Goed voor elkaar. Over omgaan met krachtenvelden en lerend beheren in het nieuwe stelsel ANLB

Goed voor elkaar Over omgaan met krachtenvelden en lerend beheren in het nieuwe stelsel ANLB Wim Nieuwenhuizen, Judith Westerink, Alwin Gerritsen & Renze van Och

Inleiding Op 1 januari 2016 is het nieuwe collectieve stelsel voor agrarisch natuur- en landschapsbeheer (ANLB) in Nederland in werking getreden. In het Natuurpact staat de ambitie verwoord dat dit stelsel doelgerichter, effectiever, eenvoudiger en met minder uitvoeringskosten moet worden gerealiseerd. In 2015 hebben wij via interviews in het speelveld van de collectieven Ark en Eemlandschap, Natuurrijk Limburg en Noordelijke Friese Wouden en met behulp van bijeenkomsten onderzocht hoe het nieuwe speelveld van dit collectieve stelsel eruitziet, om de vraag te kunnen beantwoorden: hoe kunnen (nieuwe) partijen nieuwe rollen vervullen in een nieuw krachtenveld? Met dit speelveld in het vizier hebben wij vervolgens de vraag gesteld hoe mensen en partijen in dit nieuwe stelsel van elkaar kunnen leren, om het agrarisch natuurbeheer tot een succes te maken. Dit levert verscheidene uitdagingen op die door verschillende partijen in het speelveld opgepakt kunnen worden. Welke dat zijn en hoe je daar mee om kunt gaan, leest u in deze brochure. Op de linkerpagina vindt u onze analyse van de huidige praktijk en op de rechterpagina koppelen we dit aan wetenschappelijke inzichten. We eindigen met een aantal tips voor overheden en collectieven. Inhoud Waarom het soms wrijft In het overleg met andere partijen die betrokken zijn in het nieuwe stelsel ANLB kan het wrijven. Het lijkt of die ander jou en je goede bedoelingen niet begrijpt. In de basis gaat het over perspectiefverschillen tussen partijen. Zelfsturing en loslaten Zelfsturing is een centraal thema in de ontwikkeling van het nieuwe stelsel. In de interviews is veel gezegd over zelfsturing vanuit het perspectief van collectieven en overheid en over knelpunten in de rolverdeling. Verschillende werelden overbruggen Tussen de werelden van ‘boeren’ en ‘overheden’ zit veel verschil. Toch werken ze beide aan het agrarisch natuurbeheer. De collectieven hebben een belangrijke taak in het schakelen en vertalen tussen boeren en overheid. Professionalisering met kennis De beoogde professionalisering van het agrarisch natuurbeer en zelfsturende collectieven heeft alles te maken met het mobiliseren en gebruiken van kennis. Dit gaat niet alleen om kennis voor de boeren, maar ook om kennis van en door de boeren. Strategisch leren in netwerken ‘Lerend beheren’ is het credo voor de komende jaren. Dit wordt veelal opgevat als leren hoe de boeren het beter moeten doen voor de biodiversiteit, maar er is meer mogelijk en nodig. Tips: veerkracht en aanpassingsvermogen Het organiseren van leren, professionaliseren en sturen is een rode draad in de ontwikkeling van het nieuwe stelsel. Wij geven hiervoor tips op basis van ons onderzoek en wijzen op het belang van veerkracht en aanpassingsvermogen.

2

Alterra | Wageningen UR

Nieuwe kansen voor samenwerking

Collectieven midden in het nieuwe speelveld

In de organisatie van het nieuwe stelsel agrarisch

De agrarische collectieven hebben een centrale

natuur- en landschapsbeheer (ANLB) staan

positie in het speelveld. Ze opereren op het grensvlak

de agrarische collectieven centraal, maar er

van de wereld van de individuele deelnemer tot

zijn meer partijen betrokken, op verschillende

aan de provincie die een contract aangaat met het

schaalniveaus. Binnen dit nieuwe speelveld zijn

collectief en daarbij allerlei eisen stelt. Ook zorgen

nieuwe mogelijkheden en kansen ontstaan voor

de collectieven voor verantwoording van een correcte

samenwerking tussen partijen.

besteding van de subsidiegelden, onder controle van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Van bedrijfsniveau tot Europees: schaalniveaus

(RVO). Extra spannend zijn de nieuwe verhoudingen

in het ANLB

door de principes van zelfsturing die in het nieuwe

Het speelveld waarin mensen en organisaties zich

stelsel zijn ingebouwd, met meer ‘vrijheid en

bewegen, hangt nauw samen met de ruimtelijke

verantwoordelijkheid’ voor de collectieven. Anderzijds

schaal waarop zij betrokken zijn in het stelsel.

betreft het ook een opdrachtnemer–opdrachtgever-

Deze schaal varieert van bedrijfsniveau van een

relatie met de provincie.

individuele deelnemer tot aan het internationale speelveld van de Europese Unie. De netwerken

De collectieven staan aan de lat om samen te werken

die actief zijn op de verschillende schaalniveaus

met verschillende andere partijen in de regio. Denk

overlappen voor een deel (zie figuur 1). Voor de

aan terreinbeheerders of organisaties die de belangen

collectieven en andere partijen is het belang zich

van natuur en landschap vertegenwoordigen (NGO’s).

bewust te zijn van deze schaalniveaus en te begrijpen

Daarbij is het positief dat in de interviews zowel

wie wat op welk schaalniveau bepaalt. Dat inzicht

collectieven, provincies als terreinbeheerders zeggen:

maakt helder met wie je in overleg moet gaan om

wij hebben elkaar nodig! Daarop aansluitend, spreken

jouw doelen te bereiken.

de betrokkenen – inclusief de collectieven zelf – de wens uit dat collectieven meer contact zoeken met hun maatschappelijke omgeving.

Figuur 1. Schaalniveaus en overlappende netwerken in het nieuwe speelveld. Ruimtelijke schaal Bedrijf

Regio

Provinciaal

Landelijk

Internationaal

Deelnemer ANV/afdeling Collectief Terreinbeheerders Regionale kennispartijen/NGO’s Provincie Waterschap SCAN Rijk EU Nationale kennispartijen Nationale NGO’s

Goed voor elkaar | Over omgaan met krachtenvelden en lerend beheren in het nieuwe stelsel ANLB

3

Waarom het soms wrijft In de gesprekken met de partijen in het nieuwe stelsel ANLB ging het veel over ‘die ander’ die jou en je goede bedoelingen niet begrijpt, of niet snapt ‘hoe het spel nou eenmaal gespeeld wordt’. Spanningen kwamen op tafel die in de basis gaan over perspectiefverschillen tussen partijen. Toch moeten juist die partijen met hun verschillende perspectieven op het ANLB, het nieuwe stelsel samen tot een succes maken. Dan is het noodzakelijk te begrijpen waarom dergelijke wrijvingen ontstaan en hoe je hiermee om kunt gaan in de samenwerking. Je kunnen verplaatsen in de ander is het begin van bouwen aan vertrouwen. Provincies en collectieven hebben samen

resultaat te genereren, ongeacht de inpasbaarheid

gewerkt aan het nieuwe ANLB

op het bedrijf van de agrariër die daar zit. Ook zijn

In 2014 en 2015 hebben de betrokken partijen in het

provincies gewend te denken in afrekenbaarheid,

nieuwe stelsel intensief gewerkt om het stelsel op

terwijl deelnemers in de weerbarstige dagelijkse

1 januari 2016 ook echt van kracht te laten worden.

praktijk problemen graag praktisch oplossen, hetgeen

In elke provincie werd een breed gebiedsproces

spanning op kan leveren met strakke, algemene

gestart dat in 2015 toegespitst werd op de praktische

regels.

uitwerking van het nieuwe stelsel. Provincies werkten daarbij samen met de collectieven om te komen

Tevens zijn er verschillen in perspectief tussen de

tot een provinciale en regionale invulling van het

collectieven en andere gebiedspartijen, bijvoorbeeld

agrarisch natuur- en landschapsbeheer, binnen de

organisaties voor natuur- en landschap. Vaak worden

ruimte die de Europese regelgeving biedt.

deze organisaties door de provincies gevraagd samen te werken met de collectieven. Dat geeft

Verschil in perspectief zorgt voor spanningen

soms spanningen, bijvoorbeeld omdat het collectief

Bij de samenwerking tussen provincie en collectieven

taken overneemt van deze organisaties of omdat het

kwamen verschillen in perspectief naar boven. De

collectief nog geen vertrouwen heeft opgebouwd bij

collectieven denken vaak primair vanuit de agrarische

andere partijen.

bedrijfsvoering en hoe de beheermaatregelen hier in kunnen passen. Ze hebben soms meer affiniteit met

Spanningen tussen collectief en provincie kunnen

landschap dan met biodiversiteit. De provincie kijkt

leiden tot een sfeer van wantrouwen over en weer,

vooral vanuit de beleidsdoelstellingen ten aanzien van

waarbij de verhoudingen steeds verder verslechteren

biodiversiteit en de procedures en heeft minder oog

en de provincie probeert met doorzettingsmacht aan

voor de inpasbaarheid in de landbouwpraktijk.

haar standpunt vast te houden.

Het verschil in perspectief van provincies en

Benen-op-tafeloverleg als oplossing

collectieven levert in de praktijk vaak spanningen op,

Uit de interviews blijkt dat sommige collectieven en

hoewel de mate waarin sterk verschilt per provincie.

provincies er samen in geslaagd zijn de verschillen

Provincies waren gewend in detail te kunnen sturen in

in perspectief te overbruggen. Dat hebben ze

het natuurbeleid. In het nieuwe stelsel ANLB moeten

gedaan door elkaar regelmatig op te zoeken tijdens

zij juist loslaten en erop vertrouwen dat het collectief

een zogeheten benen-op-tafeloverleg. Binnen dit

aan de ‘achterdeur’ de, in hun ogen, juiste keuzes

overleg gaat het gesprek over de punten waar ze

maakt (zie ook zelfsturing en loslaten).

beide tegenaan lopen in de uitwerking van het stelsel. In die gesprekken komen ook nadrukkelijk

De ruimte die de collectieven vragen van de provincie

de perspectiefverschillen aan bod. Zo ontstaat

om maatwerkoplossingen te ontwikkelen, is vaak

wederzijds begrip en nog belangrijker, vertrouwen in

aanleiding voor spanning. De collectieven vragen

elkaar. In deze situaties is sociaal kapitaal ontstaan

deze ruimte met het argument dat alleen dan de

waardoor het collectief op basis van vertrouwen kan

ecologische doelstellingen gehaald kunnen worden,

samenwerken met de ambtenaren van de provincie

omdat deelnemers anders geen belangstelling hebben

om zo samen oplossingen voor wensen en knelpunten

om deel te nemen in het stelsel. De provincies

uit te werken (zie rechterkader over sociaal kapitaal).

steken anders in. Voor hen is het de vraag waar en

Dit werken aan sociaal kapitaal is van groot belang

hoe je beheer moet inzetten om zo veel mogelijk

om van dit stelsel een succes te maken.

4


Sociaal kapitaal

Samenwerking collectieven en provincie is

In het ANLB werken partijen en organisaties samen

Rijk en provincies kijken als overheidsorganisaties

een vorm van linking

die in hun oorsprong verschillende waarden hanteren en machtsposities hebben. Spanningen en perspectiefverschillen in het stelsel ANLB kunnen

naar het ANLB als subsidiestelsel om internationale biodiversiteitsdoelen te halen in het landelijk gebied; voor de afdelingen natuur binnen die organisaties geldt dat zeker. In de samenwerking

verklaard en begrepen worden via het begrip

met de collectieven is er dus sprake van niet-

‘sociaal kapitaal’. Sociaal kapitaal gaat over de

gelijkgestemde partijen, die bovendien een andere

sterkte van de sociale relaties en wat je daarmee

machtspositie hebben. Samenwerking tussen

kunt bereiken. Dit kan worden uitgesplitst in drie

collectieven en provincie is een vorm van linking.

deelconcepten: bonding, bridging en linking.

Maar het kan ook zijn dat geen sociaal kapitaal

Er is sprake van bonding als er een relatie wordt

ontstaat, als bijvoorbeeld de provincie haar

aangegaan met gelijkgestemden. Bij bridging gaat

machtspositie gebruikt om zaken af te dwingen.

het om het aangaan van een relatie met nietgelijkgestemden die wel een gelijke machtspositie

Samenwerking in het gebied op basis van

hebben. En linking betreft het aangaan van een

bridging

relatie met niet-gelijkgestemden met verschillende machtsposities (Putnam, 1993).

Bij de samenwerking tussen collectief en andere

Bonding binnen collectieven

sprake van een gelijke machtspositie, maar zijn ze

gebiedspartijen, zoals terreinbeheerders, is er wel vaak niet gelijkgestemd. Bij het bouwen aan sociaal

De collectieven ontstaan als vertegenwoordiging

kapitaal is hier dus sprake van bridging. Omdat

van de agrariërs die deelnemen in het agrarisch natuur- en landschapsbeheer, vanuit het perspectief dat bedrijven die goede dingen voor natuur en

de machtspositie (min of meer) gelijk is, zijn er geen alternatieven voorhanden: als geen sociaal kapitaal wordt gebouwd, vindt geen samenwerking

landschap doen, een steun in de rug zouden

plaats. In dit geval geven sommige provincies

moeten krijgen. In termen van sociaal kapitaal

aan dat ze bewust hun machtspositie inzetten om

zijn de leden en het bestuur van de collectieven

de collectieven en andere partijen aan te sporen

grotendeels gelijkgestemd en is er bij het

toch met elkaar samen te gaan werken en de

versterken van relaties in het collectief sprake van

perspectiefverschillen te overbruggen.

bonding. Figuur 2. Verschillende soorten relaties en sociaal kapitaal.

Colle cti ef

•

Binnen EU-kaders

•

Loslaten soms moeilijk

•

Politiek/best. keuzes in provincie

AN

V

LINK

IN

G

BONDING BRIDG IN G

•

Wil flexibiliteit in uitvoering

•

Brengt kennis in

•

Subsidie als vergoeding voor prestatie

•

Twijfelt over effectiviteit

•

Deelname nodig voor effectiviteit

•

Niet altijd betrokken


5

Zelfsturing en loslaten Zelfsturing, als aanvulling op overheidssturing, is een centraal thema in het nieuwe stelsel. In de interviews is veel gezegd over wat zelfsturing inhoudt voor zowel collectieven als overheid en over de knelpunten in de rol- en taakverdeling. De spanning tussen zelfsturing, regels en controle kwam uitgebreid aan de orde. Welke rol speelt zelfsturing?

contracttermijn bepalen en welk beheer waar en

Om met de deur in huis te vallen: bij collectieven

wanneer gebeurt in hun gebied. Ook kunnen ze

is er teleurstelling over wat er van zelfsturing in

aanvullende voorwaarden stellen.

het nieuwe stelsel ANLB terecht is gekomen. In de GLB-pilots was de aanpak ontwikkeld dat de

Een van de geluiden is dat het bijzonder is dat

provincie ‘aan de voordeur’ afspraken zou maken

Nederland überhaupt deze ruimte aan de achterdeur

met de collectieven, en dat de collectieven ‘aan de

heeft kunnen regelen met Brussel. Het nieuwe stelsel

achterdeur’ contracten zouden sluiten met individuele

wordt echter ook als complex ervaren.

boeren. Volgens collectieven bemoeien de provincies zich nu te veel met wat er aan die achterdeur

Zelfsturing, vertrouwen en controle

gebeurt. Ze hebben de indruk dat de ruimte ‘tussen

De collectieven zien relaties tussen zelfsturing,

voor- en achterdeur’ gaandeweg is ingeperkt en

vertrouwen en ‘regels’. Ze willen graag het

daarmee de speelruimte voor het collectief.

vertrouwen hebben. Collectieven hebben de indruk dat het aantal eisen en regels toeneemt en

De beelden van wat zelfsturing inhoudt, lopen sterk

interpreteren dit als wantrouwen. Op zich wordt de

uiteen. Aan de boerenkant worden dingen gezegd

controle door de overheid niet erg gevonden, zolang

als: ‘je krijgt een pot geld waarmee je je gang

die controles zich maar niet te veel richten op de

kunt gaan en resultaat moet laten zien’. Het is een

deelnemers zelf en er geen onterechte boetes worden

combinatie van ambitie, vrijheid en vertrouwen

opgelegd. Een situatie die als onrechtvaardig wordt

krijgen. Collectieven sturen op kwaliteit door

beschouwd, is bijvoorbeeld als in een plasdrassituatie

bijvoorbeeld alleen boeren te selecteren voor het

het water een paar centimeter te laag staat en

beheer waar ze goede ervaringen mee hebben, of

dit als een fout wordt aangemerkt. Om plasdras

door deelnemers alleen verder te laten gaan als ze

te omschrijven in de regeling wordt een bepaalde

zwaardere pakketten kiezen. Bij de overheden zijn

diepte aangegeven. In de praktijk kent deze vaak

voorstanders aan te treffen van dit model, maar

een natuurlijke fluctuatie, die juist gunstig is voor de

bestaat ook de zorg of de collectieven de ‘vrijheid

weidevogels.

met verantwoordelijkheid’ aankunnen. Bovendien is er weerstand tegen het ‘geef ons het geld maar

Sommige regels werken belemmerend op het werk

en vertrouw ons maar’-geluid uit boerenhoek.

van het collectief. Bij een van de collectieven maakten

De overheden willen wel kunnen bijsturen als het

bijvoorbeeld de eisen aan de gebiedsaanvraag het

niet goed gaat, want ze willen resultaat zien ten

moeilijk om tussentijds boeren ‘eruit te gooien’,

aanzien van de beleidsdoelen. Er zijn verschillen

omdat een bepaald aantal hectares wel moet worden

tussen provincies: Limburg ‘laat meer los’ dan

gehaald. Ook de begrenzing van de kerngebieden

Utrecht en Friesland. Dat loslaten is nog moeilijk.

wordt als belemmerend ervaren voor het als collectief

De overheden verwachten veel van de collectieven,

effectief kunnen sturen. Sommige respondenten

‘ze moeten zich bewijzen’. Onder zelfsturing wordt

hebben de indruk dat bij de overheden de procedures

door de provincies verstaan: verantwoordelijkheid

belangrijker zijn dan de doelen.

nemen voor doelen, samenwerken met anderen en creatief zijn. De collectieven hebben in het nieuwe

De praktijk laat zien dat er de nodige spanningen zijn

stelsel volgens de overheden veel mogelijkheden

rondom zelfsturing. Het kader op de rechterpagina

voor zelfsturing en het invullen van de ‘achterdeur’,

over zelfsturing laat zien welke aspecten van belang

waardoor de deelnemende boeren met minder regels

zijn voor de verdere ontwikkeling van het stelsel en

te maken hebben. Collectieven kunnen nu zelf de

de rol van de collectieven hierin.

6


Zelfsturing en geneste structuren

De meeste bovenstaande principes zijn herkenbaar voor collectieven. Het werkgebied is afgebakend en het ledenbestand is bekend (1). Via contributies en vrijwilligersvergoedingen wordt geprobeerd

De wetenschappelijke theorievorming over zelfsturing is deels gebaseerd op onderzoeken naar lokale gemeenschappen die in staat bleken om

om inspanningen te vereffenen (2), statuten en organisatiestructuur kunnen verschillen per collectief (2), leden kunnen voorstellen voor nieuwe

hun gemeenschappelijke bossen, weidegronden,

regels doen en daarover stemmen (3), collectieven

visgronden of irrigatiesystemen zelf duurzaam

hebben schouwcommissies voor de controle en

te beheren op basis van afspraken binnen de

hebben verschillende manieren om deelnemers

gemeenschap (Ostrom 1990, 1999). Succesvolle

op afwijkingen aan te spreken (4 en 5), diverse

voorbeelden hebben vaak een aantal kenmerken

collectieven hebben geschillencommissies (6).

gemeen:

Bij diverse collectieven zijn de dragende ANV’s

1. Duidelijke grenzen van de groep en het gebied; 2. Lokaal maatwerk, kosten en baten van

verenigd, bijvoorbeeld per provincie (Friesland) en landsdekkend (SCAN, binnenkort BoerenNatuur.nl)

zelfsturing zijn eerlijk verdeeld en staan in

(7). Heel actueel in de discussies over het nieuwe

verhouding tot elkaar; 3. Wie door regels wordt beïnvloed, kan de regels beïnvloeden; 4. Groepsleden monitoren gedrag van groepsleden op basis van gezamenlijk opgestelde regels en zijn daarop aanspreekbaar; 5. Sancties op overtredingen worden opgebouwd van licht naar zwaar; 6. Er zijn toegankelijke arena’s voor het oplossen van conflicten;

stelsel is het respecteren van de ruimte voor zelfsturing door de overheid (8). Aansluiting overheidssturing en zelfsturing ‘De overheid’ is in de praktijk nooit afwezig in een situatie van zelfsturing, en al helemaal niet in het door de overheid gefinancierde agrarisch natuurbeheer. Andersom is het zo dat in iedere situatie van overheidssturing ook altijd sprake is van een zekere mate van zelfsturing. Idealiter sluit

7. Geneste (ingebedde) structuren bij grote

de overheidssturing aan op de zelfsturing

groepen;

(figuur 3). In de praktijk kan het voorkomen dat

8. Recht om eigen regels te maken wordt gerespecteerd door overheden (ofwel de grens tussen overheidssturing en zelfsturing moet duidelijk zijn en worden gehandhaafd).

blijven bestaan en de collectieven zijn ook weer

er overlap is tussen de overheidssturing en de ambities voor zelfsturing, of dat de overheid meer ruimte laat voor zelfsturing dan door betrokkenen wordt ingevuld (zie bijvoorbeeld Kamphorst et al. 2015).

Figuur 3. Bij zelfsturing is er ook overheidssturing en vice versa. (bron: Westerink et al, 2015). Overheidssturing

Zelfsturing

Aansluiten

Overlappen

Niet aansluiten


7

Zelfsturing en loslaten (2) Nakomen van afspraken Door nu heel streng te zijn op afrondingen en maximumbedragen, probeert RVO te voorkomen dat Brussel iets als fout aanmerkt en er boetes moeten worden betaald. Voor de overheden is het een geruststelling dat RVO mee kan kijken met de administratie van de collectieven. Hoe collectieven hun controles en sancties gaan uitvoeren, wordt nog best spannend gevonden. Volgens de overheden zijn de controles nodig om ervoor te zorgen dat afspraken worden nagekomen. Provincies worden door Brussel gehouden aan wat ze hebben opgeschreven in het Natuurbeheerplan (§ 4.5 in het bijzonder); collectieven moeten aantonen dat ze de beloofde inspanningen hebben verricht en de kosten hebben gemaakt. Voor de overheden die wij spraken, is dit een logische redenering; het is conform hun eigen manier van werken. Het wordt door hen ook logisch gevonden dat Brussel streng kijkt, vanwege gevallen van misbruik van subsidieregelingen in het verleden. Vrijheid en verantwoordelijkheid De geïnterviewde natuurorganisaties kijken naar eigen zeggen positief-kritisch naar zelfsturing. Aan de ene kant is het goed om verantwoordelijkheid zo laag mogelijk neer te leggen. Binnen kaders kun je veel aan collectieven overlaten, vanwege hun passie en gebiedskennis. Zelfsturing gaat om vertrouwen: dat moet je niet doodslaan met controle. Aan de andere kant moet zelfsturing ‘geen tegenbeweging zijn tegen overheidssturing’: het gaat om een goede samenwerking. Collectieven moeten de kans krijgen om zich te ontwikkelen. De natuurorganisaties zien zelfsturing vooral als een enorme verantwoordelijkheid om meer te realiseren voor biodiversiteit. Er zijn zorgen of alle collectieven deze verantwoordelijkheid wel aankunnen. Collectieven zouden ook kritisch naar zichzelf moeten kijken en laten zien wat ze doen. In Eemland heeft het collectief Natuurmonumenten en Vogelbescherming Nederland bijvoorbeeld gevraagd om hun gebiedsaanvraag te beoordelen, voordat het naar de provincie werd gestuurd. Dit werd door beide organisaties gewaardeerd.

8


Bij het verschuiven van de grens tussen

Loslaten is niet wegblijven

overheidssturing en zelfsturing is het daarom

De overheid is bij zelfsturing niet afwezig, ‘loslaten’

van belang dat bij wat de overheid doet en wat

is geen carte blanche. Het gaat niet zozeer om

het collectief doet, iedere stap op elkaar wordt

meer of minder doen, maar om andere dingen

afgestemd. Door Katrien Termeer is dat ook wel

doen. Het vertrouwen gaat ook twee kanten op:

genoemd: samen de ladder op gaan (zie figuur

collectieven hebben meer aan een belangstellende,

4). Om zelfsturing en overheidssturing goed te

betrokken overheid dan aan het buiten de deur

laten aansluiten, zijn afspraken nodig over waar de

houden van de overheid. Die overheid kan ook

sturing door de overheid eindigt en waar de ruimte

interveniëren, want zij financiert het agrarisch

voor zelfsturing begint. In het nieuwe stelsel wordt

natuurbeheer. Bovendien kan ze ook nuttige

dit de ‘voordeur’ en de ‘achterdeur’ genoemd.

ondersteuning bieden aan collectieven.

Achter die achterdeur moet de overheid niet meer willen sturen: als de afspraken goed zijn, is dat ook niet nodig. Wel is het van belang om in gesprek te blijven, omdat zulke afspraken nooit statisch zijn. Figuur 4. De ladder van zelfsturing. Naar Termeer, 2011.

Collectief

Primaat bij collectief

•

Contracteren, controle en betaling

•

Samen ontwikkelen visie en activiteiten

•

Coördineren activiteiten, synergie

•

Dienstverlenen/ leden ontlasten

•

Belangengroep

•

Delegeren bevoegdheden en middelen

•

Contracteren op hoofdlijnen met ruimte

• Uitvoering onderdelen beleid binnen strakke kaders

•

Helpen uitvoering te vereenvoudigen

•

Individueel

Collectief levert informatie aan

Primaat bij overheid Boerenkant

Overheidskant


9

Bruggen slaan tussen verschillende werelden Tussen de werelden van ‘de boeren’ en ‘de overheden’ zit een groot verschil. Toch werken ze samen in het agrarisch natuurbeheer. De collectieven hebben een belangrijke en strategische taak in het schakelen en vertalen tussen boeren en overheid, in het goed laten verlopen van deze samenwerking en in het uitbouwen van netwerken met ‘extra werelden’, bijvoorbeeld die van natuurbeheerders en burgers. Verschillende werelden, andere aanpak

Grensorganisaties zijn in staat om ‘aan beide kanten

In de interviews is besproken of het anders

van de grens te werken’.

samenwerken en communiceren is met boeren of met overheden. Sommige betrokkenen vonden dat daar

Het gaat bij de collectieven overigens niet alleen om

weinig verschil in zit; anderen zien wel verschillen: ‘er

het bruggen slaan tussen overheid en boeren, maar

is een enorme kloof tussen ambtenaren en boeren’.

ook tussen ‘landbouw’ en ‘natuur’, met name ook in

Verschillen die werden genoemd, hadden bijvoorbeeld

de samenwerking met terreinbeherende organisaties

betrekking op de inhoud van de gesprekken (‘aan

vanwege aangrenzend beheer. In dat geval is er

de keukentafel raakt het meer aan waar het om

sprake van wederzijdse afhankelijkheid, wordt door

gaat’, ‘in gesprekken met collectieven gaat het om

meerdere betrokkenen benadrukt. Omdat individuele

de inhoud, met de overheid om het proces of om de

boeren vaak erg met hun eigen bedrijf bezig zijn, is

regels’). Boeren gaan snel bovenlangs via de politiek

het belangrijk dat het collectief een brug slaat naar

en hebben goede bestuurlijke contacten en spelen

de omgeving en bijvoorbeeld burgers en gemeenten

het niet via de betrokken ambtenaren. Communicatie

betrekt.

en samenwerking verlopen door deze verschillen niet altijd gemakkelijk. Soms ontstaat ‘spraakverwarring’

Wat is de identiteit van het collectief?

of is sprake van verschillen in verwachtingen en

Het collectief moet ‘bufferen’ tussen de overheid

aanpak (‘collectieven zouden beter moeten weten,

(met name RVO) en de deelnemers, volgens de

zo werkt de overheid nu eenmaal’). De overheid

collectieven. Bij de collectieven bestaat de zorg dat zij

werkt vaak vanuit beleid volgens vaste kaders,

zich zodanig moeten aanpassen aan de overheid dat

terwijl een collectief misschien zelf nieuwe ideeën wil

de afstand tot de boeren te groot dreigt te worden.

ontwikkelen in de uitvoering. Er zijn wel verschillen in

Voldoende boeren in het bestuur is een manier om

de manier waarop collectieven naar hun eigen rol en

daarin de balans te zoeken. Op deze manier krijgt

aanpak kijken. Eén collectief voelt zich bijvoorbeeld

de grensorganisatie een identiteit waarmee deze

welhaast een uitvoeringsloket van de overheid in

zowel richting overheden als richting boeren kan

plaats van de zelfsturende organisatie die men graag

functioneren.

wil zijn. Een ander collectief vindt het juist goed om een uitvoeringsorganisatie te zijn in plaats van een belangenorganisatie. Mensen en organisaties die bruggen slaan In de interviews wordt zowel gesproken over personen die zich tussen de verschillende werelden bewegen en bruggen slaan als over organisaties zoals SCAN en de collectieven: ‘Het collectief is ervoor om een brug te slaan tussen boeren en provincie’. SCAN fungeert steeds meer als een soort ‘gedelegeerd opdrachtgever’. SCAN ontwikkelt zich tot een organisatie die een breed scala aan taken oppakt, waarbij tijdens een interview door een respondent de vraag gesteld werd of die taken wel allemaal bij SCAN thuishoren. Die fluïde tussenrol is typisch voor een grensorganisatie (zie kader over grensorganisaties op de rechterpagina).

10


Grensorganisaties: een manier om naar collectieven te kijken Grensorganisaties zijn in de wetenschappelijke literatuur vooral bestudeerd met betrekking tot de ‘grens’ tussen wetenschap en praktijk (bijv. Miller 2001, O’Mahony & Bechky 2008, Parker & Crona 2012) en wetenschap en beleid (bijv. Sabatier, 1988, Hoppe, 2010), maar zijn ook wel gekoppeld aan agrarische natuurverenigingen (Franks 2010, Prager, 2015). Agrarische natuurverenigingen en agrarische collectieven moeten immers ook omgaan met allerlei grenzen, zoals die tussen ‘landbouw’ en ‘natuur’ of tussen de wereld van boeren en die van overheden. Een grensorganisatie: •

Maakt samenwerking mogelijk tussen twee werelden (bijvoorbeeld boeren en overheid), die daardoor hun eigen doelen kunnen blijven nastreven;

•

Legt verantwoording af aan twee werelden;

•

Beheert de grens (bijv. tussen overheidssturing en zelfsturing): soms door te integreren, soms

Strategisch positioneren en blijven aanpassen Sommige collectieven zullen zichzelf herkennen in de typering van grensorganisaties. Andere collectieven zien zichzelf liever als een boerenclub. Voor een deel is deze positionering een keuze. Jezelf positioneren als zelfsturende boerenorganisatie is helderder voor jezelf en voor je boerenachterban, maar is misschien niet altijd effectiever in de samenwerking met de overheid. Voor een deel is de identiteit als grensorganisatie inmiddels al gegroeid, onder meer door de administratieve eisen die de overheid aan collectieven stelt. Dan kan het jezelf zien als grensorganisatie helpen om te plaatsen waar je tegenaan loopt en om daar strategisch mee om te gaan. Juist een grensorganisatie kan zich in verschillende situaties anders positioneren: de identiteit van grensorganisatie sluit die van boerenclub niet uit. Figuur 5. Is het collectief een geneste structuur in zelfsturing (en dus een club aan de boerenkant van de grens tussen boeren en overheid, zie kader bij ‘zelfsturing’) en/of een grensorganisatie die samenwerking tussen beide werelden mogelijk maakt?

door af te bakenen. Is steeds bezig met het combineren en balanceren van belangen;

B

Vertaalt tussen de twee werelden (bijv.

ren oe

•

tussen boerentaal en ambtenarentaal, tussen improviseren en bureaucratie); Gebruikt concepten of objecten om te vertalen en informatie uit te wisselen tussen de twee werelden, die in beide werelden bruikbaar zijn landbouw’ of SCAN-GIS); •

C tief lec ol

en betekenis hebben (bijv. ‘natuurinclusieve

C tief lec ol

•

Kan een positie hebben tussen meer dan twee werelden (bijv. natuurbeheerders, wetenschap, burgers, ...). Dit maakt de rol van een grensorganisatie extra complex. O

Omdat hun identiteit hybride is en afhankelijk van

O

id rhe ve

Grensorganisaties hebben geen makkelijke positie.

id rhe ve

Geen makkelijke positie

de situatie in de samenwerking met beide werelden ook nog weleens kan verschuiven, is het moeilijk iedereen tevreden te houden. Een grensorganisatie heeft te maken met uiteenlopende verwachtingen. Wat succes is, is niet eenduidig en kan voor beide kanten van de grens iets anders inhouden. Een grensorganisatie is daarom altijd bezig met schakelen en herpositioneren.


11

Professionalisering met kennis Voor zelfsturende collectieven in het agrarisch natuurbeheer is het van groot belang om kennis te mobiliseren en te benutten. Het begrip kennis is snel gebruikt, maar wat bedoelen we er eigenlijk mee? Hoe wordt eraan kennis gewerkt en welke opgaven zijn nog te benoemen? Kennis centraal bij professionalisering

te krijgen van de biodiversiteitsprestaties van het

Alle agrarische collectieven hebben in hun handboek

agrarisch natuurbeheer. De relatie met de deelnemers

een passage opgenomen over professionalisering.

zelf (agrariërs en particulieren) en de kennis die

Professionaliteit wordt veelal ingevuld als verhoging

daar aanwezig is, wordt in beide sporen echter

van het kennisniveau, maar het gaat natuurlijk ook

(nog) nauwelijks gelegd. Waar dit wel gebeurt,

over vaardigheden, zoals het in staat zijn om de

wordt dit vooral aangevlogen vanuit expliciete

beheersactiviteiten goed uit te voeren. Ook dit gaat

wetenschappelijke kennis (zie kader over kennis op

over kennis. Namelijk: over weten waar je mee

de rechterpagina).

bezig bent, dit ook daadwerkelijk toepassen en laten

Het is vooralsnog meer kennis voor, dan kennis van

zien dat je de verantwoordelijkheden aankunt. Deze

collectieven en daarmee is het niet vanzelfsprekend

professionaliteit leidt, als het goed is, tot kwaliteit

dat deze kennis ook bruikbaar zal blijken te zijn

van het beheer en tot resultaat in termen van

voor de gebiedscoördinatoren en de beheerders.

biodiversiteit. Professionaliteit heeft betrekking op

Daar zijn vertaalslagen voor nodig en leercycli

zowel de betaalde ondersteuners als de vrijwilligers.

met groepen betrokkenen (zie kader over kennis op de rechterpagina). Dit vertalen en doorlopen

Wat betreft professionalisering met kennis zijn drie

van stappen in leercycli vraagt inspanning van

aspecten te onderscheiden. Als eerste gaat het over

collectieven. Het lijkt erop dat de collectieven dit

kennis van beheermaatregelen. In het bijzonder

zelf ook zien en daar mee aan de slag willen. Zo

voor natte en droge dooradering is behoefte aan

noemt o.a. Natuurrijk Limburg 2016 ‘het jaar van de

kennisontwikkeling. Het tweede aspect gaat over

betrokkenheid van de deelnemers’.

kennis voor het vervullen van procedurele taken in het kader van de financiële regelingen rondom

Kennisnetwerken op niveau collectieven

het agrarisch natuurbeheer door medewerkers van

vormgeven

de collectieven. Het zelf organiseren en sturen

Bij zelfsturende collectieven hoort dat deze

door de collectieven is een derde aspect van

activiteiten ontplooien om kennis te ontwikkelen en te

professionalisering. Met name in de relaties met

verspreiden. De collectieven zijn ook kennisnetwerken

gebiedspartijen en overheidsorganisaties zijn nog

aan het bouwen die bestaan uit ‘praktijkecologen’

slagen te maken. Kennis van het agrarisch bedrijf en

en deels ook wetenschappelijke partijen. De

de food-en-feed-ketens waar de boerenbedrijven zich

Noardlike Fryske Wâlden ontwikkelen bijvoorbeeld

in bevinden, heeft ook een plaats nodig.

innovatieve projecten en onderhouden contacten met kennispartijen. Ook Ark & Eemlandschap en

Van kennis voor de collectieven naar kennis van

Natuurrijk Limburg hebben deze relaties voor

de collectieven

respectievelijk weidevogel- en hamsterbeheer. Niet

Kennisontwikkeling bij de deelnemers is maar

overal is dit echter het geval en ook de bestaande

beperkt onder de aandacht geweest in de periode

netwerken zullen zich aan moeten passen om binnen

van de totstandkoming van het nieuwe stelsel. De

het nieuwe stelsel te functioneren. Hierbij is te

ontwikkeling van een stelsel is ook een kennisrijke

verwachten dat de verschillende perspectieven op het

activiteit, maar dat is wat anders dan het ontwikkelen

agrarisch natuurbeheer de kop zullen opsteken en dit

van kennis bij de deelnemers aan het beheer. De

behoeft aandacht (zie ‘waarom het soms wrijft’).

afgelopen jaren is vooral gewerkt aan het tot stand brengen van een (nationaal en deels Europees)

Bij het professionaliseren met kennis is het van groot

kennisnetwerk. Dit netwerk bestaat vooral uit

belang helder te hebben over wat voor type kennis

wetenschappelijke partijen. De kennis in dit netwerk

het gaat, wat dit betekent voor hoe je deze verspreidt

is bedoeld voor het bieden van ondersteuning aan

en voor welke leeractiviteit de kennis bedoeld is (zie

de gebiedscoördinatoren, maar ook om een beeld

kader over kennis op de rechterpagina).

12


Kennis, informatie en vaardigheid

Figuur 6. Cyclus van leeractiviteiten Actief experiment

‘Kennis’ wordt veel gebruikt, maar kent verschillende betekenissen. Het kan opgevat

Concrete

worden als ‘informatie die van betekenis is voor

ervaring

mensen met kennis van zaken’ (Fleck, 1997), maar kan ook verwijzen naar kunde (Stehr, 2005). Kennis en kunde zijn gerelateerde begrippen, maar het hebben van meer informatie leidt niet automatisch tot meer vaardigheid (bijvoorbeeld in het agrarisch

Abstract

natuurbeheer), omdat kennis niet los gezien kan

concept

worden van de context waarin deze tot stand is gekomen.

Reflectieve observatie

Over expliciete en impliciete kennis Het onderscheid tussen expliciete en impliciete kennis (Polanyi, 1967) helpt om te begrijpen dat

omdat de collectieven hun resultaten inzichtelijk

informatie niet automatisch tot meer kunde leidt.

moeten maken of om kennis uit te wisselen tussen

Expliciete kennis is datgene wat is vastgelegd in

collectieven. Het expliciet maken van impliciete

documenten, databases, kennissystemen et cetera

kennis en het impliciet maken van expliciete kennis

en wat daardoor relatief eenvoudig te verspreiden

zijn uiterst moeilijke activiteiten.

is. Een voorbeeld zijn de kwaliteitshandboeken van de collectieven. Impliciete kennis is kennis die

De leercyclus van Kolb (1984) biedt

geworteld is in praktijken, ervaringen, waarden,

aanknopingspunten hiervoor. Hij onderscheidt vier

en relaties. Je weet bijvoorbeeld hoe je het beheer

leeractiviteiten die elkaar opvolgen (zie figuur 6).

uitvoert, maar dit onderbouwen of opschrijven, is lastig. Daarom is deze impliciete kennis niet goed te

De verschillende perspectieven rondom agrarisch

vatten in handboeken, databases of webportals en

natuurbeheer zullen bij deze activiteiten aan het

niet eenvoudig te verspreiden.

oppervlak komen. Kennis maakt onderdeel uit van deze perspectieven en men accepteert niet

Hoe kom je van expliciete naar impliciete

zonder meer elkaars kennis (Foucault, 1966;

kennis en andersom?

Haas, 1992). Het bij elkaar brengen hiervan kan

Om een praktijk zoals het agrarisch natuurbeheer

leiden tot strijd en verdere polarisatie. Dit is vooral

te ondersteunen, is altijd impliciete kennis nodig.

voor de in opbouw zijnde kennisnetwerken een

Expliciete kennis kan ook nodig zijn, bijvoorbeeld

aandachtspunt. Expliciete kennis: •

Gegevens & modellen

•

Handboeken

Impliciete kennis: •

Praktijk

•

Gewoonte

•

Sociaal kapitaal


13

Strategisch leren in netwerken Bij de professionalisering van de collectieven staat leren en lerend beheren centraal. Dit wordt veelal opgevat als ‘leren hoe de boeren het beter kunnen doen voor de biodiversiteit’, maar dat is een te eenzijdige voorstelling. De leeropgaven voor de collectieven richten zich ook op organisatie, governance en marktaspecten. Het is mogelijk en wenselijk om passende leerstrategieën te ontwikkelen. Lerend beheren: complexer dan het lijkt

Leren organiseren in ‘het jaar van de

Bij lerend beheren zouden de deelnemers meer

betrokkenheid’

kennis moeten verwerven en beter worden in het

Het leren staat in de aandacht bij collectieven. Zo

beheer van de relevante leefgemeenschappen, zodat

komt het voor dat natuurbeheerders, vrijwilligers,

er meer biodiversiteit gerealiseerd wordt dan in het

faunabeheerders en collectieven monitoringsgegevens

verleden. Dit lijkt een relatief simpele leeropgave. Als

uitwisselen. Het organiseren van het leren bij de

de deelnemers bestaande kennis gebruiken – zoals

deelnemers is echter nog een uitdaging. Dit gaat om

over de relatie tussen waterpeilen en weidevogels

het ontdekken hoe de biodiversiteit via het beheer

–, zou dat goed moeten komen. Toch blijkt het

versterkt kan worden op een wijze die past bij de

minder eenvoudig te zijn. Sommige maatregelen

huidige en toekomstige bedrijfsvoering. Ook gaat het

zijn ingrijpend voor de agrarische bedrijfsvoering, de

om het zien van resultaten en het op basis daarvan

beschikbare gelden betreffen een vergoeding voor

bijstellen van het beheer. En het gaat om uitwisseling

gederfde inkomsten en geen verdienmodel, agrariërs

van ervaringen tussen deelnemers. Enthousiasme is

zijn niet altijd even gemotiveerd omdat zij urgentere

een belangrijke motor. Als vervolgens ook vrijwilligers

zorgen hebben (zoals mest) dan wel omdat zij liever

en natuurbeheerders meedoen in het leerproces,

voedsel produceren dan biodiversiteit etc. Er wordt

wordt zo veel mogelijk lokale kennis gebundeld.

wel steeds gezegd dat de biodiversiteit centraal staat, maar dit is relatief nieuw in het agrarisch

Uit verschillende hoeken klinkt dat 2016 ‘het jaar van

natuurbeheer. Natuurinclusieve landbouw wordt nog

de betrokkenheid’ wordt. Voor een succesvol stelsel

niet als een volwaardige vorm van landbouw gezien

is het van belang dat lerende netwerken ontstaan

door veel boeren, de banken, de adviseurs etc. Om

rondom de collectieven, waarbij de verschillende

die reden wordt in onderzoek en netwerken, zoals

partijen een gezamenlijk beeld ontwikkelen over

‘living lab’, aandacht besteed aan verdienmodellen.

zowel de precieze invulling en doel van zelfsturing als de resultaten van het beheer en gewenste

Leeropgave gaat verder dan biodiversiteit

ingrepen. Zonder een gedeeld leerproces blijven

Lerend beheren behelst bovendien meer dan alleen

verschillende perspectieven over de ander en over

het beheer. De totstandkoming van het nieuwe stelsel

centrale opgaven in het agrarisch natuurbeheer in

is één groot leerproces geweest en dit geldt in het

stand. In het kader over leerstijlen en leeropgaven,

bijzonder voor de totstandkoming van de collectieven

op de rechterpagina is inspiratie te vinden om over

als professionele organisaties. Ook is het leren

een dergelijke strategische aanpak van leren uit te

over de relatie met gebiedspartijen en overheden

werken, waarbij met name de wijze en diepgang

een belangrijke opgave. Collectieven ervaren

van het leren aan de orde zijn. In de interacties in

dat bij overheden weinig affiniteit bestaat met de

de achterliggende fase zijn deze verschillen deels

boerenpraktijk en hebben daar last van, omdat er in

bekrachtigd, waardoor het al bestaande wantrouwen

hun beleving nog steeds weinig ruimte is voor de

in stand bleef. Vertrouwen is echter cruciaal om van

door hen beoogde zelfsturing. De provincies moeten

elkaar te leren.

ook leren wat hun rol is in het nieuwe stelsel. Nu de contracten gesloten zijn, lijkt hun rol kleiner te worden. Ook bij provincies klinkt dat nu het lerend beheren aangebroken is. Tegelijkertijd is veelvuldig te horen dat er weinig vertrouwen bestaat tussen de collectieven en de provincies.

14


Leerstijlen en leeropgaven

Figuur 7. Elke specifieke leerstijl heeft zijn eigen leeropgaven

Concrete ervaring

Leren is een proces waarin mensen hun activiteiten verbeteren door kennis, ervaring en inzicht te gebruiken (Bekkers, 2007). Leren is geworteld in praktijken en actornetwerken en is daarmee contextgebonden (Brown & Duguid, 2000). Hoewel

en ervaringsgerichte (Kolb, 1984) wijze. Hierbij zijn verschillende leerstijlen te onderscheiden (Kolb, 1984). Welke stijl het geschiktst is, is afhankelijk van de specifieke leeropgave (figuur 7). In een leerstrategie kan dit uitgewerkt worden.

Convergeren Problemen oplossen Beslissingen nemen Redeneren Problemen definiëren Logisch zijn

Divergeren Vindingrijk zijn Mensen begrijpen Problemen herkennen Brainstormen Open van geest zijn Verwerken Plannen Modellen creëren Problemen definiëren Theorieën ontwikkelen Geduldig zijn

Reflectieve observatie

mensen vooral op een sociale (Grandori, 2009)

Actieve experimentatie

leren ook individueel kan plaatsvinden, leren

Accomoderen Leiden Risico’s nemen Dingen gedaan krijgen Initiëren Aanpasbaar zijn Praktisch zijn

Diepgang van leren Naast de verschillende leerstijlen is er ook een verschil te onderscheiden in de diepte van het

Abstracte conceptualisatie

leren. Argyris & Schön (1978) hebben drie verschillende vormen geïdentificeerd: eerste-ordeleren, tweede-orde-leren en derde-orde-leren. Bij eerste-orde-leren kan binnen een gegeven set aan aannames worden geleerd hoe een bepaalde taak het best volbracht kan worden: hoe kunnen we deze houtwal zo snoeien dat hij het meest oplevert voor de biodiversiteitsdoelstellingen? Tweede-ordeleren bevraagt ook de achterliggende aannames:

Bewust organiseren van reflectief leren Reflectief leren is moeilijk en werkt eigenlijk alleen onder specifieke condities. Dit kan gestimuleerd worden door een omgeving van sociaal leren te realiseren. Een Community of Practice (CoP) (Wenger, 1998) is zo’n omgeving. In een CoP produceren en delen participanten kennis,

waarom zou juist biodiversiteit verhoogd moeten

verbinden hier betekenissen aan, ondernemen

worden? Derde-orde-leren betreft het leren op

concrete acties en ontwikkelen een gedeelde

metaniveau. Hoe stellen we vast wat een goede

identiteit rondom gezamenlijke praktijken, zoals het

doelstelling is en hoe weten we dat? Alle drie

agrarisch natuurbeheer. Die gezamenlijke identiteit

de vormen zijn relevant voor het agrarisch natuurbeheer. De laatste twee worden gekenmerkt door een reflectieve houding: het ter discussie stellen van aannames, huidige praktijken, routines,

is cruciaal om het leren mogelijk te maken. Bij reflectief leren is dit een hele opgave, omdat er dan ook kennis uit minder vertrouwde hoek nodig is.

ideeën en achterliggen instituties (Voss et al. 2009). Figuur 8. Eerste-, tweede-, en derde-orde-leren.

Context

Aannames

Acties

Resultaten

Doen we het op de juiste wijze?

Eerste-orde

Doen we de juiste dingen?

Tweede-orde

Hoe beslissen we wat juist is? Derde-orde


15

Stimuleren van veerkracht en aanpassingsvermogen Lerend beheren staat centraal in het nieuwe ANLB. Dit gaat over beheren, organiseren, sturen en professionaliseren. Leren omgaan met onzekerheden

Veerkracht: leren en aanpassen

In interviews en bijeenkomsten kwam ter sprake

De centrale uitdaging voor hoe het nieuwe stelsel de

dat overheden, collectieven en andere betrokkenen

komende jaren verder vorm zal krijgen, lijkt te zijn

willen leren van de ervaringen die ze opdoen en

om op een dergelijk adaptieve wijze te werken, zodat

daarop hun manier van samenwerken aanpassen.

het stelsel ook robuust en veerkrachtig wordt. Dit

In het op die manier leren leren, zag men een

past, naast het denken over adaptive governance,

leeropgave voor zichzelf en anderen. Deze

ook bij noties over de ‘improvisatiemaatschappij’

rol van aanpassingsvermogen in sturings- en

(Boutellier, 2010), waarin het vooral zaak is om te

organisatieprocessen is precies wat bedoeld wordt in

kunnen improviseren en om hierbij goed in het oog

het wetenschappelijke concept adaptive governance

te hebben hoe jijzelf en je organisatie zich verhouden

(Karpouzoglou et al. 2016). Adaptive governance is

tot andere personen en organisaties. Er gebeuren

een manier om met onzekerheden en complexiteit

ook al zaken die in deze lijn passen. In het nieuwe

om te gaan die veroorzaakt worden door vaak

stelsel wordt al samengewerkt in netwerken,

onvoorspelbare veranderingen in de sociale en de

er wordt decentraal gestuurd door provincies en

fysieke omgeving. Deze ontwikkelingen in de sociale

verantwoordelijkheid wordt gedeeld met collectieven

en fysieke omgeving hangen ook weer samen:

door middel van zelfsturing. Ook wordt er veel

mensen vormen hun omgeving, maar worden hier

gesproken over het belang van kennis en leren, op

ook weer door beïnvloed.

alle niveaus in het netwerk, en door de vorming van collectieven en de inzet op gebiedsplannen wordt

Kenmerken van adaptive governance zijn:

gezocht naar een goede match tussen ruimtelijke

•

Het bevorderen van aanpassingsvermogen en

schaal en sturing. Toch kan het stelsel adaptiever

flexibiliteit. Er wordt een richting gekozen, maar

worden vormgegeven. Het gaat dan nog steeds over

er worden ook meerdere opties opengehouden.

het bereiken van dingen met agrarisch natuurbeheer

Veerkracht is belangrijker dan effectiviteit, juist

zoals biodiversiteit, duurzaam inkomen voor de boer,

omdat doelen in een veranderende omgeving

en vermaatschappelijking. Er kan echter meer worden

lastig zijn vast te stellen.

ingezet op openhouden van opties, op veerkracht en

Samenwerking in brede netwerken

aanpassingsvermogen.

•

•

en partnerschappen met gedeelde verantwoordelijkheid. •

Sturing is decentraal en er is een grote rol voor zelforganisatie.

•

Nadruk op kennis, monitoring, leren en experiment, op meerdere niveaus in het netwerk, om te kunnen blijven aanpassen.

•

Meerschaligheid, zowel ruimtelijk als qua sturingsniveau, met aandacht voor het aanpakken van problemen op de juiste schaal.

16


Tips voor overheden en collectieven Op basis van deze brochure wordt een aantal tips geformuleerd voor overheden en collectieven. Tips voor overheden:

Tips voor collectieven:

•

•

Besef dat collectieven geen overheden zijn,

samen te werken. Begin met interesse in

voor de realiteit van het boerenbedrijf en het

waarom de overheid handelt zoals zij doet.

agrarisch natuurbeheer. Gebruik dit om de

Wees je hierbij bewust van je strategische

samenwerking te versterken. • •

Hou er rekening mee dat ieder collectief anders

positie tussen boeren en overheid. •

niet alleen met de provincie, maar ook met

Maak duidelijke, maar niet dichtgetimmerde

terreinbeheerders en andere betrokken

bewegingsvrijheid blijft bestaan. Besef hierbij

organisaties in het gebied. •

dat veranderen en aanpassen de regel vormen, niet de uitzondering. Respecteer de ruimte voor zelfsturing binnen Geef vertrouwen. Realiseer je dat de

voor hen betekent. •

•

Vorm een gezamenlijk beeld over waar de

Ontwikkel een leerstrategie met aandacht voor diverse leervragen en vormen van leren.

•

bent van het vertrouwen in de collectieven. •

Blijf aan je leden uitleggen wat je doet en waarom dit voor hen van belang is en wat dit

mogelijkheden van hiërarchische sturing beperkt zijn, omdat je uiteindelijk afhankelijk

Blijf de leden betrekken en zorg voor een actieve betrokkenheid van hen.

•

die afspraken en bewaak die ook. •

Bouw aan vertrouwen en sociaal kapitaal,

is. Maatwerk is nodig in de samenwerking. afspraken met collectieven, zodat er nog

•

Werk aan je vermogen om met overheden

waardeer hun kracht en toon belangstelling

Betrek de overheid bij je zoeken leerproces, wees open over wat je doet.

•

Vorm leernetwerken met je deelnemers en

onzekerheden en complexiteiten zitten en wat

collega-collectieven, waarbij ook externen

dat voor consequenties heeft voor het agrarisch

(waaronder overheden) betrokken worden in de

natuurbeheer en afspraken met collectieven.

formulering van de leeropgaven.

Bespreek met het netwerk hoe jullie samen gaan leren, experimenteren en bijsturen en wat hier vanuit overheden voor nodig is. Organiseer hier een kennisinfrastructuur bij.

•

Denk na over communicatie in de nieuwe rollen van provincie, RVO & Boerennatuur.nl: wie communiceert wat?


17

Literatuur Argyris, G. A. & Schön, D. (1978) Organizational Learning: A theory of action perspective, Addison-Wesley: Reading MA. Bekkers, V. J. J. M. (2007) Beleid in beweging. Achtergronden, benaderingen, fasen en aspecten van beleid in de publieke sector, LEMMA: Den Haag. Boutellier, H. (2010). De improvisatiemaatschappij: Over de sociale ordening van een onbegrensde wereld. Boom Lemma Uitgevers. Brown, J.S. & Duguid, P. (2000). The social life of information. Harvard Business School Press, Boston, MA. Grandori, A. (2009) ‘Poliarchic governance and the growth of knowledge’. Foss, N.J. & Michailova, S. (Ed.) (2009) Knowledge governance: Processes and Perspectives, pp. 81-107, Oxford University Press: Oxford. Fleck, J. (1997) ‘Contingent knowledge and technology development’, Technology Analysis and Strategic Management, 9: 383-397. Foucault, M. (1966) Les mots et les choses: une archéologie des sciences humaines, Gallimard: Paris. Franks, J. (2010). Boundary organizations for sustainable land management: The example of Dutch Environmental Co-operatives. Ecological Economics, 70(2), 283-295. Haas, P. (1992) Introduction: epistemic communities and international policy coordination, International Organization 46:1, 1-35 Hoppe, R. (2010). From “Knowledge use” towards “boundary work”: sketch of an emerging new agenda for inquiry into sience-policy interaction. In: In ‘t Veld, R.J. (Ed.), Knowledge democracy - consequences for science, politics and media. Heidelberg: Springer: 169-186. Kamphorst, D.A., Selnes, T.A. en Nieuwenhuizen, W., 2015. Vermaatschappelijking van natuurbeleid: een verkennend onderzoek bij drie provincies. Wageningen: WOT Natuur & Milieu, Wageningen UR. WOt-technical report Nr. 42 Karpouzoglou, T., Dewulf, A., & Clark, J. (2016). Advancing adaptive governance of social-ecological systems through theoretical multiplicity. Environmental Science & Policy, 57, 1-9 Kolb, D. A. 1984. Experiential learning: Experience as the source of learning and development. New Jersey: Prentice-Hall. Miller, C. (2001). Hybrid management: Boundary organizations, science policy, and environmental governance in the climate regime. Science Technology and Human Values, 26(4), 478-500. O’Mahony, S., & Bechky, B. A. (2008). Boundary organizations: Enabling collaboration among unexpected allies. Administrative Science Quarterly, 53(3 SPEC. ISS.), 422-459. Ostrom, E. (1990). Governing The Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action: Cambridge University Press. Ostrom, E. (1999). Self Governance and Forest Resources Occasional Paper No. 20. Bogor: CIFOR.

18


Parker, J., & Crona, B. (2012). On being all things to all people: Boundary organizations and the contemporary research university. Social Studies of Science, 42(2), 262-289. Prager, K. (2015). Agri-environmental collaboratives as bridging organisations in landscape management. Journal of environmental management, 161, 375-384. Polanyi, M. (1967) The Tacit Dimension, Anchor Books: New York. Putnam, R.D. (1993) The Prosperous Community: Social Capital and Public Life American Prospect, Vol. 13, pp 35-42. Sabatier, P. A. (1988) ‘An advocacy coalition framework of policy change and the role of policy oriented learning therein’, Policy Sciences, 21: 129-168. Stehr, N. (2005) Knowledge Politics: Governing the Consequences of Science and Technology, Paradigm Publishers, Boulder Colorado. Termeer, C.A.J.M., 2011: zelfsturing en ANVs. Presentatie bij jubileumbijeenkomst Boerennatuur, 23 september 2011. Voß, J. P., Adian Smith, A. & Grin, J. (2009) ‘Designing long-term policy: rethinking transition management’, Policy Sciences, Volume 42 (4): 275-302. Wenger, E. (1998) Communities of Practices, Learning, Meaning and Identity, Cambridge University Press: Cambridge. Westerink, J., Melman, T. C. P., & Schrijver, R. A. M. (2015). Scale and self-governance in agri-environment schemes: experiences with two alternative approaches in the Netherlands. Journal of Environmental Planning and Management, 58(8), 1490-1508.


19

Colofon Goed voor elkaar - Over omgaan met krachtenvelden en lerend beheren in het nieuwe stelsel ANLB Februari 2016 Rapportnummer: 2709 Deze brochure is gemaakt ten behoeve van het nieuwe stelsel agrarisch natuur- en landschapsbeheer en is gefinancierd vanuit het Beleidsondersteunende Onderzoeksprogramma BO-11 Natuur en Regio, Thema ‘Natuur in handen van mensen leggen en houden’, project ‘Collectieven agrarisch natuurbeheer’ (BO-11-013-027) van het ministerie van Economische Zaken. De brochure is te downloaden: www.wageningenur.nl/nl/project/Collectieven-agrarisch-natuurbeheer-1.htm Meer informatie: Wim Nieuwenhuizen, Alterra Wageningen UR E: [email protected] Foto’s: Coverfoto: Judith Westerink Illustraties en vormgeving: Renze van Och - Alterra Wageningen UR

Goed voor elkaar. Over omgaan met krachtenvelden en lerend beheren in het nieuwe stelsel ANLB

Recommend Documents