op de afbeelding onder rechts zien we het SNL-beheer voor 2012: contracten voor rustperiode, kruidenrijk weidevogelgrasland en dergelijke zijn zo mogelijk geconcentreerd in de lage gebieden, want: laag = nat = voedsel voor broedende grutto's laag = nat = trage grasgroei voor gruttokuikens laag = nat = hoge vogeldichtheid laag = nat = late bewerking door de boer, past dus goed in de bedrijfsvoering.
42
7
RELATIE
KUIKENLAND
–
BEDRIJFSVOERING
Duurzaam weidevogelbeheer is gebaat bij een goede inpassing in de bedrijfsvoering. Een belangrijk aspect hierbij is de situering van het kuikenland ten opzichte van het bedrijf. In het algemeen zullen de percelen die direct vanuit de stal te bereiken zijn vroeg in het jaar beweid en/of gemaaid worden. Met nestbescherming zijn kieviten hier goed te beschermen, maar gruttobeheer is niet eenvoudig. Ideaal is het wanneer het kuikenland en de vogels zich bevinden op de percelen die het verst van het bedrijf liggen. We zouden kunnen zeggen dat we toe moeten naar een 'gruttolandinrichting'. De beste garantie voor de toekomst van de grutto is immers dat het weidevogelbeheer zo makkelijk mogelijk in de bedrijfsvoering is in te passen. Met de nodige maatregelen is het vaak mogelijk de vogels naar de voor de bedrijfsvoering handigste plek te sturen.
7.1 WAAR HET NIET KAN Niet alle plaatsen maken een kans om goed weidevogelland te worden. Verspilling van energie en geld is te voorkomen door de kansen vooraf goed in te schatten.
Wees voorzichtig met afspreken van dure maatregelen op plaatsen waar nog geen vogels zijn, de kans dat ze er komen is vaak klein. In de directe omgeving van bomen en struiken is weidevogelbeheer dikwijls gedoemd te mislukken. Rustperioden en zelfs legselbeheer hebben vaak geen zin op huiskavels. Rustperioden hebben vaak geen zin op turbogras. Legselbeheer zonder kuikenlandbeheer is niet effectief.
43
Figuur 27: Voorbeeld niet geschikte percelen voor weidevogelbeheer.
Figuur 27 laat hier een voorbeeld van zien. De kringen geven ver van het bedrijf gelegen percelen aan. Handig om kuikenland te maken? Nee, de kansen op effectief kuikenland zijn laag: de percelen liggen hoog, zijn droog en bestaan uit relatief harde klei.
7.2 VER VAN HET BEDRIJF: RUST VOOR WEIDEVOGELS We zouden het ideale beeld voor een effectief weidevogelbeheer schematisch kunnen voorstellen, zoals de kleurentabel hieronder in figuur 28. De boven- en onderkant van de figuur stellen een weg voor, waarlangs de boerderijen (rode erven) liggen. De percelen liggen achter en naast de erven. In dit schema gaan we ervan uit dat de percelen dichtbij huis het meest intensief worden gebruikt. Ruimte voor kuikenland is ver van de bebouwing, middenin de polder. Daar passen ook watermaatregelen. Uiteraard is iedere polder weer anders van vorm, maar het loont de moeite te zoeken naar dit beeld.
44
Erven Vroeg maaien/ weiden Vroeg maaien Vroeg maaien Vroeg maaien Kuikenland Hoogwater Kuikenland Vroeg maaien Vroeg maaien Vroeg maaien Weiden maaien/weiden Erven juni
werkrichting in de loop van het seizoen
april Figuur 28: Schematisch ideaalbeeld van de positie van kuikenland dat het dichtst bij deze vorm komt.
7.2.1.1 7.2.1.2
Figuur 29: Verschuiving van grutto's als reactie op waterpeilverhoging in combinatie met rust tot in juni/juli
Figuur 29 toont een belangrijk beeld. Links de gruttoterritoria in 2005, waar nog nauwelijks sprake is van kuikenlandbeheer. De rechterfiguur toont de grutto's zeven jaar
45
later. Na vier jaar kuikenlandbeheer waarvan drie jaar met een forse verhoging van het slootpeil in het centrum van de polder, groeit het aantal grutto's niet alleen (+ 28 %), maar verplaatsen de vogels zich ook sterk naar de voor de kuikens meest gunstig beheerde percelen. In feite is het abstracte beeld dat in de kleurentabel werd gegeven hier dicht benaderd. Zo'n 20-25 % van het gras wordt geoogst van kuikenland. Het gras kan ook op moderne, intensieve bedrijven grotendeels economisch goed worden ingepast voor vleesvee, schapen, droge koeien, jongvee, paarden en worden gemengd met (te) eiwit rijk gras uit de eerste snede. Een belangrijke les is dat de vogels zich aanpassen aan een mede door economische factoren bepaald beheer. Hogere waterstand, ruige mest en rust sturen de vogels naar de plekken waar ze de economie het minst 'in de weg zitten' (of omgekeerd natuurlijk). Duurzaamheid in het weidevogelbeheer kan alleen worden bereikt waar weidevogelbeheer past in het economische plaatje van de bedrijven die een mozaïek gebruiken. In de regel moet het mogelijk zijn ongeveer 25 % van de graslanden in een polder te beheren voor weidevogels. Figuur 30 illustreert dit. Deze 25% omvat vooral zwaar beheer zoals rustperioden tot 1 juni of later en kruidenrijk grasland. Daaromheen wordt ander lichter beheer neergelegd. 2 percelen
10 percelen gras voor jongvee
biologisch
2 percelen biologisch
4 percelen paardenvoer
2 percelen 112 percelen
paardenvoer
reservaat gebruikt door reguliere melkveehouderij
5 percelen vleesvee
Figuur 30: Verschillende beheertypen passend bij het type bedrijfsvoering.
46
7.3 OPENHEID VAN HET LANDSCHAP De openheid van het landschap bepaalt sterk of een gebied voldoende geschikt is als broedgebied voor de weidevogels. Sturing op het onderhoud van de beplanting in een gebied kan de aantrekkelijkheid van het broedgebied sterk verbeteren doordat de openheid wordt vergroot en de mogelijkheden voor de jacht door predatoren worden verkleind. Negatieve aspecten binnen een weidevogellandschap zijn:
bosjes middenin kuikenlandkernen; hoog opgaande begroeiing rondom erven nabij kuikenland; hoogopgaande begroeiing in natuurterreinen nabij kuikenland; hoogopgaande solitaire bomen.
Het loont de moeite krachtig in te zetten op het verwijderen van de polderbosjes of het als hakhout beheren. De negatieve invloed van dergelijke bosjes op kuikenland kan groot zijn. In gebieden met veel kraaien en/of roofvogels broeden in een cirkel van 200 meter rondom een boom significant minder weidevogels. Waarschijnlijk zal het broedsucces tot een nog grotere afstand negatief worden beïnvloed. Figuur 31 illustreert dit.
Figuur 31: Relatie hoog opgaande beplanting – voorkomen weidevogels.
In figuur 31 in het linkerplaatje groeiden bij de oranje vlekken tot 2009 bosjes. De vogels hielden er grote afstand van, het kuikenland lag ongebruikt. Na het verwijderen van vier polderbosjes kwam er ruimte voor de grutto's. Het effect daarvan is te zien op het rechterplaatje. Er komen in 2011 meer grutto’s voor op die plekken. Waren de bosjes blijven staan, dan zou de investering in kuikenland weinig effectief zijn geweest.
47
Bij erven met hoge opgaande begroeiing nabij een goed weidevogelgebied zijn er twee opties:
nabij goed kuikenland met de boer bespreken of bepaalde bomen weggehaald kunnen worden; anders geen SNL-beheer afsluiten binnen een straal van 100 of 200 meter van het erf.
Ook voor natuurterreinen met hoogopgaande begroeiing geldt hetzelfde: overleg met de beheerder of hij de weidevogeldoelstelling wil ondersteunen door de bomen te verwijderen.
7.4 GRASLANDSTRUCTUUR Er zijn twee zaken die we over het grasland wil weten om het gruttobeheer te regelen. Allereerst is het handig om een beeld te hebben van de manier waarop het maaien en beweiden in de loop van het seizoen plaatsvindt. Een precieze, maar tijdrovende, aanpak is wanneer iemand eens per week de polder ingaat en aantekent hoe het graslandgebruik is. De boeren kunnen ook zelf een dergelijke 'graslandgebruikkalender' bijhouden. Om de gegevens te gebruiken is een GIS-systeem wel noodzakelijk. Worden er gebiedsdekkende tellingen uitgevoerd, dan kunnen daarbij meteen per perceel aantekeningen worden gemaakt over het grasgebruik (gemaaid, beweid, hergroei, ongemaaid kort gras, ongemaaid lang gras). Figuur 32 toont een voorbeeld van drie momentopnamen van graslandgebruik in een polder. De stippen laten de gruttogezinnen met kuikens zien. Les: de vogels komen flink onder druk door het maaien! Een aanvulling op het kuikenland is noodzakelijk.
48
Figuur 32: Voorbeeld van drie momentopnamen van graslandgebruik in een polder.
Is deze informatie moeilijk te organiseren, dan geven kaarten waarop het kuikenlandbeheer is aangegeven een beeld van àlle percelen die in ieder geval nog niet gemaaid zijn op een bepaalde datum. Soms blijkt er in een polder meer kuikenland te zijn dan op basis van de contracten in beeld komt! Vroeger meenden we dat hergroei een belangrijk fenomeen was voor de opgroei van gruttokuikens. Uit onderzoek blijkt echter dat ongemaaid, structuurrijk grasland vaak moeilijk is te vervangen door hergroei op 'turboland'. Hergroei is op zijn best een tweede optie. Het behoud van de populaties kan er niet op gebaseerd worden. Dat betekent dat het ten tweede belangrijk is in beeld te brengen waar de graslanden liggen die in combinatie met een contract voor een rustperiode tot in juni de gewenste
49
kwaliteit grasland leveren: kruidenrijk, vochtig grasland met een open structuur tot in juni. Een degelijke manier om hier een indruk van te krijgen, is de polder in mei te doorkruisen, voor er gemaaid is liefst, en voor ieder perceel te noteren of er sprake is van 'turbogras', redelijk kruidenrijk gras (dat met wat maatregelen goed als kuikenland is om te vormen) of echt kruidenrijk grasland. Figuur 33 laat daarvan een voorbeeld zien.
Figuur 33: Voorbeeld van notatie van graslandtype in een polder.
7.5 KWALITEITSVERBETERING VAN HET GRASLAND Maatregelen om de kwaliteit van kuikenland te verhogen zijn: 1. Percelen die laat gemaaid worden, moeten in het voorjaar geen drijfmest en al helemaal geen kunstmest krijgen. voordeel 1: trager groeiend en meer open gras is langer geschikt voor gruttokuikens; voordeel 2: als het gras wordt gemaaid is het nog lang niet zo 'verhout' of stengelig als wanneer het bemest is. De voedingswaarde is daarom paradoxaal genoeg hoger dan wanneer er wel geïnvesteerd zou zijn in bemesting. In dit geval zal het bezuinigen op de kosten (bemesten) worden beloond door een hogere waarde in de opbrengst. 2. Blijven percelen ook dan in de loop der jaren te productief, dan kan er ook na het maaien minder drijf- en kunstmest op om het land structureel geschikt te maken voor later maaien. 3. Opbrengen van ruige mest in het voorjaar.
50
a. Lang niet alle bedrijven beschikken over een redelijke hoeveelheid ruige mest. Wellicht zijn er kansen om ruige mest op de een of andere wijze aan te kopen bij bedrijven die er wel over beschikken, maar dat zelf niet kunnen inzetten voor gruttokuikens (mestbank?) b. Een nieuwe ontwikkeling is het scheiden van mest. Vooral als de droge fractie gemengd wordt met stro, een uitstekend middel. De kosten kunnen worden terugverdiend met de toeslag voor ruige mest. 4. De meest fundamentele en effectieve maatregel is het verhogen van het waterpeil. Een algemene peilverhoging is vaak een belemmering voor de bedrijfsvoering. Binnen een reservaat is dit mogelijk, maar in een polder met normaal agrarisch beheer zijn er wel degelijk goede mogelijkheden die economisch inpasbaar zijn. Zie hoofdstuk 6.
51
8
HET
OPSTELLEN OF WIJZIGEN VAN HET COLLECTIEF BEHEERPLAN
Voor het opstellen van een collectief beheerplan zijn de volgende gegevens het uitgangspunt voor het opbouwen van een mozaïek:
actuele verspreiding en aantal broedparen weidevogels in het gebied; de spelregels van het collectief beheer uit het provinciaal natuurbeheerplan; de graslandkwaliteit; de drooglegging van een gebied; de hoogteligging van percelen; de typering van de landbouwbedrijven in het gebied; de openheid van het landschap.
De aspecten bepalen samen waar welk beheer het meest effectief is voor het behouden van de weidevogels. Hieronder wordt stap voor stap uitgelegd hoe de benodigde gegevens verzameld en geanalyseerd kunnen worden voor het opstellen van een goed mozaïekplan voor de weidevogels.
8.1 ANALYSE VAN DE VERSPREIDINGSGEGEVENS De gegevens van de verspreiding en aantallen weidevogels zijn relevant voor:
de gewenste locatie van het mozaïekbeheer; de omvang en de samenstelling van het mozaïekbeheer.
Door op de kaart een kring te tekenen rondom clusters van weidevogels krijg je een beeld van de gewenste locatie voor uitgesteld maaien.
52
Daarna wordt het oppervlak bepaald door het aantal broedparen van met name de grutto. De spelregels van het provinciaal natuurbeheerplan geven dan een indicatie van het gewenste aantal hectares beheer in relatie tot het aantal broedparen. Vuistregel is dat in een gebied met goed kuikenland (nat, open kruidenrijk) 0,5-1 ha per paar beschikbaar is en in minder goed kuikenland 1-1,5 ha.
8.2 DE LOCATIE VAN KUIKENLAND IN EEN MOZAÏEK Het belangrijkste uitgangspunt voor de locatie van het kuikenland is: aaneengesloten kuikenland is beter voor de overleving van de pullen dan verspreid liggende kleine stukjes kuikenland. Geïsoleerde oppervlakten van 1 of 2 ha zijn nauwelijks effectief voor grutto's. Aaneengesloten blokken van liefst minimaal 10-20 ha. zijn veel effectiever dan een zelfde oppervlak dat is verspreid in delen. Figuur 34 illustreert dat.
Figuur 34: Kuikenland verspreid (linkerkaart) en dezelfde hoeveelheid kuikenland aaneengesloten (rechts).
Op de linkerkaart van figuur 34 is te zien hoe kuikenlandbeheer is gepland vanuit de voor de hand liggende gedachte het beheer te spreiden. Daarbij is het perceel de vanzelfsprekende maat. Kleine gebieden zijn echter minder effectief dan grote gebieden. Veel kleintjes aaneen maken een groot gebied, waarbij het geheel meer is dan de som der delen. Om van het ene kuikenland naar het andere te komen, moet 2 x 50 meter gemaaid land overgestoken worden – een groot risico! Op de rechterkaart in figuur 34 is alle zwaar beheer links (dichtbij bij de boerderijen) vervangen door nestbescherming. Rechts is alle zwaar beheer aaneengesloten. Het perceel is niet meer de eenheid waarmee wordt gewerkt! Er wordt op polderniveau gekeken. Zwaar beheer vormt nu een aangesloten blok van 30 ha op de plek waar de meeste nesten liggen.
53
Dit is effectiever door: 1. alle kuikenland bij de nesten en omgekeerd te leggen, en de nesten door te spelen met water naar het kuikenland te 'lokken'; 2. aaneengesloten blok kuikenland te maken, dat is effectiever dan tig van elkaar gescheiden stukken. Deze wijziging kan kostenneutraal worden doorgevoerd, maar vraagt wel meer inzet van de boer (heen en weer rijden). Randenbeheer verhoogt de insectenrijkdom op de percelen, maar of het functioneert als effectief kuikenland is nog niet voldoende aangetoond in onderzoek. Op basis van praktijkervaring uit diverse gebieden lijkt het erop dat randenbeheer op zichzelf niet beschouwd kan worden als effectief beheer voor grutto's. Kuikenstroken hebben alleen een functie als tijdelijke redding en verbinding naar grotere gebieden. Aanpak voor goede sturing op de locatie van het kuikenland:
opnieuw cirkel op de kaart als uitgangspunt voor gesprek; kuikenland kan ook op delen van percelen komen, niet alleen uitgaan van gehele percelen.
8.3 ANALYSE VAN DE GRASLANDKWALITEIT Een goed beeld van de graslandkwaliteit in een gebied maakt inzichtelijk hoeveel kuikenland er al is in een gebied en wat er nodig is om voor het totaal aantal broedparen in het gebied voldoende kuikenland te realiseren om alle pullen vliegvlug te kunnen krijgen. Kuikenland is grasland dat speciaal beheerd wordt voor gruttokuikens. In de SNL gaat het om de pakketten A01.01.01a-e: rustperiode tot 1 juni of later, A01.01.02: voorweiden en A01.01.05: kruidenrijk weidevogelgrasland. Essentieel is de combinatie van deze pakketten met vochtig grasland met een open structuur. Turbogras is vaak een obstakel in het opzetten van een effectief weidevogelbeheer, het gras is vroeg in het jaar zo hoog en dicht, dat het voor de kuikens ongeschikt is. Pakketten voor uitgesteld maaien hebben dan feitelijk geen zin. Worden grutto's door de grote voedselrijkdom in het voorjaar verleid in gebieden te broeden met een dergelijke grasgroei, dan zijn ze terecht gekomen in een afvoerputje: de vogels leggen jaarlijks eieren, die wellicht nog wel uitkomen ook, maar de kuikens zijn kansloos, dus er komt geen nieuwe aanwas. De oude vogels sterven uiteindelijk zonder vervangen te worden. In het slechtste geval worden grutto's uit de omgeving ook nog aangetrokken zich hier te vestigen en zo gaat het proces nog lang door. Dit is op veel plaatsen gaande en is ongetwijfeld de fundamentele oorzaak van het voortduren van de achteruitgang van de grutto.
54
Figuur 35: Turbogras:ongeschikt voor goed gruttobeheer.
In land met 'turbogras' is goed gruttobeheer vrijwel niet mogelijk. De vogels komen er graag voedsel zoeken, maar kuikens grootbrengen is onmogelijk, zelfs als er laat gemaaid wordt. In de tweede helft van mei kunnen de kuikens in dit gras niet meer terecht, ze lopen kale velden op en zijn verloren.
Figuur 36: Kruidenrijk grasland met open structuur: geschikt gruttoland
Het ideale land voor gruttokuikens is gras dat traag groeit en een open structuur heeft. Of kruidenrijkdom op zichzelf essentieel is, is niet duidelijk, maar het is wel een goede indicatie voor kuikenland. Percelen met pakketten voor uitgesteld maaien en dergelijke moeten uiteindelijk dit karakter krijgen! Figuur 36 geeft een goed beeld van hoe een kruidenrijk grasland er uit moet zien.
55
Figuur 37: Voorbeeld van een goede gruttopolder
De foto van figuur 37 is genomen eind mei. We zien hier een blok van meer dan 200 ha. aaneengesloten kuikenland dat door middel van een hoogwaterbeheer tot ver in juni uitmuntend gruttokuikenland is. De gele en lichtgroene percelen zijn productieve percelen die al gemaaid zijn. Grutto's die hier broeden, zijn eventueel met behulp van kuikenstroken, naar de ongemaaide percelen getrokken. In de ongemaaide percelen zijn veel open plekken waar tot laat in het voorjaar nog water op het land stond. Onder links zijn de slikkige oevers als gevolg van de hoge waterstand in het voorjaar te zien na. We zien ook de bruine gloed van velden die rijk zijn aan veldzuring. Tot slot is het inzetten van begrazing een middel om turbogras enige bruikbaarheid voor weidevogels te geven. Veel bedrijven streven ernaar eerst het gras te maaien en daarna pas te beweiden. Het vroeg in het jaar 'achterin' loslaten van jongvee of droge koeien raakt uit de mode. Deze moderne aanpak verkleint het leefgebied van de weidevogels in sterke mate. De pakketten 'voorweiden' en 'extensief weiden' zijn beide geschikt om gebieden met (matig) snel groeiend gras om te toveren tot kuikenland in de maanden mei en juni.
8.4 KUIKENLAND KWALITEIT PLAN Het is raadzaam om in het gebiedsbeheerplan een plan op te nemen om de kwaliteit van kuikenland op het goede niveau te krijgen of te houden. Op basis van een overzichtskaart met de graslandkwaliteit, kan een plan uitgewerkt worden voor:
56
1) het verbeteren van de spreiding van het kuikenland in een gebied; 2) het verbeteren van de kwaliteit van het kuikenland; 3) het vergroten van de hoeveelheid kuikenland. in relatie tot het aantal broedparen en de spreiding van broedparen in het gebied.
8.5 LAST MINUTE BEHEER Last minute beheer in de vorm van kuikenvelden is noodzakelijk in gebieden waar meerder grutto´s broeden, waar onvindbare slobeend-, en/of zomertalingnesten worden vermoed. Die informatie moet op het moment dat er gemaaid zal worden beschikbaar zijn bij de boer, de veldmedewerker en de gebiedscoördinator. Controleer ieder bedrijf op nesten voor de eerste snede onafhankelijk van het type beheer! Ook bij legselbeheer is het verstandig om bij voldoende vogels kuikenveld af te spreken om de nesten en de jongen veilig te stellen. Last minute kuikenvelden kunnen ook een belangrijke schakel zijn in het overleven van gruttogezinnen. Belangrijk is wel dat de kuikenvelden òf voldoende ruimte en voldoende kwaliteit bieden voor de gruttogezinnen òf functioneren als een schakel naar goed kuikenland. In intensief gebruikt grasland is het nut van kuikenvelden vaak beperkt. Last minute beheer in de vorm van het verschuiven van de einddatum van de rustperiode is noodzakelijk wanneer er nog gruttogezinnen op de oorspronkelijke datum aanwezig zijn. Informatie hierover dient voor die datum beschikbaar te zijn bij de boer, de veldmedewerker en de gebiedscoördinator. Laat alle percelen met een rustperiode voor het verlopen ervan controleren op gruttogezinnen!
8.6 ECOLOGISCHE COMMISSIE Hoewel de algemene kennis van weidevogels, in het bijzonder van de grutto, groot is, is het vinden van daadwerkelijk effectieve maatregelen in een specifiek gebied een uitdaging waarbij veel factoren een rol spelen. De gebiedscoördinator en/of de SNLwerkgroep van de ANV worden telkens weer geplaatst voor wisselende kansen en problemen. Het kan nuttig zijn om met een groep ervaringsdeskundigen te brainstormen over de vraag of het gevoerde beheer in een polder effectief is en of er verbeteringen mogelijk zijn. Het instellen van een ecologische commissie biedt de mogelijkheid voor een onafhankelijke analyse van het collectief beheerplan en zal gerichte verbeterpunten voor het beheer opleveren. Deze ecologische commissie geeft een inhoudelijk advies op basis van alle beschikbare informatie in het gebied. Elke vereniging kan zelf zo’n ecologische commissie samenstellen. Voor deze commissie kunnen bijvoorbeeld de volgende partijen benaderd worden:
een vertegenwoordiger van Veelzijdig Boerenland; een vertegenwoordiger van de provinciale Landschapsbeheer organisatie;
57
een onafhankelijk deskundige (bijvoorbeeld van het Kenniscentrum Weidevogels Noord Holland); een collega gebiedscoördinator.
In het adviesgesprek wordt deze handreiking als uitgangspunt gekozen, waarbij tot een behoorlijk detailniveau het collectief beheerplan van het gebied wordt besproken.
58
9
SELECTIE
VAN DE GEBRUIKTE LITERATUUR
Guldemond et al., 2009 Boeren voor grutto’s. Grutto als agrarisch product. CLM en Alterra. Alterra Rapport 1849. Kleijn et al.,2007, De voedselsituatie voor gruttokuikens bij agrarisch mozaïekbeheer. Alterra Rapport 1487. Kleijn et al., 2009De relatie tussen gebruiksintensiteit en de kwaliteit van graslanden als foerageerhabitat voor gruttokuikens. Alterra Rapport 1753. Kleijn et al., 2009. Het belang van hoog waterpeil en bemesting voor de grutto: I de vestigingsfase. De Levende Natuur 110. Kleijn et al., 2009. Het belang van hoog waterpeil en bemesting voor de grutto: II de kuikenfase. De Levende Natuur 110. Melman et al., 2005. Beheer-op-maat als instrument om weidevogelbeheer efficiënt en effectief in te zetten. In: Veenweide 25x belicht. Oosterveld en Altenburg, 2004. Kwaliteitscriteria voor weidevogelgebieden. Altenburg en Wymenga. Schotman et al., 2007. Onderbouwing gruttogeschiktheidskaart. Rapp. 1407. Schotman et al., 2005. Naar een grutto-mozaiekmodel. Rapp. 1199. Schotman et al., 2007. Nederland weidevogelrijk; kwaliteit weidevogelmozaïek pilotgebieden 2007. Alterra Rapport 1560. Schotman et al., 2007. Onderbouwing grutto-geschiktheidkaart. Alterra Rapport 1407. Schotman et al., 2008. Het grutto-mozaïekmodel als kwaliteitstoets weidevogelbeheer Alterra Rapport 1408. Schekkerman et al., 2005. Broedsucces van grutto’s bij agrarisch mozaïekbeheer in ‘Nederland Gruttoland’. Alterra Rapport 1291. Verhulst et al., 2008, Voedselaanbod voor gruttokuikens in de Hollandse veenweidegebieden. Alterra Rapport 1668.
59
