Het eerste Romantisch ballet
CKV onderzoek
19e eeuw
Invalshoek: Onderwerp:
Kunst en Vermaak Dans
Marian Verdonk, 4 DT januari 2009
La Sylphide
Mijn verwondering
Klassiek ballet, met tutu’s en spitzen, dat is al ééuwen oud dat was mijn idee over het Romantisch ballet. Maar tot mijn verbazing ontdekte ik dat deze dansvorm minder dan twee eeuwen geleden pas is ontstaan. Jawel, de academische regels en de posities, die het klassiek ballet zo herkenbaar maken, werden al eerder vastgelegd, ten tijde van het hofballet. Maar een ballet zag er toen nog heel anders uit: meer pantomime, meer naast elkaar dan met elkaar dansend. Pas in de tijd van de Romantiek werden de danseressen ranker en slanker, gingen ze hoger en hoger, en werden ze luchtiger en vluchtiger. De spitzen kregen pas in 1845 een enigszins betrouwbare vorm, en dat is veel minder lang geleden dan ik altijd heb gedacht. Voor mij was ballet een tijdloze, altijd al bestaande vorm, waar
2
rond 1900 een reactie op kwam met de moderne dans: blote voeten, dicht bij de grond. Echt, geaard en menselijk. Ik dacht het moderne ballet voornamelijk een poging was om los te komen van het –ook letterlijk- strakke keurslijf van eeuwen en eeuwen Ballet Blanc. Maar tot mijn verwondering heeft die balletvorm maar een hele korte bloeiperiode gekend. In Parijs, van 1830 tot 1860. Daarna verschuift het centrum van het romantisch ballet naar Rusland. In die korte periode werden de patronen vastgelegd, zonder dat er later nog veel verdere vernieuwingen aan werden toegevoegd. Wat later volgde waren reprises, nieuwe instuderingen. Tot op de dag van vandaag worden nog steeds dezelfde choreografieën uitgevoerd.
Gaandeweg ben ik in de ban gekomen van La Sylphide. Wat eerst saai, stoffig en doods leek, blijkt een geweldig interessant en echt leuk onderwerp te zijn. Dat het tot de dag van vandaag zo vaak wordt uitgevoerd, ja, dat snap ik nu wel. Het is niet, wat ik eerder dacht, een eenvoudig liefdesverhaal. De tijdloze dualiteit tussen aardse zekerheden en gedroomde werkelijkheid maakt het nu nog altijd springlevend. Als ik zou kunnen dansen, zou ik met liefde me suf oefenen om deel te mogen zijn van zo’n prachtige choreografie. De eerstvolgende grote opvoering van La Sylphide is in Rome, in september 2009. Kaarten kosten 329 euro. Voor deze paper heb ik me dan ook moeten baseren op de digitale beelden van Ballet Opéra Paris,
die in 2004 een reconstructie heeft opgevoerd. Deze reconstructie probeert zo waarheidsgetrouw mogelijk de oorspronkelijke voorstelling nieuw leven in te blazen. Gelukkig is deze verfilmd en verkrijgbaar op DVD, en daarmee kon ik de scènes telkens opnieuw bekijken. Telkens als ik opnieuw keek, deed ik weer nieuwe ontdekkingen. Ik wil je meenemen naar de tijd dat het Ballet Blanc is ontstaan. Naar een korte periode waarin de basis werd gelegd voor de balletvorm die nu nog steeds door miljoenen gewaardeerd wordt. Een tijd waarin fantasievolle, gedurfde en angstaanjagende dromen werden verbeeld, en een tijd waarin het er even op leek dat de illusie het zou kunnen winnen van de alledaagse werkelijkheid. Want het Ballet Blanc is ontstaan in een romantische tijd, waarin faunen, feeën en gnomen hand en hand met stervelingen over het toneel zweven.
Indeling Deze paper heeft een tweeledige structuur. De rechterpagina’s beschrijven, in rode tekst, La Sylphide; het ontstaan, de première, en de reikwijdte van de gevolgen van La Sylphide. Op de linkerpagina’s, in groene tekst, wordt beschreven in welke tijd en omgeving La Sylphide is geboren. Deze pagina’s hebben de kop ‘Parijs 1830’ . In de bijlage geef ik een synopsis van het ballet. Ik beschrijf daarin het verhaal en de specifieke bewegingskwaliteiten. Tot slot heb ik een korte compilatie van La Sylphide gemaakt, een filmpje van bijna 4 minuten, te zien op youtube. Dit filmpje gaat in sneltreinvaart door de kenmerkende scènes van het ballet. Maar om het ballet te ervaren, moet je het echt helemaal zien!
L a Sy l p h i d e 12 maart 1832: de première van La Sylphide Het theater zit vol. Veel toeschouwers komen hier meerdere keren per week, de bourgeoisie wil gezien worden. Een verwend publiek dus, de aandacht wordt niet snel getrokken. Muziek zwelt aan, de gaslampen worden hoog gedraaid. Daar, op het toneel, zit James, te dromen in zijn stoel in een Schots landhuis. Dan maakt La Sylphide haar entree, licht, wit, etherisch. De gratie, haar prachtige élevé. Ze danst rond de slapende James, mooi, teder en liefdevol… Niet alleen James wordt verliefd, de hele zaal valt als een blok voor de ongrijpbare, telkens weer verschijnende en verdwijnende Sylphide. Haar lichtheid steekt af tegen de Schotse bruiloftsgasten, met hun aardse volksdansen. James kan niet anders dan achter haar aan te rennen, naar buiten. Effie blijft huilend achter met haar bruidsboeket, op het moment dat het huwelijk met James net zou worden voltrokken. Dan is het pauze. Snel wordt er een ander decor neergezet: een open plek in het bos. En
als de muziek weer aanzwelt, is het nacht, en zien we de demonische heksendans van Madge en haar trawanten. De dreiging die uitgaat van Madge met de shawl is voelbaar. Het siddert in de zaal. Dan gloort de ochtend, en plots verschijnen er echte, zwevende Sylphiden, overal in de lucht. Iedereen voelt de opluchting en de verwondering om dit zinnebeeld van hoop: de prachtige scènes met eenentwintig spierwitte, gracieuze Sylphiden, in dat dreigende mistige bos. Het is een gedanste droom, met als toppunt het ultieme liefdesduet van James en La Sylpide. James wil haar binden met de shawl, La Sylphide sterft... Terwijl de Sylphiden haar optillen, zien we in het licht achter de bomen de bruiloftsstoet van Effie en Gurd, de beste vriend van James, die altijd al haar bewonderaar was. De Sylphiden zweven omhoog, met La Sylphide tussen zich in. En James blijft alleen achter en valt dood neer… Het publiek is uitzinnig. Smoorverliefd op La Sylphide!
Taglioniseren Het is een onvoorstelbaar groot succes. De invloed op de balletkunst is immens. Het enthousiasme verspreidt zich door heel Frankrijk. Al snel nemen kranten de naam ‘La Sylphide’ aan. ‘Sylphide’ en ‘Taglioniseren’ zijn nieuwe woorden die worden toegevoegd aan de Franse taal. Doorschijnende, ‘sylphidiaanse’ blouses komen in de mode. Een volledig nieuw choreografisch tijdperk begint nu: dat van het Romantisch ballet. Eindelijk kan Maria de vruchten
plukken van haar Spartaanse opvoeding. Door haar vader getraind, heeft ze als meisje al zes uur per dag op spitzen getraind. Papa Felippo had geen medelijden met bloedende tenen. De nieuwe, ongehoorde techniek moest tot in de puntjes geperfectioneerd worden. Maria Taglioni danst la Sylphide van het begin tot het einde op de punten van haar tenen. Nog met slappe, zijden balletschoentjes; de pointes worden pas in 1845 ontwikkeld.
3
Parijs 1830 Metropool Parijs is een grote metropool en internationaal centrum van de kunsten. Componisten als Rossini en Meyerbeer hebben zich hier gevestigd. Pagannini, Liszt, Chopin, Mendelsohn: allen verblijven ze, voor kortere of langere tijd, in de metropool. De overbevolkte stad is nog omgeven door muren en tolhuizen. De ruimte binnen de muren kennen we nu als de arrondissementen 1 tot en met 11. Dit is het hart van Parijs, met z’n eeuwenoude gebouwen als het Louvre, de Sorbonne en de Notre Dame.
A
4
De regerend vorst is Karel X, de laatste telg uit het huis Bourbon. Het mondaine Parijs begint in 1828 met gaslampen als straatverlichting. Meer dan 1000 straten zijn inmiddels verlicht. De meeste Parijzenaars leven in een appartement. Aan het niveau kun je de standing aflezen; de prijs van het appartement zakt naarmate er meer trappen bestegen moeten worden. De beter gesitueerden beginnen met het installeren van badkamers met warm
water, het merendeel van de Parijzenaars bezoekt – van tijd tot tijd – een van de openbare badhuizen. De onfrisse omstandigheden leidden regelmatig tot epidemieën; in 1832 woedt er een grote cholera-epidemie. Wie sterk genoeg is om de kindertijd te overleven, wordt gemiddeld 39 jaar oud. Een ongetrouwde vrouw van 25 is dan ook een oude vrijster.
De muur rond Parijs Het Parijs van 1830 is 30 km² groot. De muur die haar omringt is gebouwd in 1785. Hoofddoel van deze muur van de ‘Fermiers Généraux’ (algemene belastingpachters) was niet om de stad tegen vijanden van buiten te beschermen, maar om het de Parijzenaars moeilijker te maken de aan de stadspoorten geïnde accijnzen te ontduiken. De Parijzenaars waren niet blij: ‘Le mur murant Paris, rend Paris murmurant’ (De muur die Parijs omringt, doet Parijs klagen). In 1830 loopt het bevolkings aantal in de richting van een miljoen mensen. De snelheid waarmee Parijs groeide wordt aangetoond
door het feit dat in 1870 de bevolking van de stad, met zijn voorsteden, tot ongeveer 1,8 miljoen was gestegen. Er werd buiten de bebouwde kom, die zich nu ver buiten de muur van 1785 had uitgebreid, een nieuwe verdedigingsgordel aangelegd, met veel kleine forten. Deze gordel vormt min of meer de grens van de huidige gemeente Parijs (ongeveer 100 km²). Illustraties: A: Karel X(1757- 1836),de laatste telg uit het huis Bourbon,is een zeerbehoudend vorst.Hij regeertvan 1824 tot 1830. B: Kaartvan Parijs en wijde omgeving,1830. C: Het Palais Brongniart,ontworpen doorAlexandre Theodore Brongniart(1739 - 1813).In het begin van de negentiende eeuwwordt dit gebouw omgedoopt tot het‘Palais de la Bourse’. De aandelenhandel komt hierop gang,waarmee de bourgeoise haarvermogen snel weet te vermeerderen.
L a Sy l p h i d e F
De Romantiek:de voedingsbodem van La Sylphide De Romantiek is een reactie op de Verlichting; het tijdperk waarin de ratio hoogtij vierde, met als gevolg dat niet meer vanzelfsprekend voor waar werd genomen, wat werd gesteld door het (kerkelijk) gezag. Met de Romantiek komt er een hernieuwde belangstelling voor het verleden, voor de idylle, de droomwereld, de hunker naar een ver en rijk verleden, het rijk der verbeelding. Het leven houdt zich niet aan regels en wetten, deze worden telkens doorbroken. Mensen zijn in wezen verschillend, hogere machten bepa-
len de loop van het leven. Gevoel boven verstand, vrijheid boven ordening, droom boven werkelijkheid, nacht boven dag. Daarmee worden in feite ook de ontwikkelingen van de Verlichting teruggedraaid. Er ontstaat een soort heimwee naar het allesomvattende geloof, dat het gevoelsleven in goede banen kan leiden. Het verleden wordt een inspiratiebron voor de literatuur, de beeldende kunst, de dans en het theater. De Middeleeuwen, de volkssprookjes en de eigen folklore staan weer A
volop in de belangstelling. Politiek gezien ontstaat een antirevolutionaire houding, gebaseerd op afschuw tegen de bloederige omwentelingen tijdens de Verlichting. Utopische toekomstbeelden vormen de verbeelding. B
C
Literatuur In deze tijd worden de grote Romantische verhalen geschreven. Alle revolutionaire omwentelingen, de rationele benadering ten tijde van de verlichting, de enorme veranderingen in het dagelijkse bestaan dank zij de industriële revolutie zijn de bakermat voor de Romantische geest. Hang naar het verleden, de natuur, mystieke sferen, het occulte, sprookjesfiguren, dat is wat de romantische ziel beweegt. Charles Nodier (1780-1844) behoort tot de jonge romantische schrijvers. In 1822 schrijft hij de roman Trilby, ou le Lutin d’Argail. Dit verhaal speelt zich af in de middeleeuwen, in het Schotse graafschap Argyll, E
D
een landschap met hebriden, mistige lochs, hooglanden en ruïnes. Voor de Franse Nodier is het een exotisch landschap. Een vissersvrouw wordt verliefd op een gnoom. Volgens een aantal bronnen heeft Sir Walter Scott (1771-1832) met zijn verhalen vol gnomen, heksen en tovenaars Nodier mede geïnspireerd.
Illustraties: A: Landschapsschilderij ‘Glencoe’van David Farquharson,1880. B: Een ruïne in Argyll. C: Argyll,LochLomond,schilderij van George Virtue,1836 D: Argyll,schilderij van Dunollie Castle bij Oban. E: Charles Nodier,(1780-1844),de schrijvervan “Trilby’. F: SirWalterScott(1771-1832)die met zijn verhalen vol gnomen, heksen en tovenaars Nodierwaarschijnlijk heeft geïnspireerd.
5
C
D
E
Parijs 1830 - de Juli revolutie De Franse revolutie van 1789, en het daarop volgende bewind van Napoleon heeft aan meer dan een miljoen Fransen het leven gekost. Maar enkele tientallen jaren later lijkt het, met de restauratie van de Bourbon-monarchie, allemaal zinloos geweest te zijn. In 1830 komt er een einde aan de restauratie. Karel X blijkt een
zeer behoudende vorst te zijn. Op 26 juli 1830 vaardigt hij de vaardigt hij de Juli-ordonnanties uit. Deze bepalen dat de nog niet bijeengekomen volksvertegenwoordiging wordt ontbonden; de vrijheid van drukpers wordt ingetrokken en het kiesrecht nog verder wordt ingeperkt. Het morrende volk komt direct in opstand: de juli revolutie breekt uit. Drie dagen wordt er gevochten in de straten van Parijs. Dan wijst de kamer
A
B
6
kelen. De bevolking van Parijs kan genieten van een ongeëvenaard aanbod in dans, theater, muziek en opera. van afgevaardigden nieuwe koning aan: Lodewijk Philips de eerste. Hij kiest als titel ‘koning der Fransen’, moet een eed afleggen waar eerdere koningen gezalfd en gekroond werden. Lodewijk
Philips zal de laatste koning van Frankrijk zijn. Deze burgerkoning loopt liever in een gewoon kostuum, dan zich als Koning uit te dossen. Lodewijk Philips 1 zorgt voor een relatief rustige periode. De welvaart neemt toe en het culturele leven kan zich ontwik-
F
Illustraties: A: Colonne de Juillet.Hieronderliggen de slachtoffers van de Juli revolutie begraven. B: De vrijheid zit aan het laatste avondmaal op 29 juli 1830,de derde ‘glorieuze revolutionaire’dag (Les trois glorieuses)in Parijs.De republikein CasimirPierre Périerzit op de plaats van Judas,de verloochenaar.Périerontpopt zich tijdens de regering van Louis Philippe als onderdrukkende premier. C: Louis Philppe de Burgerkoning,de laatste koning van Frankrijk,legt een eed af tijdens zijn kroning.Hij wordt niet, zoals zijn voorgangers,gezalfd. D:Louis-Philippe de Bourbon,zoals hij zich het liefst kleedde: als burger.Het portret is een Daguerreo-type,waarschijnlijk gemaakt doorLerebours en Claudet. E: Het Louvre tijdens de Juli revolutie F: De gloreuze overwinning,28 Juli 1830.Marianne van Frankrijk zegeviert.Schilderij van Eugène Delacroix.
L a Sy l p h i d e E
Van ‘Trilby’naarLa Sylphide A
Rond 1830 is Adolphe Nourrit (17801844) een gevierd tenor van de Parijse Opéra. Nourrit, een aantrekkelijke man met een groot theatraal talent heeft ‘La Marseillaise’ gezongen boven op de barricaden tijdens de Julirevolutie. Vaak vraagt men hem, in het theater, ‘La Marseillaise’ opnieuw ten gehore te brengen. In 1831 speelt hij de hoofdrol in Robert le Diable, als opponent van Maria Taglioni. Maria staat bekend als een grote schoonheid. Nourrit is een veelzijdig man. Hij componeert, en heeft een grote interesse in mise-en-scène. Geïnspireerd op de novelle ‘Trilby ou le Lutin d’Argail’, schrijft Nourrit
B
een scenario voor een ballet en brengt het naar zijn werkgever: Louis-Désiré Véron (1798-1867), directeur van de Parijse Opéra. Dit scenario zal de basis worden van het ballett la Sylphide. Het scenario Het scenario van Nourrit komt nauwelijks overeen met het verhaal van Nodier. Ja, het speelt zich af in Schotland. Maar de vissersvrouw uit Trilby wordt in la Sylphide een landsman, de gnoom wordt een etherische, supervrouwelijke luchtgeest, en de heks wordt een waarzegster met mysterieuze demonische krachten. Elke verwijzing naar
religie wordt weggelaten In La Sylphide geen exorcisme, geen pelgrimstocht. Het hoofdthema, de dodelijke ontwrichting van het huwelijk, wordt in het ballet een nog groter thema. Het huwelijk als maatschappelijk aanvaarde regulering van de sexualiteit, de dood voor de romantische liefde. Waar Trilby verhaalt over vervreemding en ontrouw, waarschuwt la Sylphide voor de benauwenis van het huwelijk. La Sylphide neemt stelling tegen de maatschappelijke druk om binnen
de eigen gemeenschap te huwen, en kenschetst het huwelijk als manier om de mensen gevangen te houden binnen hun eigen maatschappelijke groep tegenover de vrijheid van de liefde. De behoudende haven is in La Sylphide het Schotse landhuis, het bos is de plaats waar de vrijheid kan zegevieren. De rol van La Sylphide kun je ook vergelijken met de rol van de danseressen in het dagelijks leven. Het ongebonden bestaan wordt geromantiseerd weergegeven. C
D
Illustraties: A: Adolphe Nourrit(1780-1844),de gevierde tenorvan de Parijse Opéra,componeert en heeft een grote interesse in mise-enscène.Geïnspireerd op de novelle ‘Trilby ou le Lutin d’Argail’, schrijft hij het scenario van La Sylphide. B: Louis Véron,directeurvan de Opéra Paris van 1831 tot 1848. De karakteristieke hoge kraag verbergt zijn huidziekte. C: Tartan (kilt)uitgevoerd in het motiefvan Campbell Argyll. D: Schilderij van Joseph Adam (1824-1895)getiteld ‘NearLoch Loi in Argyllshire’. De mistige lochs,typerend voorhet landschap van Argyll,zijn hierkarakteristiekweergegeven. E: Campbell ofArgyll.Rond 1840 maakt Robert MacIan de illustraties voorThe Clans of the Scottish Highland van James Logan.MacIan schildert hierin 72 representatieve Highland Clans.De oude machtige familie Campbell bezit sinds 1263 land in het graafschap Argyll,dat toen nog behoorde tot het oude koninkrijkvan Dalriada.
7
B
Parijs 1830 - de positie van de vrouw Bourgeoisie Er is nog niet veel industrie. De meeste Parijzenaars verdienen hun geld in handel, nijverheid,
administratie en kunsten. De bourgeoisie groeit snel, de hoge plaatsen op de sociale ladder zijn niet langer voorbehouden aan de
D
aristocratie. De bourgeoisie weet, mede dank zij handel op de nieuwe beurs (‘La Bourse’), haar vermogen snel te vermeerderen. Een bedreiging voor de republikeinen, die met walging spreken over de ‘aristocratische bourgeoisie’. Ondertussen breken er vaak relletjes uit in de enorme, arme onderklasse.
A
Feminisme Er verschijnen kranten die je ‘feministisch avant la lettre’ zou kunnen noemen, zoals La femme Libre in 1832 en Le Tribun des Femmes in 1833. Op invloedrijke posities komen nu ook vrouwen. De eerste generatie schrijfsters laat van zich horen, een belangrijk journaliste is George Sand (pseudoniem voor Amandine Dudevant). De beroemdste vrouwen zijn de actrices, danseressen en opera zangeressen. Met een dubbele moraal worden deze vrouwen beoordeeld. Enerzijds is het niet ‘comme il faut’, om jezelf, als vrouw, in het openbaar zo bloot te geven. Anderzijds worden deze vrouwen bewonderd en geadoreerd. De link met prostitutie wordt al snel gelegd. Zo’n 4.000 vrouwen in Parijs zijn geregistreerd als prostituee. Zij wer-
8
C
Illustraties: A: Wie goed kijkt,ziet totwelke sociale klasse deze dames behoren.De linkerdame draagtveel juwelen,volanten en crinolines.Duidelijk een vertegenwoordigstervan de ‘nouveau riche’. De dame rechts laat met de eenvoud van haarsnit zien,dat zij behoort tot de oude aristocratie.Nog altijd geven we,heden ten dage,blijkvan onze standing en afkomst op een vergelijkbare manier:‘Less is more’. B: Omslag van het boek‘La femme libre’van George Sand. C: De schrijfsterGeorge Sand.Niet in haardagelijkse kledij, George droeg bij voorkeureen broek. D: Een (spot)prentvan de strijdvaardige vrouw:La femme libre.
ken verspreid over 200 bordelen. Dit betekent dat 1% van de vrouwen in Parijs een geregistreerde prostituee is. Om maar te zwijgen over het aantal niet geregistreerde…
L a Sy l p h i d e D
La Sylphide: muziek,choreografie en decor Muziek Jean Madeleine Schneitzhoeffer, professor aan het Conservatoire de Paris, componeert de muziek voor La Sylphide. Een prachtige, romantische compositie vol ijle klanken. Schneitzhoeffer heeft van 1818 tot 1836 diverse composities gemaakt, zoals ‘Mars en Venus’ , ‘Le Sicilien’, ‘Proserpine’ en ‘Zémire et Azor’. Deze composities werden geschreven voor Ballet Opera Paris, maar het lijkt er op dat niets hiervan bewaard is gebleven. De muziek die Schneitzhoeffer voor La Sylphide heeft geschreven doet mij nog het meest denken aan Rossini, die van 1810 tot 1829 veerA
tig opera’s voor diverse operahuizen in Parijs componeerde. De lichtheid en ruimtelijkheid van zijn composities hoor ik ook bij Schneitzhoeffer. Choreografie Het libretto is geschreven, de muziek gecomponeerd: de ingrediënten voor de choreograaf zijn gereed. Véron geeft Filippo Taglioni de opdracht de choreografie te schrijven. FelippoTaglioni (17771871) is de huischoreograaf van de Opéra. Taglioni schrijft de choreografie speciaal voor zijn dochter Maria Taglioni, de Ballerina Assoluta van het Ballet Paris. De hoofdrol, la
Sylphide, wordt als het ware op haar lijf geschreven. Dit is het eerste ballet ooit met een luchtgeest in de hoofdrol. De scènes met deze wezens zijn uniek in hun soort en voor deze tijd erg opzienbarend. Decor Het decor voor La Sylphide wordt ontworpen door Pierre-Luc-Charles Ciceri (1782-1868). Ciceri is schilder en decorateur voor diverse theaters in Parijs. Zo heeft hij voor de Opéra in 1829 het decor voor Guilliaume
Tell vervaardigd en in 1831 het decor voor Robert le Diable. Ciceri ontwerpt voor la Sylphide twee decors, voor twee settings. C
B
De eerste setting bestaat uit het interieur van een groot huis, met Schotse elementen. De tweede setting is een boslandschap Dit landschap zal zowel sinister als lieflijk belicht worden. Ciceri zal zich hiervoor hebben laten inspireren door de hem bekende etsen en schilderijen van het landschap van Argyll.
Illustraties: A: Filippo Taglioni (1777-1871),de huischoreograafvan de Opéra.Taglioni schrijft de choreografie van La Sylphide speciaal voorzijn dochterMaria Taglioni,de Ballerina Assoluta van het Ballet Paris. B: Pierre-Luc-Charles Ciceri,de vaste decorontwerpervan de Opéra en de ontwerpervan de decors van La Sylphide. C: De bruiloftsgasten in et decorvan de eerste acte.We zien de open haard en de trap in het Schotse landhuis. D: Het decorvan de tweede acte: het mistige bos.
9
Parijs 1830 - Beeldende kunst tijdens de Romantiek C
Exotische landschappen zijn een geliefd thema. Caspar David Friedrich (1774-1840) componeerde vaak landschappen naar verschillende fragmenten, die hij eerder naar de natuur getekend had. ZIjn landschappen, vaak geheel zonder mensen, bevatten vaak mystieke, regilieuze verwijzingen. Zo Friedrich cultureel is beïnvloed door de Franse bezeting (Dresden 1831), zo zijn Parijse schilders weer beïnvloed door deze populaire schilder. De Nederlander Arie Scheffer (17951858) woont vanaf 1809 in Parijs. Bevriend met Delacroix, is Scheffer ook een literair schilder, geïnspireerd door Goethe, Schiller, Byron, Dante en Shakespeare. Scheffer heeft een
A
10
levendig sociaal leven, met componisten als Chopin, Gounoud, Rossini, Liszt, schilders als Ingres en Dupré, veel politici en publicisten. De belangrijkste Franse kunsschilder van de romantiek is wel-
B
D
licht Eugène Delacroix (1798-1863). Delacroix wordt wel een literair schilder genoemd, omdat hij zijn thema’s vaak ontleend aan schrijvers als Sheakespeare en Dante. Delacroix verblijft in 1825 meerdere maanden in Londen. De dichter Lord Byron (Don Juan) en de schilder John Constable beïnvloeden hem zeer. Na zijn reis naar Marokko (1832) worden thema’s als exotisme en oriëntalisme nog belangrijker in het werk van Delacroix.
E
Illustraties: A: CasparFriedrich:‘Morgen’. B: CasparFriedrich:‘Abbey’. C: Eugène Delacroix(1798-1863):‘De dood van Ophelia’. D: Eugène Delacroix:‘Dante en Vergilius in de hel’. E: Arie Scheffer- Francesca di Rimini - aquarel.
L a Sy l p h i d e C
La Sylphide: het eerste Ballet Blanc A
Bij de aanvang van La Sylphide lijkt de term Ballet Blanc wat vreemd. James draagt een killt en blouse in Schotse ruit. Alleen la Sylphide is volledig wit, in dunne zijde. De bruiloftgasten dragen Schotse kleding. Het aardse karakter wordt daarmee bevestigd: de mannen hebben niet alleen een kilt, ook de blouse is met Schotse ruit. De vrouwen dragen wel een tutu, maar daaroverheen een Schots geruite jurk. Waar de rok is opgehaald zien we de witte bin-
nenkant, een verwijzing naar de vrije geest. Het lijfje is met veters dicht geregen, een verwijzing naar de verstikkende conventies. Groot is dan ook steeds het theatrale effect van de verschijning van La Sylphide: ze is transparant en etherisch. Na de pauze zien we eerst de sinistere heksen. Donkere kleuren, rafelig en puntig. Ook hier is weer de theatrale werking van het contrast: de Sylphiden die in de lucht zweven zijn allemaal in spierwitte tutu”s gekleed. De scènes daarna zijn wit, wit en nog eens wit. Jazeker, La Sylphide is een waar ‘Ballet Blanc’. In het romantisch ballet komen elfen feëen, geesten en nimfen voor. Een nimf of een elf is nauwelijks zichtbaar en ze zweeft door de lucht. Haar verschijning is wit en doorschijnend als de nevel zelf. Dit vraagt om een hele nieuwe manier van kostumeren. Niet meer de zware rijkversierde gewaden, niet meer de Griekse en Romeinse draperieën. Eugène Lami (1800-1890), de kos-
B
tuumontwerper van la Sylphide creëerteen volledig nieuw danseressenkostuum, de tutu: een nauw aansluitend corset met daaraan een lange rok, bestaande uit vele lagen tule, die tot halverwege de kuit komt. Aan de rug zijn de onmisbare vleugeltjes bevestigd. Verder draagt de danseres zachte satijnen schoentjes, een bloemenkroontje en
een paarlen halssnoer en armband. Omdat wit haast de enig gebruikte kleur is, noemt men dit genre Ballet Blanc. Lami ontwerpt het archetype van de tutu. De rok valt nog vrij natuurlijk naar beneden. De tutu van la Sylphide wordt gemaakt van de allerdunste kwaliteit zijde, ‘licht als een lentewolk’. Pas later worden de bouwwerken van tule gemaakt, en wordt de tutu steeds korter, tot de wijd uitstaande, korte tutu die de beenlengte maximaal accentueert.
Illustraties: A: Maria Taglioni methaarbroerPaul in de openingsscène.De rol van James werd doorverschillende dansers ingevuld. B: Een van de doorMaria Taglioni gedragen tutu’s. C: Het nonnenballet in Robert le Diable,gezien doorDegas in 1876.La Sylpide is dan wel het eerste ballet Blanc,maar voorafgaand aan La Sylphide gaat in 1831,in de opera ‘Robert le Diable’, het nonnenballet(ookvan Taglioni )helemaal in hetwit gekleed.In La Sylphide wordt feitelijkvoortgeborduurd op het succes hiervan.Eris een grootverschil: in het Nonnenballetworden meerrechte gewaden gedragen, waarin La Sylphide de lichtheid ook in de stofkeuze tot uitdrukking komt.
11
C
Parijs 1830 - Théatre Académie Royale de Musique A
De officiële benaming van de Opéra Paris is, in deze tijd, Théâtre Académie Royale de Musique. Het theater ligt aan de Rue Le Pelletier. De Opéra is vanaf 1822 het huis van Opera Paris en Ballet Paris, tot een brand in 1873 het verwoest. Het is gebouwd in 1821, de architect is François Debret.
B
12
De Opéra is de top van de Franse muzikale en theatrale wereld: het summum voor iedere componist, zanger, danseres, muzikant. Voor de liefhebbers was de Opéra Paris het toppunt van de muzikale en sociale wereld. Dit maakt de Opéra tot meer dan alleen een gebouw. Het is een bureaucratie en een zakencentrum. Bijna een monopolie. Tot 1831 betalen de kleine theaters belastingen, om de Opéra te steunen. In 1831 tekent Louis Véron, voormalig zakenman, een zesjarig contract met de staat. In ruil voor 250.000 franc mag hij de Opéra op eigen risico exploiteren voor een periode van 6 jaar. Véron geeft het publiek wat het wil: spektakel en sterren. Na 1831 verlaagt Véron de salarissen van de orkestleden, het koor en andere ondersteunende functies. Hiermee komt geld vrij om enkele sterdansers en zangeressen een enorm salaris aan te bieden. Ter vergelijking: de sopraan Laure Cinti-Damoreau ontvangt een salaris van 16.000 franc, ter-
wijl de violist Pierre Maria Baillot 3.000 franc verdient, en een willekeurig orkestlid 600. Véron maakt van de Opéra een winstgevende bedrijfstak. De dagelijkse werkelijkheid Groot contrast is er tussen de etherische zinnebeelden van het ballet en de dagelijkse werkelijkheid van de danseressen. De danseressen zijn in het algemeen van lage komaf. Gebrek aan geld en een goede opvoeding laat hen alleen maar de keuze geld te verdienen met hun lichaam. Wie kan dansen, heeft in elk geval nog de kans op sterrendom, op
roem en rijkdom. Wie niet gezegend is met een mooi danslichaam en voldoende talent, heeft vaak als enige alternatief de prostitutie. We weten dat de danseresjes van het corps de ballet maar een laag inkomen hebben. Op en achter het toneel koketteren ze dan ook graag met hun schoonheid. Menig meisje laat zich maintene-
ren door een rijke heer. De scheidslijn wordt erg dun… In de ‘groene kamer’ vinden de dansrepetities plaats. Hier, achter de schermen, laat Véron houders van seizoenskaarten, en andere invloedrijke personen de danseressen ontmoeten. Het wordt zelfs een extra inkomstenbron voor de Opéra.
Illustraties: D
A: Gravure van de Parijse opera,circa 1865.De Opéra is vanaf 1822 het huis van Opéra Paris en Ballet Paris,tot een brand in 1873 hetverwoest.Het is gebouwd in 1821,de architect is François Debret. B: De Prima Ballerina’s van de Opéra Paris in 1831. Met de klok mee,beginnend links boven: Lise Noblet,Marie Taglioni, Constance Julia,Alexis Dupont,Amélie Legalloi. C: Académie Royale de Musique,grande salle. D: In de ‘groene kamer’vinden de dansrepetities plaats.Hier, achterde schermen,laatVéron tegen betaling invloedrijke personen de danseressen ontmoeten.
L a Sy l p h i d e
A
La Sylphide: charactère en élevé De volkdans staat eigenlijk recht tegenover de lichtheid van het Romantisch academisch ballet. Andere namen zijn karakterdans of Caractère. Het aardse, menselijke aspect vindt zijn uitdrukking in ‘terre-àterre’, de zware bewegingskwaliteit. In veel balletten zie je bewerkte volkdansen. Behalve de behoefte aan de zware ‘terre-à-terre’ bewegingskwaliteit tegenover de lichte élevé, is het ook de volksaard, de eigenheid, die in volksdans en de volksmuziek tot uitdrukking komt. Volksdans geeft uitdrukking aan het gevoel voor nationalisme. Al lijkt dit inwisselbaar: we zien ook bewerkte folklore uit Spanje, Hongarije en Polen: polka, mazurka en wals. In La Sylphide zie je bewerkingen van Schotse volksdansen in de partijen
van de bruiloftsgasten.Met deze dansen wordt ook de strenge regelgeving van de sociale groep uitgedrukt. De manier waarop de dansers bijna een ketting vormen, als symbool voor de gedeelde waarden en normen, dezelfde kennis, dezelfde gedragingen. Verder wordt binnen de academische dans de demi-caractère ontwikkeld. Hierin worden academische balletthema’s verweven met andersoortige bewegingen, die bedoeld zijn de aard van het personage uit te drukken. Dit is meer een vervolg op het handelingsballet dan op de volksdans. In La Sylphide zien we dat telkens terug in de manier van uitdrukken
van La Sylphide en de sylphiden. De manier waarop zij zich uitdrukken, is altijd gerelateerd aan klassieke balletposes. Altijd op sierlijke wijze, met élevé. Wanneer het ver-
haal uitgedrukt wordt. door de stervelingen en Madge komt de gebarentaal meer voort uit het handelingsballet. De handelingen zijn dan wel prachtig op de muziek geschreven, maar komen veel meer natuurlijk over, terre-à-terre. James is een soort jojo. De aard van de persoon tegenover hem bepaalt zijn manier van dansen en uitdrukken. In La Sylfide is James een man die B
twijfelt omdat hij is betoverd. Hij staat op het punt te gaan trouwen, dus zich te binden en verantwoordelijkheid op zich te nemen. Maar hij vlucht in zijn dromen. La Sylfide is immers een gedroomde vrouw, ideaal en onbereikbaar. Door de kracht van de fantasie openen zich nieuwe dimensies, het kortwieken van de fantasie doodt de geestkracht: la Sylfide sterft zodra James haar wil ‘vastbinden’. La Sylfide is een vrije geest, die zich niet laat binden. Doet zij dat wel, dan sterft ze.
Illustraties: A: Élevé,ook in de bewegingskwaliteitvan James. Uitvoering van hetVietnam Opera and Ballet in 2006. La Sylphide wordtvertolkt doorJi Young Kim. B: De volkse dorpsmeisjes proberen het kwaad van de heks Madge af te weren.Aardse bewegingen,terre à terre. Uitvoering doorBallo della Scala.
13
E
Parijs 1830 - Eugène Lami - de scheppervan de tutu A
Eugene Lami (1800-1890) heeft een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan. Kostuumontwerper van de opera Paris, en ook schil-
B
der van het leven rondom het theater. Zijn tekeningen, gravures en schilderijen geven ons een mooi beeld van Parijs 1830: hoe ging men gekleed, hoe vertoonde men zichzelf in de hogere kringen? De prenten van Lami zijn ook gebruikt als illustratiemateriaal, zie de onderstaande prent voor het boek van Honoré de Balzac. Lami begint zijn carrière als 'high society' ontwerper en ontwikkelt
C
zich gaandeweg tot een veelzijdig en succesvol kunstenaar. Dit wordt ook opgemerkt aan het hof. Op 28 jarige leeftijd krijgt Lami zijn eerste opdracht van Louis Philippe: een serie van vijf schilderijen voor het paleis van Versailles. Lami heeft een omvangrijk en zeer gevarieerd oeuvre achtergelaten van hoogwaardige kwaliteit.
F
D
Illustraties: A: Figuurstudie voorde kostuums van Engelbrecht. B: Klassieke robe,vervaardigd naareen ontwerp van Lami. C: Illustratie van Eugène Lami uit‘Psychology du Mariage’, Honoré de Balzac (1829).Hierin zegt Honoré de Balzac: ‘Het huwelijk is geen natuurlijk instituut.Oosterse gezinnen wijken totaal afvan westerse.De mens is de dienaarvan de natuur.Maatschappelijke instituten zijn niet spontaan of op een natuurlijke wijze gegroeid,ze zijn op de mens geënt.’
14
D: Kostuumontwerp voorRobert le Diable. E: De slag bij New-Orleans.De Amerikaanse vlag zegeviert.Dit is een overwinning van Amerika op Engeland.Lami schilderde dit rond 1938-1840.Het is één van zijn vijf grote veldslagschilderingen,vervaardigd voorhet paleis van Versailles. F: Ontvangst terere van koningin Victoria in het chateau d’Eu van Louis Philippe: de salon de famille. Geschilderd in 1843.
B
L a Sy l p h i d e
Zwevende Sylphiden: hoe is dat mogelijk? Om een droomwereld te kunnen verbeelden, waarin dagelijkse beslommeringen als zwaartekracht niet meer gelden, worden de hoge, grote zweefsprongen, de grandjeté, geperfectioneerd. Belangrijk in de jeté is het begrip élévation: het vermogen om een gewichtloos, zwevend effect in de dans te tonen. Deze bewegingskwaliteit is grotendeels aangeboren. Ballettechniek wordt verder en verder geperfectioneerd. Pirouettes worden steeds gecompliceerder, lifts worden hoger: de man heeft steeds de ondersteunde rol voor de ballerina; lijnen stemmen steeds overeen, hij tilt haar op tot grote hoogten. Ook in La Sylfide is James telkens de ondersteunende van La Sylfide. Niet alleen letterlijk door haar te liften, maar ook door steeds in hetzelfde lijnenspel te dansen. Mooi zichtbaar is de verwarring in de pas de deux, die eigenlijk een pas de trois is: wanneer James op de bruiloft zich heen en weer getrokken
voelt door Effie en La Sylfide. James past zich om en om aan, en maakt steeds meer pirouettes. Hoger en hoger gaan de danseressen op de tenen dansen, tot ze tenslotte helemaal op de punten staan. Deze spectaculaire verandering in het dansidioom wordt mogelijk gemaakt door de introductie van de pointes; de spitzen. Nu niet meer weg te denken uit het klassieke ballet, is het opmerkelijk dat deze techA
niek pas ruim na 1800 zich heeft ontwikkeld. Heel veel bloedende tenen heeft dit gekost, de danseressen oefenen met zachte, zijden balletschoentjes het dansen op de ‘pointes’ (teenpunten). Ze versterken de teenstukken, maar het duurt nog tot 1845 voor de pointes of chaussons, de balletschoen met het harde ‘bloc’ voorin, ontwikkeld zijn. Maria Taglioni heeft dan ook de hele voorstelling op zachte schoentjes gedanst. De machinerieën Zweven door de lucht, gewichtloos de droomwereld verbeelden, wordt tot het uiterste toe uitgewerkt. Dank zij de (oorlogs)industrie neemt de technische kennis snel toe. Er worden machinerieën ontwikkeld, waarmee de danseressen aan kabels werden opgetrokken. Dit is niet zonder gevaar: de machines werken
niet altijd even goed. Wie zich in zo’n apparaat laat ophijsen, krijgt dan ook een extra vergoeding. Het publiek kijkt zijn ogen uit: hoe is dát nu mogelijk? De manier waarop La Sylfide in de schoorsteen verdwijnt in de eerste scène, is nog gebaseerd op een eenvoudige lifttechniek, waarbij onder het toneel een contragewicht met de hand wordt bediend. Staat in zo’n geval het luik erboven niet open, dan is dat pijnlijk… De prachtige manier waarop de Sylfiden voorbij zweven, en later La Sylfide meenemen hoog de lucht in, daar komt heel wat meer techniek bij kijken. En alles onzichtbaar voor de ogen van het publiek Nieuw ook in deze tijd is de introductie van gaslampen in het theater. Ze geven meer licht dan de olielampen, en zijn beter te regelen qua felheid en richting. Gekleurde filters
zijn nu veel beter toepasbaar. De extra mogelijkheden hiervan worden op allerlei manieren ingezet. Bij La Sylphide is het licht heel belangrijk om de heksenscène een extra sinistere sfeer te geven. Als Madge en de andere heksen de shawl weven van vergiftigde draden, wordt de heksenkring extra benadrukt door alleen die cirkel te belichten. En als Effie met Gurd achter de bomen loopt, voor in de bruidsstoet, is de ruimte achter de bomen fel verlicht en stuurt onze aandacht.
Illustraties: A: Zwevende Sylphide hoog in de lucht.Onzichtbare systemen wekken de illusie van gewichtloosheid. B: De magische slotscène.De gestorven Sylphide wordt meegevoerd het luchtruim in,tussen twee andere Sylphiden.Het prachtig verlichte schouwspel wint nog aan dramatiek door de massa verslagen Sylphiden die achterblijft.James zal hierop teraarde neerstorten,gedesillusioneerd.Foto afkomstig van de reconstructie van Ballet Opéra Paris,2004.
15
A
Parijs 1830 - Van handelingsballet naarRomantisch ballet Kenmerkend voor de achttiende eeuw is het handelingsballet. Het is een verhalend balletgenre, opvolger van de ballet-opera. Een verteller of mimespeler duidt het verhaal, de dans is een illustratie zonder voordracht of zang zoals die bij de hofballetten en ballet-opera’s gebruikelijk was. De dans ontwikkelt zich meer en meer tot een expressieve uitingsvorm waarin, door houdingen en gebaren, in de dans het verhaal duidelijk wordt gemaakt. De verteller of mimespeler wordt overbodig. In de Romantiek wordt een nieuwe trend ingezet. Het
handelingsballet wordt nu afgewisseld met stukken pure dans om de dans. In de romantiek komt een nieuwe verhalende thematiek aan de orde. Niet meer de adel of de verhalen uit de klassieke oudheid vormen de inspiratie, maar sprookjes en sagen vol feeën, elfen, nimfen, bosgeesten, watergeesten, dwergen, heksen en tovenaars. De dromerige wereld wordt in nevelen gehuld middels de prominente tutu’s, dit leidt tot de benaming ‘Ballet Blanc’. In de choreografie van het Ballet Blanc ligt de nadruk op het verbeelden van
B
(melancholische) gevoelsstemmingen. De marmeren en gouden tempels en paleizen, het decor voor klassieke verhalen, worden naar de opslagplaatsen verbannen en maken plaats voor mistige wouden en valleien, in een etherisch licht beschenen door een treurende maan. Een romantisch ballet is vaak een droevige liefdesgeschiedenis - met fatale afloop – met een onbereikbare, gedroomde vrouw als object van de grote liefde van een aardse man. Na La Sylphide worden balletten geschreven met de geest van een bedrogen
meisje (Giselle ), een Oosterse fee (la Péri), een watergeest (Ondine), een dryade, woudnimf (Eoline) en een betoverde prinses in de vorm van een zwaan (Odette in Het Zwanenmeer). Ontvluchting van het alledaagse is het centrale
C
thema in de Romantiek. Vaak wordt een wereld gecreëerd waar oprechte liefde en ridderlijkheid nog centraal staan. De man zien we vaak als verleider, bedrieger, boosdoener, of zwak en twijfelend sujet. De vrouw als willoos, zich zelf opofferend wezen, die tegen beter weten in steeds in het goede van de man blijft geloven. En er vaak letterlijk zichzelf voor opoffert.
Illustraties:
16
A: Het heksenballetvan La Sylphide is een duidelijkvoorbeeld van het traditionele handelingssballet,maarde thematiek is ontsproten aan de Romantische geest . B,C: De kostuums in de tijd van het handelingsballetwaren zwaaren rijkvan stof.Daardoorwas de bewegingstaal vrij statisch.De rolverdeling was direct herkenbaardankzij de traditionele kostumering.
L a Sy l p h i d e Maria Taglioni en de Ballettomania Wie tot het sterrendom is doorgedrongen, krijgt een soort ‘pop’status. Fanatieke fans vergoddelijken de ballerina en verguizen de rivales. Schrijven gedichten, overladen haar met bloemen en juwelen. Spannen de paarden los om de koets met mankracht van het theater naar het hotel te trekken. Met als toppunt: champagne drinken uit háár balletschoentje! Deze gekte heeft zelfs haar eigen naam: ballettomania. Letterlijk: een dwangmatige, ziekelijke neiging tot ballet. Misschien is rond Maria Taglioni nog wel de grootste gekte ontstaan. Maria heeft jaren in Rusland gewoond en opgetreden. In 1848 geeft Maria haar laatste optreden in dat land. Na afloop van de voorstelling wordt een paar
van haar balletschoenen verkocht voor twee honderd roebel. De schoentjes worden gekookt. De schoentjes worden geserveerd met een saus. En… een groep ware ballettomaniacs eet de schoentjes op! Dat is pas Sterrenstatus! Maria wordt ook nu nog beschouwd als dé ballerina van de Romantiek. Jarenlang leeft zij in grote luxe en toert door heel Europa. Zij is uiteraard niet de enige sterdanseres. Dit nieuwe sterrendom wordt in zijn volle glorie uitgespreid in Londen in 1845. Jules Pierrot heeft een Pas de Quatre geschreven voor vier diva’s, de vier top ballerina’s van deze tijd. Hier dansen de rivales samen: Maria Taglioni, Charlotta Grisi, Lucile Grahn en Fanny Cerito. Fanny Essler is de enige ster-ballerina, die voor de eer bedankt. Het is een abstract ballet avant la lettre: pure virtuositeit, A geen verhaal. Maria stopt met dansen
Twee verschillende Sylphides op toneel in 1847. Haar enige eigen choreografie is ‘Le Papillion’, geschreven in 1860 voor haar leerlinge Emma Livry. Emma weigert een brandveilige tutu te dragen; deze is stijver en niet hagelwit. Haar tutu vat vlam en Emma sterft tijdens een repetitie. Op haar oude dag is Maria Taglioni weer arm, en verdient ze de kost door kinderen van rijke ouders les te geven in mantien (goede manieren) en salon-dans. De bourgeoisie danst in de salon de polka, de mazurka en de wals, dansen die gebaseerd zijn op volksdansen en als het ware opgewaardeerd zijn. Maria sterft in Marseille in 1884.
Løvenskiold (1815-1870) opdracht een nieuwe compositie te maken, en maakt daar een eigen choreografie op. De versie die vandaag de dag nog regelmatig wordt opgevoerd is meestal niet die van Filippo Taglioni maar de versie van Bournonville uit 1836.
B
In heel Europa dringt het succes van La Sylphide door. August Bournonville (1805-1879), artistiek leider van het ‘Royal Danish Ballet’, wil La Sylphide instuderen in Kopenhagen. De Opéra Paris vraagt echter een te hoge prijs voor de compositie van Schneitzhoeffer. Bournonville geeft Herman Severin
Tervergelijking twee links naaryoutube. Beide versies zijn volledig te zien. Versie Schneizhoeffer / Taglioni http://nl.youtube.com/watch?v=ji55KQmTo5c Versie Bournonville / Løvenskiold http://nl.youtube.com/watch?v=NWvmsfehAQ0
Illustraties: C
A: Emma Livry,de leerlinge van Maria Taglioni.Emma weigerde haar tutu met zout te laten impregneren.De tutu wordt daarminderbrandgevaarlijkvan,maarook minderwit en minderbeweeglijk. Emma is tragisch gestorven toen haar tutu vlam vatte tijdens een repetitie. B: Eigentijdse ballettomania bij de Deense posterijen.La Sylphide is sinds 1836 onafgebroken deel van het repertoire van the Danish Ballet.In 2004 werd het decorvervangen,dat al sinds 1965 dienst had gedaan voor La Sylphide. C: La Sylphide in ruste.
17
Bijlage: La Sylphide van scène tot scène | de reconstructie van Paris Opéra Ballet(2004) In het kader van mijn studie naar La Sylphide heb ik gebruik gemaakt van de gefilmde reconstructie door Paris Opera Ballet in 2004. Omdat ik voor mijn CKVpresentatie behoefte had aan een compilatiefilmpje van het ballet, heb ik een overzicht van alle scènes uitgeschreven. Dit overzicht voeg ik toe als bijlage. Het geeft in kort bestek de inhoud van het verhaal weer.
A
Totale duur: Acte 1 51:35, Acte 2 51:00 ACTE 1 Deel 1 9:33 0.00 INTRO In de titelrol de synopsis van het verhaal, met daarachter tekeningen van het decor. 3.10 De Sylphide naast de stoel van James. 3.20 James bindt de Sylphide. 3.30 De bruiloftsgasten. 3.38 James achter La Sylphide aan. 3.55 DOEK OP, AANVANG 7.07 La Sylphide kust James wakker. 7.30 La Sylphide verdwijnt in de schoorsteen. 8.05 James maakt Gurn wakker. 9.00 Entree Effie, met Anno, haar beschermvrouwe, James’ moeder. Deel 2 7.58 0.00 Duet James en Effie. 0.50 Anno spreekt haar zegen uit en geeft de ringen aan.
18
1.15 Entree meisjes. 2.45 De heks Madge warmt zich aan de haard. Wordt ontdekt door James, hij stuurt haar weg. 3.15 De meisjes vragen Madge de toekomst te voorspellen. 3.25 James staat het toe. Vileine blik van Madge naar James. 3.35 Madge voorspelt de meisjes: huwelijk, zwangerschap, voorspoed. 4.30 Madge vergelijkt de handen van James en Effie. 4.45 Madge zegt dat het huwelijk niet goed is. 5.10 Madge voorspelt een huwelijk van Effie met Gurn. 5.25 Madge voorspelt de vlucht van James.
5.45 James gooit haar eruit. Verslagenheid bij Effie, zij ziet haar droom in duigen vallen. 6.00 Effie gaat met steun van de meisjes naar James. Hij is onbereikbaar. 6.40 De meisjes vormen 2 kringen. Ieder in één kring, James en Effie lonken weer naar elkaar. 7.55 Anno stuurt Effie naar boven. Deel 3 7.46 0.00 Anno neemt Effie liefdevol mee om zich klaar te maken. James blijft verlangend achter. 0.55 La Sylphide verschijnt in het venster. 1.25 La Sylpide zweeft naar de grond. James is in de war. 2.35 Duet La Sylphide en James. 4.00 La Sylphide rent achter James, hij ontwijkt haar. 4.39 Solo La Sylphide: Treurig, vol verdriet door de afwijzing. James snelt naar haar toe. 4.55 Solo La Sylphide. Vrolijk, licht, verliefd. James in adoratie. 6.51 James stuurt La Sylphide weg. Ze blijft en verklaart haar liefde. 7.35 La Sylphide slaat de tartan om als teken van trouw. James kust haar. Deel 4 8.18 0.00 James verstopt La Sylphide onder de tartan, op de stoel waar hij lag te slapen. 0.08 Gurn komt binnen, hij heeft James
met La Sylfide gezien. Vertelt het aan Anno en Effie. 0.30 Gurn haalt de tartan weg. La Sylphide is verdwenen. 0.40 Entree van de bruiloftsgasten bruiloftsgasten met kado's. 1.20 Volksdansen meisjes, jongens met meisjes, steeds wisselende formaties. 3.55 Nieuwe kado's en getoeter. Duet Gurn met dorpsmeisje (academisch). 5.34 La Sylphide verschijnt heel even in het venster als luchtspiegeling. 7.15 Solo Gurn (academisch). Deel 5 5.37 0.00 Solo dorpsmeisje, ondersteund door de andere meisjes. 2.04 Groepsdans meisjes in lange rijen. 3.20 Groepsdans jongens, lange rijen. 3.55 Allen, met voorin duetten van Gurn en het dorpsmeisje voorop. Formaties. 5.25 Kinderen wensen James geluk. 5.50 Duet James en Effie, met erachter de stevig geformeerde rijen, volksdans elementen. Deel 6 8.40 o.oo La Sylphide danst door de ruimte. Effie houdt hand voor James' ogen. 0.20 La Sylphide verdwijnt. James is afwezig, droomt van La Sylphide. Effie reageert ontluisterd. O.30 La Sylphide verschijnt uit het niets tussen de meisjes. Duet voor drie: La Sylphide, Effie en James (1.55, 3.16!).
4.10 La Sylphide verdwijnt. Solo James: de melancholie van het duet verdwijnt, dit is een paradedans. 5.45 Solo Effie. Luchtig en vrolijk. Effie eindigt in James' armen. 7.20 Entree La Sylphide. Solo La Sylphide, etherisch, vol verlangen. Deel 7 5.03 0.20 La Sylphide verdwijnt weer. Effie houdt James tegen. Duet James en Effie. Meer traditioneel. 1.15 Verschijning van La Sylphide. Solo, Lichte muziek. 1.35 James neemt la Sylphide op in de zware muziek. 2.03 Finale van het duet voor 3, veel pirouettes van James; zijn vertwijfeling bereikt haar hoogtepunt. 3.00 La Sylphide verdwijnt in de grond, Effie op schoot bij James. Het verloofde paar in harmonie. 3.30 La Sylphide verschijnt, onbereikbaar, als luchtspiegeling tussen de ramen. 3.44 La Sylphide verschijnt weer in de ruimte. Verleidt James om achter haar aan naar buiten te rennen. 4.20 Effie komt tevoorschijn met haar bruidsboeket. De mannen wijzen haar waar James is: buiten. 4.40 Effie valt huilend in de armen van Anno. Ze heeft James verloren. PAUZE
L a Sy l p h i d e B
ACTE 2 Deel 8 0.27
1.50
3.30 4.00 5.20
5.46 Inzet muziek, we zien het orkest. Tekeningen van de heksenscène, James die de shawl krijgt. Doek op. Madge met de shawl. Madge roept haar trawanten bij de ketel. Hoekige, dreigende dans. Heksencirkel danst uitzinnig. Madge haalt de shawl uit de ketel. Solo Madge met de shawl. Madge rent weg bij het ochtendgloren. De duisternis verdreven. In de lucht heen en weer zwevende Sylphiden.
Deel 9 8.04 0.00 James en La Sylphide komen op de open plek aan. La Sylphide zweeft vlak boven de grond. 0.40 La Sylphide komt schuin naar beneden zweven aan de hand van James. 0.55 Solo La Sylphide. Adoratie bij James. 3.00 Sylphiden verschijnen in de bomen. 4.00 Een lange rij Sylphiden op spitzen, La Sylphide in het midden. 4.42 Nieuwe formatie, luchtiger. Alles op zeer lichte muziek.
C
5.50 Duet La Sylphide en James. 6.25 Alle Sylphiden in steeds wisselende formaties. Het droomland voor James en La Sylphide. Deel 10 8.12 0.00 Pure Sylphidenformaties rond La Sylphide. 1.50 Entrée James. Sylphiden als grote halfopen cirkel om duet James en La Sylphide heen. 3.30 Luchtige sfeer wordt gedragen. Duet vol overgave. Krachtige dans van de Sylphiden levert mooi lijnenspel. 7.40 La Sylphide keert weer terug als middelpunt van de Sylphiden, James als de bewonderaar. Deel 11 7.39 0.20 Solo James. Open, veel pirouettes. De Sylphiden in gesloten cirkel op achtergrond. 1.17 De formatie breekt open. 1.50 Puur Sylfidenstuk. Lichtvoetig en feeëriek. 3.37 Corps de ballet drukt de lichtvoetige sylfidegeest uit. 4.50 Solo James. Zonder enige invloed van caractère, hoogstaande academische kunstjes. 6.10 Solo La Sylphide. Eenzelfde gewichtloosheid, ontrukken aan het aardse bestaan als thematiek. Deel 12 6.32 0.00 James en La Sylphide imiteren
2.15
4.17
5.25 6.19
elkaars bewegingstaal. Komen zo samen. Puur Sylfidenstuk van het corps de ballet. Bewegingstaal drukt verlangen uit. La Sylfide complementeert dit verlangen middels een meer melodramatische bewegingstaal. Corps de ballet; luchtig, mooi lijnenspel. James 'weeft' zich, gedreven door zijn verlangen, door de lijnen Sylphiden heen, in één beweging naar La Sylphide.
Deel 13 7.14 0.00 James komt terug met La Sylfide, lift haar in de diagonaal terug door de Sylphiden. 0.55 Sylphidenstuk. De muziek geeft euforie aan, maar is ook dreigend. 2.25 Dreiging wordt meer tastbaar. James is haar kwijt, zoekt wanhopig naar La Sylphide. 2.25 Onbereikbaar zweeft La Sylphide door de bomen. James kan haar niet vasthouden.
E
2.35 De heks, Madge, verschijnt. Haar afwijzende houding naar James maakt hem afhankelijk. 3.43 James op de knieën gedwongen voor Madge. Zij toont de shawl als oplossing. James twijfelt. 4.15 Solo James. Blij met de shawl, dat zij niet meer weg zal vliegen. 4.45 Entree la Sylphide. Het ultieme liefdesduet. Lijnen volgen elkaar bijna vanzelfsprekend. Deel 14 8.13 0.00 Het liefdesduet, de shawl wordt steeds belangrijker. 0.45 La Sylphide speelt met de shawl, vrij. James neemt haar de shawl af. 1.15 James slaat de shawl om haar taille. Muziek gaat naar een mineur. 1.35 La Sylphide ingebonden. Stopt met ademen. 1.55 James verwijdert de shawl. De vleugeltjes zijn gebroken. 3.50 La Sylphide sterft. Paniek in de muziek. 4.25 Klokken luiden. Achter de bomen komt een vrolijke groep mensen: de bruiloftsstoet van Effie en Gurn. 5.00 Madge verschijnt en maakt James duidelijk dat het zijn eigen schuld is. 5.15 De Sylphiden zweven de lucht in, La Sylphide in hun midden. 5.25 James valt neer op de aarde. Hij sterft, eenzaam en alleen. 5.30 APPLAUS
E
Illustraties: A,B,C: De reconstructie van Paris Opéra Ballet(2004). D: Voorstelling van ‘La Sylphide’doorhet Nationaal Ballet. E: Voorstelling van ‘La Sylphide’ doorhetAustralische ballet. Van de versie van Opéra Ballet Paris heb ik een korte compilatie gemaakt(3.54).Deze is op youtube te vinden: http://nl.youtube.com/watch?v=F0bfZIyxPwk
19
B
Bronnen: literatuur Kelly, Thomas F. Utrecht, Luuk Westra, B Barbier, R Chazin, Judith Perrot, Phillippe Strong, Roy, e.a. Garafola, Lynn Banes, Sally
First nights at the Opera. Yale University Press, 2006. ISBN 9780300115260 Van hofballet tot postmoderne dans. De Walbug Pers, 1988. ISBN 9060115783 Geschiedenis van de westerse theaterdans (reader). ‘La Sylphide’(1832) uit: Koninklijk ballet van Vlaanderen (Programmaboek), 1988 (reader). The lure of perfection: fashion and ballet, 1780-1830. Routledge, 2005. ISBN 9780415970372 Fashioning the Bourgeoisie. Princeton University Press, 1996. ISBN 9780691000817 Designing for the dancer. Elron Press, 1981. ISBN 904499111 Rethinking the Sylph. Wesleyan University Press, 1997. ISBN 0819563269 Dancing Women: Female Bodies on Stage. Routledge, 1998. ISBN 9780415111621
C
A
Bronnen: internet http://nl.wikipedia.org/wiki/Lodewijk_Filips_I_van_Frankrijk http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Parijs http://www.kunstbus.nl/muziek/la+sylphide.html http://fr.wikipedia.org/wiki/Nodier http://en.wikipedia.org/wiki/Adolphe_Nourrit http://en.wikipedia.org/wiki/Louis_Desir%C3%A9_Veron http://en.wikipedia.org/wiki/Filippo_Taglioni http://en.wikipedia.org/wiki/Marie_Taglioni http://en.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Lami http://en.wikipedia.org/wiki/Ballet_du_Th%C3%A9%C3%A2tre_de_l%27Ac ad%C3%A9mie_Royale_de_Musique http://en.wikipedia.org/wiki/August_Bournonville http://en.wikipedia.org/wiki/Herman_Severin_L%C3%B8venskiold http://www.kunstbus.nl/kunst/ary+scheffer.html http://www.iisg.nl/today/nl/29-07.php http://www.ballet.co.uk/gallery/jr_rb_lasylphide_0107 http://lsm.crt.state.la.us/painting/lami.htm C
Illustraties: Uitvoering van het Royal Ballet,januari 2007 A: De Reel; de Schotse volksdans. B: Madge voorspelt dat het huwelijk tussen James en Effie niet doorzal gaan. C: James bindt La Sylphide met de shawl. D:Tamara Rojo neemt,na haarvertolking van La Sylphide in Londen,het applaus in ontvangst.
